13.05.2013 Views

Análisis de cuasi rentas generadas en el mercado - WeBlogosfera ...

Análisis de cuasi rentas generadas en el mercado - WeBlogosfera ...

Análisis de cuasi rentas generadas en el mercado - WeBlogosfera ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Análisis</strong> <strong>de</strong> cuAsi r<strong>en</strong>tAs<br />

g<strong>en</strong>erAdAs <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercAdo<br />

<strong>de</strong> lA t<strong>el</strong>efoníA móvil c<strong>el</strong>ulAr<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo regulatorio <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> las t<strong>el</strong>ecomunicaciones<br />

móviles c<strong>el</strong>ulares que funciona <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> la región<br />

americana y europea, y es justificado por la <strong>en</strong>tidad regulatoria<br />

global, ti<strong>en</strong>e un efecto increm<strong>en</strong>tal sobre las tarifas <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong><br />

t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular pospago. El autor analiza estadísticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> efecto regulador <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong><br />

<strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular pos-pago <strong>en</strong> algunas regiones <strong>de</strong>l mundo,<br />

para la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> recibidas por los operadores<br />

<strong>de</strong>l servicio <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>.<br />

El artículo se realizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2011 como parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

tesis <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial, adscrita a la Universidad<br />

Distrital Francisco José <strong>de</strong> Caldas.<br />

Palabras clave: <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong>, interv<strong>en</strong>ción coercitiva, regulación<br />

económica, t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular.<br />

• Cómo citar este artículo: Néstor A. Nova-Arévalo, Wilson A. Pinzón-<br />

Rueda, Joaquín J. Meza-Álvarez. “<strong>Análisis</strong> <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> <strong>g<strong>en</strong>eradas</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>mercado</strong> <strong>de</strong> la t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular”. Revista Ing<strong>en</strong>iería Solidaria, vol. 7,<br />

núms. 12-13, 2011, pp 27-34.<br />

AnAlysis of the quAsi-r<strong>en</strong>ts g<strong>en</strong>erAted<br />

in the mobile t<strong>el</strong>ephony mArket<br />

Recibido: 18 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l 2011<br />

Aprobado: 05 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2011<br />

N é s t o r A . N o v A - A r é v A l o *<br />

* *<br />

W i l s o N A . P i N z ó N - r u e d A<br />

J o A q u í N J . M e z A - Á l v A r e z<br />

Abstract<br />

The regulatory mo<strong>de</strong>l of the mobile t<strong>el</strong>ecommunications market<br />

works in some countries in the Americas and Europe and is justified<br />

by a global regulatory <strong>en</strong>tity; it has the effect of increasing<br />

the rates of mobile post-paid phone plans. The author does a<br />

statistical analysis of the regulatory effect on the economic<br />

behavior of the mobile phone post-paid plans market in some<br />

regions of the world in or<strong>de</strong>r to i<strong>de</strong>ntify the quasi-r<strong>en</strong>ts received<br />

by service operators based on their hold in the market. This paper<br />

was conducted in the year 2011 as part of the <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of a<br />

Masters thesis in Industrial Engineering attached to the Universidad<br />

Distrital Francisco José <strong>de</strong> Caldas.<br />

Keywords: quasi-r<strong>en</strong>ts, coercitive interv<strong>en</strong>tion, economic regulation,<br />

mobile phones.<br />

* Ing<strong>en</strong>iero <strong>en</strong> Control <strong>de</strong> la Universidad Distrital Francisco José <strong>de</strong> Caldas.<br />

Magíster <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial <strong>de</strong> la Universidad Distrital Francisco<br />

José <strong>de</strong> Caldas. Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> la Universidad<br />

Cooperativa <strong>de</strong> Colombia, se<strong>de</strong> Bogotá.<br />

Correo <strong>el</strong>ectrónico: nestor.nova@campusucc.edu<br />

** Ing<strong>en</strong>iero Industrial <strong>de</strong> la Universidad Distrital Francisco José <strong>de</strong> Caldas.<br />

Magíster <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial. Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Maestría <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />

Industrial e Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> Producción <strong>de</strong> la Universidad Distrital Francisco<br />

José <strong>de</strong> Caldas. Correo <strong>el</strong>ectrónico: alexpinzonr@gmail.com<br />

*** Médico e Ing<strong>en</strong>iero <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> la Universidad Nacional <strong>de</strong>l<br />

Colombia. Magíster <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />

los An<strong>de</strong>s. Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial e Ing<strong>en</strong>iería<br />

<strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> la Universidad Distrital Francisco José <strong>de</strong> Caldas.<br />

Correo <strong>el</strong>ectrónico: javier_meza1@yahoo.es<br />

v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1 • i n g e n i e r í a s o l i d a r i a<br />

* * *<br />

2 7


28<br />

Investigación<br />

Introducción<br />

El mo<strong>de</strong>lo regulatorio <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> las t<strong>el</strong>ecomunicaciones<br />

móviles c<strong>el</strong>ulares que funciona <strong>en</strong> algunos países<br />

<strong>de</strong> la región americana y europea, y que es justificado por<br />

la <strong>en</strong>tidad regulatoria global, ti<strong>en</strong>e un efecto increm<strong>en</strong>tal<br />

sobre las tarifas <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular<br />

pospago. Esto se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la magnitud <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong><strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

<strong>g<strong>en</strong>eradas</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>, que son obt<strong>en</strong>idas por los<br />

operadores y, complem<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te, son cedidas por los<br />

usuarios, lo cual g<strong>en</strong>era la hipótesis según la cual existe<br />

una r<strong>el</strong>ación directam<strong>en</strong>te proporcional <strong>en</strong>tre la cuota <strong>de</strong><br />

<strong>mercado</strong> <strong>de</strong> los operadores y las tarifas que estos <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>.<br />

Asimismo, se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>el</strong> regulador <strong>de</strong>l<br />

<strong>mercado</strong> <strong>en</strong> cada país permite sistemáticam<strong>en</strong>te un efecto<br />

sobre dicha magnitud increm<strong>en</strong>tal. Este análisis permite<br />

i<strong>de</strong>ntificar y <strong>de</strong>terminar la dirección y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> estas<br />

influ<strong>en</strong>cias creadas durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> la regulación<br />

sobre la oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil. También<br />

se justifica la necesidad <strong>de</strong> una revisión legislativa, regulatoria<br />

y <strong>de</strong> <strong>mercado</strong>s, <strong>de</strong> tal forma que los sistemas <strong>de</strong><br />

contratación c<strong>el</strong>ular disminuyan los costos a los usuarios,<br />

y estos no cedan su utilidad a los operadores para cubrir<br />

los costos <strong>de</strong> cambios y ampliaciones <strong>en</strong> las tecnologías<br />

que soportan la red <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular.<br />

Fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la regulación económica<br />

En su verti<strong>en</strong>te económica, <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “regulación”<br />

se ha v<strong>en</strong>ido refiri<strong>en</strong>do a una <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

estatal que or<strong>de</strong>na, restringe, influye o condiciona<br />

las actuaciones <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes económicos por razones<br />

<strong>de</strong> equidad, para alterar la distribución <strong>de</strong>l ingreso o <strong>de</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia y para mejorar la asignación <strong>de</strong> recursos [1],<br />

asignación que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong> maximización<br />

<strong>de</strong> utilidad por parte <strong>de</strong> la oferta y <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda. Según<br />

Bustamante [2], <strong>en</strong> las regulaciones subyace una visión<br />

crítica <strong>en</strong> cuanto al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libre <strong>mercado</strong> y<br />

<strong>de</strong> los intercambios voluntarios.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, las regulaciones procuran alterar <strong>el</strong><br />

estado <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> modificar los resultados a<br />

favor <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> sus participantes, buscando la equidad<br />

o la efici<strong>en</strong>cia. De una manera más precisa, se <strong>de</strong>fine la<br />

regulación como un conjunto <strong>de</strong> normas o <strong>de</strong> acciones<br />

específicas impuestas por una autoridad pública que<br />

interfiere directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mecanismo <strong>de</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> o, indirectam<strong>en</strong>te, alterando<br />

las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y oferta <strong>de</strong> los consumidores<br />

y empresas [3]. En g<strong>en</strong>eral, los términos <strong>de</strong> la regulación<br />

permit<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar que esta siempre está marcada por<br />

uno o varios procesos interv<strong>en</strong>cionistas.<br />

i n g e n i e r í a s o l i d a r i a • v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1<br />

Es por esta razón que una <strong>de</strong>finición un tanto más<br />

concreta que las anteriorm<strong>en</strong>te expuestas pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />

a la regulación como un proceso <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

int<strong>en</strong>cional sobre la voluntad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do voluntad<br />

como la capacidad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong><br />

(legislador, regulador, proveedor y consumidor) <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir<br />

y <strong>de</strong>cidir libres <strong>de</strong> presiones y coacciones, y con la pl<strong>en</strong>a<br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> maximizar su función <strong>de</strong> utilidad.<br />

Dado que se concibe a la regulación efectiva como una<br />

clave para la maximización <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos,<br />

se crearon instituciones tales como las comisiones<br />

reguladoras (ver figura 1), con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> garantizar la libre<br />

compet<strong>en</strong>cia, la equidad <strong>en</strong> la distribución <strong>de</strong> la r<strong>en</strong>ta y<br />

<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar social, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos caracterizados por intereses<br />

públicos y privados, estatales, políticos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Fallos <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> y<br />

<strong>de</strong>l Gobierno<br />

Interés público<br />

Comisión <strong>de</strong> regulación<br />

Grupos <strong>de</strong> presión<br />

Interés privado<br />

Política <strong>de</strong> regulación<br />

Figura 1.Estructura organizacional <strong>de</strong> la regulación<br />

Fu<strong>en</strong>te: adaptado <strong>de</strong> Martin Cruz [4]<br />

Características<br />

transaccionales<br />

Economía<br />

transaccional<br />

La regulación, vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la economía, busca <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los recursos que se han <strong>de</strong> distribuir <strong>de</strong> tal<br />

forma que se b<strong>en</strong>eficie a la mayor cantidad <strong>de</strong> población,<br />

lo cual no excluye ninguno <strong>de</strong> los comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />

estructura <strong>de</strong> <strong>mercado</strong> concebida a partir <strong>de</strong> monopolios,<br />

duopolios y oligopolios, así como las posibles subdivisiones<br />

que estos pres<strong>en</strong>tan.<br />

Tipos <strong>de</strong> regulación<br />

A partir <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> regulación <strong>en</strong> economía y <strong>el</strong><br />

impacto <strong>de</strong> esta <strong>en</strong> la distribución <strong>de</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> y bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>mercado</strong>, se distingu<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> regulación [1]: la<br />

regulación administrativa o social, que está fundam<strong>en</strong>tada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> las externalida<strong>de</strong>s; la asimetría informativa<br />

y los fallos <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong>, que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse una<br />

regulación externa a las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la negociación y


se i<strong>de</strong>ntifica cuando se exige a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong><br />

y <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> información <strong>de</strong> la actividad económica.<br />

Se autoriza su operación por medio <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias y<br />

normalización.<br />

Otro tipo <strong>de</strong> regulación es la económica, la cual se<br />

consi<strong>de</strong>ra como una regulación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las <strong>en</strong>trañas <strong>de</strong>l<br />

<strong>mercado</strong> por medio <strong>de</strong> la nacionalización y reserva <strong>en</strong><br />

monopolio natural <strong>de</strong> los <strong>mercado</strong>s, estableci<strong>en</strong>do barreras<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida <strong>en</strong> la estructura <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong>,<br />

<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>el</strong> número <strong>de</strong> operadores e imponi<strong>en</strong>do<br />

las <strong>de</strong>cisiones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> la producción: qué, cómo,<br />

cuándo, dón<strong>de</strong> y a qué precio producir [1], por esto se<br />

consi<strong>de</strong>ra que la regulación económica pue<strong>de</strong> limitar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la industria, los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad y<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los consumidores.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se consi<strong>de</strong>ra una regulación institucional<br />

aqu<strong>el</strong>la que permite <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n social y económico por<br />

medio <strong>de</strong> la acción <strong>de</strong> la regulación sobre los contratos,<br />

formas <strong>de</strong> asociación, <strong>mercado</strong>s organizados <strong>en</strong> medio<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> información limitada y asimétrica<br />

[1]. Este tipo <strong>de</strong> regulación justifica la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las<br />

comisiones <strong>de</strong> regulación (pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la figura 1), que,<br />

teóricam<strong>en</strong>te, buscan la equidad <strong>en</strong> la distribución <strong>de</strong> la<br />

r<strong>en</strong>ta. En todo caso, la regulación pue<strong>de</strong> estar sometida<br />

a sesgos <strong>de</strong>bidos a la falta <strong>de</strong> información propia <strong>de</strong> algunos<br />

<strong>mercado</strong>s —información que manejan las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

ofertantes y que pue<strong>de</strong>n utilizar para capturar al regulador<br />

o presionar al sistema legislativo <strong>en</strong> miras <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

b<strong>en</strong>eficios traducidos <strong>en</strong> utilida<strong>de</strong>s—.<br />

Regulación <strong>de</strong> los <strong>mercado</strong>s<br />

Eug<strong>en</strong> von Böhm-Bawerk<strong>en</strong> [5] m<strong>en</strong>ciona lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Nowadays it would be idiotic to try to <strong>de</strong>ny the influ<strong>en</strong>ce<br />

of institutions and regulations of social origin on the<br />

distribution of goods.<br />

Esta es la justificación utilizada por Böhm-Bawerk<br />

para expresar que, a lo largo <strong>de</strong> los años, las leyes regulatorias<br />

y <strong>de</strong> control económico <strong>de</strong> precios se han justificado<br />

por medio <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes vías <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, especificam<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> dos categorias que no son transpar<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

todo para <strong>el</strong> consumidor común: las categorías puram<strong>en</strong>te<br />

económicas, fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> la situacion económica,<br />

y las categorías sociales, las cuales han sido utilizadas por<br />

los grupos <strong>de</strong> interés para la distribucion <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, las leyes regulatorias y <strong>de</strong> control económico<br />

son diseñadas como un proceso <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>cionismo<br />

coercitivo, <strong>de</strong> tal forma que cada ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong><br />

actúe <strong>en</strong> función <strong>de</strong> maximizar su utilidad o minimizar<br />

a n á l i s i s d e c u a s i r e n t a s g e n e r a d a s e n e l m e r c a d o<br />

d e l a t e l e f o n í a m ó v i l c e l u l a r<br />

N é s t o r A . N o v A - A r é v A l o<br />

W i l s o N A . P i N z ó N - r u e d A<br />

J o A q u í N J . M e z A - Á l v A r e z<br />

sus pérdidas. La interv<strong>en</strong>cion coercitiva <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong><br />

pue<strong>de</strong> ser expresada como la interv<strong>en</strong>cion coercitiva<br />

sobre los consumidores, toda vez que estos conforman<br />

la <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> las negociaciones <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong>; con base<br />

<strong>en</strong> esto, Rothbard Murray [6] expresa que, <strong>en</strong> cualquier<br />

caso, la coerción individual provoca pérdidas <strong>de</strong> utilidad<br />

como resultado <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción.<br />

Dichas pérdidas son asumidas por los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>mercado</strong>, que, al igual que un juego <strong>de</strong> suma cero, se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> ganancias para otros ag<strong>en</strong>tes; dicho <strong>de</strong><br />

otra forma, un conjunto <strong>de</strong> ganancias para los grupos <strong>de</strong><br />

interés son <strong>g<strong>en</strong>eradas</strong> a partir <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> pérdidas<br />

<strong>de</strong> los consumidores. Asimismo, tanto las pérdidas, como<br />

las ganancias pue<strong>de</strong>n ser asignadas a uno o varios ag<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>de</strong>bido a que esta r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción se comporta<br />

<strong>de</strong> la misma forma que la estructura <strong>de</strong> <strong>mercado</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se establec<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> monopolio, monopsonio,<br />

duopolio, oligopolio y oligopsonio.<br />

Como ejemplo <strong>de</strong> lo anterior, considérese <strong>el</strong> <strong>mercado</strong><br />

<strong>de</strong> las t<strong>el</strong>ecomunicaciones móviles <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> satisfaccion <strong>de</strong> los usuarios (nsu),<br />

cuyo indicador es cercano al 70%. Si <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> solo<br />

interviniera un único usuario, probablem<strong>en</strong>te las pérdidas<br />

la asumiria <strong>el</strong> operador y serían tangibles para las dos<br />

partes, si existies<strong>en</strong> dos operadores para un solo usuario,<br />

probablem<strong>en</strong>te las pérdidas se repartirían <strong>en</strong>tre los dos<br />

ofer<strong>en</strong>tes y si existies<strong>en</strong> multiples usuarios para uno o<br />

varios operadores, como es <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to típico<br />

mundial <strong>de</strong> este <strong>mercado</strong>, las pérdidas serían asumidas<br />

por los usuarios, toda vez que al existir una gran <strong>de</strong>manda<br />

no se notaría la perdida <strong>de</strong> utilidad que cada cli<strong>en</strong>te<br />

asume. Dicho <strong>de</strong> otra forma, <strong>en</strong>tre más cli<strong>en</strong>tes existan<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>, m<strong>en</strong>os tangible para estos es la perdida <strong>de</strong><br />

utilidad que asum<strong>en</strong>; si esto se pone <strong>en</strong> la dim<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> tarifas, estaríamos ante <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong>r<strong>en</strong>ta que<br />

se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />

Cuasi<strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

Los análisis económicos, por lo g<strong>en</strong>eral, buscan la i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong>l efecto que una variable pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er sobre<br />

otras. El ejemplo clásico <strong>de</strong> este efecto es la variación<br />

<strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong> o servicio respecto a la cantidad<br />

<strong>de</strong>mandada por los consumidores y <strong>de</strong> esta respecto a los<br />

ingresos marginales <strong>de</strong> los compradores.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, dado que muchas veces la dim<strong>en</strong>sionalidad<br />

<strong>de</strong> dichas r<strong>el</strong>aciones no es explícita y que se dificulta<br />

su análisis por la amplia variedad r<strong>el</strong>acional que existe <strong>en</strong><br />

las variables, se usa <strong>el</strong> concepto económico <strong>de</strong>sarrollado<br />

por Marshall, “<strong>el</strong>asticidad”, para interpretar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la<br />

v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1 • i n g e n i e r í a s o l i d a r i a<br />

2 9


30<br />

Investigación<br />

variación experim<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> una variable respecto a otra,<br />

no necesariam<strong>en</strong>te expresada <strong>en</strong> las mismas unida<strong>de</strong>s. La<br />

<strong>el</strong>asticidad se establece nominalm<strong>en</strong>te como una medición<br />

<strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> una cantidad<br />

<strong>de</strong>mandada cuando se alteran las variables pres<strong>en</strong>tes [7],<br />

dicho <strong>de</strong> otra forma, la <strong>el</strong>asticidad multiplica la v<strong>el</strong>ocidad<br />

<strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> una variable respecto a la otra, por la razon o<br />

proporción <strong>de</strong> estas, tal como se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la ecuación 1.<br />

eB,A= × A ∂B<br />

∂A B<br />

Ecuación 1<br />

De esta forma, se hac<strong>en</strong> varias repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>asticidad aplicada a los intercambios comerciales<br />

—<strong>el</strong>asticidad precio-<strong>de</strong>manda y r<strong>en</strong>ta-<strong>de</strong>manda—, <strong>en</strong> las<br />

que un factor e B,A 1 repres<strong>en</strong>ta una curva in<strong>el</strong>ástica [8].<br />

Conforme a la teoría económica <strong>de</strong> Marshall, exist<strong>en</strong><br />

algunos factores <strong>de</strong> producción cuya oferta es <strong>el</strong>ástica a<br />

largo plazo, pero in<strong>el</strong>ástica a corto plazo [9], por lo tanto,<br />

las ganancias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong> dicho factor<br />

no se consi<strong>de</strong>ran propiam<strong>en</strong>te como r<strong>en</strong>ta. Considérese<br />

como ejemplo la tasa <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo <strong>en</strong> un yacimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la <strong>de</strong>manda g<strong>en</strong>erará un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> precio dado que <strong>el</strong> factor <strong>de</strong> producción<br />

no se pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar ni disminuir a corto plazo, pero<br />

sí se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar más yacimi<strong>en</strong>tos a largo plazo. Por<br />

lo tanto, la remuneración obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> dichos factores <strong>de</strong><br />

producción es muy volátil fr<strong>en</strong>te a las variaciones <strong>en</strong> las<br />

condiciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno y <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>. Con base <strong>en</strong> lo<br />

anterior, <strong>el</strong> concepto <strong>cuasi</strong> r<strong>en</strong>ta se <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> Paju<strong>el</strong>o y<br />

Mochon [10] como los ingresos obt<strong>en</strong>idos por un factor<br />

<strong>de</strong> producción que constituy<strong>en</strong> una r<strong>en</strong>ta económica a<br />

corto plazo, pero que a largo plazo se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pago necesario para atraer los servicios <strong>de</strong>l factor.<br />

Tomando como ejemplo <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> las t<strong>el</strong>ecomunicaciones<br />

móviles c<strong>el</strong>ulares, las <strong>cuasi</strong><strong>r<strong>en</strong>tas</strong> obt<strong>en</strong>idas por los<br />

operadores <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> servicio<br />

ofrecido y permitidas por la regulación interna y global, se<br />

interpretan como <strong>el</strong> cobro que hac<strong>en</strong> los operadores a los<br />

usuarios por <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la red —factor <strong>de</strong> producción— y<br />

que, como consecu<strong>en</strong>cia, le permit<strong>en</strong> a dichos operadores<br />

aum<strong>en</strong>tar su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>.<br />

Lo anterior indica que la cantidad <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

cada operador influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> precio <strong>de</strong>l plan ofrecido, por<br />

lo tanto, por cada cli<strong>en</strong>te que contrate los servicios <strong>de</strong>l<br />

i n g e n i e r í a s o l i d a r i a • v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1<br />

operador, aum<strong>en</strong>tará la tarifa m<strong>en</strong>sual cobrada por este a<br />

todos los usuarios <strong>de</strong> la red. Es <strong>de</strong> notar que la apertura<br />

<strong>de</strong> los <strong>mercado</strong>s y la correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> más<br />

operadores al negocio <strong>de</strong> la t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular pue<strong>de</strong>n<br />

g<strong>en</strong>erar una reducción <strong>de</strong> la <strong>cuasi</strong> r<strong>en</strong>ta casi hasta cero, por<br />

lo tanto, <strong>el</strong> regulador, como ejecutor <strong>de</strong> las políticas <strong>de</strong><br />

Estado, ti<strong>en</strong>e la responsabilidad <strong>de</strong> reducir o <strong>el</strong>iminar los<br />

comportami<strong>en</strong>tos monopolísticos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>,<br />

<strong>de</strong> tal forma que se impacte positivam<strong>en</strong>te la calidad<br />

<strong>de</strong>l servicio y la función <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong> los usuarios.<br />

Dim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

Para la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> la t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular pospago,<br />

primero se i<strong>de</strong>ntifican los precios <strong>de</strong> los planes individuales<br />

<strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía por cada operador (op) y país <strong>de</strong><br />

análisis, luego se obti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación<br />

<strong>de</strong>l operador <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> —cantidad <strong>de</strong> líneas activas<br />

<strong>de</strong>l operador— a partir <strong>de</strong> información <strong>de</strong> las respectivas<br />

ag<strong>en</strong>cias reguladoras <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n nacional. Con esta información,<br />

se calcula <strong>el</strong> efecto que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> número <strong>de</strong> líneas<br />

<strong>de</strong> un operador <strong>en</strong> la tarifa <strong>de</strong>l plan <strong>de</strong> servicios que este<br />

ha establecido. El mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eral para la regresión lineal<br />

que establece dicho efecto se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la ecuación 2.<br />

y i = β 0 + β 1X 1<br />

Ecuación 2<br />

A partir <strong>de</strong> la ecuación 2, dim<strong>en</strong>sionalm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong><br />

expresar lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

$ Contrato<br />

Dim[yi] = Dim [β0 + β1X1] = =<br />

1 Plan × 1 Mes<br />

Ecuación 3<br />

∆$ × 1<br />

∆P × ∆M<br />

Esto indica que las unida<strong>de</strong>s asociadas a las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

obt<strong>en</strong>idas correspon<strong>de</strong>n al valor <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> servicio<br />

respecto al número <strong>de</strong> planes por mes. Ahora bi<strong>en</strong>, a partir<br />

<strong>de</strong> cada término <strong>de</strong> la ecuación 3, se obti<strong>en</strong>e la <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> la ecuación 4:<br />

$ Contrato<br />

Dim[β0] + Dim [β1X1] = Dim[β1] Dim [X1] =<br />

1 Plan × 1 Mes<br />

Ecuación 4<br />

Dada la dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong><br />

operador (op) X 1 , se obti<strong>en</strong>e la dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> β 1 expresada<br />

<strong>en</strong> la ecuación 5:


Por lo anterior, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante es β 1, valor que<br />

pue<strong>de</strong> ser negativo, positivo o nulo; para <strong>el</strong>lo se consi<strong>de</strong>ra<br />

la magnitud <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te, la cual pue<strong>de</strong> tomar un valor<br />

positivo, interpretado como <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> precio<br />

<strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular por cada cli<strong>en</strong>te<br />

que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> operador y, <strong>de</strong> forma análoga, pue<strong>de</strong> tomar<br />

un valor negativo, interpretado como <strong>el</strong> <strong>de</strong>crem<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> precio <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular por cada<br />

cli<strong>en</strong>te que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> operador.<br />

Asimismo, se analiza la magnitud <strong>de</strong> la significancia<br />

estadística <strong>de</strong> la ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con <strong>el</strong> que<br />

se calcula β 1, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> resultado se<br />

consi<strong>de</strong>ra significativo cuando <strong>el</strong> máximo valor <strong>de</strong> error<br />

permitido para <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo es inferior a 0,03, es <strong>de</strong>cir,<br />

una significancia <strong>de</strong>l 3%, y no significativo cuando <strong>el</strong><br />

coefici<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga una significancia superior a 0,03. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er coefici<strong>en</strong>tes negativos y significativos se<br />

asociará al efecto <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>.<br />

En caso <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er significancia mayor a 0,05, se asumirá<br />

que la tarifa <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> no es afectado<br />

por la cantidad <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>; finalm<strong>en</strong>te,<br />

si <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e significancia inferior a 0,03 y <strong>de</strong><br />

magnitud positiva, se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá que existe un efecto<br />

<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l operador <strong>en</strong> la tarifa <strong>de</strong> los<br />

planes que este ofrece, r<strong>el</strong>acionado directam<strong>en</strong>te con la<br />

ley <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda.<br />

Desarrollo<br />

Alcance<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que cada país ti<strong>en</strong>e una composición<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular y<br />

que las casas matrices ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> uno o varios<br />

países, los operadores se tomaron como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> su casa matriz, <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> principal<br />

interés es <strong>el</strong> <strong>de</strong> conocer <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong>, <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> la participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> y la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes <strong>mercado</strong>s locales.<br />

Metodología<br />

Dim [β 1X 1] = Dim[β 1]<br />

Participantes y diseño<br />

Veintidos países fueron s<strong>el</strong>eccionados para <strong>el</strong> estudio:<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Aruba, Bahamas, Barbados, Brasil, Chile,<br />

a n á l i s i s d e c u a s i r e n t a s g e n e r a d a s e n e l m e r c a d o<br />

d e l a t e l e f o n í a m ó v i l c e l u l a r<br />

# cli<strong>en</strong>tes op<br />

1 Mes<br />

$ Contrato # cli<strong>en</strong>tes op ∆$ ∆C 1<br />

= ×<br />

=<br />

1 cli<strong>en</strong>te op 1 Mes × 1 Plan ∆C∆ ∆P ∆M<br />

Ecuación 5<br />

N é s t o r A . N o v A - A r é v A l o<br />

W i l s o N A . P i N z ó N - r u e d A<br />

J o A q u í N J . M e z A - Á l v A r e z<br />

Costa Rica, Canadá, Colombia, Cuba, Ecuador, Estados<br />

Unidos <strong>de</strong> América, España, Francia, Inglaterra, Suecia,<br />

México, Perú, Panamá y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a.<br />

De cada país se tomaron todos los operadores con<br />

información disponible <strong>en</strong> la web, y <strong>de</strong> cada operador<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país se tomaron al m<strong>en</strong>os cuatro planes<br />

u ofertas <strong>de</strong> contrato <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular. Esta<br />

s<strong>el</strong>ección fue aleatorizada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

la lista <strong>de</strong> cada operador <strong>en</strong> cada país para no obt<strong>en</strong>er<br />

todos los registros <strong>de</strong> la oferta <strong>de</strong> planes. También pue<strong>de</strong><br />

anotarse que se buscan tres o más planes para t<strong>en</strong>er una<br />

estimación <strong>de</strong> la varianza que pueda ser <strong>de</strong>scompuesta<br />

por medio <strong>de</strong> las técnicas <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tos y<br />

<strong>de</strong> regresión lineal.<br />

Criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección<br />

Los países m<strong>en</strong>cionados con anterioridad fueron s<strong>el</strong>eccionados<br />

para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

permitidas por <strong>el</strong> regulador propio <strong>de</strong> cada país <strong>en</strong> la<br />

t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular. Los países <strong>de</strong> interés primario son:<br />

Colombia, Ecuador, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y Panamá. Dado que la<br />

técnica escogida para la comparación <strong>de</strong> los precios es <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión lineal con <strong>el</strong> método <strong>de</strong> mínimos<br />

cuadrados ordinarios y que esta requiere <strong>de</strong> múltiples<br />

observaciones, se <strong>el</strong>igió usar información <strong>de</strong> varios países<br />

para contrastar <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> permitidas<br />

por <strong>el</strong> regulador cada país.<br />

Para <strong>el</strong>lo se tomaron países americanos con una<br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> superior al 50%, incluy<strong>en</strong>do a<br />

Cuba, país que se consi<strong>de</strong>ra r<strong>el</strong>evante para este estudio,<br />

asimismo, países <strong>de</strong>l mar Caribe. Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>el</strong>igieron<br />

países <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa, española y francesa,<br />

para compararlos con los países americanos <strong>de</strong> similar<br />

l<strong>en</strong>gua; también se incluyó a Suecia, para disponer <strong>de</strong><br />

otra información <strong>de</strong> comparación. La inclusión <strong>de</strong> los<br />

países con pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a algunas regiones <strong>de</strong> clasificación<br />

se realizó <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

• Países <strong>de</strong> interés primario: Colombia, Ecuador Panamá<br />

y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

• Región América 1: Canadá y ee.uu<br />

• Región América 2: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y México<br />

• Región América 3: Chile, Colombia, Costa Rica,<br />

Cuba, Ecuador, Panamá, Perú y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1 • i n g e n i e r í a s o l i d a r i a<br />

3 1


32<br />

Investigación<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, se realizaron otras clasificaciones<br />

similares para países <strong>de</strong> Europa, Antillas, Mercosur,<br />

Commonwealth, así como países <strong>de</strong> habla inglesa.<br />

Procedimi<strong>en</strong>to<br />

Se tomó como unidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia los planes <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía<br />

móvil c<strong>el</strong>ular pospago. Con este fin se <strong>el</strong>igieron los precios<br />

<strong>de</strong> cada plan, para los difer<strong>en</strong>tes operadores <strong>en</strong> los países<br />

m<strong>en</strong>cionados, <strong>en</strong> dólares americanos (al 01 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l<br />

2011). Asimismo, se tomaron los porc<strong>en</strong>tajes estimados<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y número <strong>de</strong> líneas activas con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> calcular las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> por país y por operador.<br />

Para calcular las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> obt<strong>en</strong>idas por los operadores<br />

<strong>en</strong> cada país, se calcularon los coefici<strong>en</strong>tes β 1<br />

con la técnica <strong>de</strong> mínimos cuadrados ordinarios <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión lineal y <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> confiabilidad<br />

Tabla 1. Características <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular<br />

País<br />

i n g e n i e r í a s o l i d a r i a • v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1<br />

<strong>de</strong> dichos coefici<strong>en</strong>tes; <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to incluyó la agrupación<br />

<strong>de</strong> los países s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> este estudio, con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> disminuir <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> características como la<br />

multicolinealidad.<br />

Resultados y discusión<br />

Número estimado <strong>de</strong> líneas Población estimada por país<br />

En millones<br />

La tabla 1 asocia los países s<strong>el</strong>eccionados con la cantidad<br />

<strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil activas, la población<br />

estimada para cada país y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong>. Por la <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los operadores, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> cobertura <strong>en</strong> cada país es superior al 50%.<br />

Asimismo, se obtuvo <strong>el</strong> número <strong>de</strong> líneas activas para los<br />

países s<strong>el</strong>eccionados, cuyo valor es <strong>de</strong> 1036,5 millones<br />

respecto a 1028,5 millones <strong>de</strong> habitantes, lo cual indica<br />

un porc<strong>en</strong>taje promedio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong><br />

<strong>de</strong>l 100,8%.<br />

% <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina 51,8 41,7 124,2<br />

Aruba 0,1 0,1 99,1<br />

Bahamas 0,4 0,3 119,5<br />

Barbados 0,2 0,3 82,9<br />

Brasil 210,5 190,7 110,4<br />

Canadá 24,0 34,2 70,2<br />

Chile 21,0 17,1 122,8<br />

Colombia 45,0 45,0 100,0<br />

Costa Rica 2,6 4,6 57,0<br />

Cuba 1,0 11,2 8,9<br />

Ecuador 15,3 14,3 107,0<br />

EEUU 302,9 310,8 97,5<br />

España 55,0 47,0 117,0<br />

Francia 66,0 65,8 100,3<br />

Inglaterra 80,3 62,0 129,5<br />

México 88,8 112,3 79,1<br />

Panamá 5,6 3,5 160,0<br />

Perú 27,1 29,0 93,4<br />

Suecia 11,5 9,4 122,3<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a 27,4 29,2 93,8<br />

Total g<strong>en</strong>eral 1036,5 1028,5 100,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Barri<strong>en</strong>tos y Soria [11] y uit [12]


La cantidad <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada operador influye<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> precio <strong>de</strong>l plan ofrecido. La<br />

significancia estadística F es <strong>de</strong> 0,02. Ello implica<br />

un efecto sistemático <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

precio <strong>de</strong> la oferta <strong>de</strong> operador, con un error máximo<br />

<strong>de</strong> 0,02.<br />

Cada cli<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> precio <strong>en</strong> 35 diez millonésimos<br />

<strong>de</strong> dólar estadouni<strong>de</strong>nse, dicho <strong>de</strong> otra forma,<br />

por cada millón <strong>de</strong> abonados que contrat<strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio<br />

con un operador <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular, las tarifas<br />

establecidas por este se increm<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> $0,35 usd. Luego,<br />

un operador con 10 millones <strong>de</strong> abonados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

país, <strong>en</strong> promedio t<strong>en</strong>drá una tarifa <strong>de</strong> servicio sistemáticam<strong>en</strong>te<br />

superior <strong>en</strong> $3,5 usd <strong>en</strong> cada plan contratado<br />

por cada usuario. Este esc<strong>en</strong>ario indica que un operador<br />

local con 10 millones <strong>de</strong> usuarios t<strong>en</strong>drá un ingreso sis-<br />

Tabla 2. R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> calculadas por país y operador<br />

Operador<br />

a n á l i s i s d e c u a s i r e n t a s g e n e r a d a s e n e l m e r c a d o<br />

d e l a t e l e f o n í a m ó v i l c e l u l a r<br />

N é s t o r A . N o v A - A r é v A l o<br />

W i l s o N A . P i N z ó N - r u e d A<br />

J o A q u í N J . M e z A - Á l v A r e z<br />

temáticam<strong>en</strong>te más alto <strong>de</strong> 35 millones <strong>de</strong> dólares solo<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ese país, sin embargo, <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> la tarifa es <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> la información total asociada al<br />

precio <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular pospago.<br />

A partir <strong>de</strong> la extrapolación <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> la cantidad<br />

<strong>de</strong> usuarios sobre <strong>el</strong> precio para cada plan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada<br />

país, pue<strong>de</strong> calcularse <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong><br />

<strong>r<strong>en</strong>tas</strong> para los 21 operadores con más abonados <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> cada país. El efecto <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> para todos los<br />

países consi<strong>de</strong>rados es <strong>de</strong> $291 millones <strong>de</strong> dólares al<br />

mes, cerca <strong>de</strong> $3.500 millones <strong>de</strong> dólares estadouni<strong>de</strong>nses<br />

al año. Los países incluidos son: Estados Unidos <strong>de</strong><br />

América, Brasil, Inglaterra, México, Francia, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

España, Colombia, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, Perú, Chile, y Ecuador.<br />

Los operadores <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía c<strong>el</strong>ular son Movistar, Verizon,<br />

Claro, AT&T, T<strong>el</strong>c<strong>el</strong>, tim, Orange, Vodafone, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Países s<strong>el</strong>eccionados<br />

ee. uu. Brasil Inglaterra México Francia Arg<strong>en</strong>tina España Colombia V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a Perú Chile Ecuador Total <strong>en</strong> mm usd<br />

Movistar 6 6 8 1 4 5 2 1 35<br />

Verizon 31 1 32<br />

Claro 15 5 3 3 27<br />

AT&T 26 26<br />

T<strong>el</strong>c<strong>el</strong> 20 20<br />

TIM 15 15<br />

Orange 9 4 12<br />

Vodafone 7 5 12<br />

T-mobile 12 12<br />

Sprint 12 12<br />

Oi 12 12<br />

T-mobile/<br />

Orange<br />

11 2 13<br />

Comc<strong>el</strong> 10 10<br />

O2 7 7<br />

SFR 7 7<br />

Personal 6 6<br />

Tracfone 5 5<br />

Movilnet 4 4<br />

Bouygues<br />

T<strong>el</strong>ecom<br />

3 3<br />

Tigo 3 3<br />

3-tree 2 2<br />

Total <strong>en</strong><br />

85,7 42,0 27,3 26,5 18,5 17,6 16,9 14,5 8,2 8,2 5,7 4,6 291<br />

mm usd<br />

Fu<strong>en</strong>te: los autores<br />

v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1 • i n g e n i e r í a s o l i d a r i a<br />

3 3


34<br />

Investigación<br />

El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> por país y por empresa está<br />

<strong>en</strong> la tabla 2. Movistar pue<strong>de</strong> llegar a recaudar m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te<br />

$35 millones <strong>de</strong> dólares <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong>, le sigue<br />

Verizon con $31 usd millones m<strong>en</strong>suales. Los cli<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Estados Unidos <strong>en</strong>tregan $86 usd millones m<strong>en</strong>suales<br />

y, al año, $1.032 usd millones <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong>; Brasil<br />

<strong>en</strong>trega $42 usd millones; México, $26 usd millones;<br />

Colombia, $15 usd millones; V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, $10 usd; Perú,<br />

$8,2 usd millones; Chile, $5,6 usd millones; y Ecuador,<br />

$4,6 usd millones.<br />

Por otro lado, <strong>en</strong> la tabla 3 se muestra <strong>el</strong> mismo efecto<br />

discriminado por países. Dicha tabla indica que <strong>en</strong> <strong>cuasi</strong><br />

<strong>r<strong>en</strong>tas</strong> se pagan a los operadores sobre tarifas <strong>en</strong> cada país<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 291 millones <strong>de</strong> dólares al mes y cerca <strong>de</strong><br />

3.500 millones <strong>de</strong> dólares al año.<br />

Tabla 3. R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>cuasi</strong> <strong>r<strong>en</strong>tas</strong> m<strong>en</strong>suales y anuales calculadas por país<br />

Países<br />

s<strong>el</strong>eccionados<br />

Total Cuasi <strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

m<strong>en</strong>suales <strong>en</strong><br />

mm usd<br />

Total Cuasi <strong>r<strong>en</strong>tas</strong><br />

anuales <strong>en</strong> mm usd<br />

ee.uu. 85,66 1027,92<br />

Brasil 42,03 504,36<br />

Inglaterra 27,30 327,6<br />

México 26,47 317,64<br />

Francia 18,53 222,36<br />

Arg<strong>en</strong>tina 17,62 211,44<br />

España 16,87 202,44<br />

Colombia 14,53 174,36<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a 8,21 98,52<br />

Perú 8,21 98,52<br />

Chile 5,67 68,04<br />

Ecuador 4,57 54,84<br />

Total <strong>en</strong> mm usd 291 3492<br />

Fu<strong>en</strong>te: los autores<br />

Se pue<strong>de</strong> concluir, <strong>en</strong>tonces, que para los países<br />

s<strong>el</strong>eccionados los usuarios pue<strong>de</strong>n llegar a pagar 3.500<br />

millones <strong>de</strong> dólares al año, causados por una mayor p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong>l <strong>mercado</strong>, pues los precios se increm<strong>en</strong>tan<br />

0,0000003547 usd por cada abonado que ingresa al sistema<br />

<strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil c<strong>el</strong>ular; este valor<br />

es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ofrezca <strong>el</strong> servicio.<br />

Conclusiones<br />

Al abordar la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> la magnitud <strong>de</strong> las <strong>cuasi</strong><br />

<strong>r<strong>en</strong>tas</strong> <strong>g<strong>en</strong>eradas</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>mercado</strong> <strong>de</strong> la t<strong>el</strong>efónica móvil<br />

c<strong>el</strong>ular <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong>l mundo, se concluye que la<br />

cantidad <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada operador influye significativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> precio <strong>de</strong>l plan ofrecido, es <strong>de</strong>cir, existe un<br />

i n g e n i e r í a s o l i d a r i a • v o l u m e n 7 / n ú m e r o s 1 2 - 1 3 / e n e r o - d i c i e m b r e d e l 2 0 1 1<br />

efecto sistemático <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes sobre las tarifas<br />

<strong>de</strong>finidas por <strong>el</strong> operador; dicho efecto es justificado por<br />

la significancia estadística <strong>de</strong> 0,02. Esto correspon<strong>de</strong> al<br />

1% <strong>de</strong> la composición total <strong>de</strong> la información asociada<br />

a la oferta <strong>de</strong>l servicio.<br />

Esto indica que por cada cli<strong>en</strong>te que ingresa al <strong>mercado</strong>,<br />

los difer<strong>en</strong>tes operadores <strong>de</strong>l servicio, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l país, increm<strong>en</strong>tan la tarifa <strong>de</strong>l servicio; las<br />

<strong>cuasi</strong><strong>r<strong>en</strong>tas</strong> obt<strong>en</strong>idas por <strong>el</strong> operador, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como<br />

parte <strong>de</strong> su utilidad, son consi<strong>de</strong>radas como pérdidas para<br />

los usuarios. Asimismo, se pue<strong>de</strong> expresar que parte <strong>de</strong><br />

las utilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l operador son una cesión coercitiva <strong>de</strong><br />

utilidad <strong>de</strong> los usuarios que, dado <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong>l <strong>mercado</strong>,<br />

no repres<strong>en</strong>tan una cesión tangible para estos.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

[1] J.D. Cruz. Principios <strong>de</strong> la regulación económica <strong>en</strong> la Unión<br />

Europea. Primera edición. Madrid: Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Economicos. 2002, p. 3.<br />

[2] J.E. Bustamante. Desregulación. Primera edición. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Ab<strong>el</strong>edo-Perrot. 1993, p. 3.<br />

[3] F. González. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l análisis económico <strong>de</strong> la regulación.<br />

Madrid: Servicio <strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong> la facultad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid. 1997,<br />

pp. 20-42.<br />

[4] N. Martin Cruz. Una aproximación a la política <strong>de</strong> los costes<br />

<strong>de</strong> transacción a través <strong>de</strong>l análisis constitucional comparado:<br />

la regulación<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> dos ámbitos institucionales.<br />

La industria farmacéutica <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> Estados Unidos.<br />

Primera edición. Valladolid: Universidad <strong>de</strong> Valladolid.<br />

2000, pp. 37-61.<br />

[5] E. Böhm. Control or economic law. Primera edición.<br />

Alabama, Estados Unidos: Ludwig von Mises Institute.<br />

2010, p. 8.<br />

[6] M. Rothbard. Power and market: governm<strong>en</strong>t and the<br />

economy. Cuarta edición. Alabama, Ludwig von Mises<br />

Institute. 2006.<br />

[7] H.R. Varian. Microeconómia intermedia, un <strong>en</strong>foque actual.<br />

Barc<strong>el</strong>ona, España: A. Bosch. 1999, pp. 235- 253.<br />

[8] W. Nicholson. Teoría Microeconómica, principios básicos y<br />

aplicaciones. Sexta edición. Amherst: McGraw-Hill. 1997,<br />

pp. 463-495.<br />

[9] R. Baltar. Microeconomía. Primera edición. Mar <strong>de</strong>l Plata,<br />

Arg<strong>en</strong>tina: Amorrortu. 2011, pp. 150-154.<br />

[10] A. Paju<strong>el</strong>o y F. Mochon. Microeconomía. Primera edición.<br />

Madrid, España: McGraw-Hill. 1990.<br />

[11] In<strong>de</strong>x Mundi. M. Barri<strong>en</strong>tos y C. Soria. Consultado: 3<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong>l 2011, disponible <strong>en</strong>: www.in<strong>de</strong>xmundi.com<br />

[12] itu ict eye. Union Internacional <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones<br />

(UIT). Consultado: 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2011, disponible <strong>en</strong>:<br />

www.itu.int/itu-d/icteye

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!