13.05.2013 Views

Imahinatam rurasunchik? - digeibir

Imahinatam rurasunchik? - digeibir

Imahinatam rurasunchik? - digeibir

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

´<br />

CARTILLAS INTERACTIVAS<br />

QUECHUA CHANKA<br />

TAKAT TAKASTIN UCHI AISHMAN,<br />

NUWA PIDNUJAI AWAJUN NUM<br />

´<br />

Educación Inicial


Autores:<br />

Víctor Gedeón Palomino<br />

Elizabeth Corimanya Alegría<br />

Maruja Cabrera León<br />

Docentes y promotores Chancas de Huancarama,<br />

Acobamba, Kiswara, Chincheros y La Mar<br />

Coordinación Técnica:<br />

Eleodoro Aranda Guzmán<br />

Revisición<br />

Técnica:<br />

Maritza Nuñonca Lupo<br />

Virginia Soto Espinoza<br />

Ilustrador:<br />

Antonio Torres Moreira<br />

Elizabeth Corimanya Alegría<br />

Diagramación:<br />

Alberto Ibañez Nieto<br />

Revisión de la escritura quechua chanka:<br />

Ricardo González Estalla<br />

"Año de la Consolidación Democrática"<br />

REPÚBLICA DEL PERÚ<br />

MINISTERIO DE EDUCACIÓN<br />

Ministro de Educación<br />

José Antonio Chang Escobedo<br />

Vice-Ministro de Gestión Pedagógica<br />

Idel Vexler Talledo<br />

Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural<br />

Heriberto Bustos Aparicio<br />

Director de Educación Intercultural Bilingüe<br />

Modesto Gálvez Ríos<br />

Hecho el depósito legal:<br />

BNP: 2007-00425<br />

Impreso en:<br />

Gráfica Técnica SRL<br />

Calle Los Talladores 184. Urb. El Artesano - Ate<br />

Telf.: 436-3140<br />

e-mail: contacto@graficatecnica.com<br />

Diciembre 2006<br />

© Ministerio de Educación<br />

Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - DINEIBIR<br />

Dirección de Educación Intercultural Bilingüe - DEIB<br />

Programa de Educación en Áreas Rurales - PEAR<br />

Proyecto Elaboración de Materiales de Educación Bilingüe Intercultural Temprana para niños y niñas de contextos<br />

bilingües de zonas rurales - MATEBITE (Convenio MED-OEA)


PRESENTACIÓN<br />

A fin de responder a la realidad lingüística y sociocultural de los niños y niñas de 3 a 5 años de<br />

edad, que hablan lenguas originarias de las zonas rurales, se ha implementado una propuesta de<br />

Educación Intercultural Bilingüe (EIB), con varios materiales educativos que permiten apoyar la<br />

labor pedagógica de los docentes de aula y promotores educativos comunitarios de Educación<br />

Inicial, así como estimular el aprendizaje de los niños y niñas.<br />

Dentro de los materiales se han elaborado cartillas interactivas, destinadas a promover los<br />

aprendizajes en los niños y niñas que hablan las variantes del quechua Cusco-Collao, (Cusco, Puno,<br />

y parte de Apurimac), Ancashino (Ancash), Chanka (Andahuaylas, Ayacucho y Huancavelica), el<br />

Aimara (Puno), el Awajun (Amazonas) y el Shipibo (Ucayali), tomando en cuenta los pasos del<br />

proceso de aprendizaje significativo: recuperar los saberes previos, construir el nuevo saber e<br />

incorporar el saber a la vida.<br />

Se han elaborado 55 cartillas en quechua Chanka para uso del docente y promotor(a) de Educación<br />

Inicial. De estas, 42 corresponden a la lengua materna (Chanka) y 13 son para estimular el aprendizaje<br />

del castellano oral como segunda lengua.<br />

Las cartillas permiten realizar actividades educativas concertadas, entre el niño, la niña, el docente<br />

y el promotor, las cuales están formuladas dentro del enfoque del aprendizaje natural, comunicativo<br />

textual y psicolingüístico para el desarrollo de la lengua materna y para el aprendizaje oral de la<br />

segunda lengua se recurre al uso de situaciones comunicativas vivenciales.<br />

CARACTERÍSTICAS DE LAS CARTILLAS<br />

- Presentan actividades orientadas a propiciar aprendizajes significativos -Respetan las<br />

características socioculturales locales y de otras culturas a fin de fomentar la interculturalidad.<br />

- Respetan el proceso del aprendizaje natural de los niños y niñas de 3 a 5 años de edad de las<br />

zonas rurales.<br />

- Incorpora los saberes locales en las actividades pedagógicas.<br />

- Permiten desarrollar capacidades y actitudes propuestas en el diseño curricular nacional de<br />

Educación Inicial, incluido la EIB.<br />

- Promueven la participación de los padres de familia, los sabios y autoridades comunales como<br />

facilitadores del aprendizaje de los niños y niñas dentro o fuera del aula.<br />

- Se pueden utilizar como parte de las actividades de los Proyectos o unidades didácticas que<br />

se elaboren.<br />

- Buscan fomentar en los niños y niñas, la creatividad, la participación y la resolución de problemas<br />

cotidianos.<br />

- Rescatan el valor pedagógico de los recursos disponibles de la comunidad local<br />

- Están diseñadas con una secuencia parecida, pero no son rígidas, las actividades propuestas<br />

pueden ser objeto de adecuación e incluso modificación según la realidad y necesidades de<br />

aprendizaje de los niños y niñas.<br />

EIB Inicial


ORIENTACIONES METODOLÓGICAS<br />

1.- Las cartillas se han elaborado para uso de los docentes y promotores de Educación Inicial.<br />

2.- Cada cartilla debe usarse en relación a las necesidades de aprendizaje de los niños y niñas de<br />

la zona rural y en concordancia con las capacidades previstas en el diseño curricular nacional<br />

de Educación Inicial.<br />

3.- A fin de aprovechar adecuadamente los materiales y recursos propuestos en las cartillas, el<br />

docente o promotor(a) primero debe leer y reflexionar sobre la actividad pedagógica propuesta<br />

en la cartilla. Luego, deberá adecuar a la realidad las actividades, los materiales y recursos<br />

sugeridos.<br />

4.- Para hacer un buen uso didáctico de las cartillas, los docentes y promotores(as) deben tener<br />

claro conocimiento sobre el aprendizaje que permiten lograr a los niños y niñas.<br />

5.- En las cartillas no se especifican edades, las actividades se aplican para las tres edades (3,4<br />

y 5 años de edad) considerando el grado de complejidad de la actividad de aplicación del<br />

saber, según la edad.<br />

6.- Las cartillas en castellano deben trabajarse desde el inicio del año escolar<br />

7.- Para garantizar un adecuado aprendizaje de la segunda lengua, es recomendable presentar<br />

las cartillas en el orden sugerido, y realizar sobre todo al inicio un permanente ejercicio.<br />

8.- Los docentes y promotores deben producir más cartillas a fin de lograr un eficiente desarrollo<br />

de la lengua materna y el aprendizaje oral de la segunda lengua.<br />

9.- Para trabajar las cartillas en castellano, utilizar una sección de vocabulario referido a acciones<br />

y objetos (presentarle al niño y la niña, fichas con figuras de objetos).<br />

Esperamos que las cartillas interactivas elaboradas, motiven una eficiente labor pedagógica de los<br />

docentes y promotores de Educación Inicial para aplicar la EIB, y así mismo que ellas y ellos se a<br />

su experiencia cotidiana realicen observaciones y sugerencias que contribuyan a mejorar y<br />

enriquecer el material.<br />

EIB Inicial


YARQA ASPIY<br />

Yachay atiy: Llaqtampa rurayninkunapi yanapakun.<br />

¿Imakunawan?<br />

Rapi, qillqana<br />

tupunakuna<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Llaqtanchikpa llamkanankunamanta huñupi rimasunchik.<br />

• Llaqtanchikpi yarqa aspiyta muyuqlla ruranku.<br />

¿Imapaqtaq yarqa aspiyta llamkachakunchik?<br />

¿Pikunataq sayarinanku chay llamkaypi?<br />

¿Ñuqanchik yanapakamusunmanchu?<br />

• Ruranakunata apaspa llapanchik, yarqa aspiy llamkayman<br />

puririsunchik.<br />

• Yarqa aspiy kamachikukta uyarisunchik.<br />

• Kamachikusqanman hina llamkachakusunchik.<br />

• Llamkayta tukuchakuspa llaqtamasinchikwan<br />

rimachakusunchik; chaninchananchikpaq. Huk kallpallapi<br />

llamkayninchikmanta.<br />

• Yachay wasiman kutispa munay llamkayninchikmanta siqisun.<br />

• Llapanchik chaninchasunchik, sumaq kawsay yakuta<br />

harpananchikpaq upyanapaq, mikunankuta yanukunapaq<br />

sumaqta rimaspa.<br />

1<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Pikunataq llamkayman sayarisqa?<br />

¿Ima kamachiypitaq llamkarqanchik?<br />

¿Imapaqmi yarqa aspiyta rurarqanchik?<br />

¿Llapanchikchu llamkarqanchik?<br />

Ayllunkunawan chullalla llamkay llaqtanmanta<br />

chaninchaspa rimanku .<br />

1<br />

Quechua<br />

Chanka


WIRPUNCHIKTA PUKLLASPA<br />

KUYUCHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Wirpunwan pitan, phawan, iskay chakinwan,<br />

lluchkan, chutan, tanqan, kumun.<br />

¿Imakunawan?<br />

Waska, kaspi,<br />

ruyru.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Takispa qallarisunchik llamkayta:<br />

Wirpuyta kuyuchini<br />

(Takiy)<br />

Wirpuyta kuyuchini,<br />

wirpuyta kuyuchini.<br />

Wirpuyta kuyuchini.<br />

Takisunchik tra la la la.<br />

Rikrayta kuyuchini (kuti)<br />

Takisunchik tra la la la.<br />

Chakiyta kuyuchini (kuti)<br />

Takisunchik tra la la la.<br />

• Llapanchik riksipanchik, lliw imaymanta kuyuchisqanchikta<br />

• Chakinchikwan pitanchik.<br />

Pitansunchik má.<br />

• Makinchiskwan chutanchik.<br />

Chutasunchik má.<br />

• Kanan lluchkasunchik sikinchikwan.<br />

Lluchkasunchik má.<br />

Kumusunchik; hatarisunchik tukuy wirpunchikta.<br />

Kuyuchispa pukllachakusunchik.<br />

2<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan kuyuchirqanchik?<br />

¿Imapaqmi kasqa chakinchik?<br />

¿Imapaqmi kasqa makinchik?<br />

¿Kusisqachu pukllarqanchik?<br />

¿Mana makinchik, chakinchik kaptin, imaynaraq kachway?<br />

¿Wirpunchikta chaninchananchikchu?<br />

Wasimpi warma masinkuwan pitanqaku<br />

pawanqaku; ima.<br />

2<br />

Quechua<br />

Chanka


ALLIN PURIRINAPAQ YACHAYKUNA<br />

Yachay atiy: Huñupi rimaspa allin yachaykunata<br />

qunakusun.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapikuna,<br />

qillqanakuna, laqana<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

¿Wasinchikpi imaynatataq purikunchik?<br />

¿Ayllunchikpi munasqanchiktachu <strong>rurasunchik</strong>?<br />

¿Pitaq wasinchikpi kamachikun?<br />

¿Yachaywasinchikpi allin kawsananchikpaq ima rimaykunawantaq<br />

kawsachikusunman?<br />

• Llapanchik huñupi allin kamachikuykunamanta rimasunchik.<br />

Hatun rapipi mañakusqanchikmanhina hatún rapipi qillqasun.<br />

Sapapunchaw yachaywasiman hamusunchik<br />

Sumaq maqchisqacha<br />

Ama maqanakusunchikchu<br />

Ruranakunata kasqanman allchasunchik<br />

Ruranakunata<br />

• Llapanchik rimachakusunchik allinchus manachus chay qillqasqanchik<br />

kamachikuykuna.<br />

Warmachakunawan kuchka qatapi rurasqanchikta laqasunchik.<br />

3<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapaqmi allin kamachikuykuna rimay?<br />

¿Mana kaptin imaynataq tiyachwan?<br />

¿Chay kamachikuykunata ñawinchachwaychu?<br />

¿LLapanchikmanta chay kamachikuykunata qispichichwanchu?<br />

Ayllunkunawan allin kawsanankupaq.<br />

Kamachikuykunata qispichinku.<br />

3<br />

Quechua<br />

Chanka


QARITA WARMITAWAN RIQSIPASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Warmiwarma, qariwarma<br />

kasqankuta riqsipanku<br />

Imakunawan:<br />

qillqana llimpina, rapi.<br />

¿IMAHINATAM RURASUNCHIK?<br />

• Yachay wasinchikpi rimasunchik.<br />

¿Pikunataq warmikuna?<br />

¿Imatataq warmikuna ruran?<br />

¿Imaynan kanku?<br />

¿Imaynatan pachakunku?<br />

Qarimanta tapuykunatapas kutichisunchik<br />

• Warmikuna makinkunata uqarinku hinallataq qarikunapas.<br />

• Taqapi warmipura huñunakusunchik<br />

Taqatapi qari pura huñunakusunchik<br />

Sapa huñupi siqikunata qawanku hinaspataq tupasqanman hina qati qati<br />

sayanku (huk qari, huk warmi).<br />

• Sapa taqapi rimasunchik warmimanta qarimanta chaninchanakuspa.<br />

• Taqapi, warmita, qarita sutinkunata churaspa, siqinku, llimpinku.<br />

4<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan rurarqanchik?<br />

¿Pikunamantan rimarqanchik?<br />

¿Imaynatan pachakusqaku qarikuna, warmikunapas?<br />

Mana warmi, utaq qaripas kaptin ¿Imaynataq kanman<br />

kawsayninchik?<br />

Tayta mamankuwan rimanku warmi qarita<br />

chaninchanankupaq.<br />

4<br />

Quechua<br />

Chanka


RUNAPA WIRPUNTA RIQSIPASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Runapa wirpunta, llapa kaqninkunata<br />

tuksipaspa riqsipan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Rapi, llimpina, siqina,<br />

qillqana, laqana.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Wirpunchikta kuyuchispa takisunchik<br />

• Tapusunchik:<br />

¿Iman sutin?<br />

¿Imatataq <strong>rurasunchik</strong> wirpuwan?<br />

¿Imaynataq kachwan wakin wirpunchik mana kaptin?<br />

¿Wirpunchik wiñanchu?<br />

¿Imawanmi wiñan?<br />

• Pampaman tikrakuspa hatun rapipi iska iskaymanta<br />

siqinakusunchik<br />

• Hinaspa kapatanawan wirpunchikpa siqinta kuchusunchik.<br />

• Sutinkunata qillqaspa pirqaman laqasun.<br />

• Iska iskaymanta ñawpaqman puririspa wirpunchikpa sutinkunata<br />

ñawinchasunchik.<br />

5<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Kusisqachu wirpunchikta siqirqanchik?<br />

¿Imakunam wirpunchikpi kasqa?<br />

¿Wirpunchikta chaninchanachu?<br />

¿Imanasqa?<br />

Wirpunpa sutinkuta riqsipaspa llinpin.<br />

5<br />

Quechua<br />

Chanka


APUNCHIKMAN RIKSIPAYNINCHIKTA<br />

Yachay atiy: Yuyaymanan llaqtampa kawsayninmanta<br />

hatun umalliqkuna chaninchanampaq yuyaymanan.<br />

¿Imakunawan?<br />

kuka kintu, ñawin aqa,<br />

llampu,qusñichinakuna,<br />

pichiwira.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Qhipa punchawta, kuraq machunchikpa wasinman<br />

rinanchikpaq mañakusunchik.<br />

6<br />

Quechua<br />

Chanka


• Kuraq machunchikpa wasinman chayaspa, napayukuyninchikta<br />

chayachisunchik, kuka kintuta haywarisunchik ima.<br />

• Warmachakunawan kuchka llaqtanchikpa apunkunamanta<br />

tapusunchik, ¿hayka apukunataq kay llaqtanchikpi kan?<br />

¿imakunataq sutinkuna? ¿imapaqmi riqsipanchik apukunata?.<br />

• Runakunata haywaspa tuqsipasunchik.<br />

• Kuraq machunchikwan yanapachikuspa riksipayninchikta,<br />

apukunaman chayachisunchik.<br />

• chinlla rikusunchik, kuraq machunchik rurasqanta.<br />

• Apunchikkunaman iñiyninchikta chayachisunchik.<br />

Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Maytam rirqanchik? ¿Piwanmi rimamurqanchik?.<br />

¿Imatam rurarqanchik? ¿<strong>Imahinatam</strong> rurana qasqa?.<br />

¿Imapaqmi riqsipaynichikta apukunaman chaycirqanchik?<br />

¿Allinchu rurarqanchik?.<br />

Apunkunamanta ayllunkunawan riman.<br />

6<br />

Quechua<br />

Chanka


MITUWAN PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Pukllanankunata munayninmanhina ruran.<br />

¿Imakunawan?<br />

Mituwan, ichuwan<br />

yakuwan.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Adobe ruraqpaman chayanku.<br />

• Qawanku adobe rurasqankuta.<br />

• Tapukunku adobe ruraqta:<br />

¿Imakunataq adobeman yaykun?<br />

¿Imakunapaqmi allin adobe rurasqan?<br />

• Llapan warmakuna mituta wayaqapi apanku.<br />

• Yachay wasiman chayaspa mituta sarwapa tupachinku.<br />

• Makinkuwan taksa adobechakunata qispichinku.<br />

• Pukllana pampapi chakinampaq rupaypi churanku.<br />

• Tikrapayaspa adobe rurasqankuta chakichinku.<br />

• Chakiruptin huñunku adobekunata wasi pirqanapaq.<br />

7<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Pikunataq adobe ruraypi llamkarqanku<br />

¿Imaynatataq rurasqaku?<br />

¿Imakunawantaq rurasqaku?<br />

¿Imatataq adobe rurasqanchikwan <strong>rurasunchik</strong>?<br />

Kutipuspa ayllunchikta adobe ruraypi yanapasunchik.<br />

7<br />

Quechua<br />

Chanka


KILLI WATAYPI PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtanchikpa kawsayninkunamanta<br />

yachapasunchik.<br />

¿Imakunawan?<br />

Iskay kaspi, uyaqawanakuna ,<br />

watana, qullqikuna, wawa<br />

tanta.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Ñawpaqta tapukusunchik.<br />

¿Qankuna rikurqankikchu killi wataqta?<br />

¿Pikunataq watanku?<br />

¿Imapaqraq watanku?<br />

• Riqsipanchik llapa ruranakuna apamusqanchikta.<br />

• Huk huñupi killi ruranakunata qispichinku.<br />

• Huk huñutaq qatipan kasaraqkunata kumpadrikunata.<br />

• Huñunakuspa sumaqta kasarayuqta yachapayanku.<br />

• Llaqtanchikpi hina tusunchik, takikuspa.<br />

• Llapa warmachakuna yachasqampi yachapayan, pachakuspa.<br />

• Killi watay tukunapaq wawatantata marqarispa tusunchik.<br />

• Qipata tukuy mikunakunata mikuspa wasinkuman ripunku<br />

takispa.<br />

8<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Iman killi watay kasqa?<br />

¿Munaytachu yachapayarqanchik?<br />

¿Imakunawanmi killita watarqanchik?<br />

Tayta mamankuman, turinkuman, paninkuman,<br />

wayqinkuman warmamasinkuman willanku killi<br />

wataypi puk llasqankumanta.<br />

8<br />

Quechua<br />

Chanka


NEGRILLUPA TUSUYNINTA TUSUSUNCHIK<br />

Yachay atiy: Wirpunta munayninmanhina nigrillupa<br />

tusuynimpi kuyuchin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Tusuna pacha, tukanakuna,<br />

uyakuna.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Nigrillupa tusuyninta uyarisunchik, chaymanta<br />

riqsipasunchik.<br />

• Atisqankunaman hina tusuyta qallarinku.<br />

Ñawpaqta ñuqanchik nigrillupa tusuyninmanhina<br />

qatipasunchik.<br />

• Nigrillukunahina warmachakuna pachakunku.<br />

• Munaqkuna churakunku novia nisqankumanta, machumanta,<br />

payamanta ima.<br />

• Uyakunata churakunku hinaspa tukanata uyarispa<br />

tusunchuk.<br />

• Qawaman lluqsispa taytamamanchikpaq tususunchik.<br />

9<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Ima raymipitaq nigrillukuna tusunchik?<br />

¿Imaynataq pachankuna kasqa?<br />

¿Kusisqachu kanchik nigrillu pachata churakuspa?<br />

¿Imapaqmi uyakunata churakunku?<br />

¿Haykataq nigrillu tusuypi tusunku?<br />

¿Pikunan tusunku?<br />

Warma masinkunawan yachasqanman hina nigrillupi<br />

tusunqaku.<br />

9<br />

Quechua<br />

Chanka


10<br />

TUNAS PALLAY TUSUYTA QISPICHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtampa tusuyninkunata qispichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Tukanakuna pachakuna<br />

tunas pallana; isanka.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Rimasun tukuy llaqtanchikpa kawsayninkunamanta.<br />

¿Pikunataq tusunchik? ¿Imaynataq tunas pallay tusuy?<br />

¿Imaynataq pachakuna kasqa chay tusuypi?<br />

• Tunas pallay tusuyta uyarinku.<br />

• Atisqankunamanhina wirpunta kuyuchinku.<br />

• Riqsipanku ima tusuysi uyarisqanku.<br />

• Yachachiq yachachin warmachakunaman tunas pallay<br />

tusuyta.<br />

• Warmachakuna yachachiqta qatipanku.<br />

• Llapanku rimachakuspa qispichinku llaqtanchikpa<br />

punchawnimpi tusunapaq.<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Allinchu tusuyninchik kachkam?<br />

¿Ima tusuytataq qatiparqanchik?<br />

¿Ima pachakunawanmi churakuna kasqa?<br />

¿Imanaqtinmi kay tusuna kasqa?<br />

¿Kawsayninchikpi tusuykunata chaninchananchikchu?<br />

Rimanqaku llaqtapi tusuykunamanta ima<br />

pachakunawansi churakusqankumanta.<br />

10<br />

Quechua<br />

Chanka


11<br />

WASIMANTA QILLQATA QISPICHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtampa rurayninmanta qillqayta<br />

qispichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapi, qillqana,<br />

llimpina.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Wasi wasi rurasqankuman watukusunchik.<br />

• Imayna llamkasqankuta qawasunchik.<br />

¿Tapukusunchik imakunawanmi qispichinkichik wasita?<br />

¿Imaynatataq wasita qispichinkichik?<br />

¿Imawantaq qatankichik?<br />

¿Mikuna kanqachu?<br />

¿Upyanari?<br />

¿Pikunataq cruzta apamunqa?<br />

• Yachaywasiman kutispa yuyarinku, watukuq risqankumanta.<br />

• Hatun rapipi wasi wasimanta siqinku.<br />

• Siqisqankupa urampi atisqankuman hina qillqanku.<br />

• Yachachiq warmachakunapa willakusqanmanhina qillqan.<br />

• Wakin warmakunaman siqisqanta qawachin qillqasqanta<br />

willan.<br />

• Llamkasqanta tupaqnin kuchuman laqan.<br />

• Llapanku qillqayninkuta ñawinchanku.<br />

• Kawsayninchikmanta chaninchanqa rimaspa.<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Maytam rirqanchik?<br />

¿Imaman?<br />

¿Pikunawan?<br />

¿Imaynatam wasi wasita rurasqaku?<br />

¿Imaynatam qillqata qispichirqanchik?<br />

¿Ñawinchayta atisqanchikchu?<br />

¿Imamantam qillqakuna karqan?<br />

Tayta mamanta wasi wasi imayna qispichinamanta<br />

tapunqaku.<br />

11<br />

Quechua<br />

Chanka


PUKLLANANCHIKKUNATA<br />

LLINKIMANTA RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Pukllanankunata munasqanmanhina ruran.<br />

¿Imakunawan?<br />

Llinki, yaku, kutana, rumi<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Llinki allpa maskaq puririsunchik.<br />

• Tapuykunata llinki allpamanta <strong>rurasunchik</strong>.<br />

¿Imaniraqmi llinki allpa?<br />

¿Imapaqmi allin?<br />

¿Imahinatataq llinki allpata apamunchik?<br />

• Yachay wasiman kutispa llinkita huñu huñupi<br />

rakinakusunchik.<br />

• Rumichankunata llinkimanta akllasunchik.<br />

• Kutana rumipi ñutupasunchik.<br />

• Yakuwan chapurispa llinki allpata tupachisunchik.<br />

• Makinchikwan chapusunchik llinkita llampuyanankama.<br />

• Llinkiwan pukllanakunata munasqanchikmanhina<br />

<strong>rurasunchik</strong>.<br />

• Warmachakunawan rurasqanchikta qhawasunchik.<br />

12<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> llinki allpata apamurqanchik?<br />

¿Imakunatawantaq llinkiwan rurachwan?<br />

¿Kusisqachu llinkiwan llamkarqanchik?<br />

¿Pukllananchik sumaqchu kachkan?<br />

Llinkita apaspa taytamamanwan,<br />

turinkunawan munasqanta qispichinqaku.<br />

12<br />

Quechua<br />

Chanka


ULLUKU WAQTATA YANUSUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtampa mikunankunata chaninchan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Yaku, kachi, yanta, ulluku<br />

miskipa, papa, asnapa.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Munay mikunakunamanta rimasunchik.<br />

• Ñawpa punchaw mañasqanchikta huñusunchik.<br />

• Rimanqanku ima mikunas lluqsin kawsay apamusqankuwan.<br />

• Makinchikta allinta maqllispa yanuyta qallarisunchik.<br />

• Yachachiqwan kuchka waqtata yanunku.<br />

• Mankapi yakuwan ullukuta churkusunchik yanukunampaq.<br />

• Huk mankapitaq papata yanusunchik.<br />

• Iskaynin chayaruptin papata ñutusunchik chaymantataq<br />

ullukuta waqtasunchik.<br />

• Chikallan yakupi ulluku waqtata papañutusqawan<br />

tupachisunchik.<br />

• Miskipawan, miskipasunchik kachinta malliyuspa.<br />

• Llipin warmakuna huñurikuspa yachachiqwan kuchka<br />

mikunku.<br />

• Mikurquspa llaqtanchikpa yanuyninkunata chaninchanchik.<br />

13<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan rurarqanchik?<br />

¿Imakunawan?<br />

¿Miskichu yanuyninchik kasqa?<br />

¿Kusisqachu yanukurqanchik?<br />

¿Miskitachu mikurqanchik?<br />

Ayllunkunata huk mikunakunamanta tapunqa.<br />

13<br />

Quechua<br />

Chanka


AHUSMANTA HAMPITA RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Rimayninwan, rurayninkunawan qillqata<br />

qispichinku.<br />

¿Imakunawan?<br />

Ahuswan, urupa, miskinwan;<br />

tiqtichina, manka.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Warmakunata tapusunchik:<br />

¿Wasikichikpi ahuswan hampikurqankichikchu?<br />

¿Ima unquykunatataq hampirqankichik?<br />

¿Mamaykichik haykaqllapas ahuswan hampisurankichikchu?<br />

Ahus hampi rurayta qallarisunchik.<br />

• Tiqtichina mankapi ahusta paruyachisunchik.<br />

• Chaymanta ñutusun.hinaspa urupa miskinwan<br />

tupachisunchik.<br />

• Chay hampita kimsa kutita punchawpi upyana, ima<br />

unquytapas qaliyanapaq.<br />

• Hatun rapipi ahus hampi ruranamanta qillqasunchik.<br />

• Qillqayninchikta ñawinchansunchik.<br />

14<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imakunamantam rimarqanchik?<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> ahusmanta hampita rurana kasqa?<br />

¿Imapaqmi ahus hampi allin kasqa?<br />

¿Ima unquykunatataq hampiwasqanchik?<br />

Chayaspa taytamamanman imayna ahus hampi<br />

ruranamanta willanqa.<br />

14<br />

Quechua<br />

Chanka


HUK LLAQTAMAN WILLAKUYTA<br />

APACHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Munayninta, yuyaypayninta, mañakuyninta<br />

chaninchaspa qillqan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Rapi, qillqana.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Ayllunchikkunamanta rimasunchik.<br />

¿Lliwchu aylluykichik kay llaqtapi tiyan?<br />

¿Maykunapitaq aylluykichik tiyan? ¿Ima llaqtakunapi?<br />

¿Imahinatataq chay aylluykichikman willakuyta<br />

chayachiwakchik?<br />

• Sapa warmachakuna munasqanmanhina carta nisqankuta<br />

qillqanku.<br />

• Chaymanta qillqayninkuta atisqankumanhina<br />

ñawinchanku.<br />

15<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatam qillqarqanchik?<br />

¿Pimantaq qillqarqankichik?<br />

¿May llaqtamantaq qillqapi cartata apachisunchik?<br />

¿Imakunatataq qillqayninchikpi ayllunchikman willarqanchik?<br />

¿Huk willakuykyna apchinapaq cartakunata qillqasunmanchu?<br />

Taytamamanman carta rurasqanta qawachinqaku.<br />

15<br />

Quechua<br />

Chanka


TITIRISTA PUKLLANAPAQ<br />

RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Titiris rurayta yachan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Runtu qara, rawrachina,<br />

llimpina.<br />

Laqana.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Titirista qawachispa tapusunchik warmachakunawan.<br />

¿Haykaqllapas titirista? ¿Maypi rikurqankichikchu?<br />

¿Imahinataq? ¿Imamanta rurasqataq?<br />

• Runtu qara, rawrachina, llimpina, laqana, apamusqankuta<br />

huñusunchik.<br />

• Titirista <strong>rurasunchik</strong> chaymanta sutinta churasunchik.<br />

• Munasqanchikta titiriswan rimasunchik.<br />

• Warmakunata tapusunchik.<br />

¿Qankuna warma pura titirisnikichikta rimachiwaqchikchu?<br />

• Iska iskaymanta titirisninkuta r imachinku (sutinku tapu<br />

yukuyta ima).<br />

16<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatataq rurarqanchik?<br />

¿Imakunawantaq rurarqanchik?<br />

¿Huk titiriskunata rurachwanchu ?<br />

¿Imapaqmi titiriskuna kasqa?<br />

Warmamasiykuwan titirisninkuwan pukllanqaku.<br />

16<br />

Quechua<br />

Chanka


WILLAKUY<br />

Yachay atiy: Siqiykunamanta willakuyta paqarichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Patu, runtu, pachakuna, huk<br />

chiwchi, rapipi siqisqa.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Yachay wasiman siqiykunata apasunchik, hinaspa<br />

warmachakunawan kuchka willakuyta paqarichisunchik.<br />

Siqiykunata riqsipasunchik.<br />

Siqikunawan huntapaspa willakuyta qispichisunchik.<br />

Huk runturparisqa<br />

Chayman yaparparisqa huk<br />

Chaymi llapa runtuta<br />

Hinaspa tuqyarparisqa<br />

Chaysi maman pusarparisqa<br />

17<br />

Quechua<br />

Chanka


Chaysi patuchakuna kusisqallaña yaykurparinku<br />

Huk qiparukun maman qayamun kuchuman<br />

Yaykunanpaq, chiwchichaqa yaku uhupi<br />

Wañurparin.<br />

Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Ima willakuytam paqarichimurqanchik?<br />

¿Pim runturparisqa?<br />

¿Pim yaparparisqa runtuta?<br />

¿Pikuna paqarisqa achka, pitaq chullalla?<br />

¿Pitaq wañurparisqa? ¿imanaptim?<br />

Tayta mamaykuman, willakuy paqarichimusqanmanta<br />

willanqa.<br />

17<br />

Quechua<br />

Chanka


QILLQAYPI PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Riqsisqanmanhina qillqayta yachan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Kaspi, suqus, teja kallana,<br />

yeso, kurpa, killinsa.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Qawaman lluqsispa kimsa kimsamanta kaspi kawallupi<br />

pukllasunchik.<br />

• Llapanku pukllaruptinku tapusunchik:<br />

¿kaspi kawallupa ñan purisqanta qawachkankichikchu?<br />

¿Pitaq qatipanman? ¿Imawantaq qatipachwan?<br />

• Chaymantaqa huk niraq qillqanakunawan chay ñankunata<br />

qatipasunchik?<br />

• Tukuspa, sapa warma pampapi ñan rurasqanta qawaspa<br />

makinwan wayrapi rurapan.<br />

• Yachaywasiman yaykuspa qillqanapi killinsawan ñanninta<br />

munasqankumanhina siqinku.<br />

18<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapitaq pukllarqanchik?<br />

¿Imakunawantaq qillqarqanchik?<br />

¿Allintachu qillqanakunata hapirqanchik?<br />

¿Imatam qillqarqanchik ñawinchananchikpaq?<br />

¿Huk kutipi rurasanmanchu?<br />

Pukllasqanmanta qillqasqamanta ima tayta mamanwan<br />

riman.<br />

18<br />

Quechua<br />

Chanka


MUÑA MUÑA QURAMANTA HAMPITA<br />

TUPACHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Yuyaymanayninwan, rimayninwan<br />

llamkasqanta, qawarichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Muña muña, manka, miski<br />

upyanakuna.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Tapusunchik:<br />

¿Qankuna yachankichikchu hampi tupachiyta?<br />

¿Ima qampikunata?<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> tupachina?<br />

¿Rurachwanchu?<br />

• Llapanchik huñu huñupi llamkasunchik, yachachiqpa<br />

yanapayninwan.<br />

• Huk huñu yakuta timpuchisunchik. Yaku timpurquptin muñata<br />

kachaykusunchik.<br />

• Allinta timpurquptin miskichisunchik urupa miskiwan.<br />

Chaymantaqa quñillata upyasunchik.<br />

Warmakunawan rimasunchik.<br />

• Upyaruspa puñunaman ustuna anchata humpirinapaq.<br />

• Kay hampitaqa kimsa punchawni upyana illariqnimpi, kuchka<br />

pinchawpi, tutayaptimpas.<br />

• Chaymanta llapanchik siqisunchik llamkasqanchikta.<br />

19<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapitaq llamkarqanchik?<br />

¿Imaynatam hampita tupachina kasqa?<br />

¿Imakunawan?<br />

¿Miskichu kasqa hampi?<br />

¿Ima unquytataq hampisqa?<br />

¿Hayka kutitan upyana kasqa qaliyanapaq?<br />

Taytamamanman muñamuña hampi rurasqanta<br />

willanqa.<br />

19<br />

Quechua<br />

Chanka


WAKA CINTAYPI PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Waka cintayta qatipanku.<br />

¿Imakunawan?<br />

Waka uyakuna, sara aku, illa<br />

cinta, cuca, aqa,..<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Waka cintay rikusqankumanta. Warmachakunata tapusunchik:<br />

¿Imakunatataq rikumurqanchik?<br />

¿Pikunataq chaypi karqa?<br />

¿Wasikichikpi waka cintayta rurarankichikchu?<br />

¿Imapaqmi chayta rukanku?<br />

¿Imakunawanmi wakacintayta qispichisqaku?<br />

¿Wakacintaypi pukllachwanchu?<br />

• Huñupi rurananchikta aypunakusunchik: hukkuna wakamanta<br />

ruranqaku; wakintaq wakacintayuqpamanta.<br />

• Qatipanku wakacintayta .<br />

• Llapanchik kawsayninchikkunamanta rimasunchik.<br />

• Hatun rapipi siqicunchik waka cintay raymita.<br />

20<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapitaq pukllarqanchik?<br />

¿Pikunawantaq pukllarqanchik?<br />

¿Munaytachu pukllarqanchik?<br />

¿Imaynampi?<br />

Ayllunchikman wakacintay raymipi<br />

Pukllasqanchikta. Willakunchik<br />

20<br />

Quechua<br />

Chanka


SARATA TIPISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Tipista, mikuna sarakunata akllam.<br />

¿Imakunawan?<br />

¿Tipinakunawan, sarandawan,<br />

mikunakunawan?<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Huñunakusunchik yachaywasipi.<br />

• Wasinchikmanta apamusunchik tipinakunata, llikllakunatawan<br />

sara qipinapaq.<br />

• Tawa tawamanta huñunakuspa warmakunata tipinqaku.<br />

• Lliw rimasunchik imahina llamkanamanta chakraman<br />

chayaspa:<br />

• Chakrayuqta rimaykukusunchik.<br />

• Sarata tipichwanchu.<br />

• Sarata tipista llikllaman churasunchik.<br />

• Llikllaman huntachispa wantu wantupi kustalman<br />

apasunchik.<br />

• Sarata mikuyninmanhina: qamkapaq mutipaq lawapaq,<br />

akllasunchik.<br />

21<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Maytan qayna punchaw rirqanchik?<br />

¿Imamantaq rirqanchik?<br />

¿Imaynatataq kustalman winarqanchik?<br />

¿Imaynatataq akllarqanchik?<br />

¿Ima mikuy mikuy sarakunan kasqa?<br />

¿Wanllakurqankichikchu?<br />

¿Imapaq?<br />

Tayta mamanman chakrapi llamkamusqanmanta<br />

willakunqa, hinaspa siqimunqa qillqa maytumpi, sara<br />

mikuynamanta.<br />

21<br />

Quechua<br />

Chanka


WAKA CINTACHAY<br />

Yachay atiy: Chaninchaspa, mastarichin, llaqtampa<br />

yachayninkunata.<br />

¿Imakunawan?<br />

Sara aku, llampu, inciencio,<br />

kuka, aqa.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Warmachanchikkunata tapusunchik:<br />

¿Waka cintayta wasikichikpi rurankichikchu?<br />

¿Imaynatam cintankichik?<br />

¿Pikunatam waka cintayman minkakunkichik?<br />

¿Imapaqmi wakaman cintata churanku?<br />

¿Ima mikuna upyaykunataq kan?<br />

¿Waka cintaypi pukllankuchu?<br />

• Llapanchik huk ayllupa wakacintachiqman, qawaq<br />

puririsunchik.<br />

• Yachay wasiman kutipuspa rapipi lliw rikusqanchikta<br />

siqisunchik llimpisunchik.<br />

• Wankaspa wakacintay takiykunata qillqamusunchik.<br />

• Llapanchik kawsayninchikkunata chaninchasunchik.<br />

22<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imakunatam qawamurqanchik?<br />

¿Imaynatam wakata cintasqanku?<br />

Wakacintaypi pukllachwanchu.<br />

¿Imaynatataq Kawsayninchikkunata mastarichisunman?<br />

¿Huk yachaywasipi willakusunmanchu llaqtamchikpa<br />

yachayninkunata<br />

Taytamamanwan takiy uyarisqanta takin.<br />

22<br />

Quechua<br />

Chanka


WATUCHITA YACHASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Rimaykunata yuyaymanayninmanta,<br />

kawsayninkunamanta, tuqyachin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapipi watuchi<br />

qillqasqa, siqisqa.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Hatun rapipi qillqasqata, siqisqata yachay wasiman watuchita<br />

apasunchik.<br />

• Pisi pisimanta urqumuspa warmachakunaman qawachisunchik.<br />

Watuchi<br />

¿Imallampas haykallampas?<br />

¿Ari?<br />

Tutaykuypi iskay<br />

Chapuchakuna Hapinakunku.<br />

¿Imataq kanman?<br />

Ñawipa chapran.<br />

• Sapa warmakuna watuchita yuyaymananku atinankukama.<br />

• Huk watuchikunatapas yachachisunmanmi.<br />

23<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatataq yacharqanchik?<br />

¿Huk watuchita yacharusunmanraqchu?<br />

¿Watuchikunata qispichisunmanchu?<br />

Tayta mamanman, irqi masinkunaman watuchikunata<br />

yachachin, huk watuchikunatapas tapukun.<br />

23<br />

Quechua<br />

Chanka


NISPIRUSTA APISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtampa kawsay mikunankunata<br />

chaninchan.<br />

Nispiru<br />

Miski<br />

Tanta<br />

¿Imahunawan?<br />

Yaku, nispirus, miski,<br />

canela, manka, yanta,<br />

wislla, miskichina, yanta.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Ninata ratachispa, mankata churkuna yakuntinta.<br />

• Chaymanta churasunchik nispiruta timpunanpaq.<br />

• Nispirus waykurukuptin tipqasunchik, hinallataq<br />

churkusunchik huk mankapi canelayuqta, miskichinawan.<br />

• Allinta timpurquptin, nispirus lawayaruptin, tantata<br />

urqumusunchik llapanchik mikuchakunanchikpaq.<br />

• Kusisqa llaqtanchikpa miski mikunankunamanta<br />

rimasunchik.<br />

24<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatam yanurqanchik?<br />

¿Miskichu kasqa?<br />

¿Huk kutitapas yanuchwanchu?<br />

¿Kawsayninchikta hatunyaspanchik chaninchankichikchu?<br />

Tayta mamanchikman nispirus apita ruranampaq<br />

mañakusun.<br />

24<br />

Quechua<br />

Chanka


YACHAY WASIPI SILLUKUNATA<br />

RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Sillukunawan pukllaspa<br />

yuyaymanayninkunata qispichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Papa, kuchuna, llimpina,<br />

rapi, zanahoria, beterraga.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Papa, zanahoria, beterraga nisqata warmakunata<br />

apamunankupaq mañasunchik.<br />

• Warmachakuna munasqankumanhina imatapas siqinku.<br />

• Chaymantaqa siqiykunata allinta tupachinku.<br />

• Sapa warmachakuna rapipi sillukunata ñitispa pukllanku;<br />

qillqaykunata, siqiykunata qispichispa.<br />

• Tukunankupaqtaq hatun rapipi huk huk siqikunata,<br />

sutinta, churaspa, ruranku.<br />

• Llapa llamkayninchikta kusisqa qawaspa ñawinchanchik.<br />

• Yachay wasinckikpi sellokunata allchasunchik.<br />

25<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapim pukllarqanchik?<br />

¿Imakunawanmi sillukunata rurarqanchik?<br />

¿Imakunatam mana allintachu rurarqanchik?<br />

¿Imakunatam qillqarqanchik sillukunawan?<br />

Warmachakuna, wasinkuman sellota apaspa pukllanku.<br />

25<br />

Quechua<br />

Chanka


KALAWASA APITA RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Receta nisqata qispichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Kalawasa, miskichiq,<br />

canela, qarwi aku.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Kalawasata allinta maqllisunchik.<br />

• Tipqasunchik hinaspa ñutuchata pikasunchik.<br />

• Mankaman chikan yakuyuqta churasunchik.<br />

• Miskita canelatawan churaspa, timpuchisunchik apiyanankama.<br />

• Qarwi akuta urqunapaqña churasunchik.<br />

• Allin chayanampaq kurpawan ñitichispa mankata kirpasunchik.<br />

• Api chayaruptinqa chiriyachispa tumpan quñillata<br />

mikusunchik.<br />

• Chaymanta yuyansun imahinatan, imakunawansi kalawasa<br />

apita yanurganchik.<br />

26<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatataq rurarqanchik?<br />

¿Sumaqchu kasqa?<br />

¿Miskichu kasqa?<br />

¿Kalawasata atichwanchu tarpuyta?<br />

¿Haykaq? ¿Maypi?<br />

Tayta mamankuman rurasqankuta willakunku;<br />

qillqamaytunpi siqispa.<br />

26<br />

Quechua<br />

Chanka


CHUWIWAN PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Maypis achka, pisi, chayta tupachinku.<br />

¿Imakunawan?<br />

Chuwi, poroto.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Ñawpa punchaw pukllanakunamanta rimasunchik.<br />

• Sapa huñuy chuwi poroto apamunankupaq kamachisunchik<br />

• Qawaman lluqsispa pampapi tuquta huñupi <strong>rurasunchik</strong>.<br />

• Chuwiwan pukllasunchik.<br />

• Pukllaypa kamachikuyninta qispichinku.<br />

• Mayqin huñutaq achka chuwita tuquman yaykuchinku<br />

chayta tupachinqa.<br />

• Mayqin huñu pisi chuwita tuquman yaykuchin chaytapas.<br />

• Yachay wasipi tapusunchik:<br />

¿Mayqin huñutaq allinta pukllayta qispichinku?<br />

• Chuwikunata achkata pisita siqisunchik.<br />

• Mayqinmi achka utaq pisilla riqsispa tuksisunchik.<br />

• Yuyaymanayninchikwan achka pisi rimayta qispichisunchik.<br />

27<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imakunatam yacharqanchik pukllayninchikwan?<br />

¿Mayqin huñutaq achkata huñurqa?<br />

¿Imaynam kasqa, pisilla; achkachu?<br />

Warma masinkunawan chuwiwan pukllanqaku.<br />

27<br />

Quechua<br />

Chanka


28<br />

VIERNES SANTUTA KAWSACHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: Chaninchaspa ayllumpi llaqtapa<br />

kawsayninkunata taripan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Siqikuna, iñina wasi.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Iñina wasita chayasunchik<br />

• Taytachapa chakatasqa wañusqanmanta yuyarisunchik.<br />

¿Imaynanpitaq wañusqa?<br />

¿Pikuna rayku wañusqa?<br />

¿Imatatan mikunanchik viernes santupi?<br />

¿Imanaptin?<br />

¿Imatataq mana mikunanchikchu?<br />

¿Imaynampi?<br />

• Hatún siqikunapi taytachapa wañuyninmanta riqsipasunchik.<br />

• Taytachapa yachayninkunata kawsayninchikpi yuyarisunchik.<br />

• Runa masinchikwan munanakusunchik, yanapanakusunchik,<br />

ayllunchikkunawan huñunakuspa ama qawanakuspa<br />

mikunanchiktapas mallichinakusunchik.<br />

• Taytachapa calvariunta siqisunchik.<br />

• Kawsayninchikpi taytachapa wañuyninta chaninchasunchik.<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Ima raykun taytacha wañusqa?<br />

¿Ima yachaykunatataq saqiwarqanchik?<br />

¿Imaynatataq taytacha yanapawasunchik?<br />

Iñina wasipi yachasqankunamanta rimanku.<br />

28<br />

Quechua<br />

Chanka


LLAQTANCHIKPA RAYMINTA<br />

YACHASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Llaqtampa punchawninta riqsipaspa<br />

chaninchan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapikuna,<br />

qillqanakuna, laqana<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Llaqtanchispa rayminmanta rimasunchik:<br />

¿Haykaqmi llaqtanchikpa raymin?<br />

¿Imakunatataq llaqtanchikpa rayminpi ruranku?<br />

¿Pikunatataq yuyarinchik?<br />

• Llaqtanchik kamachikuqpa wasinta rispa tapukamusunchik:<br />

¿Imaynanpi llaqtanchikpa sutin?<br />

¿Imanaptinmi kay punchawta rayminchik?<br />

¿Mayqin ayllutaq ñawpaqta tiyarqa?<br />

¿Hayka unayñam llaqtanchikpa kawsasqan?<br />

¿Imakuna tataq ruranku raymichinankupaq?<br />

• Yachaywasiman kutispa llaqtanchispa rayminmanta qillqata<br />

quspichisunchik.<br />

29<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imamantataq rimarqanchik?<br />

¿Mayhinataq llaqtanchikpa raymin kaspa?<br />

¿Kusisqachu llaqtanchik rayminta qispichisunchik?<br />

Kutispa llaqtampa rayminmanta willakunku.<br />

29<br />

Quechua<br />

Chanka


TAKIYTA YACHASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Uchuy takita takiyta yachan.<br />

KALAWASAMANTA<br />

(Taki)<br />

Maypin maypin wiñan (kuti)<br />

ukupi wiñan (kuti)<br />

piraq mayraq tarpuykullarqam<br />

ukupi ukupi (kuti)<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapipi qillqasqa<br />

taki.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Yachaywasiman hatun rapipi qillqasqa takita apasunchik.<br />

• Atisqanchikman hina kuchka kutikutirispa takisunchik.<br />

• Taqa taqapi takinankupaq warmachakunawan rakisunchik.<br />

• Llapanchik taqllakuspa, tususpa ima takisunchik.<br />

Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Ima takiytataq yacharqanchik?<br />

¿Imaynatataq takirqanchik?<br />

¿Sumaqchachu takiyninchik?<br />

¿Huk takita takiyta yachachwanchu?<br />

Warmamamasinkuwan huñunakuspa taki<br />

yachasqankuta takinqaku.<br />

30<br />

Quechua<br />

Chanka


QURAKUNAPA KAWSAYNINMANTA<br />

YACHAPASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Qurapa kawsayninta chiqapta riqsin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Ruru, qura, allpa, uywakunapa wanun.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Warmakunata tapusunchik:<br />

¿Ima qurakunataq wasinchikpi wiñan?<br />

¿Imaynataq wiñasqa?<br />

• Pachamama qawaq lluksisunchik<br />

• Llapa qurakunata wiñasqanman hina riqsipasunchik.<br />

• Wiñasqanmanta qurapa paqarisqanmanta rimasunchik;<br />

rurusqanmanta chaynallataq wañusqanmanta yachaykunata<br />

qatipasunchik.<br />

• Imayna qura wañusqanmanta rimasunchik.<br />

• Yachay wasipi qati qati siqikunawan llamkasunchik.<br />

• Qurapa kawsayninkuna qawanapaq allpapi rurukunata<br />

tarpusunchik.<br />

Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan riqsirqanchik?<br />

¿Mayhinatam qurakuna paqarimusqa, wiñasqa ima?<br />

¿Qurakuna ñuqanchik hinachu kawsaynin?<br />

Kutispa siqinku qurakunapa kawsayninta.<br />

31<br />

Quechua<br />

Chanka


QURAPA TALLKINTA RIQSIPASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Qurakunapa kaqninkunata riqsipan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Qura, rapi, qil qana,<br />

llimpina, laqana.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Allinta yuyaymanaspa rimasunchik.<br />

¿Qurakunapa tallqinkuna sutin kanchu?<br />

¿Qurakunapa sutinkunata yapchanchikchu?<br />

¿Imakunatataq qurakuna mikun kawsananpaq?<br />

• Huñupi qurata hapispa tallqinkunata riqsipasunchik<br />

tallqinkunapa sutinta yuyarisunchik (sapin, tullun, rapin,<br />

waytan, rurun).<br />

• Hatun rapipi huñukuna qurapa tallqinmanta siqinqaku, sutinta<br />

qillqaspa.<br />

32<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan riqsiparqanchik?<br />

¿Haykam kasqa qurapa tallqin?<br />

¿Sutinta rimarichwanchu?<br />

Kutispa qillqa maytupi qurapa lliw tallqinta laqan.<br />

32<br />

Quechua<br />

Chanka


LLAQTANCHIKPA UNQUYNINKUNA<br />

Yachay atiy: Llaqtampa unquyninkunata riqsipan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapipi qillqasqa taki.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Tapuykunata kutichispa:<br />

¿Ima unquykunataq llaqtanchikpi llunpayta hapiwanchik?<br />

¿Unquy hapiwaqtinchik imakunawantaq hampikunchik?<br />

¿Chirimanta, yupaymanta unquykunata riqsipasunchik ?<br />

• Mana unqunanchikpaq imatataq rurananchik<br />

¿Unquywan wañuruchwanchu?<br />

¿Unquywan kaspa; ima hampitataq qaliyanapaq upyana?<br />

¿Llaqtanchikpi hampiq kanchu?<br />

• Hampiqpa wasinman hampikunamanta yachananchikpaq<br />

puririsunchik, tapuykunata ruraspa hampiqta uyarisunchik.<br />

33<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Ima unquykunatataq riqsiparqanchik?<br />

¿Ima hampikunam kasqa?<br />

¿Pitaq hampiyta yachasqa?<br />

Taytamanman tapukun unquykunamanta<br />

hampikunamantawan.<br />

33<br />

Quechua<br />

Chanka


URQU KAÑASQANKUMANTA<br />

RIMASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Urqukuna waqaychanapaq qillqakunata<br />

qispichin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Hatun rapikuna, raku<br />

qillqanakuna, laqana,<br />

llimpina.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Lluqsispa urqunchikkuna kañasqankuta qawasunchik.<br />

• Tapuykunata <strong>rurasunchik</strong>.<br />

¿Allinchu kachkan urqunchikkuna kañasqanku?<br />

¿Imakunataq kawsan urqunchikkunapi?<br />

¿kañaptinku pikunataq wañunku?<br />

¿Imatataq rurachwan mana kañanankupaq?<br />

¿Pikunawantaq yanapachikuchwan?<br />

¿LLaqtanchikpa huñunakuypi rimasunchikmanchu?<br />

• Wasikunapaq pirqankunapi qillqakunata ama<br />

urqunchikkunata kañanankupaq laqasunchik.<br />

34<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Allinchu karqa rimasqanchik?<br />

¿Imanaptin?<br />

¿Pikunawanmi huñunakuchwan urqunchikkuna allin<br />

waqaychanapaq?<br />

¿Imakunatan rurasunman urqunchik waqaychanapaq?<br />

Sapa warma ayllunkuwan kuchka willakuykunata<br />

wasinpa pirqankunapi, mana urqu kananankupaq,<br />

laqanku.<br />

34<br />

Quechua<br />

Chanka


35<br />

LLINKIWAN QUWI ILLATA RURASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Ayllupa yachayninta llinkiwan ruraspa<br />

chaninchan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Llinki.<br />

Yaku.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• LLapanchik illaq tuqun qawaq risunchik, chaypi illamanta<br />

rimasunchik.<br />

¿Imatataq kay tuqumanta urqunku?<br />

¿Imapaqtaq chayta ruranku?<br />

• Lliw warmachakuna iskay rumita apamunku (urqu, china).<br />

• Yachay wasipi llinkiwan quwi illakunata <strong>rurasunchik</strong>.<br />

• Tukuspataq chakichinqaku huk kuchupitaq waqaychanqaku.<br />

• Llapanchik llaqtanchikpa yachayninmanta rimasunchik.<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Maytataq rirqanchik?<br />

¿Imatataq apamurqanchik?<br />

¿Llinkiwan munankichik llamkayta?<br />

¿Imakunatataq llinkiwan rurachwan?<br />

¿Anllinchu llaqtanchikpa yachayninkuna?<br />

Tayta mamankuman tapunakunqaku maypis chay<br />

illata churanku.<br />

35<br />

Quechua<br />

Chanka


PAPA TARPUYTA YACHASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Papa tarpuyta yachapan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Papa muqu, piku, yunta<br />

turu, siqiy, llimpina rapi.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Huk punchaw ñawpaqta warmakunata papa apamunampaq<br />

mañasunchik.<br />

• Papa tarpuymanta rimasunchik.<br />

• Muqu apamusqankuta kuchuman huñusunchik.<br />

• Papa muquta sapankaman rakisunchik tarpuq apanampaq.<br />

• Chakrata turuwan yapusunchik.<br />

• Yapuspa wachuta kichaptin warmakuna muqun.<br />

• Chaymantataq tarpusqankuta paykuna rapipi papa<br />

tarpuymanta, siqinku,llimpinku, laqanku, takispa.<br />

PAPAMANTA<br />

(Takiy)<br />

papaschay papaschay<br />

maypin wiñaranki<br />

ñuqaqa wiñani<br />

allpa sunquchapi<br />

miski mikuwanankupaq<br />

36<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imakunatam apamurqanchik?<br />

¿Imatan rurarqanchik?<br />

¿Hayka papatam churaqanchik uchkuman?<br />

¿Imaynatam tarpurqanchik?<br />

Tayta mamanman papa tarpusqanta willakunqa.<br />

36<br />

Quechua<br />

Chanka


PACHA MAMANCHIKTA<br />

WAQAYCHASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Pachamamanchik chaninchayta yachan.<br />

¿Imakunawan?<br />

Qillkana rapi, llimpina<br />

qillqana.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Warmachakunata tapusunchik:<br />

¿Qankuna riqsinkichischu pachamamata?<br />

¿Maypin tiyan pacha mama?<br />

¿Pikunatan uywan pachamama?<br />

• Qawaman lluqsispa pacha mamata qawarisunchik llapa<br />

kawsayninmanta rimasunchik<br />

• Yachaywasiman yaykuspa, rapipi warmachakuna. Rikusqanta<br />

atisqanmanhna siqinqaku<br />

• Tukunapaqtaq paykunapura siqisqankuta qawanqaku<br />

chaymantataq ñawinchanqaku.<br />

37<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Pimantam rimarqanchik?<br />

¿Pitam siqirqanchik?<br />

¿Pacha mamanchikra, sapa punchawchu chaninchchwan?<br />

Taytamamanman pachamama chaninchaymanta<br />

tapunqa.<br />

37<br />

Quechua<br />

Chanka


TAQASPA PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Rurukunata riqchakuyninmanhina huñun.<br />

¿Imakunawan?<br />

Sara, tarwi, purutu.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Lliw warmachakunawan huñunakuypi pukllasunchik<br />

warmi pura, qari pura, chukuyuq; mana chukuyuq<br />

huñunakunku.<br />

• Ñawpaq punchawta mañasun sara, tarwi, poroto, rurukunata.<br />

• Qawaspa, tiqsichanku lliw rurukuna apamusqankuta.<br />

• Rurukunamanta tapusunchik.<br />

• Rurukuna apamusqanchikunanta rimasunchik.<br />

• ¿Imaynatataq qamkuna huñuruwakchik?<br />

• Sapa taqapi akllanku rikchakuk rurukunata.<br />

• ¿Imaypitaq qamkuna taqaruwakchik?<br />

• Kay ruru huk qatapi karunmanchu.<br />

• ¿Imaynampi?<br />

• Rurukuna akllasqanchikwan ruwasun muqu taqata.<br />

38<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imaynatam pukllarqanchik?<br />

¿Imaynatataq huñuranchik?<br />

¿Maypitaq huñusqanchikta churaranchik?<br />

¿Rurukuna huñuyta yachanchikchu?<br />

Warma masinkunawan huñunakuypi pukllan.<br />

38<br />

Quechua<br />

Chanka


YUPASPA PUKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Yupaykuspa yupayta riksin.<br />

¿Imakunawan?<br />

Rurukuna, sarakuna,<br />

rumikuna, chapakuna.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Sapa warmachakunaman rumikunata, rurukunata<br />

pukllachinankupaq rakisunchik.<br />

• Warmachakunata nisunchik<br />

• Churay huk ruruchata<br />

• Kunanqa yupaykuy<br />

• Chaymantataq huk rumichatawan yapasunchik ¿Kunanri<br />

qaykataq kachkan?<br />

• Tukuspataq huk rumichatawan yapasunchik, hinallaspataq<br />

yupanqa, hinallataq yapasun huk rumita chunkaman<br />

chayanankama<br />

• Rapipi siqinchik rumikunata, sarakunata, chapakunata<br />

chunkaman chayanankama.<br />

39<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatan rurarqanchik?<br />

¿Mayhinatan rurarqanchik?<br />

¿Allintachu yuparqanchik ?<br />

¿Kusinqachu yupayta yacharqanchik?<br />

¿Huk kunata imatawantaq yupachway?<br />

Warma masinkunawan kikillanta rumichakunawan<br />

pukllachakunku.<br />

39<br />

Quechua<br />

Chanka


RIQCHAKUSQANCHIKMAN HINA<br />

HUÑUNAKUSUNCHIK<br />

Yachay atiy: Rikchanakusqanta; mana<br />

rikchanakusqanta tupanachispa huñun.<br />

¿Imakunawan?<br />

LLimpisqa, latakuna, tiza,<br />

siqinakuna.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Imaymana pachasqa hamusqankunamanta rimanku<br />

• Qawaman lluqsispa, iskay hatun ruyru siqikunata pampapi<br />

<strong>rurasunchik</strong>; hinaspa tapusunchik ¿imapaqcha kanman? ¿imataq sutin<br />

kanman? (puka wasi, qillu wasi)<br />

• Warmakunata nisunchik: nisqayman hina huk kaq pukllayta qallarispa<br />

wasiman yaykunkinchik.<br />

• Puka wasi usutayuqkunapaq qillu wasitaq mana usutayuqkunapaq…<br />

Puka wasi simpayuqkunapaq, qillu wasitaq mana<br />

simpayuqkunapaq…(yachachiq qawasqanman hina yaykuqkunata<br />

akllan)<br />

• Qipataqa yaykunqa puka wasiman qarikuna, qillu wasiman warmikuna,<br />

sapa kama huk llimpísqa latantin yaykunku<br />

• Nisunchik: Sapakama latan kanan, Mayo sayasqampi churaspa<br />

lluksimunqa<br />

• Hawamanta wasikunata qawaspa rikuspa, maypì sayasqankumanta,<br />

imaniraq latan kasqanmanta, Mayo wasipi aswan achka kasqanmanta<br />

ima.<br />

• Yachay wasipi rurasqankuta siqinku, llimpinku.<br />

40<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatataq rurarqanchik?<br />

¿Imaykichikman hinam huñunakurankichik?<br />

¿Pikunataq kuchka karqa?¿Imaynampi?<br />

¿Imaynan wasikuna lluksiruptinchik qiparqa?<br />

Tayatanwan, mamanwan, ñañanwan utaq turinwan<br />

riqchakusqanta mana riqchakusqantapas riqsipan.<br />

40<br />

Quechua<br />

Chanka


KAWSAYNINCHIKKUNATA<br />

AKLLASUNCHIK<br />

Yachay atiy: Kawsayninkunata riqchakusqamanta huñun,<br />

rimaspa.<br />

¿Imakunawan?<br />

Sara, papa, uqa, ulluku, hawas.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Juancitupa wasinman chayasunchik, kawsaykuna<br />

huñusqankunata qawasunchik.<br />

• Uqa, sara, papa, huñusqankunata.<br />

• Tapuykunata ruranakusunchik:<br />

¿Kawsayninchikkuna tupunapaq imakunatan <strong>rurasunchik</strong>?<br />

¿Imapaqmi tupusunchik?<br />

¿Tupuspa maypin waqaychasunchik?<br />

• Yanapakusunchik tupuypi.<br />

• Huk tupu kanqa hatun papakunamanta huktaq tumpan<br />

uchuykunamanta, huktaq uchuychakunamanta.<br />

• Hinallatataq uqakunawan <strong>rurasunchik</strong>.<br />

• Muti sara, hanka sara, yuraq sara kasqanmanhina huñusunchik.<br />

• Tukuspa sapa warmachakuna markaman uqariyta yanapasunchik.<br />

• Watantin kawsayninchik kanampaq wanllata markanchikpi<br />

watasunchik.<br />

41<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imapaqmi tupuna kasqa?<br />

¿Imatataq yuyaymanaranchik tupunapaq?<br />

¿Imapaqmi wanllata watasunchik?<br />

Tayta mamankunaman tapunqaku imaynakunatas<br />

paykuna tupunku.<br />

41<br />

Quechua<br />

Chanka


PAÑAMAN LLUQIMAN WIRPUNCHIKTA<br />

KUYUCHISUNCHIK<br />

Yachay atiy: LLuqiman pañaman kaqkunata churayta<br />

yachanqa.<br />

¿Imakunawan?<br />

Latakuna.<br />

¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />

• Tapuykunawan pukllasunchik<br />

¿Haykam riqranchik? kuyuchisunchik.<br />

¿Haykam makinchik? kuyuchisunchik.<br />

¿Haykan ñawinchik? muyuchiy má wirpunchikta pukllaspa<br />

riqsipasunchik.<br />

• Paña puka latata churasunchik.<br />

• LLuqi qillu latata churasunchik.<br />

• Pawakachasunchik. Paña man, lluqi man.<br />

• Paña makinchikta uqarisunchik.<br />

• Lluki makinchikta uqarisunchik.<br />

• Paña chakinchikta kuyuchisunchik.<br />

• Lluqi chakinchikta kuyuchisunchik.<br />

• Siqispa llimpisunchik lluqi paña makinchikta.<br />

• Hinallataq lluqi paña chakinchikta.<br />

42<br />

Quechua<br />

Chanka


Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />

¿Imatataq kunan punchaw yacharqanchik?<br />

¿Mayqinmi paña makinchik kasqa?<br />

¿Ima pukllanawanmi pukllarqanchik?<br />

¿Lluqi paña lawman kuyuchwanchu?<br />

Wasinman kutispa siqin ruranakunata, lluqiman kaqta<br />

kikintataq siqinku paña man kaqta.<br />

42<br />

Quechua<br />

Chanka


JUGAMOS CON SILUETAS<br />

Capacidad: Comprende preguntas en las que<br />

promueven dialogos cortos.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Siluetas de animales,<br />

objetos y plantas.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Manipulamos las siluetas en grupos<br />

• Identificamos sus nombres y sus características resaltantes<br />

• Imitamos las voces onomatopéyicas de cada animalito, luego<br />

de algunos objetos y plantas<br />

• Desarrollamos espacios de diálogos cortos entre siluetas<br />

• Conocemos o agregamos a nuestro vocabulario algunas<br />

palabras nuevas que aprendimos durante el diálogo.<br />

43<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Cuál es la silueta que más les gustó?<br />

¿Porqué?<br />

¿Qué mensaje le crearon a cada silueta?<br />

¿Podemos jugar otra vez?<br />

Dibujan las siluetas que utilizamos durante la clase.<br />

43<br />

Castellano


VISITAMOS LUGARES DONDE SE HABLA<br />

EL CASTELLANO<br />

Capacidad: Participa en diálogos sencillos en<br />

situaciones reales de comunicación oral de su<br />

entorno comunal.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

La posta médica, la<br />

capilla, el municipio, la<br />

feria, la escuela.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Identificamos los lugares donde más se comunican en<br />

castellano.<br />

• Visitamos los lugares donde se comunican en castellano<br />

• En grupos de trabajo trataremos de escuchar una conversación<br />

cualquiera, luego lo transmitiremos en el aula , identificando<br />

algunos elementos de la comunicación:<br />

¿Quién habló?, ¿quién escuchó?, ¿qué hablaron?, ¿en que<br />

idioma hablaron?<br />

• También representaremos algún suceso que nos interesó<br />

durante el recorrido.<br />

44<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Dónde fuimos?<br />

¿Qué idioma hablaban las personas?<br />

¿Pudimos entender lo que hablaron?<br />

Comentan sobre el lugar visitado utilizando el<br />

castellano.<br />

44<br />

Castellano


ESCUCHAMOS NUESTRA VOZ<br />

Capacidad: Participa en dialogos sencillos en situaciones<br />

reales de comunicación oral de su entorno escolar.<br />

¿Qué nesecitamos?<br />

Grabadora, caset.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Mostramos la función de la grabadora explicando su uso.<br />

• En grupos nos repartimos consignas de temas de diálogo:<br />

- Normas de cortesía<br />

- Del trabajo cooperativo<br />

• Durante el tiempo de 10’ cada grupo desarrollara la actividad.<br />

• La profesora irá grabando conforme cada grupo va<br />

sosteniendo el diálogo.<br />

• Una vez grabada tales situaciones escucharemos nuestra voz.<br />

• Cada niño identifica su voz en la grabación retroalimentando<br />

su mensaje y participación.<br />

45<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Qué hicimos?<br />

¿Nos gustó escuchar nuestra voz?<br />

¿Les gustaría volver a grabarlas con otras conversaciones?<br />

Comunica a sus padres y hermanos lo que hizo en la<br />

escuela.<br />

45<br />

Castellano


ESCUCHAMOS LA RADIO<br />

Capacidad: Escucha con atención y predice el<br />

contenido de canciones y comunicados en castellano.<br />

¿Qué nesecitamos?<br />

Radio ó grabadora, caset.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Prendemos la radio grabadora sintonizando un programa<br />

que se emite en castellano<br />

• Identificamos la voz del que habla; de varón o mujer<br />

• Comprendemos los mensajes que escuchamos<br />

• Imitamos al locutor<br />

• Identificamos un mensaje especial para luego repetirlo<br />

Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Qué escuchamos?<br />

¿Les gusta escuchar?<br />

¿Podemos hablar nosotros igual?<br />

¿De qué otros temas podemos hablar?<br />

Juntamente que sus hermanos escuchan en una radio<br />

grabadora el programa de mensajes a nuestra<br />

comunidad.<br />

46<br />

Castellano


EL CASTELLANITO<br />

Capacidad: Participa en diálogos sencillos en segunda<br />

lengua, en situaciones reales de comunicación oral de su<br />

entorno familiar y comunal.<br />

¡Hola!<br />

amiguitos<br />

soy<br />

Castellanito<br />

¡Hola!<br />

Castellanito<br />

Soy María<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Muñeco de trapo llamado<br />

castellanito.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Presentamos a los niños y niñas al muñeco castellanito.<br />

• Hacemos que el muñeco se presente por su nombre.<br />

• En pares los niños y niñas dialogan haciendo que uno de ellos<br />

sea castellanito y pregunte el nombre a su compañero.<br />

• Luego todos dialogamos con el muñeco castellanito.<br />

Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Quién es castellanito?<br />

¿Qué nos enseña?<br />

¿Entendemos lo que habla castellanito?<br />

¿Les gusta hablar el castellano?<br />

Con sus padres y hermanos habla del muñeco<br />

castellanito.<br />

47<br />

Castellano


LLEGO UNA CARTA<br />

Capacidad: Comprende indicaciones dadas en segunda<br />

lengua para realizar actividades o tareas sencillas.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Una carta.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Salimos todos al patio y nos sentamos.<br />

• En círculo planteamos las consignas del juego.<br />

• Los participantes deben mostrarse muy concentrados y ágiles<br />

• Damos la indicación diciendo: ¡llegó una carta! Los niños y<br />

niñas responden ¿para quién?<br />

• Respondemos: para todos aquellos que tienen pantalón, mientras<br />

todos se movilizan y cambian de sitio quitamos una silla para<br />

que uno se quede sin silla.<br />

• Si el niño o niña se queda por 3 veces sin silla cumplirá una<br />

tarea.<br />

• Otra vez indicamos: ¡llegó una carta!<br />

• Los niños y niñas responderán ¿para quién? Para todos los que<br />

tienen cabello largo.<br />

• Así sucesivamenmte continuamos jugando a la carta<br />

considerando otros criterios.<br />

48<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿En que jugamos?<br />

¿Les gustó el juego?<br />

¿Podemos volver a jugar?<br />

Con sus hermanos y vecinos jugaran el juego<br />

aprendido.<br />

48<br />

Castellano


NOS CONOCEMOS CON UNA CANCIÓN<br />

Capacidad: Comprende indicaciones para relacionarse<br />

con los demás.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Una canción.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Salimos afuera para formar un semi circulo para presentarnos cada<br />

uno con nuestro nombre.<br />

• Damos las indicaciones sencillas de cómo entonar la canción.<br />

• Entonamos la canción sin perder el contacto con la persona que<br />

esta a nuestro lado.<br />

• ¡Hola me llamo Maruja! ¿cómo te llamas tú? ¡Yo me llamo Elizabeth!<br />

y ¿cómo te llamas tú? ¡Yo me llamo Marleny! ¿ y cómo te llamas tú?<br />

¡Yo me llamo Fernando! ¿y cómo te llamas tú? ... y así todos los<br />

participantes entonaran la canción escuchando de cada uno; nuestros<br />

nombres.<br />

• Luego les cantamos la canción a los niños para que valoren sus<br />

nombres<br />

• Les decimos a los niños y niñas: ¡Qué bonitos nombres tienen todos<br />

Uds.! ¡Y que lindo se escucha que nos llamen así! Ahora ya nos<br />

conocemos por nuestros nombres.<br />

49<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Les gustó la canción?<br />

¿Qué aprendimos con la canción?<br />

¿Es importante nuestro nombre?<br />

Manifiestan la importancia de su nombre.<br />

49<br />

Castellano


APRENDEMOS A ENTONAR UNA<br />

CANCIÓN<br />

Capacidad: Entona pequeñas canciones en castellano.<br />

¿Qué nesecitamos?<br />

Canción escrita en<br />

papelote.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Presentamos la canción del burrito.<br />

• Identifican sus elementos, componentes de la canción.<br />

• Describen sus características físicas y utilidades de los elementos<br />

que observamos en el texto:<br />

¿Que observamos en el texto?, ¿de que tamaño es?¿qué lleva?<br />

¿ustedes tienen un animalito similar a éste?<br />

• Cantamos la canción acompañado por el ritmo de las palmas<br />

• Cantamos varias veces hasta aprender la canción.<br />

Burrito<br />

(canción)<br />

Camina burrito<br />

que vamos los dos<br />

llevando la leña<br />

que pide mamá.<br />

Burrito tu fuerza quisiera tener<br />

para llevar la leña<br />

que pide mamá.<br />

50<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

Podemos aprender canciones de otros animalitos<br />

¿Qué otras canciones conoces en los que hablan de animales?<br />

¿Cuál?<br />

Cantan la canción aprendida.<br />

50<br />

Castellano


APRENDEMOS A VESTIRNOS<br />

Capacidad: Comprende indicaciones sencillas para realizar<br />

actividades cotidianas.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Vestimentas de varón y<br />

mujer.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

Hacemos preguntas:<br />

¿Para qué nos vestimos?, ¿por qué es importante el vestido?<br />

• Para identificar nuestro genero, para protegernos del frío y<br />

del calor.<br />

¿Cómo se visten nuestros padres?<br />

¿Cómo se visten los niños pequeños?<br />

• Ahora jugaremos a vestirnos.<br />

• Elegiremos la ropa que nos gusta y nos vestimos con el<br />

ideal del personaje que queremos ser.<br />

• Indicamos de que accesorios está compuesto nuestro traje<br />

manifestando sus características y peculiaridades: chompa<br />

roja, falda larga, un sombrero, un pantalón, etc.<br />

• Dibujamos el traje que más nos gustó.<br />

51<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Les gusta la actividad?<br />

¿Podemos jugar otra vez?<br />

Con sus hermanos y vecinos jugaran el juego<br />

aprendido.<br />

51<br />

Castellano


CARTELES DE NUESTRA COMUNIDAD<br />

Capacidad: Interpretar textos sencillos y significativos de<br />

su entorno como: carteles, afiches, etiquetas, textos.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Carteles y etiquetas del<br />

entorno escritas en<br />

segunda lengua.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Salimos organizadamente a recorrer la comunidad.<br />

• Observamos lugares donde existen carteles y etiquetas.<br />

• Leemos los carteles interpretando el texto.<br />

• Motivamos a través de preguntas.<br />

¿Qué dirá allí?, ¿para que lo habrán escrito?, ¿quién lo<br />

habrá escrito?, ¿en vuestra casa existe alguno parecido?<br />

• Leemos los carteles junto con los niños y niñas.<br />

* Esta actividad se realizará si el contexto lo permite.<br />

52<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Qué lugares visitamos?<br />

¿Qué carteles hemos visto?<br />

¿Podemos volver a salir para leer carteles y etiquetas?<br />

Leen las etiquetas de los productos que consumen.<br />

52<br />

Castellano


ENCUENTRA EL CAMINO<br />

Capacidad: Comprenden indicaciones dadas en segunda<br />

lengua para realizar actividades o tareas sencillas.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Tijeras, lápiz y cartulina.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Nos juntamos cada dos niños para conversar y representar<br />

en el papel o en el piso.<br />

¿Cómo encontramos el camino a nuestras casas?<br />

¿Cómo las abejas encontrarán su panal?<br />

¿Cómo los aviones encontrarán su camino en el aire?<br />

• Cada niño representa los recorridos que hacen los elementos<br />

mencionados.<br />

• La docente representa un croquis del recorrido que tiene<br />

que hacer: un gato para comer al ratón.<br />

• Los niños realizan los recorridos por los diferentes caminos<br />

para encontrar el camino verdadero.<br />

• El grupo que primero encuentra será el ganador.<br />

53<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Les fue fácil encontrar el camino?<br />

¿Qué hicieron para encontrar el camino verdadero?<br />

¿Llegó a comer el gato al ratón?<br />

Con ayuda de sus familiares elaboran diferentes<br />

caminos para seguir recorridos.<br />

53<br />

Castellano


CREAMOS DIBUJOS ANIMADOS<br />

Capacidad: Usan frases convencionales en segunda lengua<br />

para saludar, despedirse, dar las gracias, pedir o entregar<br />

algo.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Una caja de cartón de 20 x 30 cm,<br />

papel celofán, uhu, un rodillo, papel<br />

cebolla, masking.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Preguntamos a los niños y niñas:<br />

¿Uds.ven dibujos animados? ¿Qué dibujos? ¿En que horario?<br />

¿Uds. quisieran crear dibujos animados y pasar por la televisión?<br />

• Todos los haremos.<br />

• En el papel cebolla cada grupo creará inspirándose en el personaje<br />

que más le gusta.<br />

• De acuerdo a sus dibujos la docente escribirá el texto, luego<br />

pintaremos para darle una indicación al personaje a nuestro<br />

dibujo.<br />

• El o ella nos saludará por la televisión.<br />

• Nos agradecerá por haberlo creado, y se despedirá de nosotros.<br />

• Preguntamos: ¿Quién podrá darle la voz a este personaje?<br />

¿Designaremos a los niños que hablarán por los niños? :<br />

• De la caja construimos el aparato del TV, colocando el rodillo en el<br />

enrollado de dibujos por la parte interna.<br />

• Todos escuchamos con atención el saludo de los niños y niñas<br />

que hablan por los personajes:<br />

• “Hola amiguitos soy el conejo peluchín? ¿Cómo están Uds?” y<br />

luego pasará otro niño.<br />

• Conforme van hablando los niños haremos rodar las imágenes.<br />

* Esta actividad se realizará siempre y cuando en la comunidad utilizan televisor.<br />

54<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Les gustó los dibujos animados?<br />

¿Qué nos enseñaron los dibujos?<br />

Transmitirán sus experiencias vividas al crear sus<br />

dibujos.<br />

54<br />

Castellano


APRENDEMOS UNA ADIVINANZA<br />

Capacidad: Aprenden adivinanzas en segunda lengua.<br />

¿Qué necesitamos?<br />

Silueta de frutas.<br />

¿Cómo lo hacemos?<br />

• Ponemos las frutas frente a los niños y niñas para que observen.<br />

• Les hacemos una adivinanza. Por ejemplo:<br />

Chiquito y<br />

redondito<br />

a todos hace<br />

rendir<br />

Verde por fuera<br />

dulce por dentro<br />

si quieres que te lo diga<br />

espera<br />

Tiene espinas<br />

que hace doler<br />

y si la pelas<br />

la comes muy rico<br />

Una señora muy gorda<br />

vestida de verde y<br />

tiene corazón rojo<br />

55<br />

Castellano


Conversamos con los niños y niñas:<br />

¿Qué aprendimos?<br />

¿Qué adivinanza les gusto más?<br />

Jugamos el adivina adivinador con nuestra familia.<br />

55<br />

Castellano


ÍNDICE<br />

AREA NOMBRE DE LA CARTILLA N° DE CARTILLA<br />

C.I. Yarqa aspiy 01<br />

P.S Wirpunchikta pukllaspa kuyuchisunchik 02<br />

P.S Allin purinapaqyachaykuna 03<br />

P.S Qarita warmitawan riqsipasunchik 04<br />

P.S Runapa wirpunta riqsipasunchik 05<br />

P.S Apunchikman riqsipayninchikta 06<br />

C.I. Mituwan pukllasunchik 07<br />

C.I. Killi wataypi pukllasunchik 08<br />

C.I. Negrillupa tusuyninta tususunchik 09<br />

C.I. Tunas pallay tusuyta qispichisunchik 10<br />

C.I. Wasinmanta qillqataqispichisunchik 11<br />

C.I. Pukllananchikkunata llinkimanata <strong>rurasunchik</strong> 12<br />

C.I. Ulluku waqtata yanusunchik 13<br />

C.I. Ahusmanta hampita <strong>rurasunchik</strong> 14<br />

C.I. Huk llaqtaman willakuyta apachisunchik 15<br />

C.I. Titirista pukllanapaq <strong>rurasunchik</strong> 16<br />

C.I. Willakuy 17<br />

C.I. Qillqaypi pukllasunchik 18<br />

C.A Muña muña qaramanta hampita tupachisunchik 19<br />

C.A Waka cintaypi pukllasunchik 20<br />

C.A Sarata tipisunchik 21<br />

C.I Waka cintachay 22<br />

C.A Watuchita yachasunchik 23<br />

C.I Nispiruta apisunchik 24<br />

C.I Yachay wasipi sillukunata <strong>rurasunchik</strong> 25<br />

C.I Chuwiwan pukllasunchik 27<br />

P.S Viernes santuta kawsachisunchik 28<br />

P.S Llaqtanchipa rayminta yachasunchik 29


AREA NOMBRE DE LA CARTILLA N° DE CARTILLA<br />

C.I. Takiyta yachasunchik 30<br />

C.A Qurakunata kawsayninmanta yachapasunchik 31<br />

C.A Qurapa tallkinta riqsipasunchik 32<br />

C.A Llaqtanchikpa unquyninkuna 33<br />

C.A Urqu kañasqanqumanta rimasunchik 34<br />

C.I Llinkiwan quwi illata <strong>rurasunchik</strong> 35<br />

C.A Papa tarpuyta yachasunchik 36<br />

P.S Pacha mamanchikta waqychasunchik 37<br />

L.M Taqaspa pukllasunchik 38<br />

L.M Yupasqa pukllasunchik 39<br />

L.M Riqchakusqanchikmanta hina huñunakusunchik 40<br />

L.M Kawsayninchikkunata akllasunchik 41<br />

L.M Pañaman lluqiman wirpunchikta kuyuchisunchik 42<br />

C.I<br />

CARTILLAS EN CASTELLANO<br />

Jugamos con siluetas 43<br />

C.I Visitamos lugares donde se habla el castellano 44<br />

C.I Escuchamos nuestra voz 45<br />

C.I Escuchamos la radio 46<br />

C.I El castellanito 47<br />

C.I Llegó una carta 48<br />

C.I Nos conocemos con una canción 49<br />

C.I Aprendemos a entonar una canción 50<br />

C.I Aprendemos a vestirnos 51<br />

C.I Carteles de nuestra comunidad 52<br />

C.I Encuentra el camino 53<br />

C.I Creamos dibujos animados 54<br />

C.I Aprendemos una adivinanza 55


El 22 de julio de 2002, los representantes de las<br />

organizaciones políticas, religiosas, del<br />

Gobierno y de la sociedad civil firmaron el<br />

compromiso de trabajar, todos, para conseguir<br />

el bienestar y desarrollo del país. Este<br />

compromiso es el Acuerdo Nacional.<br />

El Acuerdo persigue cuatro objetivos<br />

fundamentales. Para alcanzarlos, todos los<br />

peruanos de buena voluntad tenemos, desde el<br />

lugar que ocupemos o el rol que<br />

desempeñemos, el deber y la responsabilidad<br />

de decidir, ejecutar, vigilar o defender los<br />

compromisos asumidos. Estos son tan<br />

importantes que serán respetados como<br />

políticas permanentes para el futuro.<br />

Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes<br />

o adultos, ya sea como estudiantes o<br />

trabajadores, debemos promover y fortalecer<br />

acciones que garanticen el cumplimiento de<br />

esos cuatro objetivos que son los siguientes:<br />

1. Democracia y Estado de Derecho<br />

La justicia, la paz y el desarrollo que<br />

necesitamos los peruanos sólo se pueden<br />

dar si conseguimos una verdadera<br />

democracia. El compromiso del Acuerdo<br />

Nacional es garantizar una sociedad en la<br />

que los derechos son respetados y los<br />

ciudadanos viven seguros y expresan con<br />

libertad sus opiniones a partir del diálogo<br />

abierto y enriquecedor; decidiendo lo mejor<br />

para el país.<br />

2. Equidad y Justicia Social<br />

Para poder construir nuestra democracia, es<br />

necesario que cada una de las personas que<br />

conformamos esta sociedad, nos sintamos<br />

El Acuerdo Nacional<br />

parte de ella. Con este fin, el Acuerdo<br />

promoverá el acceso a las oportunidades<br />

económicas, sociales, culturales y políticas.<br />

Todos los peruanos tenemos derecho a un<br />

empleo digno, a una educación de calidad, a<br />

una salud integral, a un lugar para vivir. Así,<br />

alcanzaremos el desarrollo pleno.<br />

3. Competitividad del País<br />

Para afianzar la economía, el Acuerdo se<br />

compromete a fomentar el espíritu de<br />

competitividad en las empresas, es decir,<br />

mejorar la calidad de los productos y<br />

servicios, asegurar el acceso a la formalización<br />

de las pequeñas empresas y sumar<br />

esfuerzos para fomentar la colocación de<br />

nuestros productos en los mercados<br />

internacionales.<br />

4. Estado Eficiente, Transparente y<br />

Descentralizado<br />

Es de vital importancia que el Estado<br />

cumpla con sus obligaciones de manera<br />

eficiente y transparente para ponerse al<br />

servicio de todos los peruanos. El Acuerdo<br />

se compromete a modernizar la<br />

administración pública, desarrollar<br />

instrumentos que eliminen la corrupción o<br />

el uso indebido del poder. Asimismo,<br />

descentralizar el poder y la economía para<br />

asegurar que el Estado sirva a todos los<br />

peruanos sin excepción.<br />

Mediante el Acuerdo Nacional nos comprometemos<br />

a desarrollar maneras de<br />

controlar el cumplimiento de estas políticas<br />

de Estado, a brindar apoyo y difundir<br />

constantemente sus acciones a la sociedad<br />

en general.


BANDERA<br />

SÍMBOLOS DE LA PATRIA<br />

HIMNO NACIONAL DEL PERÚ<br />

CORO<br />

Somos libres, seámoslo siempre,<br />

y antes niegue sus luces el Sol,<br />

que faltemos al voto solemne<br />

que la Patria al eterno elevó<br />

CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO<br />

Declaración Universal de los Derechos Humanos<br />

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la<br />

Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:<br />

Artículo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse<br />

fraternalmente los unos con los otros.<br />

Artículo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin<br />

distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional<br />

o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna<br />

fundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una<br />

persona (...).<br />

Artículo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.<br />

Artículo 4.- Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos están<br />

prohibidas en todas sus formas.<br />

Artículo 5.- Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.<br />

Artículo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.<br />

Artículo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos<br />

tienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...).<br />

Artículo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes,<br />

que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...).<br />

Artículo 9.- Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.<br />

Artículo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con<br />

justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el<br />

examen de cualquier acusación contra ella en materia penal.<br />

Artículo 11.-<br />

1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su<br />

culpabilidad (...).<br />

2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el<br />

Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de<br />

la comisión del delito.<br />

Artículo 12.- Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su<br />

correspondencia, ni de ataques a su honraoasureputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la<br />

ley contra tales injerencias o ataques.<br />

Artículo 13.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado.<br />

2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país.<br />

Artículo 14.-<br />

1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.<br />

2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o<br />

por actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas.<br />

Artículo 15.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad.<br />

2. Anadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.<br />

Artículo 16.-<br />

1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de<br />

raza, nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...).<br />

2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.<br />

3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad<br />

y del Estado.<br />

Artículo 17.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente.<br />

2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.<br />

Artículo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión (...).<br />

Artículo 19.-<br />

Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...).<br />

Artículo 20.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.<br />

2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.<br />

Artículo 21.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes<br />

libremente escogidos.<br />

2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.<br />

3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante<br />

elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u<br />

otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.<br />

Artículo 22.- Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, (...) habida cuenta de la organización y<br />

los recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su<br />

dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.<br />

Artículo 23.-<br />

1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de<br />

trabajo y a la protección contra el desempleo.<br />

2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.<br />

3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como a<br />

su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por<br />

cualesquiera otros medios de protección social.<br />

4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.<br />

Artículo 24.- Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la<br />

duración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas.<br />

Artículo 25.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el<br />

bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales<br />

necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u<br />

otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.<br />

2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de<br />

matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.<br />

Artículo 26.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la<br />

instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional<br />

habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos<br />

respectivos.<br />

2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los<br />

derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre<br />

todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las<br />

Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz.<br />

3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.<br />

Artículo 27.-<br />

1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a<br />

participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.<br />

2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón de<br />

las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.<br />

Artículo 28.- Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y<br />

libertades proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos.<br />

Artículo 29.-<br />

1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad(...).<br />

2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las<br />

limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y<br />

libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general<br />

en una sociedad democrática.<br />

3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de<br />

las Naciones Unidas.<br />

Artículo 30.- Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al Estado, a<br />

un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los<br />

derechos y libertades proclamados en esta Declaración.<br />

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN - PROHIBIDA SU VENTA

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!