Imahinatam rurasunchik? - digeibir
Imahinatam rurasunchik? - digeibir
Imahinatam rurasunchik? - digeibir
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
´<br />
CARTILLAS INTERACTIVAS<br />
QUECHUA CHANKA<br />
TAKAT TAKASTIN UCHI AISHMAN,<br />
NUWA PIDNUJAI AWAJUN NUM<br />
´<br />
Educación Inicial
Autores:<br />
Víctor Gedeón Palomino<br />
Elizabeth Corimanya Alegría<br />
Maruja Cabrera León<br />
Docentes y promotores Chancas de Huancarama,<br />
Acobamba, Kiswara, Chincheros y La Mar<br />
Coordinación Técnica:<br />
Eleodoro Aranda Guzmán<br />
Revisición<br />
Técnica:<br />
Maritza Nuñonca Lupo<br />
Virginia Soto Espinoza<br />
Ilustrador:<br />
Antonio Torres Moreira<br />
Elizabeth Corimanya Alegría<br />
Diagramación:<br />
Alberto Ibañez Nieto<br />
Revisión de la escritura quechua chanka:<br />
Ricardo González Estalla<br />
"Año de la Consolidación Democrática"<br />
REPÚBLICA DEL PERÚ<br />
MINISTERIO DE EDUCACIÓN<br />
Ministro de Educación<br />
José Antonio Chang Escobedo<br />
Vice-Ministro de Gestión Pedagógica<br />
Idel Vexler Talledo<br />
Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural<br />
Heriberto Bustos Aparicio<br />
Director de Educación Intercultural Bilingüe<br />
Modesto Gálvez Ríos<br />
Hecho el depósito legal:<br />
BNP: 2007-00425<br />
Impreso en:<br />
Gráfica Técnica SRL<br />
Calle Los Talladores 184. Urb. El Artesano - Ate<br />
Telf.: 436-3140<br />
e-mail: contacto@graficatecnica.com<br />
Diciembre 2006<br />
© Ministerio de Educación<br />
Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - DINEIBIR<br />
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe - DEIB<br />
Programa de Educación en Áreas Rurales - PEAR<br />
Proyecto Elaboración de Materiales de Educación Bilingüe Intercultural Temprana para niños y niñas de contextos<br />
bilingües de zonas rurales - MATEBITE (Convenio MED-OEA)
PRESENTACIÓN<br />
A fin de responder a la realidad lingüística y sociocultural de los niños y niñas de 3 a 5 años de<br />
edad, que hablan lenguas originarias de las zonas rurales, se ha implementado una propuesta de<br />
Educación Intercultural Bilingüe (EIB), con varios materiales educativos que permiten apoyar la<br />
labor pedagógica de los docentes de aula y promotores educativos comunitarios de Educación<br />
Inicial, así como estimular el aprendizaje de los niños y niñas.<br />
Dentro de los materiales se han elaborado cartillas interactivas, destinadas a promover los<br />
aprendizajes en los niños y niñas que hablan las variantes del quechua Cusco-Collao, (Cusco, Puno,<br />
y parte de Apurimac), Ancashino (Ancash), Chanka (Andahuaylas, Ayacucho y Huancavelica), el<br />
Aimara (Puno), el Awajun (Amazonas) y el Shipibo (Ucayali), tomando en cuenta los pasos del<br />
proceso de aprendizaje significativo: recuperar los saberes previos, construir el nuevo saber e<br />
incorporar el saber a la vida.<br />
Se han elaborado 55 cartillas en quechua Chanka para uso del docente y promotor(a) de Educación<br />
Inicial. De estas, 42 corresponden a la lengua materna (Chanka) y 13 son para estimular el aprendizaje<br />
del castellano oral como segunda lengua.<br />
Las cartillas permiten realizar actividades educativas concertadas, entre el niño, la niña, el docente<br />
y el promotor, las cuales están formuladas dentro del enfoque del aprendizaje natural, comunicativo<br />
textual y psicolingüístico para el desarrollo de la lengua materna y para el aprendizaje oral de la<br />
segunda lengua se recurre al uso de situaciones comunicativas vivenciales.<br />
CARACTERÍSTICAS DE LAS CARTILLAS<br />
- Presentan actividades orientadas a propiciar aprendizajes significativos -Respetan las<br />
características socioculturales locales y de otras culturas a fin de fomentar la interculturalidad.<br />
- Respetan el proceso del aprendizaje natural de los niños y niñas de 3 a 5 años de edad de las<br />
zonas rurales.<br />
- Incorpora los saberes locales en las actividades pedagógicas.<br />
- Permiten desarrollar capacidades y actitudes propuestas en el diseño curricular nacional de<br />
Educación Inicial, incluido la EIB.<br />
- Promueven la participación de los padres de familia, los sabios y autoridades comunales como<br />
facilitadores del aprendizaje de los niños y niñas dentro o fuera del aula.<br />
- Se pueden utilizar como parte de las actividades de los Proyectos o unidades didácticas que<br />
se elaboren.<br />
- Buscan fomentar en los niños y niñas, la creatividad, la participación y la resolución de problemas<br />
cotidianos.<br />
- Rescatan el valor pedagógico de los recursos disponibles de la comunidad local<br />
- Están diseñadas con una secuencia parecida, pero no son rígidas, las actividades propuestas<br />
pueden ser objeto de adecuación e incluso modificación según la realidad y necesidades de<br />
aprendizaje de los niños y niñas.<br />
EIB Inicial
ORIENTACIONES METODOLÓGICAS<br />
1.- Las cartillas se han elaborado para uso de los docentes y promotores de Educación Inicial.<br />
2.- Cada cartilla debe usarse en relación a las necesidades de aprendizaje de los niños y niñas de<br />
la zona rural y en concordancia con las capacidades previstas en el diseño curricular nacional<br />
de Educación Inicial.<br />
3.- A fin de aprovechar adecuadamente los materiales y recursos propuestos en las cartillas, el<br />
docente o promotor(a) primero debe leer y reflexionar sobre la actividad pedagógica propuesta<br />
en la cartilla. Luego, deberá adecuar a la realidad las actividades, los materiales y recursos<br />
sugeridos.<br />
4.- Para hacer un buen uso didáctico de las cartillas, los docentes y promotores(as) deben tener<br />
claro conocimiento sobre el aprendizaje que permiten lograr a los niños y niñas.<br />
5.- En las cartillas no se especifican edades, las actividades se aplican para las tres edades (3,4<br />
y 5 años de edad) considerando el grado de complejidad de la actividad de aplicación del<br />
saber, según la edad.<br />
6.- Las cartillas en castellano deben trabajarse desde el inicio del año escolar<br />
7.- Para garantizar un adecuado aprendizaje de la segunda lengua, es recomendable presentar<br />
las cartillas en el orden sugerido, y realizar sobre todo al inicio un permanente ejercicio.<br />
8.- Los docentes y promotores deben producir más cartillas a fin de lograr un eficiente desarrollo<br />
de la lengua materna y el aprendizaje oral de la segunda lengua.<br />
9.- Para trabajar las cartillas en castellano, utilizar una sección de vocabulario referido a acciones<br />
y objetos (presentarle al niño y la niña, fichas con figuras de objetos).<br />
Esperamos que las cartillas interactivas elaboradas, motiven una eficiente labor pedagógica de los<br />
docentes y promotores de Educación Inicial para aplicar la EIB, y así mismo que ellas y ellos se a<br />
su experiencia cotidiana realicen observaciones y sugerencias que contribuyan a mejorar y<br />
enriquecer el material.<br />
EIB Inicial
YARQA ASPIY<br />
Yachay atiy: Llaqtampa rurayninkunapi yanapakun.<br />
¿Imakunawan?<br />
Rapi, qillqana<br />
tupunakuna<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Llaqtanchikpa llamkanankunamanta huñupi rimasunchik.<br />
• Llaqtanchikpi yarqa aspiyta muyuqlla ruranku.<br />
¿Imapaqtaq yarqa aspiyta llamkachakunchik?<br />
¿Pikunataq sayarinanku chay llamkaypi?<br />
¿Ñuqanchik yanapakamusunmanchu?<br />
• Ruranakunata apaspa llapanchik, yarqa aspiy llamkayman<br />
puririsunchik.<br />
• Yarqa aspiy kamachikukta uyarisunchik.<br />
• Kamachikusqanman hina llamkachakusunchik.<br />
• Llamkayta tukuchakuspa llaqtamasinchikwan<br />
rimachakusunchik; chaninchananchikpaq. Huk kallpallapi<br />
llamkayninchikmanta.<br />
• Yachay wasiman kutispa munay llamkayninchikmanta siqisun.<br />
• Llapanchik chaninchasunchik, sumaq kawsay yakuta<br />
harpananchikpaq upyanapaq, mikunankuta yanukunapaq<br />
sumaqta rimaspa.<br />
1<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Pikunataq llamkayman sayarisqa?<br />
¿Ima kamachiypitaq llamkarqanchik?<br />
¿Imapaqmi yarqa aspiyta rurarqanchik?<br />
¿Llapanchikchu llamkarqanchik?<br />
Ayllunkunawan chullalla llamkay llaqtanmanta<br />
chaninchaspa rimanku .<br />
1<br />
Quechua<br />
Chanka
WIRPUNCHIKTA PUKLLASPA<br />
KUYUCHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Wirpunwan pitan, phawan, iskay chakinwan,<br />
lluchkan, chutan, tanqan, kumun.<br />
¿Imakunawan?<br />
Waska, kaspi,<br />
ruyru.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Takispa qallarisunchik llamkayta:<br />
Wirpuyta kuyuchini<br />
(Takiy)<br />
Wirpuyta kuyuchini,<br />
wirpuyta kuyuchini.<br />
Wirpuyta kuyuchini.<br />
Takisunchik tra la la la.<br />
Rikrayta kuyuchini (kuti)<br />
Takisunchik tra la la la.<br />
Chakiyta kuyuchini (kuti)<br />
Takisunchik tra la la la.<br />
• Llapanchik riksipanchik, lliw imaymanta kuyuchisqanchikta<br />
• Chakinchikwan pitanchik.<br />
Pitansunchik má.<br />
• Makinchiskwan chutanchik.<br />
Chutasunchik má.<br />
• Kanan lluchkasunchik sikinchikwan.<br />
Lluchkasunchik má.<br />
Kumusunchik; hatarisunchik tukuy wirpunchikta.<br />
Kuyuchispa pukllachakusunchik.<br />
2<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan kuyuchirqanchik?<br />
¿Imapaqmi kasqa chakinchik?<br />
¿Imapaqmi kasqa makinchik?<br />
¿Kusisqachu pukllarqanchik?<br />
¿Mana makinchik, chakinchik kaptin, imaynaraq kachway?<br />
¿Wirpunchikta chaninchananchikchu?<br />
Wasimpi warma masinkuwan pitanqaku<br />
pawanqaku; ima.<br />
2<br />
Quechua<br />
Chanka
ALLIN PURIRINAPAQ YACHAYKUNA<br />
Yachay atiy: Huñupi rimaspa allin yachaykunata<br />
qunakusun.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapikuna,<br />
qillqanakuna, laqana<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
¿Wasinchikpi imaynatataq purikunchik?<br />
¿Ayllunchikpi munasqanchiktachu <strong>rurasunchik</strong>?<br />
¿Pitaq wasinchikpi kamachikun?<br />
¿Yachaywasinchikpi allin kawsananchikpaq ima rimaykunawantaq<br />
kawsachikusunman?<br />
• Llapanchik huñupi allin kamachikuykunamanta rimasunchik.<br />
Hatun rapipi mañakusqanchikmanhina hatún rapipi qillqasun.<br />
Sapapunchaw yachaywasiman hamusunchik<br />
Sumaq maqchisqacha<br />
Ama maqanakusunchikchu<br />
Ruranakunata kasqanman allchasunchik<br />
Ruranakunata<br />
• Llapanchik rimachakusunchik allinchus manachus chay qillqasqanchik<br />
kamachikuykuna.<br />
Warmachakunawan kuchka qatapi rurasqanchikta laqasunchik.<br />
3<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapaqmi allin kamachikuykuna rimay?<br />
¿Mana kaptin imaynataq tiyachwan?<br />
¿Chay kamachikuykunata ñawinchachwaychu?<br />
¿LLapanchikmanta chay kamachikuykunata qispichichwanchu?<br />
Ayllunkunawan allin kawsanankupaq.<br />
Kamachikuykunata qispichinku.<br />
3<br />
Quechua<br />
Chanka
QARITA WARMITAWAN RIQSIPASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Warmiwarma, qariwarma<br />
kasqankuta riqsipanku<br />
Imakunawan:<br />
qillqana llimpina, rapi.<br />
¿IMAHINATAM RURASUNCHIK?<br />
• Yachay wasinchikpi rimasunchik.<br />
¿Pikunataq warmikuna?<br />
¿Imatataq warmikuna ruran?<br />
¿Imaynan kanku?<br />
¿Imaynatan pachakunku?<br />
Qarimanta tapuykunatapas kutichisunchik<br />
• Warmikuna makinkunata uqarinku hinallataq qarikunapas.<br />
• Taqapi warmipura huñunakusunchik<br />
Taqatapi qari pura huñunakusunchik<br />
Sapa huñupi siqikunata qawanku hinaspataq tupasqanman hina qati qati<br />
sayanku (huk qari, huk warmi).<br />
• Sapa taqapi rimasunchik warmimanta qarimanta chaninchanakuspa.<br />
• Taqapi, warmita, qarita sutinkunata churaspa, siqinku, llimpinku.<br />
4<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan rurarqanchik?<br />
¿Pikunamantan rimarqanchik?<br />
¿Imaynatan pachakusqaku qarikuna, warmikunapas?<br />
Mana warmi, utaq qaripas kaptin ¿Imaynataq kanman<br />
kawsayninchik?<br />
Tayta mamankuwan rimanku warmi qarita<br />
chaninchanankupaq.<br />
4<br />
Quechua<br />
Chanka
RUNAPA WIRPUNTA RIQSIPASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Runapa wirpunta, llapa kaqninkunata<br />
tuksipaspa riqsipan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Rapi, llimpina, siqina,<br />
qillqana, laqana.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Wirpunchikta kuyuchispa takisunchik<br />
• Tapusunchik:<br />
¿Iman sutin?<br />
¿Imatataq <strong>rurasunchik</strong> wirpuwan?<br />
¿Imaynataq kachwan wakin wirpunchik mana kaptin?<br />
¿Wirpunchik wiñanchu?<br />
¿Imawanmi wiñan?<br />
• Pampaman tikrakuspa hatun rapipi iska iskaymanta<br />
siqinakusunchik<br />
• Hinaspa kapatanawan wirpunchikpa siqinta kuchusunchik.<br />
• Sutinkunata qillqaspa pirqaman laqasun.<br />
• Iska iskaymanta ñawpaqman puririspa wirpunchikpa sutinkunata<br />
ñawinchasunchik.<br />
5<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Kusisqachu wirpunchikta siqirqanchik?<br />
¿Imakunam wirpunchikpi kasqa?<br />
¿Wirpunchikta chaninchanachu?<br />
¿Imanasqa?<br />
Wirpunpa sutinkuta riqsipaspa llinpin.<br />
5<br />
Quechua<br />
Chanka
APUNCHIKMAN RIKSIPAYNINCHIKTA<br />
Yachay atiy: Yuyaymanan llaqtampa kawsayninmanta<br />
hatun umalliqkuna chaninchanampaq yuyaymanan.<br />
¿Imakunawan?<br />
kuka kintu, ñawin aqa,<br />
llampu,qusñichinakuna,<br />
pichiwira.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Qhipa punchawta, kuraq machunchikpa wasinman<br />
rinanchikpaq mañakusunchik.<br />
6<br />
Quechua<br />
Chanka
• Kuraq machunchikpa wasinman chayaspa, napayukuyninchikta<br />
chayachisunchik, kuka kintuta haywarisunchik ima.<br />
• Warmachakunawan kuchka llaqtanchikpa apunkunamanta<br />
tapusunchik, ¿hayka apukunataq kay llaqtanchikpi kan?<br />
¿imakunataq sutinkuna? ¿imapaqmi riqsipanchik apukunata?.<br />
• Runakunata haywaspa tuqsipasunchik.<br />
• Kuraq machunchikwan yanapachikuspa riksipayninchikta,<br />
apukunaman chayachisunchik.<br />
• chinlla rikusunchik, kuraq machunchik rurasqanta.<br />
• Apunchikkunaman iñiyninchikta chayachisunchik.<br />
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Maytam rirqanchik? ¿Piwanmi rimamurqanchik?.<br />
¿Imatam rurarqanchik? ¿<strong>Imahinatam</strong> rurana qasqa?.<br />
¿Imapaqmi riqsipaynichikta apukunaman chaycirqanchik?<br />
¿Allinchu rurarqanchik?.<br />
Apunkunamanta ayllunkunawan riman.<br />
6<br />
Quechua<br />
Chanka
MITUWAN PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Pukllanankunata munayninmanhina ruran.<br />
¿Imakunawan?<br />
Mituwan, ichuwan<br />
yakuwan.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Adobe ruraqpaman chayanku.<br />
• Qawanku adobe rurasqankuta.<br />
• Tapukunku adobe ruraqta:<br />
¿Imakunataq adobeman yaykun?<br />
¿Imakunapaqmi allin adobe rurasqan?<br />
• Llapan warmakuna mituta wayaqapi apanku.<br />
• Yachay wasiman chayaspa mituta sarwapa tupachinku.<br />
• Makinkuwan taksa adobechakunata qispichinku.<br />
• Pukllana pampapi chakinampaq rupaypi churanku.<br />
• Tikrapayaspa adobe rurasqankuta chakichinku.<br />
• Chakiruptin huñunku adobekunata wasi pirqanapaq.<br />
7<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Pikunataq adobe ruraypi llamkarqanku<br />
¿Imaynatataq rurasqaku?<br />
¿Imakunawantaq rurasqaku?<br />
¿Imatataq adobe rurasqanchikwan <strong>rurasunchik</strong>?<br />
Kutipuspa ayllunchikta adobe ruraypi yanapasunchik.<br />
7<br />
Quechua<br />
Chanka
KILLI WATAYPI PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtanchikpa kawsayninkunamanta<br />
yachapasunchik.<br />
¿Imakunawan?<br />
Iskay kaspi, uyaqawanakuna ,<br />
watana, qullqikuna, wawa<br />
tanta.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Ñawpaqta tapukusunchik.<br />
¿Qankuna rikurqankikchu killi wataqta?<br />
¿Pikunataq watanku?<br />
¿Imapaqraq watanku?<br />
• Riqsipanchik llapa ruranakuna apamusqanchikta.<br />
• Huk huñupi killi ruranakunata qispichinku.<br />
• Huk huñutaq qatipan kasaraqkunata kumpadrikunata.<br />
• Huñunakuspa sumaqta kasarayuqta yachapayanku.<br />
• Llaqtanchikpi hina tusunchik, takikuspa.<br />
• Llapa warmachakuna yachasqampi yachapayan, pachakuspa.<br />
• Killi watay tukunapaq wawatantata marqarispa tusunchik.<br />
• Qipata tukuy mikunakunata mikuspa wasinkuman ripunku<br />
takispa.<br />
8<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Iman killi watay kasqa?<br />
¿Munaytachu yachapayarqanchik?<br />
¿Imakunawanmi killita watarqanchik?<br />
Tayta mamankuman, turinkuman, paninkuman,<br />
wayqinkuman warmamasinkuman willanku killi<br />
wataypi puk llasqankumanta.<br />
8<br />
Quechua<br />
Chanka
NEGRILLUPA TUSUYNINTA TUSUSUNCHIK<br />
Yachay atiy: Wirpunta munayninmanhina nigrillupa<br />
tusuynimpi kuyuchin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Tusuna pacha, tukanakuna,<br />
uyakuna.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Nigrillupa tusuyninta uyarisunchik, chaymanta<br />
riqsipasunchik.<br />
• Atisqankunaman hina tusuyta qallarinku.<br />
Ñawpaqta ñuqanchik nigrillupa tusuyninmanhina<br />
qatipasunchik.<br />
• Nigrillukunahina warmachakuna pachakunku.<br />
• Munaqkuna churakunku novia nisqankumanta, machumanta,<br />
payamanta ima.<br />
• Uyakunata churakunku hinaspa tukanata uyarispa<br />
tusunchuk.<br />
• Qawaman lluqsispa taytamamanchikpaq tususunchik.<br />
9<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Ima raymipitaq nigrillukuna tusunchik?<br />
¿Imaynataq pachankuna kasqa?<br />
¿Kusisqachu kanchik nigrillu pachata churakuspa?<br />
¿Imapaqmi uyakunata churakunku?<br />
¿Haykataq nigrillu tusuypi tusunku?<br />
¿Pikunan tusunku?<br />
Warma masinkunawan yachasqanman hina nigrillupi<br />
tusunqaku.<br />
9<br />
Quechua<br />
Chanka
10<br />
TUNAS PALLAY TUSUYTA QISPICHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtampa tusuyninkunata qispichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Tukanakuna pachakuna<br />
tunas pallana; isanka.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Rimasun tukuy llaqtanchikpa kawsayninkunamanta.<br />
¿Pikunataq tusunchik? ¿Imaynataq tunas pallay tusuy?<br />
¿Imaynataq pachakuna kasqa chay tusuypi?<br />
• Tunas pallay tusuyta uyarinku.<br />
• Atisqankunamanhina wirpunta kuyuchinku.<br />
• Riqsipanku ima tusuysi uyarisqanku.<br />
• Yachachiq yachachin warmachakunaman tunas pallay<br />
tusuyta.<br />
• Warmachakuna yachachiqta qatipanku.<br />
• Llapanku rimachakuspa qispichinku llaqtanchikpa<br />
punchawnimpi tusunapaq.<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Allinchu tusuyninchik kachkam?<br />
¿Ima tusuytataq qatiparqanchik?<br />
¿Ima pachakunawanmi churakuna kasqa?<br />
¿Imanaqtinmi kay tusuna kasqa?<br />
¿Kawsayninchikpi tusuykunata chaninchananchikchu?<br />
Rimanqaku llaqtapi tusuykunamanta ima<br />
pachakunawansi churakusqankumanta.<br />
10<br />
Quechua<br />
Chanka
11<br />
WASIMANTA QILLQATA QISPICHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtampa rurayninmanta qillqayta<br />
qispichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapi, qillqana,<br />
llimpina.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Wasi wasi rurasqankuman watukusunchik.<br />
• Imayna llamkasqankuta qawasunchik.<br />
¿Tapukusunchik imakunawanmi qispichinkichik wasita?<br />
¿Imaynatataq wasita qispichinkichik?<br />
¿Imawantaq qatankichik?<br />
¿Mikuna kanqachu?<br />
¿Upyanari?<br />
¿Pikunataq cruzta apamunqa?<br />
• Yachaywasiman kutispa yuyarinku, watukuq risqankumanta.<br />
• Hatun rapipi wasi wasimanta siqinku.<br />
• Siqisqankupa urampi atisqankuman hina qillqanku.<br />
• Yachachiq warmachakunapa willakusqanmanhina qillqan.<br />
• Wakin warmakunaman siqisqanta qawachin qillqasqanta<br />
willan.<br />
• Llamkasqanta tupaqnin kuchuman laqan.<br />
• Llapanku qillqayninkuta ñawinchanku.<br />
• Kawsayninchikmanta chaninchanqa rimaspa.<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Maytam rirqanchik?<br />
¿Imaman?<br />
¿Pikunawan?<br />
¿Imaynatam wasi wasita rurasqaku?<br />
¿Imaynatam qillqata qispichirqanchik?<br />
¿Ñawinchayta atisqanchikchu?<br />
¿Imamantam qillqakuna karqan?<br />
Tayta mamanta wasi wasi imayna qispichinamanta<br />
tapunqaku.<br />
11<br />
Quechua<br />
Chanka
PUKLLANANCHIKKUNATA<br />
LLINKIMANTA RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Pukllanankunata munasqanmanhina ruran.<br />
¿Imakunawan?<br />
Llinki, yaku, kutana, rumi<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Llinki allpa maskaq puririsunchik.<br />
• Tapuykunata llinki allpamanta <strong>rurasunchik</strong>.<br />
¿Imaniraqmi llinki allpa?<br />
¿Imapaqmi allin?<br />
¿Imahinatataq llinki allpata apamunchik?<br />
• Yachay wasiman kutispa llinkita huñu huñupi<br />
rakinakusunchik.<br />
• Rumichankunata llinkimanta akllasunchik.<br />
• Kutana rumipi ñutupasunchik.<br />
• Yakuwan chapurispa llinki allpata tupachisunchik.<br />
• Makinchikwan chapusunchik llinkita llampuyanankama.<br />
• Llinkiwan pukllanakunata munasqanchikmanhina<br />
<strong>rurasunchik</strong>.<br />
• Warmachakunawan rurasqanchikta qhawasunchik.<br />
12<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> llinki allpata apamurqanchik?<br />
¿Imakunatawantaq llinkiwan rurachwan?<br />
¿Kusisqachu llinkiwan llamkarqanchik?<br />
¿Pukllananchik sumaqchu kachkan?<br />
Llinkita apaspa taytamamanwan,<br />
turinkunawan munasqanta qispichinqaku.<br />
12<br />
Quechua<br />
Chanka
ULLUKU WAQTATA YANUSUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtampa mikunankunata chaninchan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Yaku, kachi, yanta, ulluku<br />
miskipa, papa, asnapa.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Munay mikunakunamanta rimasunchik.<br />
• Ñawpa punchaw mañasqanchikta huñusunchik.<br />
• Rimanqanku ima mikunas lluqsin kawsay apamusqankuwan.<br />
• Makinchikta allinta maqllispa yanuyta qallarisunchik.<br />
• Yachachiqwan kuchka waqtata yanunku.<br />
• Mankapi yakuwan ullukuta churkusunchik yanukunampaq.<br />
• Huk mankapitaq papata yanusunchik.<br />
• Iskaynin chayaruptin papata ñutusunchik chaymantataq<br />
ullukuta waqtasunchik.<br />
• Chikallan yakupi ulluku waqtata papañutusqawan<br />
tupachisunchik.<br />
• Miskipawan, miskipasunchik kachinta malliyuspa.<br />
• Llipin warmakuna huñurikuspa yachachiqwan kuchka<br />
mikunku.<br />
• Mikurquspa llaqtanchikpa yanuyninkunata chaninchanchik.<br />
13<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan rurarqanchik?<br />
¿Imakunawan?<br />
¿Miskichu yanuyninchik kasqa?<br />
¿Kusisqachu yanukurqanchik?<br />
¿Miskitachu mikurqanchik?<br />
Ayllunkunata huk mikunakunamanta tapunqa.<br />
13<br />
Quechua<br />
Chanka
AHUSMANTA HAMPITA RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Rimayninwan, rurayninkunawan qillqata<br />
qispichinku.<br />
¿Imakunawan?<br />
Ahuswan, urupa, miskinwan;<br />
tiqtichina, manka.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Warmakunata tapusunchik:<br />
¿Wasikichikpi ahuswan hampikurqankichikchu?<br />
¿Ima unquykunatataq hampirqankichik?<br />
¿Mamaykichik haykaqllapas ahuswan hampisurankichikchu?<br />
Ahus hampi rurayta qallarisunchik.<br />
• Tiqtichina mankapi ahusta paruyachisunchik.<br />
• Chaymanta ñutusun.hinaspa urupa miskinwan<br />
tupachisunchik.<br />
• Chay hampita kimsa kutita punchawpi upyana, ima<br />
unquytapas qaliyanapaq.<br />
• Hatun rapipi ahus hampi ruranamanta qillqasunchik.<br />
• Qillqayninchikta ñawinchansunchik.<br />
14<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imakunamantam rimarqanchik?<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> ahusmanta hampita rurana kasqa?<br />
¿Imapaqmi ahus hampi allin kasqa?<br />
¿Ima unquykunatataq hampiwasqanchik?<br />
Chayaspa taytamamanman imayna ahus hampi<br />
ruranamanta willanqa.<br />
14<br />
Quechua<br />
Chanka
HUK LLAQTAMAN WILLAKUYTA<br />
APACHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Munayninta, yuyaypayninta, mañakuyninta<br />
chaninchaspa qillqan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Rapi, qillqana.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Ayllunchikkunamanta rimasunchik.<br />
¿Lliwchu aylluykichik kay llaqtapi tiyan?<br />
¿Maykunapitaq aylluykichik tiyan? ¿Ima llaqtakunapi?<br />
¿Imahinatataq chay aylluykichikman willakuyta<br />
chayachiwakchik?<br />
• Sapa warmachakuna munasqanmanhina carta nisqankuta<br />
qillqanku.<br />
• Chaymanta qillqayninkuta atisqankumanhina<br />
ñawinchanku.<br />
15<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatam qillqarqanchik?<br />
¿Pimantaq qillqarqankichik?<br />
¿May llaqtamantaq qillqapi cartata apachisunchik?<br />
¿Imakunatataq qillqayninchikpi ayllunchikman willarqanchik?<br />
¿Huk willakuykyna apchinapaq cartakunata qillqasunmanchu?<br />
Taytamamanman carta rurasqanta qawachinqaku.<br />
15<br />
Quechua<br />
Chanka
TITIRISTA PUKLLANAPAQ<br />
RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Titiris rurayta yachan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Runtu qara, rawrachina,<br />
llimpina.<br />
Laqana.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Titirista qawachispa tapusunchik warmachakunawan.<br />
¿Haykaqllapas titirista? ¿Maypi rikurqankichikchu?<br />
¿Imahinataq? ¿Imamanta rurasqataq?<br />
• Runtu qara, rawrachina, llimpina, laqana, apamusqankuta<br />
huñusunchik.<br />
• Titirista <strong>rurasunchik</strong> chaymanta sutinta churasunchik.<br />
• Munasqanchikta titiriswan rimasunchik.<br />
• Warmakunata tapusunchik.<br />
¿Qankuna warma pura titirisnikichikta rimachiwaqchikchu?<br />
• Iska iskaymanta titirisninkuta r imachinku (sutinku tapu<br />
yukuyta ima).<br />
16<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatataq rurarqanchik?<br />
¿Imakunawantaq rurarqanchik?<br />
¿Huk titiriskunata rurachwanchu ?<br />
¿Imapaqmi titiriskuna kasqa?<br />
Warmamasiykuwan titirisninkuwan pukllanqaku.<br />
16<br />
Quechua<br />
Chanka
WILLAKUY<br />
Yachay atiy: Siqiykunamanta willakuyta paqarichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Patu, runtu, pachakuna, huk<br />
chiwchi, rapipi siqisqa.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Yachay wasiman siqiykunata apasunchik, hinaspa<br />
warmachakunawan kuchka willakuyta paqarichisunchik.<br />
Siqiykunata riqsipasunchik.<br />
Siqikunawan huntapaspa willakuyta qispichisunchik.<br />
Huk runturparisqa<br />
Chayman yaparparisqa huk<br />
Chaymi llapa runtuta<br />
Hinaspa tuqyarparisqa<br />
Chaysi maman pusarparisqa<br />
17<br />
Quechua<br />
Chanka
Chaysi patuchakuna kusisqallaña yaykurparinku<br />
Huk qiparukun maman qayamun kuchuman<br />
Yaykunanpaq, chiwchichaqa yaku uhupi<br />
Wañurparin.<br />
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Ima willakuytam paqarichimurqanchik?<br />
¿Pim runturparisqa?<br />
¿Pim yaparparisqa runtuta?<br />
¿Pikuna paqarisqa achka, pitaq chullalla?<br />
¿Pitaq wañurparisqa? ¿imanaptim?<br />
Tayta mamaykuman, willakuy paqarichimusqanmanta<br />
willanqa.<br />
17<br />
Quechua<br />
Chanka
QILLQAYPI PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Riqsisqanmanhina qillqayta yachan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Kaspi, suqus, teja kallana,<br />
yeso, kurpa, killinsa.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Qawaman lluqsispa kimsa kimsamanta kaspi kawallupi<br />
pukllasunchik.<br />
• Llapanku pukllaruptinku tapusunchik:<br />
¿kaspi kawallupa ñan purisqanta qawachkankichikchu?<br />
¿Pitaq qatipanman? ¿Imawantaq qatipachwan?<br />
• Chaymantaqa huk niraq qillqanakunawan chay ñankunata<br />
qatipasunchik?<br />
• Tukuspa, sapa warma pampapi ñan rurasqanta qawaspa<br />
makinwan wayrapi rurapan.<br />
• Yachaywasiman yaykuspa qillqanapi killinsawan ñanninta<br />
munasqankumanhina siqinku.<br />
18<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapitaq pukllarqanchik?<br />
¿Imakunawantaq qillqarqanchik?<br />
¿Allintachu qillqanakunata hapirqanchik?<br />
¿Imatam qillqarqanchik ñawinchananchikpaq?<br />
¿Huk kutipi rurasanmanchu?<br />
Pukllasqanmanta qillqasqamanta ima tayta mamanwan<br />
riman.<br />
18<br />
Quechua<br />
Chanka
MUÑA MUÑA QURAMANTA HAMPITA<br />
TUPACHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Yuyaymanayninwan, rimayninwan<br />
llamkasqanta, qawarichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Muña muña, manka, miski<br />
upyanakuna.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Tapusunchik:<br />
¿Qankuna yachankichikchu hampi tupachiyta?<br />
¿Ima qampikunata?<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> tupachina?<br />
¿Rurachwanchu?<br />
• Llapanchik huñu huñupi llamkasunchik, yachachiqpa<br />
yanapayninwan.<br />
• Huk huñu yakuta timpuchisunchik. Yaku timpurquptin muñata<br />
kachaykusunchik.<br />
• Allinta timpurquptin miskichisunchik urupa miskiwan.<br />
Chaymantaqa quñillata upyasunchik.<br />
Warmakunawan rimasunchik.<br />
• Upyaruspa puñunaman ustuna anchata humpirinapaq.<br />
• Kay hampitaqa kimsa punchawni upyana illariqnimpi, kuchka<br />
pinchawpi, tutayaptimpas.<br />
• Chaymanta llapanchik siqisunchik llamkasqanchikta.<br />
19<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapitaq llamkarqanchik?<br />
¿Imaynatam hampita tupachina kasqa?<br />
¿Imakunawan?<br />
¿Miskichu kasqa hampi?<br />
¿Ima unquytataq hampisqa?<br />
¿Hayka kutitan upyana kasqa qaliyanapaq?<br />
Taytamamanman muñamuña hampi rurasqanta<br />
willanqa.<br />
19<br />
Quechua<br />
Chanka
WAKA CINTAYPI PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Waka cintayta qatipanku.<br />
¿Imakunawan?<br />
Waka uyakuna, sara aku, illa<br />
cinta, cuca, aqa,..<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Waka cintay rikusqankumanta. Warmachakunata tapusunchik:<br />
¿Imakunatataq rikumurqanchik?<br />
¿Pikunataq chaypi karqa?<br />
¿Wasikichikpi waka cintayta rurarankichikchu?<br />
¿Imapaqmi chayta rukanku?<br />
¿Imakunawanmi wakacintayta qispichisqaku?<br />
¿Wakacintaypi pukllachwanchu?<br />
• Huñupi rurananchikta aypunakusunchik: hukkuna wakamanta<br />
ruranqaku; wakintaq wakacintayuqpamanta.<br />
• Qatipanku wakacintayta .<br />
• Llapanchik kawsayninchikkunamanta rimasunchik.<br />
• Hatun rapipi siqicunchik waka cintay raymita.<br />
20<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapitaq pukllarqanchik?<br />
¿Pikunawantaq pukllarqanchik?<br />
¿Munaytachu pukllarqanchik?<br />
¿Imaynampi?<br />
Ayllunchikman wakacintay raymipi<br />
Pukllasqanchikta. Willakunchik<br />
20<br />
Quechua<br />
Chanka
SARATA TIPISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Tipista, mikuna sarakunata akllam.<br />
¿Imakunawan?<br />
¿Tipinakunawan, sarandawan,<br />
mikunakunawan?<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Huñunakusunchik yachaywasipi.<br />
• Wasinchikmanta apamusunchik tipinakunata, llikllakunatawan<br />
sara qipinapaq.<br />
• Tawa tawamanta huñunakuspa warmakunata tipinqaku.<br />
• Lliw rimasunchik imahina llamkanamanta chakraman<br />
chayaspa:<br />
• Chakrayuqta rimaykukusunchik.<br />
• Sarata tipichwanchu.<br />
• Sarata tipista llikllaman churasunchik.<br />
• Llikllaman huntachispa wantu wantupi kustalman<br />
apasunchik.<br />
• Sarata mikuyninmanhina: qamkapaq mutipaq lawapaq,<br />
akllasunchik.<br />
21<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Maytan qayna punchaw rirqanchik?<br />
¿Imamantaq rirqanchik?<br />
¿Imaynatataq kustalman winarqanchik?<br />
¿Imaynatataq akllarqanchik?<br />
¿Ima mikuy mikuy sarakunan kasqa?<br />
¿Wanllakurqankichikchu?<br />
¿Imapaq?<br />
Tayta mamanman chakrapi llamkamusqanmanta<br />
willakunqa, hinaspa siqimunqa qillqa maytumpi, sara<br />
mikuynamanta.<br />
21<br />
Quechua<br />
Chanka
WAKA CINTACHAY<br />
Yachay atiy: Chaninchaspa, mastarichin, llaqtampa<br />
yachayninkunata.<br />
¿Imakunawan?<br />
Sara aku, llampu, inciencio,<br />
kuka, aqa.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Warmachanchikkunata tapusunchik:<br />
¿Waka cintayta wasikichikpi rurankichikchu?<br />
¿Imaynatam cintankichik?<br />
¿Pikunatam waka cintayman minkakunkichik?<br />
¿Imapaqmi wakaman cintata churanku?<br />
¿Ima mikuna upyaykunataq kan?<br />
¿Waka cintaypi pukllankuchu?<br />
• Llapanchik huk ayllupa wakacintachiqman, qawaq<br />
puririsunchik.<br />
• Yachay wasiman kutipuspa rapipi lliw rikusqanchikta<br />
siqisunchik llimpisunchik.<br />
• Wankaspa wakacintay takiykunata qillqamusunchik.<br />
• Llapanchik kawsayninchikkunata chaninchasunchik.<br />
22<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imakunatam qawamurqanchik?<br />
¿Imaynatam wakata cintasqanku?<br />
Wakacintaypi pukllachwanchu.<br />
¿Imaynatataq Kawsayninchikkunata mastarichisunman?<br />
¿Huk yachaywasipi willakusunmanchu llaqtamchikpa<br />
yachayninkunata<br />
Taytamamanwan takiy uyarisqanta takin.<br />
22<br />
Quechua<br />
Chanka
WATUCHITA YACHASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Rimaykunata yuyaymanayninmanta,<br />
kawsayninkunamanta, tuqyachin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapipi watuchi<br />
qillqasqa, siqisqa.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Hatun rapipi qillqasqata, siqisqata yachay wasiman watuchita<br />
apasunchik.<br />
• Pisi pisimanta urqumuspa warmachakunaman qawachisunchik.<br />
Watuchi<br />
¿Imallampas haykallampas?<br />
¿Ari?<br />
Tutaykuypi iskay<br />
Chapuchakuna Hapinakunku.<br />
¿Imataq kanman?<br />
Ñawipa chapran.<br />
• Sapa warmakuna watuchita yuyaymananku atinankukama.<br />
• Huk watuchikunatapas yachachisunmanmi.<br />
23<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatataq yacharqanchik?<br />
¿Huk watuchita yacharusunmanraqchu?<br />
¿Watuchikunata qispichisunmanchu?<br />
Tayta mamanman, irqi masinkunaman watuchikunata<br />
yachachin, huk watuchikunatapas tapukun.<br />
23<br />
Quechua<br />
Chanka
NISPIRUSTA APISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtampa kawsay mikunankunata<br />
chaninchan.<br />
Nispiru<br />
Miski<br />
Tanta<br />
¿Imahunawan?<br />
Yaku, nispirus, miski,<br />
canela, manka, yanta,<br />
wislla, miskichina, yanta.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Ninata ratachispa, mankata churkuna yakuntinta.<br />
• Chaymanta churasunchik nispiruta timpunanpaq.<br />
• Nispirus waykurukuptin tipqasunchik, hinallataq<br />
churkusunchik huk mankapi canelayuqta, miskichinawan.<br />
• Allinta timpurquptin, nispirus lawayaruptin, tantata<br />
urqumusunchik llapanchik mikuchakunanchikpaq.<br />
• Kusisqa llaqtanchikpa miski mikunankunamanta<br />
rimasunchik.<br />
24<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatam yanurqanchik?<br />
¿Miskichu kasqa?<br />
¿Huk kutitapas yanuchwanchu?<br />
¿Kawsayninchikta hatunyaspanchik chaninchankichikchu?<br />
Tayta mamanchikman nispirus apita ruranampaq<br />
mañakusun.<br />
24<br />
Quechua<br />
Chanka
YACHAY WASIPI SILLUKUNATA<br />
RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Sillukunawan pukllaspa<br />
yuyaymanayninkunata qispichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Papa, kuchuna, llimpina,<br />
rapi, zanahoria, beterraga.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Papa, zanahoria, beterraga nisqata warmakunata<br />
apamunankupaq mañasunchik.<br />
• Warmachakuna munasqankumanhina imatapas siqinku.<br />
• Chaymantaqa siqiykunata allinta tupachinku.<br />
• Sapa warmachakuna rapipi sillukunata ñitispa pukllanku;<br />
qillqaykunata, siqiykunata qispichispa.<br />
• Tukunankupaqtaq hatun rapipi huk huk siqikunata,<br />
sutinta, churaspa, ruranku.<br />
• Llapa llamkayninchikta kusisqa qawaspa ñawinchanchik.<br />
• Yachay wasinckikpi sellokunata allchasunchik.<br />
25<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapim pukllarqanchik?<br />
¿Imakunawanmi sillukunata rurarqanchik?<br />
¿Imakunatam mana allintachu rurarqanchik?<br />
¿Imakunatam qillqarqanchik sillukunawan?<br />
Warmachakuna, wasinkuman sellota apaspa pukllanku.<br />
25<br />
Quechua<br />
Chanka
KALAWASA APITA RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Receta nisqata qispichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Kalawasa, miskichiq,<br />
canela, qarwi aku.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Kalawasata allinta maqllisunchik.<br />
• Tipqasunchik hinaspa ñutuchata pikasunchik.<br />
• Mankaman chikan yakuyuqta churasunchik.<br />
• Miskita canelatawan churaspa, timpuchisunchik apiyanankama.<br />
• Qarwi akuta urqunapaqña churasunchik.<br />
• Allin chayanampaq kurpawan ñitichispa mankata kirpasunchik.<br />
• Api chayaruptinqa chiriyachispa tumpan quñillata<br />
mikusunchik.<br />
• Chaymanta yuyansun imahinatan, imakunawansi kalawasa<br />
apita yanurganchik.<br />
26<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatataq rurarqanchik?<br />
¿Sumaqchu kasqa?<br />
¿Miskichu kasqa?<br />
¿Kalawasata atichwanchu tarpuyta?<br />
¿Haykaq? ¿Maypi?<br />
Tayta mamankuman rurasqankuta willakunku;<br />
qillqamaytunpi siqispa.<br />
26<br />
Quechua<br />
Chanka
CHUWIWAN PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Maypis achka, pisi, chayta tupachinku.<br />
¿Imakunawan?<br />
Chuwi, poroto.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Ñawpa punchaw pukllanakunamanta rimasunchik.<br />
• Sapa huñuy chuwi poroto apamunankupaq kamachisunchik<br />
• Qawaman lluqsispa pampapi tuquta huñupi <strong>rurasunchik</strong>.<br />
• Chuwiwan pukllasunchik.<br />
• Pukllaypa kamachikuyninta qispichinku.<br />
• Mayqin huñutaq achka chuwita tuquman yaykuchinku<br />
chayta tupachinqa.<br />
• Mayqin huñu pisi chuwita tuquman yaykuchin chaytapas.<br />
• Yachay wasipi tapusunchik:<br />
¿Mayqin huñutaq allinta pukllayta qispichinku?<br />
• Chuwikunata achkata pisita siqisunchik.<br />
• Mayqinmi achka utaq pisilla riqsispa tuksisunchik.<br />
• Yuyaymanayninchikwan achka pisi rimayta qispichisunchik.<br />
27<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imakunatam yacharqanchik pukllayninchikwan?<br />
¿Mayqin huñutaq achkata huñurqa?<br />
¿Imaynam kasqa, pisilla; achkachu?<br />
Warma masinkunawan chuwiwan pukllanqaku.<br />
27<br />
Quechua<br />
Chanka
28<br />
VIERNES SANTUTA KAWSACHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: Chaninchaspa ayllumpi llaqtapa<br />
kawsayninkunata taripan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Siqikuna, iñina wasi.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Iñina wasita chayasunchik<br />
• Taytachapa chakatasqa wañusqanmanta yuyarisunchik.<br />
¿Imaynanpitaq wañusqa?<br />
¿Pikuna rayku wañusqa?<br />
¿Imatatan mikunanchik viernes santupi?<br />
¿Imanaptin?<br />
¿Imatataq mana mikunanchikchu?<br />
¿Imaynampi?<br />
• Hatún siqikunapi taytachapa wañuyninmanta riqsipasunchik.<br />
• Taytachapa yachayninkunata kawsayninchikpi yuyarisunchik.<br />
• Runa masinchikwan munanakusunchik, yanapanakusunchik,<br />
ayllunchikkunawan huñunakuspa ama qawanakuspa<br />
mikunanchiktapas mallichinakusunchik.<br />
• Taytachapa calvariunta siqisunchik.<br />
• Kawsayninchikpi taytachapa wañuyninta chaninchasunchik.<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Ima raykun taytacha wañusqa?<br />
¿Ima yachaykunatataq saqiwarqanchik?<br />
¿Imaynatataq taytacha yanapawasunchik?<br />
Iñina wasipi yachasqankunamanta rimanku.<br />
28<br />
Quechua<br />
Chanka
LLAQTANCHIKPA RAYMINTA<br />
YACHASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Llaqtampa punchawninta riqsipaspa<br />
chaninchan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapikuna,<br />
qillqanakuna, laqana<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Llaqtanchispa rayminmanta rimasunchik:<br />
¿Haykaqmi llaqtanchikpa raymin?<br />
¿Imakunatataq llaqtanchikpa rayminpi ruranku?<br />
¿Pikunatataq yuyarinchik?<br />
• Llaqtanchik kamachikuqpa wasinta rispa tapukamusunchik:<br />
¿Imaynanpi llaqtanchikpa sutin?<br />
¿Imanaptinmi kay punchawta rayminchik?<br />
¿Mayqin ayllutaq ñawpaqta tiyarqa?<br />
¿Hayka unayñam llaqtanchikpa kawsasqan?<br />
¿Imakuna tataq ruranku raymichinankupaq?<br />
• Yachaywasiman kutispa llaqtanchispa rayminmanta qillqata<br />
quspichisunchik.<br />
29<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imamantataq rimarqanchik?<br />
¿Mayhinataq llaqtanchikpa raymin kaspa?<br />
¿Kusisqachu llaqtanchik rayminta qispichisunchik?<br />
Kutispa llaqtampa rayminmanta willakunku.<br />
29<br />
Quechua<br />
Chanka
TAKIYTA YACHASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Uchuy takita takiyta yachan.<br />
KALAWASAMANTA<br />
(Taki)<br />
Maypin maypin wiñan (kuti)<br />
ukupi wiñan (kuti)<br />
piraq mayraq tarpuykullarqam<br />
ukupi ukupi (kuti)<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapipi qillqasqa<br />
taki.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Yachaywasiman hatun rapipi qillqasqa takita apasunchik.<br />
• Atisqanchikman hina kuchka kutikutirispa takisunchik.<br />
• Taqa taqapi takinankupaq warmachakunawan rakisunchik.<br />
• Llapanchik taqllakuspa, tususpa ima takisunchik.<br />
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Ima takiytataq yacharqanchik?<br />
¿Imaynatataq takirqanchik?<br />
¿Sumaqchachu takiyninchik?<br />
¿Huk takita takiyta yachachwanchu?<br />
Warmamamasinkuwan huñunakuspa taki<br />
yachasqankuta takinqaku.<br />
30<br />
Quechua<br />
Chanka
QURAKUNAPA KAWSAYNINMANTA<br />
YACHAPASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Qurapa kawsayninta chiqapta riqsin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Ruru, qura, allpa, uywakunapa wanun.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Warmakunata tapusunchik:<br />
¿Ima qurakunataq wasinchikpi wiñan?<br />
¿Imaynataq wiñasqa?<br />
• Pachamama qawaq lluksisunchik<br />
• Llapa qurakunata wiñasqanman hina riqsipasunchik.<br />
• Wiñasqanmanta qurapa paqarisqanmanta rimasunchik;<br />
rurusqanmanta chaynallataq wañusqanmanta yachaykunata<br />
qatipasunchik.<br />
• Imayna qura wañusqanmanta rimasunchik.<br />
• Yachay wasipi qati qati siqikunawan llamkasunchik.<br />
• Qurapa kawsayninkuna qawanapaq allpapi rurukunata<br />
tarpusunchik.<br />
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan riqsirqanchik?<br />
¿Mayhinatam qurakuna paqarimusqa, wiñasqa ima?<br />
¿Qurakuna ñuqanchik hinachu kawsaynin?<br />
Kutispa siqinku qurakunapa kawsayninta.<br />
31<br />
Quechua<br />
Chanka
QURAPA TALLKINTA RIQSIPASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Qurakunapa kaqninkunata riqsipan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Qura, rapi, qil qana,<br />
llimpina, laqana.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Allinta yuyaymanaspa rimasunchik.<br />
¿Qurakunapa tallqinkuna sutin kanchu?<br />
¿Qurakunapa sutinkunata yapchanchikchu?<br />
¿Imakunatataq qurakuna mikun kawsananpaq?<br />
• Huñupi qurata hapispa tallqinkunata riqsipasunchik<br />
tallqinkunapa sutinta yuyarisunchik (sapin, tullun, rapin,<br />
waytan, rurun).<br />
• Hatun rapipi huñukuna qurapa tallqinmanta siqinqaku, sutinta<br />
qillqaspa.<br />
32<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan riqsiparqanchik?<br />
¿Haykam kasqa qurapa tallqin?<br />
¿Sutinta rimarichwanchu?<br />
Kutispa qillqa maytupi qurapa lliw tallqinta laqan.<br />
32<br />
Quechua<br />
Chanka
LLAQTANCHIKPA UNQUYNINKUNA<br />
Yachay atiy: Llaqtampa unquyninkunata riqsipan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapipi qillqasqa taki.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Tapuykunata kutichispa:<br />
¿Ima unquykunataq llaqtanchikpi llunpayta hapiwanchik?<br />
¿Unquy hapiwaqtinchik imakunawantaq hampikunchik?<br />
¿Chirimanta, yupaymanta unquykunata riqsipasunchik ?<br />
• Mana unqunanchikpaq imatataq rurananchik<br />
¿Unquywan wañuruchwanchu?<br />
¿Unquywan kaspa; ima hampitataq qaliyanapaq upyana?<br />
¿Llaqtanchikpi hampiq kanchu?<br />
• Hampiqpa wasinman hampikunamanta yachananchikpaq<br />
puririsunchik, tapuykunata ruraspa hampiqta uyarisunchik.<br />
33<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Ima unquykunatataq riqsiparqanchik?<br />
¿Ima hampikunam kasqa?<br />
¿Pitaq hampiyta yachasqa?<br />
Taytamanman tapukun unquykunamanta<br />
hampikunamantawan.<br />
33<br />
Quechua<br />
Chanka
URQU KAÑASQANKUMANTA<br />
RIMASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Urqukuna waqaychanapaq qillqakunata<br />
qispichin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Hatun rapikuna, raku<br />
qillqanakuna, laqana,<br />
llimpina.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Lluqsispa urqunchikkuna kañasqankuta qawasunchik.<br />
• Tapuykunata <strong>rurasunchik</strong>.<br />
¿Allinchu kachkan urqunchikkuna kañasqanku?<br />
¿Imakunataq kawsan urqunchikkunapi?<br />
¿kañaptinku pikunataq wañunku?<br />
¿Imatataq rurachwan mana kañanankupaq?<br />
¿Pikunawantaq yanapachikuchwan?<br />
¿LLaqtanchikpa huñunakuypi rimasunchikmanchu?<br />
• Wasikunapaq pirqankunapi qillqakunata ama<br />
urqunchikkunata kañanankupaq laqasunchik.<br />
34<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Allinchu karqa rimasqanchik?<br />
¿Imanaptin?<br />
¿Pikunawanmi huñunakuchwan urqunchikkuna allin<br />
waqaychanapaq?<br />
¿Imakunatan rurasunman urqunchik waqaychanapaq?<br />
Sapa warma ayllunkuwan kuchka willakuykunata<br />
wasinpa pirqankunapi, mana urqu kananankupaq,<br />
laqanku.<br />
34<br />
Quechua<br />
Chanka
35<br />
LLINKIWAN QUWI ILLATA RURASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Ayllupa yachayninta llinkiwan ruraspa<br />
chaninchan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Llinki.<br />
Yaku.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• LLapanchik illaq tuqun qawaq risunchik, chaypi illamanta<br />
rimasunchik.<br />
¿Imatataq kay tuqumanta urqunku?<br />
¿Imapaqtaq chayta ruranku?<br />
• Lliw warmachakuna iskay rumita apamunku (urqu, china).<br />
• Yachay wasipi llinkiwan quwi illakunata <strong>rurasunchik</strong>.<br />
• Tukuspataq chakichinqaku huk kuchupitaq waqaychanqaku.<br />
• Llapanchik llaqtanchikpa yachayninmanta rimasunchik.<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Maytataq rirqanchik?<br />
¿Imatataq apamurqanchik?<br />
¿Llinkiwan munankichik llamkayta?<br />
¿Imakunatataq llinkiwan rurachwan?<br />
¿Anllinchu llaqtanchikpa yachayninkuna?<br />
Tayta mamankuman tapunakunqaku maypis chay<br />
illata churanku.<br />
35<br />
Quechua<br />
Chanka
PAPA TARPUYTA YACHASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Papa tarpuyta yachapan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Papa muqu, piku, yunta<br />
turu, siqiy, llimpina rapi.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Huk punchaw ñawpaqta warmakunata papa apamunampaq<br />
mañasunchik.<br />
• Papa tarpuymanta rimasunchik.<br />
• Muqu apamusqankuta kuchuman huñusunchik.<br />
• Papa muquta sapankaman rakisunchik tarpuq apanampaq.<br />
• Chakrata turuwan yapusunchik.<br />
• Yapuspa wachuta kichaptin warmakuna muqun.<br />
• Chaymantataq tarpusqankuta paykuna rapipi papa<br />
tarpuymanta, siqinku,llimpinku, laqanku, takispa.<br />
PAPAMANTA<br />
(Takiy)<br />
papaschay papaschay<br />
maypin wiñaranki<br />
ñuqaqa wiñani<br />
allpa sunquchapi<br />
miski mikuwanankupaq<br />
36<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imakunatam apamurqanchik?<br />
¿Imatan rurarqanchik?<br />
¿Hayka papatam churaqanchik uchkuman?<br />
¿Imaynatam tarpurqanchik?<br />
Tayta mamanman papa tarpusqanta willakunqa.<br />
36<br />
Quechua<br />
Chanka
PACHA MAMANCHIKTA<br />
WAQAYCHASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Pachamamanchik chaninchayta yachan.<br />
¿Imakunawan?<br />
Qillkana rapi, llimpina<br />
qillqana.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Warmachakunata tapusunchik:<br />
¿Qankuna riqsinkichischu pachamamata?<br />
¿Maypin tiyan pacha mama?<br />
¿Pikunatan uywan pachamama?<br />
• Qawaman lluqsispa pacha mamata qawarisunchik llapa<br />
kawsayninmanta rimasunchik<br />
• Yachaywasiman yaykuspa, rapipi warmachakuna. Rikusqanta<br />
atisqanmanhna siqinqaku<br />
• Tukunapaqtaq paykunapura siqisqankuta qawanqaku<br />
chaymantataq ñawinchanqaku.<br />
37<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Pimantam rimarqanchik?<br />
¿Pitam siqirqanchik?<br />
¿Pacha mamanchikra, sapa punchawchu chaninchchwan?<br />
Taytamamanman pachamama chaninchaymanta<br />
tapunqa.<br />
37<br />
Quechua<br />
Chanka
TAQASPA PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Rurukunata riqchakuyninmanhina huñun.<br />
¿Imakunawan?<br />
Sara, tarwi, purutu.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Lliw warmachakunawan huñunakuypi pukllasunchik<br />
warmi pura, qari pura, chukuyuq; mana chukuyuq<br />
huñunakunku.<br />
• Ñawpaq punchawta mañasun sara, tarwi, poroto, rurukunata.<br />
• Qawaspa, tiqsichanku lliw rurukuna apamusqankuta.<br />
• Rurukunamanta tapusunchik.<br />
• Rurukuna apamusqanchikunanta rimasunchik.<br />
• ¿Imaynatataq qamkuna huñuruwakchik?<br />
• Sapa taqapi akllanku rikchakuk rurukunata.<br />
• ¿Imaypitaq qamkuna taqaruwakchik?<br />
• Kay ruru huk qatapi karunmanchu.<br />
• ¿Imaynampi?<br />
• Rurukuna akllasqanchikwan ruwasun muqu taqata.<br />
38<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imaynatam pukllarqanchik?<br />
¿Imaynatataq huñuranchik?<br />
¿Maypitaq huñusqanchikta churaranchik?<br />
¿Rurukuna huñuyta yachanchikchu?<br />
Warma masinkunawan huñunakuypi pukllan.<br />
38<br />
Quechua<br />
Chanka
YUPASPA PUKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Yupaykuspa yupayta riksin.<br />
¿Imakunawan?<br />
Rurukuna, sarakuna,<br />
rumikuna, chapakuna.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Sapa warmachakunaman rumikunata, rurukunata<br />
pukllachinankupaq rakisunchik.<br />
• Warmachakunata nisunchik<br />
• Churay huk ruruchata<br />
• Kunanqa yupaykuy<br />
• Chaymantataq huk rumichatawan yapasunchik ¿Kunanri<br />
qaykataq kachkan?<br />
• Tukuspataq huk rumichatawan yapasunchik, hinallaspataq<br />
yupanqa, hinallataq yapasun huk rumita chunkaman<br />
chayanankama<br />
• Rapipi siqinchik rumikunata, sarakunata, chapakunata<br />
chunkaman chayanankama.<br />
39<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatan rurarqanchik?<br />
¿Mayhinatan rurarqanchik?<br />
¿Allintachu yuparqanchik ?<br />
¿Kusinqachu yupayta yacharqanchik?<br />
¿Huk kunata imatawantaq yupachway?<br />
Warma masinkunawan kikillanta rumichakunawan<br />
pukllachakunku.<br />
39<br />
Quechua<br />
Chanka
RIQCHAKUSQANCHIKMAN HINA<br />
HUÑUNAKUSUNCHIK<br />
Yachay atiy: Rikchanakusqanta; mana<br />
rikchanakusqanta tupanachispa huñun.<br />
¿Imakunawan?<br />
LLimpisqa, latakuna, tiza,<br />
siqinakuna.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Imaymana pachasqa hamusqankunamanta rimanku<br />
• Qawaman lluqsispa, iskay hatun ruyru siqikunata pampapi<br />
<strong>rurasunchik</strong>; hinaspa tapusunchik ¿imapaqcha kanman? ¿imataq sutin<br />
kanman? (puka wasi, qillu wasi)<br />
• Warmakunata nisunchik: nisqayman hina huk kaq pukllayta qallarispa<br />
wasiman yaykunkinchik.<br />
• Puka wasi usutayuqkunapaq qillu wasitaq mana usutayuqkunapaq…<br />
Puka wasi simpayuqkunapaq, qillu wasitaq mana<br />
simpayuqkunapaq…(yachachiq qawasqanman hina yaykuqkunata<br />
akllan)<br />
• Qipataqa yaykunqa puka wasiman qarikuna, qillu wasiman warmikuna,<br />
sapa kama huk llimpísqa latantin yaykunku<br />
• Nisunchik: Sapakama latan kanan, Mayo sayasqampi churaspa<br />
lluksimunqa<br />
• Hawamanta wasikunata qawaspa rikuspa, maypì sayasqankumanta,<br />
imaniraq latan kasqanmanta, Mayo wasipi aswan achka kasqanmanta<br />
ima.<br />
• Yachay wasipi rurasqankuta siqinku, llimpinku.<br />
40<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatataq rurarqanchik?<br />
¿Imaykichikman hinam huñunakurankichik?<br />
¿Pikunataq kuchka karqa?¿Imaynampi?<br />
¿Imaynan wasikuna lluksiruptinchik qiparqa?<br />
Tayatanwan, mamanwan, ñañanwan utaq turinwan<br />
riqchakusqanta mana riqchakusqantapas riqsipan.<br />
40<br />
Quechua<br />
Chanka
KAWSAYNINCHIKKUNATA<br />
AKLLASUNCHIK<br />
Yachay atiy: Kawsayninkunata riqchakusqamanta huñun,<br />
rimaspa.<br />
¿Imakunawan?<br />
Sara, papa, uqa, ulluku, hawas.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Juancitupa wasinman chayasunchik, kawsaykuna<br />
huñusqankunata qawasunchik.<br />
• Uqa, sara, papa, huñusqankunata.<br />
• Tapuykunata ruranakusunchik:<br />
¿Kawsayninchikkuna tupunapaq imakunatan <strong>rurasunchik</strong>?<br />
¿Imapaqmi tupusunchik?<br />
¿Tupuspa maypin waqaychasunchik?<br />
• Yanapakusunchik tupuypi.<br />
• Huk tupu kanqa hatun papakunamanta huktaq tumpan<br />
uchuykunamanta, huktaq uchuychakunamanta.<br />
• Hinallatataq uqakunawan <strong>rurasunchik</strong>.<br />
• Muti sara, hanka sara, yuraq sara kasqanmanhina huñusunchik.<br />
• Tukuspa sapa warmachakuna markaman uqariyta yanapasunchik.<br />
• Watantin kawsayninchik kanampaq wanllata markanchikpi<br />
watasunchik.<br />
41<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imapaqmi tupuna kasqa?<br />
¿Imatataq yuyaymanaranchik tupunapaq?<br />
¿Imapaqmi wanllata watasunchik?<br />
Tayta mamankunaman tapunqaku imaynakunatas<br />
paykuna tupunku.<br />
41<br />
Quechua<br />
Chanka
PAÑAMAN LLUQIMAN WIRPUNCHIKTA<br />
KUYUCHISUNCHIK<br />
Yachay atiy: LLuqiman pañaman kaqkunata churayta<br />
yachanqa.<br />
¿Imakunawan?<br />
Latakuna.<br />
¿<strong>Imahinatam</strong> <strong>rurasunchik</strong>?<br />
• Tapuykunawan pukllasunchik<br />
¿Haykam riqranchik? kuyuchisunchik.<br />
¿Haykam makinchik? kuyuchisunchik.<br />
¿Haykan ñawinchik? muyuchiy má wirpunchikta pukllaspa<br />
riqsipasunchik.<br />
• Paña puka latata churasunchik.<br />
• LLuqi qillu latata churasunchik.<br />
• Pawakachasunchik. Paña man, lluqi man.<br />
• Paña makinchikta uqarisunchik.<br />
• Lluki makinchikta uqarisunchik.<br />
• Paña chakinchikta kuyuchisunchik.<br />
• Lluqi chakinchikta kuyuchisunchik.<br />
• Siqispa llimpisunchik lluqi paña makinchikta.<br />
• Hinallataq lluqi paña chakinchikta.<br />
42<br />
Quechua<br />
Chanka
Tapukuykunata ruraspa rimasunchik:<br />
¿Imatataq kunan punchaw yacharqanchik?<br />
¿Mayqinmi paña makinchik kasqa?<br />
¿Ima pukllanawanmi pukllarqanchik?<br />
¿Lluqi paña lawman kuyuchwanchu?<br />
Wasinman kutispa siqin ruranakunata, lluqiman kaqta<br />
kikintataq siqinku paña man kaqta.<br />
42<br />
Quechua<br />
Chanka
JUGAMOS CON SILUETAS<br />
Capacidad: Comprende preguntas en las que<br />
promueven dialogos cortos.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Siluetas de animales,<br />
objetos y plantas.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Manipulamos las siluetas en grupos<br />
• Identificamos sus nombres y sus características resaltantes<br />
• Imitamos las voces onomatopéyicas de cada animalito, luego<br />
de algunos objetos y plantas<br />
• Desarrollamos espacios de diálogos cortos entre siluetas<br />
• Conocemos o agregamos a nuestro vocabulario algunas<br />
palabras nuevas que aprendimos durante el diálogo.<br />
43<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Cuál es la silueta que más les gustó?<br />
¿Porqué?<br />
¿Qué mensaje le crearon a cada silueta?<br />
¿Podemos jugar otra vez?<br />
Dibujan las siluetas que utilizamos durante la clase.<br />
43<br />
Castellano
VISITAMOS LUGARES DONDE SE HABLA<br />
EL CASTELLANO<br />
Capacidad: Participa en diálogos sencillos en<br />
situaciones reales de comunicación oral de su<br />
entorno comunal.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
La posta médica, la<br />
capilla, el municipio, la<br />
feria, la escuela.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Identificamos los lugares donde más se comunican en<br />
castellano.<br />
• Visitamos los lugares donde se comunican en castellano<br />
• En grupos de trabajo trataremos de escuchar una conversación<br />
cualquiera, luego lo transmitiremos en el aula , identificando<br />
algunos elementos de la comunicación:<br />
¿Quién habló?, ¿quién escuchó?, ¿qué hablaron?, ¿en que<br />
idioma hablaron?<br />
• También representaremos algún suceso que nos interesó<br />
durante el recorrido.<br />
44<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Dónde fuimos?<br />
¿Qué idioma hablaban las personas?<br />
¿Pudimos entender lo que hablaron?<br />
Comentan sobre el lugar visitado utilizando el<br />
castellano.<br />
44<br />
Castellano
ESCUCHAMOS NUESTRA VOZ<br />
Capacidad: Participa en dialogos sencillos en situaciones<br />
reales de comunicación oral de su entorno escolar.<br />
¿Qué nesecitamos?<br />
Grabadora, caset.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Mostramos la función de la grabadora explicando su uso.<br />
• En grupos nos repartimos consignas de temas de diálogo:<br />
- Normas de cortesía<br />
- Del trabajo cooperativo<br />
• Durante el tiempo de 10’ cada grupo desarrollara la actividad.<br />
• La profesora irá grabando conforme cada grupo va<br />
sosteniendo el diálogo.<br />
• Una vez grabada tales situaciones escucharemos nuestra voz.<br />
• Cada niño identifica su voz en la grabación retroalimentando<br />
su mensaje y participación.<br />
45<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Qué hicimos?<br />
¿Nos gustó escuchar nuestra voz?<br />
¿Les gustaría volver a grabarlas con otras conversaciones?<br />
Comunica a sus padres y hermanos lo que hizo en la<br />
escuela.<br />
45<br />
Castellano
ESCUCHAMOS LA RADIO<br />
Capacidad: Escucha con atención y predice el<br />
contenido de canciones y comunicados en castellano.<br />
¿Qué nesecitamos?<br />
Radio ó grabadora, caset.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Prendemos la radio grabadora sintonizando un programa<br />
que se emite en castellano<br />
• Identificamos la voz del que habla; de varón o mujer<br />
• Comprendemos los mensajes que escuchamos<br />
• Imitamos al locutor<br />
• Identificamos un mensaje especial para luego repetirlo<br />
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Qué escuchamos?<br />
¿Les gusta escuchar?<br />
¿Podemos hablar nosotros igual?<br />
¿De qué otros temas podemos hablar?<br />
Juntamente que sus hermanos escuchan en una radio<br />
grabadora el programa de mensajes a nuestra<br />
comunidad.<br />
46<br />
Castellano
EL CASTELLANITO<br />
Capacidad: Participa en diálogos sencillos en segunda<br />
lengua, en situaciones reales de comunicación oral de su<br />
entorno familiar y comunal.<br />
¡Hola!<br />
amiguitos<br />
soy<br />
Castellanito<br />
¡Hola!<br />
Castellanito<br />
Soy María<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Muñeco de trapo llamado<br />
castellanito.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Presentamos a los niños y niñas al muñeco castellanito.<br />
• Hacemos que el muñeco se presente por su nombre.<br />
• En pares los niños y niñas dialogan haciendo que uno de ellos<br />
sea castellanito y pregunte el nombre a su compañero.<br />
• Luego todos dialogamos con el muñeco castellanito.<br />
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Quién es castellanito?<br />
¿Qué nos enseña?<br />
¿Entendemos lo que habla castellanito?<br />
¿Les gusta hablar el castellano?<br />
Con sus padres y hermanos habla del muñeco<br />
castellanito.<br />
47<br />
Castellano
LLEGO UNA CARTA<br />
Capacidad: Comprende indicaciones dadas en segunda<br />
lengua para realizar actividades o tareas sencillas.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Una carta.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Salimos todos al patio y nos sentamos.<br />
• En círculo planteamos las consignas del juego.<br />
• Los participantes deben mostrarse muy concentrados y ágiles<br />
• Damos la indicación diciendo: ¡llegó una carta! Los niños y<br />
niñas responden ¿para quién?<br />
• Respondemos: para todos aquellos que tienen pantalón, mientras<br />
todos se movilizan y cambian de sitio quitamos una silla para<br />
que uno se quede sin silla.<br />
• Si el niño o niña se queda por 3 veces sin silla cumplirá una<br />
tarea.<br />
• Otra vez indicamos: ¡llegó una carta!<br />
• Los niños y niñas responderán ¿para quién? Para todos los que<br />
tienen cabello largo.<br />
• Así sucesivamenmte continuamos jugando a la carta<br />
considerando otros criterios.<br />
48<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿En que jugamos?<br />
¿Les gustó el juego?<br />
¿Podemos volver a jugar?<br />
Con sus hermanos y vecinos jugaran el juego<br />
aprendido.<br />
48<br />
Castellano
NOS CONOCEMOS CON UNA CANCIÓN<br />
Capacidad: Comprende indicaciones para relacionarse<br />
con los demás.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Una canción.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Salimos afuera para formar un semi circulo para presentarnos cada<br />
uno con nuestro nombre.<br />
• Damos las indicaciones sencillas de cómo entonar la canción.<br />
• Entonamos la canción sin perder el contacto con la persona que<br />
esta a nuestro lado.<br />
• ¡Hola me llamo Maruja! ¿cómo te llamas tú? ¡Yo me llamo Elizabeth!<br />
y ¿cómo te llamas tú? ¡Yo me llamo Marleny! ¿ y cómo te llamas tú?<br />
¡Yo me llamo Fernando! ¿y cómo te llamas tú? ... y así todos los<br />
participantes entonaran la canción escuchando de cada uno; nuestros<br />
nombres.<br />
• Luego les cantamos la canción a los niños para que valoren sus<br />
nombres<br />
• Les decimos a los niños y niñas: ¡Qué bonitos nombres tienen todos<br />
Uds.! ¡Y que lindo se escucha que nos llamen así! Ahora ya nos<br />
conocemos por nuestros nombres.<br />
49<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Les gustó la canción?<br />
¿Qué aprendimos con la canción?<br />
¿Es importante nuestro nombre?<br />
Manifiestan la importancia de su nombre.<br />
49<br />
Castellano
APRENDEMOS A ENTONAR UNA<br />
CANCIÓN<br />
Capacidad: Entona pequeñas canciones en castellano.<br />
¿Qué nesecitamos?<br />
Canción escrita en<br />
papelote.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Presentamos la canción del burrito.<br />
• Identifican sus elementos, componentes de la canción.<br />
• Describen sus características físicas y utilidades de los elementos<br />
que observamos en el texto:<br />
¿Que observamos en el texto?, ¿de que tamaño es?¿qué lleva?<br />
¿ustedes tienen un animalito similar a éste?<br />
• Cantamos la canción acompañado por el ritmo de las palmas<br />
• Cantamos varias veces hasta aprender la canción.<br />
Burrito<br />
(canción)<br />
Camina burrito<br />
que vamos los dos<br />
llevando la leña<br />
que pide mamá.<br />
Burrito tu fuerza quisiera tener<br />
para llevar la leña<br />
que pide mamá.<br />
50<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
Podemos aprender canciones de otros animalitos<br />
¿Qué otras canciones conoces en los que hablan de animales?<br />
¿Cuál?<br />
Cantan la canción aprendida.<br />
50<br />
Castellano
APRENDEMOS A VESTIRNOS<br />
Capacidad: Comprende indicaciones sencillas para realizar<br />
actividades cotidianas.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Vestimentas de varón y<br />
mujer.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
Hacemos preguntas:<br />
¿Para qué nos vestimos?, ¿por qué es importante el vestido?<br />
• Para identificar nuestro genero, para protegernos del frío y<br />
del calor.<br />
¿Cómo se visten nuestros padres?<br />
¿Cómo se visten los niños pequeños?<br />
• Ahora jugaremos a vestirnos.<br />
• Elegiremos la ropa que nos gusta y nos vestimos con el<br />
ideal del personaje que queremos ser.<br />
• Indicamos de que accesorios está compuesto nuestro traje<br />
manifestando sus características y peculiaridades: chompa<br />
roja, falda larga, un sombrero, un pantalón, etc.<br />
• Dibujamos el traje que más nos gustó.<br />
51<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Les gusta la actividad?<br />
¿Podemos jugar otra vez?<br />
Con sus hermanos y vecinos jugaran el juego<br />
aprendido.<br />
51<br />
Castellano
CARTELES DE NUESTRA COMUNIDAD<br />
Capacidad: Interpretar textos sencillos y significativos de<br />
su entorno como: carteles, afiches, etiquetas, textos.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Carteles y etiquetas del<br />
entorno escritas en<br />
segunda lengua.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Salimos organizadamente a recorrer la comunidad.<br />
• Observamos lugares donde existen carteles y etiquetas.<br />
• Leemos los carteles interpretando el texto.<br />
• Motivamos a través de preguntas.<br />
¿Qué dirá allí?, ¿para que lo habrán escrito?, ¿quién lo<br />
habrá escrito?, ¿en vuestra casa existe alguno parecido?<br />
• Leemos los carteles junto con los niños y niñas.<br />
* Esta actividad se realizará si el contexto lo permite.<br />
52<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Qué lugares visitamos?<br />
¿Qué carteles hemos visto?<br />
¿Podemos volver a salir para leer carteles y etiquetas?<br />
Leen las etiquetas de los productos que consumen.<br />
52<br />
Castellano
ENCUENTRA EL CAMINO<br />
Capacidad: Comprenden indicaciones dadas en segunda<br />
lengua para realizar actividades o tareas sencillas.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Tijeras, lápiz y cartulina.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Nos juntamos cada dos niños para conversar y representar<br />
en el papel o en el piso.<br />
¿Cómo encontramos el camino a nuestras casas?<br />
¿Cómo las abejas encontrarán su panal?<br />
¿Cómo los aviones encontrarán su camino en el aire?<br />
• Cada niño representa los recorridos que hacen los elementos<br />
mencionados.<br />
• La docente representa un croquis del recorrido que tiene<br />
que hacer: un gato para comer al ratón.<br />
• Los niños realizan los recorridos por los diferentes caminos<br />
para encontrar el camino verdadero.<br />
• El grupo que primero encuentra será el ganador.<br />
53<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Les fue fácil encontrar el camino?<br />
¿Qué hicieron para encontrar el camino verdadero?<br />
¿Llegó a comer el gato al ratón?<br />
Con ayuda de sus familiares elaboran diferentes<br />
caminos para seguir recorridos.<br />
53<br />
Castellano
CREAMOS DIBUJOS ANIMADOS<br />
Capacidad: Usan frases convencionales en segunda lengua<br />
para saludar, despedirse, dar las gracias, pedir o entregar<br />
algo.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Una caja de cartón de 20 x 30 cm,<br />
papel celofán, uhu, un rodillo, papel<br />
cebolla, masking.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Preguntamos a los niños y niñas:<br />
¿Uds.ven dibujos animados? ¿Qué dibujos? ¿En que horario?<br />
¿Uds. quisieran crear dibujos animados y pasar por la televisión?<br />
• Todos los haremos.<br />
• En el papel cebolla cada grupo creará inspirándose en el personaje<br />
que más le gusta.<br />
• De acuerdo a sus dibujos la docente escribirá el texto, luego<br />
pintaremos para darle una indicación al personaje a nuestro<br />
dibujo.<br />
• El o ella nos saludará por la televisión.<br />
• Nos agradecerá por haberlo creado, y se despedirá de nosotros.<br />
• Preguntamos: ¿Quién podrá darle la voz a este personaje?<br />
¿Designaremos a los niños que hablarán por los niños? :<br />
• De la caja construimos el aparato del TV, colocando el rodillo en el<br />
enrollado de dibujos por la parte interna.<br />
• Todos escuchamos con atención el saludo de los niños y niñas<br />
que hablan por los personajes:<br />
• “Hola amiguitos soy el conejo peluchín? ¿Cómo están Uds?” y<br />
luego pasará otro niño.<br />
• Conforme van hablando los niños haremos rodar las imágenes.<br />
* Esta actividad se realizará siempre y cuando en la comunidad utilizan televisor.<br />
54<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Les gustó los dibujos animados?<br />
¿Qué nos enseñaron los dibujos?<br />
Transmitirán sus experiencias vividas al crear sus<br />
dibujos.<br />
54<br />
Castellano
APRENDEMOS UNA ADIVINANZA<br />
Capacidad: Aprenden adivinanzas en segunda lengua.<br />
¿Qué necesitamos?<br />
Silueta de frutas.<br />
¿Cómo lo hacemos?<br />
• Ponemos las frutas frente a los niños y niñas para que observen.<br />
• Les hacemos una adivinanza. Por ejemplo:<br />
Chiquito y<br />
redondito<br />
a todos hace<br />
rendir<br />
Verde por fuera<br />
dulce por dentro<br />
si quieres que te lo diga<br />
espera<br />
Tiene espinas<br />
que hace doler<br />
y si la pelas<br />
la comes muy rico<br />
Una señora muy gorda<br />
vestida de verde y<br />
tiene corazón rojo<br />
55<br />
Castellano
Conversamos con los niños y niñas:<br />
¿Qué aprendimos?<br />
¿Qué adivinanza les gusto más?<br />
Jugamos el adivina adivinador con nuestra familia.<br />
55<br />
Castellano
ÍNDICE<br />
AREA NOMBRE DE LA CARTILLA N° DE CARTILLA<br />
C.I. Yarqa aspiy 01<br />
P.S Wirpunchikta pukllaspa kuyuchisunchik 02<br />
P.S Allin purinapaqyachaykuna 03<br />
P.S Qarita warmitawan riqsipasunchik 04<br />
P.S Runapa wirpunta riqsipasunchik 05<br />
P.S Apunchikman riqsipayninchikta 06<br />
C.I. Mituwan pukllasunchik 07<br />
C.I. Killi wataypi pukllasunchik 08<br />
C.I. Negrillupa tusuyninta tususunchik 09<br />
C.I. Tunas pallay tusuyta qispichisunchik 10<br />
C.I. Wasinmanta qillqataqispichisunchik 11<br />
C.I. Pukllananchikkunata llinkimanata <strong>rurasunchik</strong> 12<br />
C.I. Ulluku waqtata yanusunchik 13<br />
C.I. Ahusmanta hampita <strong>rurasunchik</strong> 14<br />
C.I. Huk llaqtaman willakuyta apachisunchik 15<br />
C.I. Titirista pukllanapaq <strong>rurasunchik</strong> 16<br />
C.I. Willakuy 17<br />
C.I. Qillqaypi pukllasunchik 18<br />
C.A Muña muña qaramanta hampita tupachisunchik 19<br />
C.A Waka cintaypi pukllasunchik 20<br />
C.A Sarata tipisunchik 21<br />
C.I Waka cintachay 22<br />
C.A Watuchita yachasunchik 23<br />
C.I Nispiruta apisunchik 24<br />
C.I Yachay wasipi sillukunata <strong>rurasunchik</strong> 25<br />
C.I Chuwiwan pukllasunchik 27<br />
P.S Viernes santuta kawsachisunchik 28<br />
P.S Llaqtanchipa rayminta yachasunchik 29
AREA NOMBRE DE LA CARTILLA N° DE CARTILLA<br />
C.I. Takiyta yachasunchik 30<br />
C.A Qurakunata kawsayninmanta yachapasunchik 31<br />
C.A Qurapa tallkinta riqsipasunchik 32<br />
C.A Llaqtanchikpa unquyninkuna 33<br />
C.A Urqu kañasqanqumanta rimasunchik 34<br />
C.I Llinkiwan quwi illata <strong>rurasunchik</strong> 35<br />
C.A Papa tarpuyta yachasunchik 36<br />
P.S Pacha mamanchikta waqychasunchik 37<br />
L.M Taqaspa pukllasunchik 38<br />
L.M Yupasqa pukllasunchik 39<br />
L.M Riqchakusqanchikmanta hina huñunakusunchik 40<br />
L.M Kawsayninchikkunata akllasunchik 41<br />
L.M Pañaman lluqiman wirpunchikta kuyuchisunchik 42<br />
C.I<br />
CARTILLAS EN CASTELLANO<br />
Jugamos con siluetas 43<br />
C.I Visitamos lugares donde se habla el castellano 44<br />
C.I Escuchamos nuestra voz 45<br />
C.I Escuchamos la radio 46<br />
C.I El castellanito 47<br />
C.I Llegó una carta 48<br />
C.I Nos conocemos con una canción 49<br />
C.I Aprendemos a entonar una canción 50<br />
C.I Aprendemos a vestirnos 51<br />
C.I Carteles de nuestra comunidad 52<br />
C.I Encuentra el camino 53<br />
C.I Creamos dibujos animados 54<br />
C.I Aprendemos una adivinanza 55
El 22 de julio de 2002, los representantes de las<br />
organizaciones políticas, religiosas, del<br />
Gobierno y de la sociedad civil firmaron el<br />
compromiso de trabajar, todos, para conseguir<br />
el bienestar y desarrollo del país. Este<br />
compromiso es el Acuerdo Nacional.<br />
El Acuerdo persigue cuatro objetivos<br />
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los<br />
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el<br />
lugar que ocupemos o el rol que<br />
desempeñemos, el deber y la responsabilidad<br />
de decidir, ejecutar, vigilar o defender los<br />
compromisos asumidos. Estos son tan<br />
importantes que serán respetados como<br />
políticas permanentes para el futuro.<br />
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes<br />
o adultos, ya sea como estudiantes o<br />
trabajadores, debemos promover y fortalecer<br />
acciones que garanticen el cumplimiento de<br />
esos cuatro objetivos que son los siguientes:<br />
1. Democracia y Estado de Derecho<br />
La justicia, la paz y el desarrollo que<br />
necesitamos los peruanos sólo se pueden<br />
dar si conseguimos una verdadera<br />
democracia. El compromiso del Acuerdo<br />
Nacional es garantizar una sociedad en la<br />
que los derechos son respetados y los<br />
ciudadanos viven seguros y expresan con<br />
libertad sus opiniones a partir del diálogo<br />
abierto y enriquecedor; decidiendo lo mejor<br />
para el país.<br />
2. Equidad y Justicia Social<br />
Para poder construir nuestra democracia, es<br />
necesario que cada una de las personas que<br />
conformamos esta sociedad, nos sintamos<br />
El Acuerdo Nacional<br />
parte de ella. Con este fin, el Acuerdo<br />
promoverá el acceso a las oportunidades<br />
económicas, sociales, culturales y políticas.<br />
Todos los peruanos tenemos derecho a un<br />
empleo digno, a una educación de calidad, a<br />
una salud integral, a un lugar para vivir. Así,<br />
alcanzaremos el desarrollo pleno.<br />
3. Competitividad del País<br />
Para afianzar la economía, el Acuerdo se<br />
compromete a fomentar el espíritu de<br />
competitividad en las empresas, es decir,<br />
mejorar la calidad de los productos y<br />
servicios, asegurar el acceso a la formalización<br />
de las pequeñas empresas y sumar<br />
esfuerzos para fomentar la colocación de<br />
nuestros productos en los mercados<br />
internacionales.<br />
4. Estado Eficiente, Transparente y<br />
Descentralizado<br />
Es de vital importancia que el Estado<br />
cumpla con sus obligaciones de manera<br />
eficiente y transparente para ponerse al<br />
servicio de todos los peruanos. El Acuerdo<br />
se compromete a modernizar la<br />
administración pública, desarrollar<br />
instrumentos que eliminen la corrupción o<br />
el uso indebido del poder. Asimismo,<br />
descentralizar el poder y la economía para<br />
asegurar que el Estado sirva a todos los<br />
peruanos sin excepción.<br />
Mediante el Acuerdo Nacional nos comprometemos<br />
a desarrollar maneras de<br />
controlar el cumplimiento de estas políticas<br />
de Estado, a brindar apoyo y difundir<br />
constantemente sus acciones a la sociedad<br />
en general.
BANDERA<br />
SÍMBOLOS DE LA PATRIA<br />
HIMNO NACIONAL DEL PERÚ<br />
CORO<br />
Somos libres, seámoslo siempre,<br />
y antes niegue sus luces el Sol,<br />
que faltemos al voto solemne<br />
que la Patria al eterno elevó<br />
CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO<br />
Declaración Universal de los Derechos Humanos<br />
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la<br />
Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:<br />
Artículo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse<br />
fraternalmente los unos con los otros.<br />
Artículo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin<br />
distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional<br />
o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna<br />
fundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una<br />
persona (...).<br />
Artículo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.<br />
Artículo 4.- Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos están<br />
prohibidas en todas sus formas.<br />
Artículo 5.- Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.<br />
Artículo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.<br />
Artículo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos<br />
tienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...).<br />
Artículo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes,<br />
que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...).<br />
Artículo 9.- Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.<br />
Artículo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con<br />
justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el<br />
examen de cualquier acusación contra ella en materia penal.<br />
Artículo 11.-<br />
1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su<br />
culpabilidad (...).<br />
2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el<br />
Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de<br />
la comisión del delito.<br />
Artículo 12.- Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su<br />
correspondencia, ni de ataques a su honraoasureputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la<br />
ley contra tales injerencias o ataques.<br />
Artículo 13.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado.<br />
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país.<br />
Artículo 14.-<br />
1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.<br />
2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o<br />
por actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas.<br />
Artículo 15.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad.<br />
2. Anadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.<br />
Artículo 16.-<br />
1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de<br />
raza, nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...).<br />
2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.<br />
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad<br />
y del Estado.<br />
Artículo 17.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente.<br />
2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.<br />
Artículo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión (...).<br />
Artículo 19.-<br />
Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...).<br />
Artículo 20.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.<br />
2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.<br />
Artículo 21.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes<br />
libremente escogidos.<br />
2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.<br />
3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante<br />
elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u<br />
otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.<br />
Artículo 22.- Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, (...) habida cuenta de la organización y<br />
los recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su<br />
dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.<br />
Artículo 23.-<br />
1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de<br />
trabajo y a la protección contra el desempleo.<br />
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.<br />
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como a<br />
su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por<br />
cualesquiera otros medios de protección social.<br />
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.<br />
Artículo 24.- Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la<br />
duración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas.<br />
Artículo 25.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el<br />
bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales<br />
necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u<br />
otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.<br />
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de<br />
matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.<br />
Artículo 26.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la<br />
instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional<br />
habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos<br />
respectivos.<br />
2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los<br />
derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre<br />
todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las<br />
Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz.<br />
3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.<br />
Artículo 27.-<br />
1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a<br />
participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.<br />
2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón de<br />
las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.<br />
Artículo 28.- Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y<br />
libertades proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos.<br />
Artículo 29.-<br />
1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad(...).<br />
2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las<br />
limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y<br />
libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general<br />
en una sociedad democrática.<br />
3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de<br />
las Naciones Unidas.<br />
Artículo 30.- Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al Estado, a<br />
un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los<br />
derechos y libertades proclamados en esta Declaración.<br />
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN - PROHIBIDA SU VENTA