13.05.2013 Views

la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts

la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts

la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Josep Roca Ba<strong>la</strong>sch,<br />

INfFC-Barc<strong>el</strong>ona. LA TEORÍA EN LA PSICOLOGÍA<br />

APLICADA A LA EDUCACIÓN FÍSICA<br />

Y EL DEPORTE*<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Teoría significa, primariam<strong>en</strong>te, contemp<strong>la</strong>ción.<br />

Con esta primera acepción<br />

se quiere pres<strong>en</strong>tar una reflexión sobre<br />

<strong>la</strong> organización g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

se quiere destacar especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad<br />

de ir perfi<strong>la</strong>ndo continuam<strong>en</strong>te<br />

nuestro pap<strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico y profesional<br />

d<strong>en</strong>tro de aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />

Teoría, <strong>en</strong> una acepción más utilizada,<br />

quiere referir cada una de <strong>la</strong>s<br />

construcciones int<strong>el</strong>ectuales que se<br />

pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s disciplinas<br />

de un ámbito concreto. Con<br />

esta acepción, hab<strong>la</strong>r de <strong>teoría</strong> significa<br />

profundizar <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión<br />

fundam<strong>en</strong>tal de <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />

que es <strong>la</strong> de pres<strong>en</strong>tar una explicación<br />

completa y ord<strong>en</strong>ada de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

naturales. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> reflexión y <strong>el</strong> debate teórico son<br />

necesarios d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

como actividad connatural a <strong>la</strong> disciplina.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> contexto ci<strong>en</strong>tífico<br />

d<strong>el</strong> ámbito concreto de <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte obliga a realizar<br />

un esfuerzo de d<strong>el</strong>imitación teórica<br />

de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os concretos; lo cual<br />

significa una ayuda muy r<strong>el</strong>evante a<br />

<strong>la</strong> hora de fijar <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />

y profesional de los psicólogos <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />

Con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> doble verti<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

concepto de <strong>teoría</strong>, se defi<strong>en</strong>de una<br />

actitud abierta y reflexiva de los psicólogos<br />

que les permita mant<strong>en</strong>er un criterio<br />

y una autonomía d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> complejo<br />

mundo de intereses de todo ord<strong>en</strong><br />

que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tífica<br />

actual.<br />

En <strong>el</strong> Congreso d<strong>el</strong> Deporte Catalán<br />

c<strong>el</strong>ebrado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se organizó<br />

una mesa sobre <strong>el</strong> estado actual de <strong>la</strong><br />

<strong>psicología</strong> d<strong>el</strong> deporte. Mi participación<br />

se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> ofrecer una perspectiva<br />

que era como una primera impresión<br />

ante <strong>el</strong> panorama que he vivido y<br />

que observo <strong>en</strong> nuestro ámbito profesional.<br />

Ahora me dispongo a ampliar<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> perspectiva continuando con <strong>el</strong><br />

propósito de hacer una reflexión que<br />

pueda ser útil al trabajo y <strong>la</strong> formación<br />

de los psicólogos y otros profesionales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito deportivo.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>psicología</strong>,<br />

epistemología, <strong>educación</strong> <strong>física</strong>,<br />

deporte.<br />

Teoría es orieIdación<br />

g<strong>en</strong>eral<br />

Como se dice <strong>en</strong> <strong>el</strong> resum<strong>en</strong>, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

inicial d<strong>el</strong> concepto de <strong>teoría</strong> es <strong>el</strong><br />

* Confer<strong>en</strong>cia inaugural de <strong>la</strong>s XI Jomades de Psicología de l' Activitat Física i de I'Esport.<br />

apunIs, Edu",¡ón Fís¡" y Deportes 1996 (43)7-12<br />

de contemp<strong>la</strong>ción. Esta pa<strong>la</strong>bra se ha<br />

convertido <strong>en</strong> sinónimo de pasividad<br />

y pérdida de tiempo pero <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido<br />

original nos sugiere un trabajo de<br />

investigación activa d<strong>el</strong> saber mediante<br />

una actividad bastante t<strong>en</strong>sa<br />

como es <strong>la</strong> de <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> participación de<br />

nuestro trabajo <strong>en</strong> conseguir este conocimi<strong>en</strong>to.<br />

En <strong>la</strong> mesa redonda que he m<strong>en</strong>cionado,<br />

pres<strong>en</strong>té difer<strong>en</strong>tes determinantes<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> definición de<br />

<strong>la</strong> <strong>psicología</strong> y, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, de <strong>la</strong><br />

<strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte. Citaba<br />

<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque ci<strong>en</strong>tífico básico, <strong>la</strong>s<br />

necesidades deportivas concretas, <strong>la</strong><br />

actividad profesional de cada psicólogo<br />

y <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias y los prejuicios<br />

sociales sobre lo que es psicológico y<br />

qué nos corresponde hacer a los psicólogos.<br />

Como conclusión de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

consideraciones, propugnaba una<br />

reflexión académica, tranqui<strong>la</strong> y<br />

como distante. Esta es <strong>la</strong> reflexión<br />

que quiero hacer ahora. Y empiezo,<br />

precisam<strong>en</strong>te, invitando a todo <strong>el</strong><br />

mundo a realizar una reflexión g<strong>en</strong>eral<br />

que sirva de <strong>en</strong>sayo de una ori<strong>en</strong>tación<br />

g<strong>en</strong>eral; es decir, a una contemp<strong>la</strong>ción<br />

d<strong>el</strong> universo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

trabajamos y nos movemos. Todo,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral<br />

es una cosa deseable, ya que significa<br />

<strong>el</strong> estado óptimo d<strong>el</strong> hombre<br />

que conoce.<br />

7


La ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral e.<br />

necesaria <strong>en</strong> un á.bito<br />

interdisciplinar<br />

No se debe p<strong>en</strong>sar que mi invitación a<br />

una ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral es una obsesión<br />

humanista pasada de moda y que sólo<br />

interesa a algunos nostálgicos que sueñan<br />

con los griegos y con ftlosofías caducas.<br />

Debo decir, sin embargo, que <strong>la</strong><br />

obsesión humanista nos iría bastante<br />

bi<strong>en</strong> aunque sólo fuera por <strong>la</strong> falta de<br />

discursos globalizantes e integradores<br />

de <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias. Pero no quisiera ir tan<br />

lejos. Me limitaré a constatar que una<br />

actitud int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te de los psicólogos que<br />

trabajamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y d<strong>el</strong> deporte es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que se<br />

somete a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia de que nos <strong>en</strong>contrarnos<br />

<strong>en</strong> un ámbito interdisciplinario y<br />

que <strong>el</strong> diálogo con todas <strong>la</strong>s demás disciplinas<br />

que configuran este ámbito es<br />

completam<strong>en</strong>te necesario.<br />

La naturaleza de este diálogo es de<br />

reflexión y ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral; es decir,<br />

es de carácter contemp<strong>la</strong>tivo sobre<br />

lo que debe hacer cada disciplina <strong>en</strong> sus<br />

aproximaciones a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os únicos<br />

de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />

Para decirlo de una forma más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>:<br />

ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral significa preguntarse<br />

y formarse sobre qué hace cada<br />

disciplina y cada ci<strong>en</strong>tífico o profesional<br />

<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />

Esta actividad ci<strong>en</strong>tífica más básica y<br />

contemp<strong>la</strong>tiva no se está haci<strong>en</strong>do, a<br />

pesar de <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción vulgarizada que<br />

se observa cuando se hab<strong>la</strong> de <strong>en</strong>foques<br />

interdisciplinarios. No creo que<br />

quepa ninguna duda sobre esta falta<br />

de diálogo teórico g<strong>en</strong>eral si se observa<br />

como se están realizando actualm<strong>en</strong>te<br />

los p<strong>la</strong>nes de estudios <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />

de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />

La impresión es que ultra <strong>la</strong> preocupación<br />

de asegurar un contrato <strong>la</strong>boral<br />

por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia de unos créditos<br />

obligatorios, privan <strong>la</strong>s corre <strong>la</strong>-<br />

8<br />

ciones de fuerzas, <strong>el</strong> sectarismo y <strong>la</strong><br />

incomunicación interdisciplinaria e<br />

interprofesional. Se constata, así, <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />

más g<strong>en</strong>eral y más necesaria <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interdisciplinariedad ci<strong>en</strong>tífica.<br />

En estas circunstancias cabe preguntarse<br />

si realm<strong>en</strong>te se produce conocimi<strong>en</strong>to<br />

e, incluso, si no estaríamos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> postconocimi<strong>en</strong>to si se<br />

me permite parafrasear una expresión<br />

de moda; <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura lo que importa<br />

es estar ahí y hacer algo; y no importa<br />

demasiado saber cuál es <strong>la</strong> forma de<br />

estar, qué se realiza ni <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />

lo que se hace ti<strong>en</strong>e con todo lo que<br />

hac<strong>en</strong> los demás.<br />

No quiero dar <strong>la</strong> impresión de querer<br />

ofrecer una visión amarga de <strong>la</strong>s cosas.<br />

Más bi<strong>en</strong> quiero rec<strong>la</strong>mar <strong>el</strong> espíritu<br />

ci<strong>en</strong>tífico y dialogante de los psicólogos<br />

que nos ha caracterizado hasta ahora.<br />

Lo que surge d<strong>el</strong> hecho de ser una<br />

profesión jov<strong>en</strong>, con gran preocupación<br />

teórica y metodológica y no sujeta<br />

ni a privilegios de c<strong>la</strong>se profesional ni<br />

a prejuicios negativos sobre otras profesiones.<br />

No deberíamos perder <strong>el</strong> empuje<br />

<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

C<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />

no ..... COIIIportar<br />

deiar <strong>la</strong> <strong>teoría</strong><br />

Los psicólogos de <strong>la</strong> Associació Cata<strong>la</strong>na<br />

de Psicologia de l' Activitat Física<br />

i l'Esport actuamos profesionalm<strong>en</strong>te<br />

c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación de los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos psicológicos a difer<strong>en</strong>tes<br />

aspectos y situaciones de <strong>educación</strong><br />

y de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to deportivo. Este trabajo<br />

aplicado ti<strong>en</strong>e como principal característica<br />

su agradecimi<strong>en</strong>to. Quiero<br />

decir: se trata de una actividad profesional<br />

que ofrece reconocimi<strong>en</strong>to y,<br />

bastante a m<strong>en</strong>udo, aprecio tangible.<br />

En este contexto cabe notar como <strong>la</strong><br />

inmediatez con que <strong>el</strong> trabajo psicológico<br />

se ve recomp<strong>en</strong>sado constituye <strong>la</strong><br />

base de unos vínculos que si bi<strong>en</strong> son<br />

apreciables no son garantía de profesionalidad.<br />

Me explicaré. Normalm<strong>en</strong>te<br />

los psicólogos se muev<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro de<br />

unos esquemas de acción <strong>aplicada</strong> que<br />

les satisfac<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te porque<br />

quedan reforzados por los frutos de <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción. De esta forma se crean<br />

esquemas teórico-prácticos que se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> una especie de recetario que<br />

facilita <strong>la</strong> acción e incluso una cierta<br />

re<strong>la</strong>jación de <strong>la</strong> acción cotidiana.<br />

Lo que podríamos d<strong>en</strong>ominar "casami<strong>en</strong>to<br />

teórico-práctico" puede t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te de abortar todo <strong>el</strong> discurso<br />

más g<strong>en</strong>eral y reflexivo que he<br />

apuntado más arriba. Este es un riesgo<br />

que deberíamos evitar. Y deberíamos<br />

evitarlo por muchas razones. La primera<br />

es para no limitar <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> psicológica<br />

g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />

desestimar así aportaciones psicológicas<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te aplicables. La segunda<br />

es para no desligar una <strong>teoría</strong><br />

particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

psicológico g<strong>en</strong>eral y d<strong>el</strong> debate interdisciplinar<br />

que puede ayudar a valorar<br />

e incluso mejorar esta <strong>teoría</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

No quiero poner ejemplos para<br />

no seña<strong>la</strong>r un mod<strong>el</strong>o particu<strong>la</strong>r; no<br />

obstante, todos somos consci<strong>en</strong>tes de<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>orme proliferación de los mod<strong>el</strong>os<br />

ad hoc <strong>en</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte<br />

que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> con una desconexión,<br />

a nuestro parecer indeseable, respecto<br />

de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> básica y g<strong>en</strong>eral.<br />

Quizás este sea <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to de realizar<br />

una primera cita que refleje una<br />

actitud g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong>caminada a crear<br />

paradigmas -esto es, esquemas teóricos-<br />

a partir d<strong>el</strong> trabajo de campo<br />

<strong>en</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte.<br />

Pi<strong>en</strong>so <strong>en</strong> un artÍCulo de Mart<strong>en</strong>s<br />

(1979) que ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> honor de ser<br />

publicado <strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no (Riera, Cruz,<br />

1991) y <strong>en</strong> otro d<strong>el</strong> mismo autor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>apunts</strong>, Educoción Fisico y Deportes 1996(43) 7·12


misma línea pero más reci<strong>en</strong>te (Mart<strong>en</strong>s,<br />

1987). En estos artículos se hace<br />

apología de <strong>la</strong> investigación de campo<br />

pero sobre todo de <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s d<strong>el</strong><br />

deporte y para <strong>el</strong> deporte: "Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

necesitamos pasar más tiempo<br />

observando <strong>la</strong> conducta <strong>en</strong> <strong>el</strong> deporte<br />

y construir nuestras propias<br />

<strong>teoría</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas para <strong>el</strong> deporte" (p.<br />

60).<br />

Sin duda que <strong>el</strong> camino que propuso<br />

Mart<strong>en</strong>s v<strong>en</strong>ía a reforzar todavía más<br />

<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to psicológico aplicado<br />

que busca <strong>teoría</strong>s directam<strong>en</strong>te ligadas<br />

a <strong>la</strong>s acciones de interv<strong>en</strong>ción. Es<br />

evid<strong>en</strong>te que como psicólogos aplicados<br />

debemos buscar formas de actuar<br />

que sean efectivas, lo que está <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to de aqu<strong>el</strong> autor;<br />

pero también me parece evid<strong>en</strong>te que<br />

promocionar <strong>la</strong> creación de <strong>teoría</strong>s<br />

unívocam<strong>en</strong>te ligadas a <strong>la</strong> acción<br />

<strong>aplicada</strong> significa empobrecer definitivam<strong>en</strong>te<br />

nuestra disciplina, contribuy<strong>en</strong>do<br />

además a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia histórica<br />

de evitar <strong>el</strong> diálogo teórico interdisciplinar,<br />

base de <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación y<br />

<strong>el</strong> saber más g<strong>en</strong>eral.<br />

Es por <strong>el</strong>lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> propuesta<br />

de Mart<strong>en</strong>s es impertin<strong>en</strong>te y<br />

debilita <strong>el</strong> esfuerzo g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

por integrar cont<strong>en</strong>idos y organizarse.<br />

No hace falta decir que no se<br />

trata de negar toda <strong>la</strong> razón a un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

como aqu<strong>el</strong>; no hay duda de que<br />

a m<strong>en</strong>udo faltan refer<strong>en</strong>tes teóricos a<br />

<strong>la</strong>s necesidades de acción que se nos<br />

pres<strong>en</strong>tan. También cabe decir que, <strong>en</strong><br />

una dirección contraria, tampoco parece<br />

haber dudas sobre <strong>el</strong> hecho de que<br />

algunos refer<strong>en</strong>tes psicológicos básicos<br />

han sido obviados y sil<strong>en</strong>ciados. En<br />

este s<strong>en</strong>tido, aportaciones d<strong>el</strong> ámbito<br />

d<strong>el</strong> condicionami<strong>en</strong>to y de <strong>la</strong> percepción<br />

no son t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> a <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte a pesar de su<br />

pertin<strong>en</strong>cia explicativa.<br />

apunIs, Educación Física y Deportes 1996 (43) 7-12<br />

El tema fundam<strong>en</strong>tal no es hacer una<br />

lista de agravios. El tema fundam<strong>en</strong>tal<br />

es seña<strong>la</strong>r <strong>el</strong> camino que lleva hacia<br />

una <strong>psicología</strong> de técnicas y, según<br />

como, de sectas o grupitos teóricos,<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> idea más racional y superior,<br />

a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, de un paradigma psicológico<br />

g<strong>en</strong>eral; paradigma que, <strong>en</strong> primer<br />

lugar, permita <strong>la</strong> coordinación teórica<br />

y práctica de todos los psicólogos<br />

y, <strong>en</strong> segundo lugar, permita <strong>el</strong> diálogo<br />

interdisciplinar que sitúe a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> universo de disciplinas<br />

ci<strong>en</strong>tíficas como miembro de pl<strong>en</strong>o derecho<br />

-por decirlo así.<br />

En principio, <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

no ofrece mod<strong>el</strong>os teóricos<br />

de aplicación si. de<br />

repres<strong>en</strong>tación-explicación<br />

de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

psíquicos o m<strong>en</strong>tales<br />

En <strong>el</strong> citado artículo de Mart<strong>en</strong>s hay<br />

otro aspecto a considerar: <strong>la</strong> propuesta<br />

que los psicólogos g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> mod<strong>el</strong>os<br />

para g<strong>en</strong>erar técnicas o procedimi<strong>en</strong>tos<br />

de interv<strong>en</strong>ción. Hay difer<strong>en</strong>tes expresiones<br />

que lo sugier<strong>en</strong> como son <strong>la</strong> de<br />

sustituir <strong>la</strong>s batas por los chándals o <strong>la</strong><br />

de sustituir mod<strong>el</strong>os psicológicos básicos<br />

por mod<strong>el</strong>os de campo, no de explicación<br />

sino de interv<strong>en</strong>ción.<br />

A m<strong>en</strong>udo he considerado aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> idea<br />

de Ribes y López (1985) <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> es una ci<strong>en</strong>cia de análisis<br />

que se propone repres<strong>en</strong>tar y explicar<br />

los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos <strong>en</strong> su singu<strong>la</strong>ridad<br />

y <strong>en</strong> sus procesos, mi<strong>en</strong>tras<br />

que otras disciplinas --<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que<br />

cabe incluir <strong>la</strong> <strong>educación</strong> y <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to-<br />

son disciplinas tecnológicas<br />

que sintetizari los conocimi<strong>en</strong>tos que<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> de <strong>la</strong>s disciplinas básicas y los<br />

particu<strong>la</strong>rizan <strong>en</strong> cada ámbito y situación<br />

concreta de aplicación.<br />

CIENCIAS APLICADAS<br />

T<strong>en</strong>go <strong>la</strong> s<strong>en</strong>saClon de que muchos<br />

otros psicólogos compart<strong>en</strong> esta visión,<br />

pero a <strong>la</strong> vez también t<strong>en</strong>go <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sación de que <strong>la</strong> realidad cotidiana<br />

obliga a romper este esquema de interacción<br />

ci<strong>en</strong>tífica, invitando continuam<strong>en</strong>te<br />

a los psicólogos a interv<strong>en</strong>ir y a<br />

g<strong>en</strong>erar mod<strong>el</strong>os de aplicación y técnicas<br />

de interv<strong>en</strong>ción.<br />

Llegados a este punto, <strong>la</strong> idea de <strong>teoría</strong><br />

como ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral sirve para darse<br />

cu<strong>en</strong>ta, creo yo, de cómo <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

histórico de evolución social y ci<strong>en</strong>tífica<br />

ha obligado a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> a realizar este<br />

pap<strong>el</strong> supletorio <strong>en</strong> todos los ámbitos de<br />

aplicación, sustituy<strong>en</strong>do parcialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

trabajo de los profesionales aplicados<br />

como los médicos, los educadores, los<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores y otros. Ahora bi<strong>en</strong>, que <strong>en</strong><br />

un mom<strong>en</strong>to histórico estemos realizando<br />

un rol sustitutorio no significa que, a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, deba seguir si<strong>en</strong>do así. Yo<br />

me inclino a p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro los<br />

educadores físicos y los <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores<br />

rec<strong>la</strong>marán su profesionalidad y procurarán<br />

t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos psicológicos<br />

que integrarán a otros mecánicos, fisiológicos<br />

y sociológicos y que procurarán<br />

aplicar sintéticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada situación<br />

de <strong>educación</strong> y de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

El tema da para mucho y a m<strong>en</strong>udo<br />

hemos hab<strong>la</strong>do de <strong>el</strong>lo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones<br />

de <strong>la</strong> ACPE. Ahora bi<strong>en</strong>, hay algo que<br />

debemos afirmar con rotundidad: nadie<br />

podrá sustituir a los psicólogos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> producción de conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />

los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos, ya sea <strong>en</strong> formu<strong>la</strong>ciones<br />

g<strong>en</strong>erales ya sea <strong>en</strong> formu<strong>la</strong>ciones<br />

próximas a <strong>la</strong>s situaciones<br />

concretas de aplicación. La producción<br />

ci<strong>en</strong>tífica sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os m<strong>en</strong>tales<br />

nos corresponde y, a <strong>la</strong> vez, nos<br />

permite asegurar nuestra pres<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

legítima <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong><br />

actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />

Como idea g<strong>en</strong>eral y conclusión afirmo<br />

que <strong>el</strong> diálogo interdisciplinar<br />

dará frutos si se d<strong>el</strong>imitan <strong>la</strong>s actividades<br />

ci<strong>en</strong>tíficas y se reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

9


circunstancias históricas que les<br />

afectan ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te.<br />

Teoría ....... es si_i ..<br />

de construcción int<strong>el</strong>ectual<br />

He querido com<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong><br />

acepción de <strong>teoría</strong> como contemp<strong>la</strong>ción<br />

o reflexión g<strong>en</strong>eral para com<strong>en</strong>tar después<br />

<strong>la</strong> acepción de <strong>teoría</strong> como sinónimo<br />

de mod<strong>el</strong>o teórico. Enti<strong>en</strong>do que esta<br />

segunda acepción es, <strong>en</strong> efecto, secundaria;<br />

aunque sea fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> defmición<br />

de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> como ci<strong>en</strong>cia<br />

particu<strong>la</strong>r. Quiero decir: hacer ci<strong>en</strong>cia<br />

no ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> techo <strong>en</strong> una disciplina particu<strong>la</strong>r<br />

sino que ti<strong>en</strong>e su techo <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

más g<strong>en</strong>eral que permite situar<br />

a cada disciplina <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto de otras<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su interdep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

e integración funcional.<br />

Si nos ceñimos al ámbito psicológico,<br />

no hay duda de que parte d<strong>el</strong> trabajo<br />

ci<strong>en</strong>tífico profesional consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

<strong>en</strong>tre mod<strong>el</strong>os teóricos. Digo esto<br />

con pl<strong>en</strong>a consci<strong>en</strong>cia de que, a m<strong>en</strong>udo,<br />

esta lucha ha comportado ansiedad<br />

y desasosiego. Pero no debería ser así:<br />

<strong>la</strong> lucha <strong>en</strong>tre mod<strong>el</strong>os teóricos es connatural<br />

a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia psicológica básica<br />

y deberíamos apr<strong>en</strong>der <strong>en</strong>tre todos a<br />

realizar esta lucha sin implicamos personalm<strong>en</strong>te<br />

y sin que se derivas<strong>en</strong><br />

otras consecu<strong>en</strong>cias que no fues<strong>en</strong> los<br />

cambios académicos y ci<strong>en</strong>tíficos pertin<strong>en</strong>tes.<br />

Creo que esta concepción dialogante,<br />

por decirlo de una forma más suave, de<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra poco desarrol<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong>tre nosotros. Enti<strong>en</strong>do que <strong>en</strong><br />

nuestras <strong>la</strong>titudes t<strong>en</strong>demos a comprometemos<br />

con <strong>teoría</strong>s como si fues<strong>en</strong><br />

b<strong>el</strong>lezas con <strong>la</strong>s que se quiere compartir<br />

toda una vida ... Una <strong>teoría</strong>, sin embargo,<br />

es un instrum<strong>en</strong>to, no una finalidad.<br />

Y <strong>la</strong> lucha o <strong>el</strong> diálogo teórico es<br />

10<br />

<strong>la</strong> forma de progresar confrontando<br />

<strong>teoría</strong>s. Este es un trabajo que nos corresponde<br />

realizar y que no podemos<br />

<strong>el</strong>udir como psicólogos.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> aspecto teórico que<br />

quiero destacar no es <strong>el</strong> de <strong>la</strong> lucha o<br />

discusión, por ejemplo, <strong>en</strong>tre los mod<strong>el</strong>os<br />

conductistas y los cognoscitivistas,<br />

ni por supuesto avivar viejas polémicas<br />

<strong>en</strong>tre <strong>psicología</strong>s superficiales y<br />

<strong>psicología</strong>s profundas. Lo que quiero<br />

destacar es <strong>la</strong> necesidad de mod<strong>el</strong>os<br />

teóricos global izan tes que muestr<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza y <strong>el</strong> alcance de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

psíquicos; es decir, mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales<br />

d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to psíquico.<br />

Creo que esta es una dim<strong>en</strong>sión olvidada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> debate teórico.<br />

Se deb<strong>en</strong> valorar<br />

primordialm<strong>en</strong>te los ..... los<br />

teóricos psicológicos IIHÍS<br />

a_les y COIIIPI'8ftSivo<br />

Algunos de nosotros hemos v<strong>en</strong>ido hab<strong>la</strong>ndo<br />

desde hace tiempo d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<br />

explicativo de campo propuesto por<br />

Kantor (1967/1978) y promocionado<br />

por Ribes (Ribes y López, 1985). Este<br />

mod<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> característica de <strong>en</strong>sayar<br />

una repres<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral y naturalista<br />

de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psicológicos y esto,<br />

creo, ha sido decisivo <strong>en</strong> nuestro interés<br />

por trabajar con él. Quizás se hará más<br />

int<strong>el</strong>igible este interés si apuntamos que<br />

algunos de nosotros prov<strong>en</strong>íamos de un<br />

mod<strong>el</strong>o teórico que aunque pret<strong>en</strong>día ser<br />

g<strong>en</strong>eral resultaba restringido. Me refiero<br />

al mod<strong>el</strong>o de condicionami<strong>en</strong>to operante<br />

que nos resultó corto e inaplicable a<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte como<br />

es, <strong>en</strong> mi caso, <strong>la</strong> anticipación perceptiva-motriz.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, aqu<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o explicativo<br />

de campo era una propuesta g<strong>en</strong>érica e<br />

incompleta que requería y requiere de-<br />

sarrollos. No pret<strong>en</strong>do <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> esta<br />

temática aquí. Parte de mi trabajo teórico<br />

(Roca, 1989, 1992) lo he <strong>en</strong>caminado<br />

a concretar un desarrollo de aqu<strong>el</strong><br />

mod<strong>el</strong>o explicativo, que sirviera también<br />

a una compr<strong>en</strong>sión más satisfactoria<br />

de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psicológicos<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito deportivo.<br />

La <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong><br />

actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte es<br />

<strong>la</strong> aplicación de toda <strong>la</strong><br />

p"logía _ aqu<strong>el</strong> ám .. ito Y<br />

.... ra ... de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> o<br />

.a psk .... ia pftcuI.<br />

Posiblem<strong>en</strong>te, muchos de nosotros hemos<br />

iniciado y desarrol<strong>la</strong>do nuestra actividad<br />

profesional parti<strong>en</strong>do de un<br />

mod<strong>el</strong>o psicológico y de unas pautas<br />

técnicas que hemos int<strong>en</strong>tado adecuar<br />

al ámbito deportivo. Personalm<strong>en</strong>te<br />

empecé así pero, tal como os decía más<br />

arriba, pronto se me impuso <strong>la</strong> idea de<br />

que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte consistía <strong>en</strong> llevar<br />

a este ámbito todos los cont<strong>en</strong>idos<br />

psicológicos pertin<strong>en</strong>tes.<br />

No hace falta decir que esta forma de<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der <strong>el</strong> trabajo d<strong>el</strong> psicólogo <strong>en</strong><br />

este ámbito casa con <strong>la</strong> propuesta de<br />

búsqueda de mod<strong>el</strong>os psicológicos<br />

g<strong>en</strong>erales.<br />

De esta forma, <strong>el</strong> objetivo se c<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> dar cu<strong>en</strong>ta de todo <strong>el</strong> <strong>en</strong>tramado<br />

funcional de <strong>la</strong> conducta humana que<br />

incluya de forma explícita una aproximación<br />

a todos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y<br />

procesos psicológicos que se dan <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> realización de actividades <strong>física</strong>s y<br />

deportivas.<br />

Los mod<strong>el</strong>os particu<strong>la</strong>res pued<strong>en</strong> ser<br />

útiles al trabajo individual por razones<br />

diversas, pero los mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales<br />

son útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> contextualización e interpretación<br />

de los más particu<strong>la</strong>res,<br />

apwds, Edutación Fí,ita y Deportes 199ó (43)7-12


sean estos más básicos o más aplicados.<br />

Por esta razón cuando hab<strong>la</strong>mos<br />

de <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte teóricam<strong>en</strong>te<br />

debemos estar hab<strong>la</strong>ndo de <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones posibles de toda <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

a este ámbito. También es por<br />

esta razón que hay que hacer <strong>teoría</strong>:<br />

para descubrir todos los cont<strong>en</strong>idos<br />

psicológicos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

nuestro ámbito de aplicación y para<br />

pres<strong>en</strong>tarlos de una forma integrada<br />

ante los educadores físicos y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores<br />

deportivos.<br />

Un lIIacl<strong>el</strong>o teórico psicológico<br />

debe incluir una<br />

concepIuarWKión de <strong>la</strong> técnica<br />

y <strong>la</strong> táctica deportivas<br />

Durante bastante tiempo los psicólogos<br />

d<strong>el</strong> deporte se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los temas<br />

de autocontrol emocional, <strong>la</strong> motivación,<br />

<strong>el</strong> afrontami<strong>en</strong>to de situaciones de<br />

competición, <strong>el</strong> control de <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y<br />

otros aspectos ligados conceptualm<strong>en</strong>te,<br />

a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os básicos<br />

d<strong>el</strong> condicionami<strong>en</strong>to negativo y a su<br />

interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones deportivas.<br />

Creo que se ha t<strong>en</strong>dido a dar <strong>la</strong> idea de<br />

que los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos o m<strong>en</strong>tales<br />

son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os básicam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>tivos a<br />

<strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada esfera afectiva. El psicólogo<br />

como consejero más o m<strong>en</strong>os maternal<br />

o como preparador de lo personal,<br />

ha v<strong>en</strong>ido, creo yo, a fortalecer aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

concepción b<strong>la</strong>nda y quizá también un<br />

poco cursi de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />

Sé que esta caricatura es un poco injusta<br />

pero quiere reflejar <strong>el</strong> decantami<strong>en</strong>to de<br />

<strong>la</strong>s aplicaciones de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>en</strong> unas<br />

prácticas más bi<strong>en</strong> restrictivas. Es evid<strong>en</strong>te,<br />

y hay que reconocerlo, que todo<br />

lo que se refiere al apr<strong>en</strong>dizaje y al<br />

comportami<strong>en</strong>to motor ha sido otro universo<br />

de desarrollos de aspectos psicológicos<br />

aplicados a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong>.<br />

Más allá de estos últimos descriptores<br />

apunIs, Educación Fi,ica y Deportes 1996 (43) 7·12<br />

que a m<strong>en</strong>udo han resultado sectarios, <strong>la</strong><br />

<strong>psicología</strong> debe mostrar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia<br />

de pres<strong>en</strong>tar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os perceptivos<br />

como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os más g<strong>en</strong>éricos y que<br />

incluy<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> universo d<strong>en</strong>tro de sí; por<br />

esta razón se ha hab<strong>la</strong>do y he hab<strong>la</strong>do de<br />

conducta perceptivo-motriz. En esta línea<br />

se debe afirmar ahora que <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

de <strong>la</strong> acción técnica admite<br />

también <strong>el</strong> análisis y <strong>la</strong>s aportaciones de<br />

<strong>la</strong> <strong>psicología</strong> de <strong>la</strong> percepción.<br />

Técnica significa adecuación d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

corporal a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>física</strong>s<br />

que comporta cada deporte o actividad<br />

<strong>física</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do de manera<br />

fundam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong>s posibilidades y limitaciones<br />

que comporta <strong>la</strong> estructura anatómica<br />

humana. Ahora bi<strong>en</strong>, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

adecuación que exige t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

leyes biomecánicas también exige at<strong>en</strong>der<br />

al apr<strong>en</strong>dizaje individual de cada<br />

acción adecuada y de todas <strong>la</strong>s variables<br />

que pued<strong>en</strong> alterar histórica y actualm<strong>en</strong>te<br />

cada una de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s acciones.<br />

Si<strong>en</strong>do así, <strong>el</strong> análisis psicológico es<br />

pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te pertin<strong>en</strong>te y necesariam<strong>en</strong>te<br />

útil a los <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores.<br />

En <strong>la</strong> misma línea argum<strong>en</strong>tal hay que<br />

poner como objeti vo <strong>el</strong> análisis de <strong>la</strong>s<br />

acciones tácticas. Táctica significa <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

con un fin deportivo. Soy<br />

muy sintético <strong>en</strong> <strong>la</strong> definición pero creo<br />

que conv<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> <strong>la</strong> idea de que táctica<br />

es, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

interactivo. Esto me parece perfectam<strong>en</strong>te<br />

aplicable a los deportes de equipo<br />

tanto para describir <strong>la</strong> interacción<br />

<strong>en</strong>tre los miembros de un mismo equipo<br />

como para describir <strong>la</strong> interacción<br />

ajustada a <strong>la</strong>s acciones tácticas de los<br />

contrarios. No quiero ni abundar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tema ni <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> otras distinciones necesarias<br />

como <strong>la</strong>s que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

al concepto de táctica individual y estrategia.<br />

Más bi<strong>en</strong> quiero seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong><br />

concepto de táctica y otros re<strong>la</strong>tivos a<br />

<strong>la</strong> programación y refer<strong>en</strong>ciación de<br />

<strong>la</strong>s acciones deportivas nos remit<strong>en</strong><br />

inequívocam<strong>en</strong>te al concepto de <strong>en</strong>t<strong>en</strong>-<br />

CIENCIAS APLICADAS<br />

dimi<strong>en</strong>to humano y que este término<br />

"<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to" ha caracterizado desde<br />

antiguo uno de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales<br />

de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />

No quiero dejar de m<strong>en</strong>cionar, llegados<br />

a este punto, <strong>el</strong> trabajo de Riera (1989)<br />

sobre <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje de <strong>la</strong> técnica y <strong>la</strong><br />

táctica por <strong>la</strong> dirección que señaló respecto<br />

al trabajo psicológico y su pot<strong>en</strong>cial<br />

implicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> descripción, explicación<br />

e interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los aspectos<br />

deportivos fundam<strong>en</strong>tales.<br />

Quiero añadir, sin embargo, que <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong> trabajo no se realizó una difer<strong>en</strong>ciación<br />

c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong>tre técnica y táctica ya<br />

que si bi<strong>en</strong> funcionalm<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> ser<br />

considerados f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os equival<strong>en</strong>tes<br />

no lo son <strong>en</strong> cuanto a finalidad. A mi<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, <strong>la</strong> técnica es ajuste o adaptación<br />

psico<strong>física</strong> y <strong>la</strong> táctica es ajuste o<br />

adaptación psicosocial. Esta difer<strong>en</strong>ciación<br />

permite seña<strong>la</strong>r que, más allá<br />

d<strong>el</strong> hecho de que hay apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong><br />

ambos casos, hay difer<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

psicológicos. F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que nos<br />

remit<strong>en</strong> al tema g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong> percepción<br />

por un <strong>la</strong>do y por <strong>el</strong> otro al tema<br />

g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to humano,<br />

d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> contexto teórico g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong><br />

ajuste psicosocial. Valga esta refer<strong>en</strong>cia<br />

y estas consideraciones para introducir<br />

<strong>la</strong> conclusión a este apartado: <strong>el</strong><br />

hecho deportivo que a m<strong>en</strong>udo es esquematizado<br />

bajo los conceptos de técnica<br />

y táctica conti<strong>en</strong>e aspectos psicológicos.<br />

Si<strong>en</strong>do así, <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong><br />

a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte<br />

debe p<strong>la</strong>ntearse ampliar su análisis,<br />

teorización y aplicaciones a los aspectos<br />

más fundam<strong>en</strong>tales y distintivos d<strong>el</strong><br />

hecho deportivo; aspectos que, a su<br />

vez, nos remit<strong>en</strong> a los temas más fundam<strong>en</strong>tales<br />

de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />

Desde esta perspectiva y at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a<br />

los difer<strong>en</strong>tes ámbitos concretos de <strong>la</strong><br />

<strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong><br />

y al deporte, se pued<strong>en</strong> no sólo buscar<br />

aplicaciones sino que también se pued<strong>en</strong><br />

ofrecer ampliaciones y reconside-<br />

11


aciones teóricas a los mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales.<br />

P<strong>en</strong>semos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aportaciones<br />

que se pued<strong>en</strong> hacer a partir de los<br />

conceptos de técnica y táctica pero<br />

también <strong>en</strong> aportaciones a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />

evolutiva o a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> social.<br />

Algui<strong>en</strong> quizás pueda p<strong>en</strong>sar que esta<br />

propuesta repres<strong>en</strong>ta una complicación<br />

de <strong>la</strong> concepción de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> d<strong>el</strong><br />

deporte. De hecho lo es: significa exigir<br />

a los psicólogos que trabajamos <strong>en</strong><br />

este terr<strong>en</strong>o que hay que dar cu<strong>en</strong>ta de<br />

todos los aspectos que se pued<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar<br />

con <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>. No obstante,<br />

debemos ser consci<strong>en</strong>tes de que somos<br />

muchos y que una sociedad académica<br />

como <strong>la</strong> nuestra se constituyó para organizarse<br />

<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción global al<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o deportivo. Pero todavía hay<br />

otra razón, de evitación, pero razón al<br />

fin y al cabo. Es <strong>la</strong> de que exist<strong>en</strong><br />

posiciones académicas reduccionistas,<br />

por un <strong>la</strong>do, y, por otro, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

holísticas que de una forma u otra están<br />

copando muchos de los cont<strong>en</strong>idos de<br />

los que deberíamos responder los psicólogos.<br />

Me referiré sólo a un ejemplo<br />

de <strong>la</strong>s últimas. La d<strong>en</strong>ominada "praxiología"<br />

fue difundida por Parlebas<br />

(1981) como ci<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> acción motriz,<br />

y Hernández (1993), <strong>en</strong> un trabajo<br />

de pres<strong>en</strong>tación de un número monográfico<br />

de <strong>la</strong> revista Apunts de Educación<br />

Física y Deportes, realiza una d<strong>el</strong>imitación<br />

de <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones y los<br />

c<strong>en</strong>tros de interés de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> disciplina<br />

que <strong>en</strong>tran de pl<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> de análisis<br />

y teorización psicológica de <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte. Temas como<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación espacial<br />

y temporal, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje de reg<strong>la</strong>s,<br />

<strong>la</strong> comunicación interpersonal y<br />

otros temas son un c<strong>la</strong>ro ejemplo de<br />

<strong>el</strong>lo. La consideración de esta propuesta<br />

de una nueva ci<strong>en</strong>cia es más inquietante<br />

cuando resulta que es <strong>la</strong> inspiradora<br />

de muchas tesis doctorales que<br />

actualm<strong>en</strong>te están haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> INEF<br />

de Cataluña profesores jóv<strong>en</strong>es.<br />

12<br />

Teoría significa posibilidad de<br />

ser un profesional autónomo y<br />

consci<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> universo<br />

profesional g<strong>en</strong>eral<br />

Quiero acabar haci<strong>en</strong>do una consideración<br />

g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong><br />

trabajo teórico <strong>en</strong> <strong>la</strong> doble verti<strong>en</strong>te de<br />

reflexión g<strong>en</strong>eral y de construcción int<strong>el</strong>ectual<br />

de mod<strong>el</strong>os de repres<strong>en</strong>tación.<br />

Esta reflexión quiere destacar <strong>la</strong> importancia<br />

de este tipo de actividad<br />

ci<strong>en</strong>tífica que permite situar nuestro<br />

trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar que le corresponde<br />

y, además, permite escoger los c<strong>en</strong>tros<br />

de interés ci<strong>en</strong>tífico según dicta<br />

<strong>el</strong> saber que t<strong>en</strong>emos y no dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

d<strong>el</strong> criterio de otros. En un mundo<br />

<strong>en</strong> que lo que priva son <strong>la</strong>s posiciones<br />

de fuerza y de número, no estaría mal<br />

que los criterios y <strong>la</strong>s justificaciones<br />

teóricas tuvieran cabida, máxime si<br />

se trata de un mundo académico. Enti<strong>en</strong>do<br />

que este es <strong>el</strong> camino para<br />

dotar a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> de <strong>en</strong>tidad y<br />

solidez d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tífica<br />

y d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> cultura.<br />

Exist<strong>en</strong> sin embargo otros aspectos positivos<br />

que resultan de <strong>la</strong> actividad teórica:<br />

permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un criterio. La falta<br />

de criterio me parece deplorable y así,<br />

por ejemplo, me ha producido cierta<br />

lástima observar que algunos psicólogos<br />

asist<strong>en</strong> a congresos internacionales<br />

y vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> con <strong>la</strong> novedad a informar<br />

sobre qué se debe investigar y publicar;<br />

como <strong>el</strong> d<strong>el</strong>egado nacional ori<strong>en</strong>ta sus<br />

acciones según le dicta <strong>la</strong> multinacional...<br />

Por supuesto que hay formas más<br />

sutiles y más pot<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong>s que<br />

se nos marcan pautas de actuación sobre<br />

<strong>la</strong>s que no t<strong>en</strong>emos criterio ni reflexión<br />

respecto a su interés y pertin<strong>en</strong>cia.<br />

Hacer ci<strong>en</strong>cia no es esto, es poder decir<br />

sobre qué investigar y qué publicar <strong>en</strong><br />

base a <strong>la</strong> reflexión teórica y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

que se ti<strong>en</strong>e de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

que se estudian. La dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ideológica,<br />

por decirlo con otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

es síntoma de provincialismo pero sobre<br />

todo significa dejadez de <strong>la</strong> función<br />

ci<strong>en</strong>tífica superior que debe t<strong>en</strong>er cualquier<br />

profesional y que es <strong>la</strong> de t<strong>en</strong>er<br />

una ori<strong>en</strong>tación sobre los principios y<br />

<strong>la</strong>s razones que justifican su acción.<br />

Digo todo esto con <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

de que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> d<strong>el</strong> deporte será una<br />

disciplina respetada y útil no porque nos<br />

ll<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> boca de pa<strong>la</strong>bras d<strong>el</strong> ámbito<br />

deportivo ni tampoco porque hablemos<br />

de lo que otros profesionales quier<strong>en</strong><br />

que hablemos; lo será porque demostremos<br />

que sabemos de qué -de qué f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os-<br />

hab<strong>la</strong>mos y mostremos con<br />

c<strong>la</strong>ridad qué re<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>la</strong> realidad<br />

de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />

.ib'i".l'fIIia<br />

HERNÁNDEZ, 1. (1993) "La praxiologia motriz".<br />

Apunts. Educación Física y Deportes, 32,<br />

5-9.<br />

KANrOR, J.R. (1967/1978) Psicología Interconductual.<br />

México: Tril<strong>la</strong>s.<br />

MARTENS, R. (1979) "About smocks andjocks".<br />

Joumal ofSport Psychology. 1, 94-99. Publicado<br />

<strong>en</strong> 1. Riera y 1. Cruz (Eds.) (1991)<br />

Psicología d<strong>el</strong> deporte. Barc<strong>el</strong>ona: Martínez<br />

Roca.<br />

MARTENS, R. (1987) "Sci<strong>en</strong>ce, Knowledge, and<br />

Sport Psychology". The Sport Psychologist.<br />

1,29-54.<br />

PARLEBAS, P. (1981) Contribution a un lexique<br />

com<strong>en</strong>té <strong>en</strong> sci<strong>en</strong>ce de raction motrice. París:<br />

Jnsep.<br />

RIBES, E.,LóPEZ, F. (1985) Teoría de <strong>la</strong> Conducta.<br />

México: Tril<strong>la</strong>s.<br />

RIERA, J. (1989) Fundam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

de <strong>la</strong> técnica y <strong>la</strong> táctica deportivas. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Jnde.<br />

ROCA, J. (1989) Fonnas Elem<strong>en</strong>tales de Comportami<strong>en</strong>to.<br />

México: Tril<strong>la</strong>s.<br />

ROCA, J. (1992) Curs de Psicologia. Barc<strong>el</strong>ona:<br />

Publicaciones de <strong>la</strong> Universidad de Barc<strong>el</strong>ona.<br />

ROCA, J. (1994) "Una composició de lloc deis<br />

psicolegs de l' esport". Full Informatiu de<br />

l'Associació Cata<strong>la</strong>na de Psicologia de l' Esport.<br />

Número 34.<br />

apw\ts, EdulOción <strong>física</strong> y Deportes 1996 (43) 7·12

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!