la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts
la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts
la teoría en la psicología aplicada a la educación física y el ... - apunts
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Josep Roca Ba<strong>la</strong>sch,<br />
INfFC-Barc<strong>el</strong>ona. LA TEORÍA EN LA PSICOLOGÍA<br />
APLICADA A LA EDUCACIÓN FÍSICA<br />
Y EL DEPORTE*<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Teoría significa, primariam<strong>en</strong>te, contemp<strong>la</strong>ción.<br />
Con esta primera acepción<br />
se quiere pres<strong>en</strong>tar una reflexión sobre<br />
<strong>la</strong> organización g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />
que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
se quiere destacar especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad<br />
de ir perfi<strong>la</strong>ndo continuam<strong>en</strong>te<br />
nuestro pap<strong>el</strong> ci<strong>en</strong>tífico y profesional<br />
d<strong>en</strong>tro de aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />
Teoría, <strong>en</strong> una acepción más utilizada,<br />
quiere referir cada una de <strong>la</strong>s<br />
construcciones int<strong>el</strong>ectuales que se<br />
pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s disciplinas<br />
de un ámbito concreto. Con<br />
esta acepción, hab<strong>la</strong>r de <strong>teoría</strong> significa<br />
profundizar <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión<br />
fundam<strong>en</strong>tal de <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />
que es <strong>la</strong> de pres<strong>en</strong>tar una explicación<br />
completa y ord<strong>en</strong>ada de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
naturales. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
<strong>la</strong> reflexión y <strong>el</strong> debate teórico son<br />
necesarios d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
como actividad connatural a <strong>la</strong> disciplina.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> contexto ci<strong>en</strong>tífico<br />
d<strong>el</strong> ámbito concreto de <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte obliga a realizar<br />
un esfuerzo de d<strong>el</strong>imitación teórica<br />
de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os concretos; lo cual<br />
significa una ayuda muy r<strong>el</strong>evante a<br />
<strong>la</strong> hora de fijar <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />
y profesional de los psicólogos <strong>en</strong><br />
aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />
Con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> doble verti<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />
concepto de <strong>teoría</strong>, se defi<strong>en</strong>de una<br />
actitud abierta y reflexiva de los psicólogos<br />
que les permita mant<strong>en</strong>er un criterio<br />
y una autonomía d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> complejo<br />
mundo de intereses de todo ord<strong>en</strong><br />
que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tífica<br />
actual.<br />
En <strong>el</strong> Congreso d<strong>el</strong> Deporte Catalán<br />
c<strong>el</strong>ebrado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se organizó<br />
una mesa sobre <strong>el</strong> estado actual de <strong>la</strong><br />
<strong>psicología</strong> d<strong>el</strong> deporte. Mi participación<br />
se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> ofrecer una perspectiva<br />
que era como una primera impresión<br />
ante <strong>el</strong> panorama que he vivido y<br />
que observo <strong>en</strong> nuestro ámbito profesional.<br />
Ahora me dispongo a ampliar<br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> perspectiva continuando con <strong>el</strong><br />
propósito de hacer una reflexión que<br />
pueda ser útil al trabajo y <strong>la</strong> formación<br />
de los psicólogos y otros profesionales<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito deportivo.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>psicología</strong>,<br />
epistemología, <strong>educación</strong> <strong>física</strong>,<br />
deporte.<br />
Teoría es orieIdación<br />
g<strong>en</strong>eral<br />
Como se dice <strong>en</strong> <strong>el</strong> resum<strong>en</strong>, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
inicial d<strong>el</strong> concepto de <strong>teoría</strong> es <strong>el</strong><br />
* Confer<strong>en</strong>cia inaugural de <strong>la</strong>s XI Jomades de Psicología de l' Activitat Física i de I'Esport.<br />
apunIs, Edu",¡ón Fís¡" y Deportes 1996 (43)7-12<br />
de contemp<strong>la</strong>ción. Esta pa<strong>la</strong>bra se ha<br />
convertido <strong>en</strong> sinónimo de pasividad<br />
y pérdida de tiempo pero <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido<br />
original nos sugiere un trabajo de<br />
investigación activa d<strong>el</strong> saber mediante<br />
una actividad bastante t<strong>en</strong>sa<br />
como es <strong>la</strong> de <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>el</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> participación de<br />
nuestro trabajo <strong>en</strong> conseguir este conocimi<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>la</strong> mesa redonda que he m<strong>en</strong>cionado,<br />
pres<strong>en</strong>té difer<strong>en</strong>tes determinantes<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> definición de<br />
<strong>la</strong> <strong>psicología</strong> y, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, de <strong>la</strong><br />
<strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte. Citaba<br />
<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque ci<strong>en</strong>tífico básico, <strong>la</strong>s<br />
necesidades deportivas concretas, <strong>la</strong><br />
actividad profesional de cada psicólogo<br />
y <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias y los prejuicios<br />
sociales sobre lo que es psicológico y<br />
qué nos corresponde hacer a los psicólogos.<br />
Como conclusión de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
consideraciones, propugnaba una<br />
reflexión académica, tranqui<strong>la</strong> y<br />
como distante. Esta es <strong>la</strong> reflexión<br />
que quiero hacer ahora. Y empiezo,<br />
precisam<strong>en</strong>te, invitando a todo <strong>el</strong><br />
mundo a realizar una reflexión g<strong>en</strong>eral<br />
que sirva de <strong>en</strong>sayo de una ori<strong>en</strong>tación<br />
g<strong>en</strong>eral; es decir, a una contemp<strong>la</strong>ción<br />
d<strong>el</strong> universo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />
trabajamos y nos movemos. Todo,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral<br />
es una cosa deseable, ya que significa<br />
<strong>el</strong> estado óptimo d<strong>el</strong> hombre<br />
que conoce.<br />
7
La ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral e.<br />
necesaria <strong>en</strong> un á.bito<br />
interdisciplinar<br />
No se debe p<strong>en</strong>sar que mi invitación a<br />
una ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral es una obsesión<br />
humanista pasada de moda y que sólo<br />
interesa a algunos nostálgicos que sueñan<br />
con los griegos y con ftlosofías caducas.<br />
Debo decir, sin embargo, que <strong>la</strong><br />
obsesión humanista nos iría bastante<br />
bi<strong>en</strong> aunque sólo fuera por <strong>la</strong> falta de<br />
discursos globalizantes e integradores<br />
de <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias. Pero no quisiera ir tan<br />
lejos. Me limitaré a constatar que una<br />
actitud int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te de los psicólogos que<br />
trabajamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y d<strong>el</strong> deporte es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que se<br />
somete a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia de que nos <strong>en</strong>contrarnos<br />
<strong>en</strong> un ámbito interdisciplinario y<br />
que <strong>el</strong> diálogo con todas <strong>la</strong>s demás disciplinas<br />
que configuran este ámbito es<br />
completam<strong>en</strong>te necesario.<br />
La naturaleza de este diálogo es de<br />
reflexión y ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral; es decir,<br />
es de carácter contemp<strong>la</strong>tivo sobre<br />
lo que debe hacer cada disciplina <strong>en</strong> sus<br />
aproximaciones a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os únicos<br />
de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />
Para decirlo de una forma más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>:<br />
ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral significa preguntarse<br />
y formarse sobre qué hace cada<br />
disciplina y cada ci<strong>en</strong>tífico o profesional<br />
<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> ámbito.<br />
Esta actividad ci<strong>en</strong>tífica más básica y<br />
contemp<strong>la</strong>tiva no se está haci<strong>en</strong>do, a<br />
pesar de <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción vulgarizada que<br />
se observa cuando se hab<strong>la</strong> de <strong>en</strong>foques<br />
interdisciplinarios. No creo que<br />
quepa ninguna duda sobre esta falta<br />
de diálogo teórico g<strong>en</strong>eral si se observa<br />
como se están realizando actualm<strong>en</strong>te<br />
los p<strong>la</strong>nes de estudios <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias<br />
de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />
La impresión es que ultra <strong>la</strong> preocupación<br />
de asegurar un contrato <strong>la</strong>boral<br />
por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia de unos créditos<br />
obligatorios, privan <strong>la</strong>s corre <strong>la</strong>-<br />
8<br />
ciones de fuerzas, <strong>el</strong> sectarismo y <strong>la</strong><br />
incomunicación interdisciplinaria e<br />
interprofesional. Se constata, así, <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> actividad ci<strong>en</strong>tífica<br />
más g<strong>en</strong>eral y más necesaria <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
interdisciplinariedad ci<strong>en</strong>tífica.<br />
En estas circunstancias cabe preguntarse<br />
si realm<strong>en</strong>te se produce conocimi<strong>en</strong>to<br />
e, incluso, si no estaríamos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> postconocimi<strong>en</strong>to si se<br />
me permite parafrasear una expresión<br />
de moda; <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura lo que importa<br />
es estar ahí y hacer algo; y no importa<br />
demasiado saber cuál es <strong>la</strong> forma de<br />
estar, qué se realiza ni <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
lo que se hace ti<strong>en</strong>e con todo lo que<br />
hac<strong>en</strong> los demás.<br />
No quiero dar <strong>la</strong> impresión de querer<br />
ofrecer una visión amarga de <strong>la</strong>s cosas.<br />
Más bi<strong>en</strong> quiero rec<strong>la</strong>mar <strong>el</strong> espíritu<br />
ci<strong>en</strong>tífico y dialogante de los psicólogos<br />
que nos ha caracterizado hasta ahora.<br />
Lo que surge d<strong>el</strong> hecho de ser una<br />
profesión jov<strong>en</strong>, con gran preocupación<br />
teórica y metodológica y no sujeta<br />
ni a privilegios de c<strong>la</strong>se profesional ni<br />
a prejuicios negativos sobre otras profesiones.<br />
No deberíamos perder <strong>el</strong> empuje<br />
<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />
C<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />
no ..... COIIIportar<br />
deiar <strong>la</strong> <strong>teoría</strong><br />
Los psicólogos de <strong>la</strong> Associació Cata<strong>la</strong>na<br />
de Psicologia de l' Activitat Física<br />
i l'Esport actuamos profesionalm<strong>en</strong>te<br />
c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación de los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos psicológicos a difer<strong>en</strong>tes<br />
aspectos y situaciones de <strong>educación</strong><br />
y de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to deportivo. Este trabajo<br />
aplicado ti<strong>en</strong>e como principal característica<br />
su agradecimi<strong>en</strong>to. Quiero<br />
decir: se trata de una actividad profesional<br />
que ofrece reconocimi<strong>en</strong>to y,<br />
bastante a m<strong>en</strong>udo, aprecio tangible.<br />
En este contexto cabe notar como <strong>la</strong><br />
inmediatez con que <strong>el</strong> trabajo psicológico<br />
se ve recomp<strong>en</strong>sado constituye <strong>la</strong><br />
base de unos vínculos que si bi<strong>en</strong> son<br />
apreciables no son garantía de profesionalidad.<br />
Me explicaré. Normalm<strong>en</strong>te<br />
los psicólogos se muev<strong>en</strong> d<strong>en</strong>tro de<br />
unos esquemas de acción <strong>aplicada</strong> que<br />
les satisfac<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te porque<br />
quedan reforzados por los frutos de <strong>la</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción. De esta forma se crean<br />
esquemas teórico-prácticos que se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> una especie de recetario que<br />
facilita <strong>la</strong> acción e incluso una cierta<br />
re<strong>la</strong>jación de <strong>la</strong> acción cotidiana.<br />
Lo que podríamos d<strong>en</strong>ominar "casami<strong>en</strong>to<br />
teórico-práctico" puede t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te de abortar todo <strong>el</strong> discurso<br />
más g<strong>en</strong>eral y reflexivo que he<br />
apuntado más arriba. Este es un riesgo<br />
que deberíamos evitar. Y deberíamos<br />
evitarlo por muchas razones. La primera<br />
es para no limitar <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> psicológica<br />
g<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> <strong>teoría</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />
desestimar así aportaciones psicológicas<br />
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te aplicables. La segunda<br />
es para no desligar una <strong>teoría</strong><br />
particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
psicológico g<strong>en</strong>eral y d<strong>el</strong> debate interdisciplinar<br />
que puede ayudar a valorar<br />
e incluso mejorar esta <strong>teoría</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
No quiero poner ejemplos para<br />
no seña<strong>la</strong>r un mod<strong>el</strong>o particu<strong>la</strong>r; no<br />
obstante, todos somos consci<strong>en</strong>tes de<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>orme proliferación de los mod<strong>el</strong>os<br />
ad hoc <strong>en</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte<br />
que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> con una desconexión,<br />
a nuestro parecer indeseable, respecto<br />
de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> básica y g<strong>en</strong>eral.<br />
Quizás este sea <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to de realizar<br />
una primera cita que refleje una<br />
actitud g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong>caminada a crear<br />
paradigmas -esto es, esquemas teóricos-<br />
a partir d<strong>el</strong> trabajo de campo<br />
<strong>en</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte.<br />
Pi<strong>en</strong>so <strong>en</strong> un artÍCulo de Mart<strong>en</strong>s<br />
(1979) que ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> honor de ser<br />
publicado <strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no (Riera, Cruz,<br />
1991) y <strong>en</strong> otro d<strong>el</strong> mismo autor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>apunts</strong>, Educoción Fisico y Deportes 1996(43) 7·12
misma línea pero más reci<strong>en</strong>te (Mart<strong>en</strong>s,<br />
1987). En estos artículos se hace<br />
apología de <strong>la</strong> investigación de campo<br />
pero sobre todo de <strong>la</strong>s <strong>teoría</strong>s d<strong>el</strong><br />
deporte y para <strong>el</strong> deporte: "Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
necesitamos pasar más tiempo<br />
observando <strong>la</strong> conducta <strong>en</strong> <strong>el</strong> deporte<br />
y construir nuestras propias<br />
<strong>teoría</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas para <strong>el</strong> deporte" (p.<br />
60).<br />
Sin duda que <strong>el</strong> camino que propuso<br />
Mart<strong>en</strong>s v<strong>en</strong>ía a reforzar todavía más<br />
<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to psicológico aplicado<br />
que busca <strong>teoría</strong>s directam<strong>en</strong>te ligadas<br />
a <strong>la</strong>s acciones de interv<strong>en</strong>ción. Es<br />
evid<strong>en</strong>te que como psicólogos aplicados<br />
debemos buscar formas de actuar<br />
que sean efectivas, lo que está <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
base d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to de aqu<strong>el</strong> autor;<br />
pero también me parece evid<strong>en</strong>te que<br />
promocionar <strong>la</strong> creación de <strong>teoría</strong>s<br />
unívocam<strong>en</strong>te ligadas a <strong>la</strong> acción<br />
<strong>aplicada</strong> significa empobrecer definitivam<strong>en</strong>te<br />
nuestra disciplina, contribuy<strong>en</strong>do<br />
además a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia histórica<br />
de evitar <strong>el</strong> diálogo teórico interdisciplinar,<br />
base de <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación y<br />
<strong>el</strong> saber más g<strong>en</strong>eral.<br />
Es por <strong>el</strong>lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> propuesta<br />
de Mart<strong>en</strong>s es impertin<strong>en</strong>te y<br />
debilita <strong>el</strong> esfuerzo g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
por integrar cont<strong>en</strong>idos y organizarse.<br />
No hace falta decir que no se<br />
trata de negar toda <strong>la</strong> razón a un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
como aqu<strong>el</strong>; no hay duda de que<br />
a m<strong>en</strong>udo faltan refer<strong>en</strong>tes teóricos a<br />
<strong>la</strong>s necesidades de acción que se nos<br />
pres<strong>en</strong>tan. También cabe decir que, <strong>en</strong><br />
una dirección contraria, tampoco parece<br />
haber dudas sobre <strong>el</strong> hecho de que<br />
algunos refer<strong>en</strong>tes psicológicos básicos<br />
han sido obviados y sil<strong>en</strong>ciados. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, aportaciones d<strong>el</strong> ámbito<br />
d<strong>el</strong> condicionami<strong>en</strong>to y de <strong>la</strong> percepción<br />
no son t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
aplicaciones de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> a <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte a pesar de su<br />
pertin<strong>en</strong>cia explicativa.<br />
apunIs, Educación Física y Deportes 1996 (43) 7-12<br />
El tema fundam<strong>en</strong>tal no es hacer una<br />
lista de agravios. El tema fundam<strong>en</strong>tal<br />
es seña<strong>la</strong>r <strong>el</strong> camino que lleva hacia<br />
una <strong>psicología</strong> de técnicas y, según<br />
como, de sectas o grupitos teóricos,<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> idea más racional y superior,<br />
a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, de un paradigma psicológico<br />
g<strong>en</strong>eral; paradigma que, <strong>en</strong> primer<br />
lugar, permita <strong>la</strong> coordinación teórica<br />
y práctica de todos los psicólogos<br />
y, <strong>en</strong> segundo lugar, permita <strong>el</strong> diálogo<br />
interdisciplinar que sitúe a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> universo de disciplinas<br />
ci<strong>en</strong>tíficas como miembro de pl<strong>en</strong>o derecho<br />
-por decirlo así.<br />
En principio, <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
no ofrece mod<strong>el</strong>os teóricos<br />
de aplicación si. de<br />
repres<strong>en</strong>tación-explicación<br />
de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
psíquicos o m<strong>en</strong>tales<br />
En <strong>el</strong> citado artículo de Mart<strong>en</strong>s hay<br />
otro aspecto a considerar: <strong>la</strong> propuesta<br />
que los psicólogos g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> mod<strong>el</strong>os<br />
para g<strong>en</strong>erar técnicas o procedimi<strong>en</strong>tos<br />
de interv<strong>en</strong>ción. Hay difer<strong>en</strong>tes expresiones<br />
que lo sugier<strong>en</strong> como son <strong>la</strong> de<br />
sustituir <strong>la</strong>s batas por los chándals o <strong>la</strong><br />
de sustituir mod<strong>el</strong>os psicológicos básicos<br />
por mod<strong>el</strong>os de campo, no de explicación<br />
sino de interv<strong>en</strong>ción.<br />
A m<strong>en</strong>udo he considerado aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> idea<br />
de Ribes y López (1985) <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> es una ci<strong>en</strong>cia de análisis<br />
que se propone repres<strong>en</strong>tar y explicar<br />
los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos <strong>en</strong> su singu<strong>la</strong>ridad<br />
y <strong>en</strong> sus procesos, mi<strong>en</strong>tras<br />
que otras disciplinas --<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que<br />
cabe incluir <strong>la</strong> <strong>educación</strong> y <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to-<br />
son disciplinas tecnológicas<br />
que sintetizari los conocimi<strong>en</strong>tos que<br />
provi<strong>en</strong><strong>en</strong> de <strong>la</strong>s disciplinas básicas y los<br />
particu<strong>la</strong>rizan <strong>en</strong> cada ámbito y situación<br />
concreta de aplicación.<br />
CIENCIAS APLICADAS<br />
T<strong>en</strong>go <strong>la</strong> s<strong>en</strong>saClon de que muchos<br />
otros psicólogos compart<strong>en</strong> esta visión,<br />
pero a <strong>la</strong> vez también t<strong>en</strong>go <strong>la</strong><br />
s<strong>en</strong>sación de que <strong>la</strong> realidad cotidiana<br />
obliga a romper este esquema de interacción<br />
ci<strong>en</strong>tífica, invitando continuam<strong>en</strong>te<br />
a los psicólogos a interv<strong>en</strong>ir y a<br />
g<strong>en</strong>erar mod<strong>el</strong>os de aplicación y técnicas<br />
de interv<strong>en</strong>ción.<br />
Llegados a este punto, <strong>la</strong> idea de <strong>teoría</strong><br />
como ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral sirve para darse<br />
cu<strong>en</strong>ta, creo yo, de cómo <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />
histórico de evolución social y ci<strong>en</strong>tífica<br />
ha obligado a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> a realizar este<br />
pap<strong>el</strong> supletorio <strong>en</strong> todos los ámbitos de<br />
aplicación, sustituy<strong>en</strong>do parcialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
trabajo de los profesionales aplicados<br />
como los médicos, los educadores, los<br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores y otros. Ahora bi<strong>en</strong>, que <strong>en</strong><br />
un mom<strong>en</strong>to histórico estemos realizando<br />
un rol sustitutorio no significa que, a<br />
<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, deba seguir si<strong>en</strong>do así. Yo<br />
me inclino a p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro los<br />
educadores físicos y los <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores<br />
rec<strong>la</strong>marán su profesionalidad y procurarán<br />
t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos psicológicos<br />
que integrarán a otros mecánicos, fisiológicos<br />
y sociológicos y que procurarán<br />
aplicar sintéticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada situación<br />
de <strong>educación</strong> y de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />
El tema da para mucho y a m<strong>en</strong>udo<br />
hemos hab<strong>la</strong>do de <strong>el</strong>lo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones<br />
de <strong>la</strong> ACPE. Ahora bi<strong>en</strong>, hay algo que<br />
debemos afirmar con rotundidad: nadie<br />
podrá sustituir a los psicólogos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> producción de conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />
los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos, ya sea <strong>en</strong> formu<strong>la</strong>ciones<br />
g<strong>en</strong>erales ya sea <strong>en</strong> formu<strong>la</strong>ciones<br />
próximas a <strong>la</strong>s situaciones<br />
concretas de aplicación. La producción<br />
ci<strong>en</strong>tífica sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os m<strong>en</strong>tales<br />
nos corresponde y, a <strong>la</strong> vez, nos<br />
permite asegurar nuestra pres<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
legítima <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito de <strong>la</strong><br />
actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />
Como idea g<strong>en</strong>eral y conclusión afirmo<br />
que <strong>el</strong> diálogo interdisciplinar<br />
dará frutos si se d<strong>el</strong>imitan <strong>la</strong>s actividades<br />
ci<strong>en</strong>tíficas y se reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
9
circunstancias históricas que les<br />
afectan ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te.<br />
Teoría ....... es si_i ..<br />
de construcción int<strong>el</strong>ectual<br />
He querido com<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong><br />
acepción de <strong>teoría</strong> como contemp<strong>la</strong>ción<br />
o reflexión g<strong>en</strong>eral para com<strong>en</strong>tar después<br />
<strong>la</strong> acepción de <strong>teoría</strong> como sinónimo<br />
de mod<strong>el</strong>o teórico. Enti<strong>en</strong>do que esta<br />
segunda acepción es, <strong>en</strong> efecto, secundaria;<br />
aunque sea fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> defmición<br />
de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> como ci<strong>en</strong>cia<br />
particu<strong>la</strong>r. Quiero decir: hacer ci<strong>en</strong>cia<br />
no ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> techo <strong>en</strong> una disciplina particu<strong>la</strong>r<br />
sino que ti<strong>en</strong>e su techo <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
más g<strong>en</strong>eral que permite situar<br />
a cada disciplina <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto de otras<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su interdep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
e integración funcional.<br />
Si nos ceñimos al ámbito psicológico,<br />
no hay duda de que parte d<strong>el</strong> trabajo<br />
ci<strong>en</strong>tífico profesional consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
<strong>en</strong>tre mod<strong>el</strong>os teóricos. Digo esto<br />
con pl<strong>en</strong>a consci<strong>en</strong>cia de que, a m<strong>en</strong>udo,<br />
esta lucha ha comportado ansiedad<br />
y desasosiego. Pero no debería ser así:<br />
<strong>la</strong> lucha <strong>en</strong>tre mod<strong>el</strong>os teóricos es connatural<br />
a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia psicológica básica<br />
y deberíamos apr<strong>en</strong>der <strong>en</strong>tre todos a<br />
realizar esta lucha sin implicamos personalm<strong>en</strong>te<br />
y sin que se derivas<strong>en</strong><br />
otras consecu<strong>en</strong>cias que no fues<strong>en</strong> los<br />
cambios académicos y ci<strong>en</strong>tíficos pertin<strong>en</strong>tes.<br />
Creo que esta concepción dialogante,<br />
por decirlo de una forma más suave, de<br />
<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra poco desarrol<strong>la</strong>da<br />
<strong>en</strong>tre nosotros. Enti<strong>en</strong>do que <strong>en</strong><br />
nuestras <strong>la</strong>titudes t<strong>en</strong>demos a comprometemos<br />
con <strong>teoría</strong>s como si fues<strong>en</strong><br />
b<strong>el</strong>lezas con <strong>la</strong>s que se quiere compartir<br />
toda una vida ... Una <strong>teoría</strong>, sin embargo,<br />
es un instrum<strong>en</strong>to, no una finalidad.<br />
Y <strong>la</strong> lucha o <strong>el</strong> diálogo teórico es<br />
10<br />
<strong>la</strong> forma de progresar confrontando<br />
<strong>teoría</strong>s. Este es un trabajo que nos corresponde<br />
realizar y que no podemos<br />
<strong>el</strong>udir como psicólogos.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> aspecto teórico que<br />
quiero destacar no es <strong>el</strong> de <strong>la</strong> lucha o<br />
discusión, por ejemplo, <strong>en</strong>tre los mod<strong>el</strong>os<br />
conductistas y los cognoscitivistas,<br />
ni por supuesto avivar viejas polémicas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>psicología</strong>s superficiales y<br />
<strong>psicología</strong>s profundas. Lo que quiero<br />
destacar es <strong>la</strong> necesidad de mod<strong>el</strong>os<br />
teóricos global izan tes que muestr<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza y <strong>el</strong> alcance de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
psíquicos; es decir, mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales<br />
d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to psíquico.<br />
Creo que esta es una dim<strong>en</strong>sión olvidada<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> debate teórico.<br />
Se deb<strong>en</strong> valorar<br />
primordialm<strong>en</strong>te los ..... los<br />
teóricos psicológicos IIHÍS<br />
a_les y COIIIPI'8ftSivo<br />
Algunos de nosotros hemos v<strong>en</strong>ido hab<strong>la</strong>ndo<br />
desde hace tiempo d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<br />
explicativo de campo propuesto por<br />
Kantor (1967/1978) y promocionado<br />
por Ribes (Ribes y López, 1985). Este<br />
mod<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> característica de <strong>en</strong>sayar<br />
una repres<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral y naturalista<br />
de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psicológicos y esto,<br />
creo, ha sido decisivo <strong>en</strong> nuestro interés<br />
por trabajar con él. Quizás se hará más<br />
int<strong>el</strong>igible este interés si apuntamos que<br />
algunos de nosotros prov<strong>en</strong>íamos de un<br />
mod<strong>el</strong>o teórico que aunque pret<strong>en</strong>día ser<br />
g<strong>en</strong>eral resultaba restringido. Me refiero<br />
al mod<strong>el</strong>o de condicionami<strong>en</strong>to operante<br />
que nos resultó corto e inaplicable a<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />
de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte como<br />
es, <strong>en</strong> mi caso, <strong>la</strong> anticipación perceptiva-motriz.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, aqu<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o explicativo<br />
de campo era una propuesta g<strong>en</strong>érica e<br />
incompleta que requería y requiere de-<br />
sarrollos. No pret<strong>en</strong>do <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> esta<br />
temática aquí. Parte de mi trabajo teórico<br />
(Roca, 1989, 1992) lo he <strong>en</strong>caminado<br />
a concretar un desarrollo de aqu<strong>el</strong><br />
mod<strong>el</strong>o explicativo, que sirviera también<br />
a una compr<strong>en</strong>sión más satisfactoria<br />
de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psicológicos<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito deportivo.<br />
La <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong><br />
actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte es<br />
<strong>la</strong> aplicación de toda <strong>la</strong><br />
p"logía _ aqu<strong>el</strong> ám .. ito Y<br />
.... ra ... de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> o<br />
.a psk .... ia pftcuI.<br />
Posiblem<strong>en</strong>te, muchos de nosotros hemos<br />
iniciado y desarrol<strong>la</strong>do nuestra actividad<br />
profesional parti<strong>en</strong>do de un<br />
mod<strong>el</strong>o psicológico y de unas pautas<br />
técnicas que hemos int<strong>en</strong>tado adecuar<br />
al ámbito deportivo. Personalm<strong>en</strong>te<br />
empecé así pero, tal como os decía más<br />
arriba, pronto se me impuso <strong>la</strong> idea de<br />
que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte consistía <strong>en</strong> llevar<br />
a este ámbito todos los cont<strong>en</strong>idos<br />
psicológicos pertin<strong>en</strong>tes.<br />
No hace falta decir que esta forma de<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der <strong>el</strong> trabajo d<strong>el</strong> psicólogo <strong>en</strong><br />
este ámbito casa con <strong>la</strong> propuesta de<br />
búsqueda de mod<strong>el</strong>os psicológicos<br />
g<strong>en</strong>erales.<br />
De esta forma, <strong>el</strong> objetivo se c<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> dar cu<strong>en</strong>ta de todo <strong>el</strong> <strong>en</strong>tramado<br />
funcional de <strong>la</strong> conducta humana que<br />
incluya de forma explícita una aproximación<br />
a todos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y<br />
procesos psicológicos que se dan <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> realización de actividades <strong>física</strong>s y<br />
deportivas.<br />
Los mod<strong>el</strong>os particu<strong>la</strong>res pued<strong>en</strong> ser<br />
útiles al trabajo individual por razones<br />
diversas, pero los mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales<br />
son útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> contextualización e interpretación<br />
de los más particu<strong>la</strong>res,<br />
apwds, Edutación Fí,ita y Deportes 199ó (43)7-12
sean estos más básicos o más aplicados.<br />
Por esta razón cuando hab<strong>la</strong>mos<br />
de <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> al deporte teóricam<strong>en</strong>te<br />
debemos estar hab<strong>la</strong>ndo de <strong>la</strong>s<br />
aplicaciones posibles de toda <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
a este ámbito. También es por<br />
esta razón que hay que hacer <strong>teoría</strong>:<br />
para descubrir todos los cont<strong>en</strong>idos<br />
psicológicos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
nuestro ámbito de aplicación y para<br />
pres<strong>en</strong>tarlos de una forma integrada<br />
ante los educadores físicos y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores<br />
deportivos.<br />
Un lIIacl<strong>el</strong>o teórico psicológico<br />
debe incluir una<br />
concepIuarWKión de <strong>la</strong> técnica<br />
y <strong>la</strong> táctica deportivas<br />
Durante bastante tiempo los psicólogos<br />
d<strong>el</strong> deporte se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los temas<br />
de autocontrol emocional, <strong>la</strong> motivación,<br />
<strong>el</strong> afrontami<strong>en</strong>to de situaciones de<br />
competición, <strong>el</strong> control de <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y<br />
otros aspectos ligados conceptualm<strong>en</strong>te,<br />
a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os básicos<br />
d<strong>el</strong> condicionami<strong>en</strong>to negativo y a su<br />
interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones deportivas.<br />
Creo que se ha t<strong>en</strong>dido a dar <strong>la</strong> idea de<br />
que los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os psíquicos o m<strong>en</strong>tales<br />
son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os básicam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>tivos a<br />
<strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada esfera afectiva. El psicólogo<br />
como consejero más o m<strong>en</strong>os maternal<br />
o como preparador de lo personal,<br />
ha v<strong>en</strong>ido, creo yo, a fortalecer aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
concepción b<strong>la</strong>nda y quizá también un<br />
poco cursi de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />
Sé que esta caricatura es un poco injusta<br />
pero quiere reflejar <strong>el</strong> decantami<strong>en</strong>to de<br />
<strong>la</strong>s aplicaciones de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>en</strong> unas<br />
prácticas más bi<strong>en</strong> restrictivas. Es evid<strong>en</strong>te,<br />
y hay que reconocerlo, que todo<br />
lo que se refiere al apr<strong>en</strong>dizaje y al<br />
comportami<strong>en</strong>to motor ha sido otro universo<br />
de desarrollos de aspectos psicológicos<br />
aplicados a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong>.<br />
Más allá de estos últimos descriptores<br />
apunIs, Educación Fi,ica y Deportes 1996 (43) 7·12<br />
que a m<strong>en</strong>udo han resultado sectarios, <strong>la</strong><br />
<strong>psicología</strong> debe mostrar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia<br />
de pres<strong>en</strong>tar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os perceptivos<br />
como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os más g<strong>en</strong>éricos y que<br />
incluy<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong> universo d<strong>en</strong>tro de sí; por<br />
esta razón se ha hab<strong>la</strong>do y he hab<strong>la</strong>do de<br />
conducta perceptivo-motriz. En esta línea<br />
se debe afirmar ahora que <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />
de <strong>la</strong> acción técnica admite<br />
también <strong>el</strong> análisis y <strong>la</strong>s aportaciones de<br />
<strong>la</strong> <strong>psicología</strong> de <strong>la</strong> percepción.<br />
Técnica significa adecuación d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />
corporal a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>física</strong>s<br />
que comporta cada deporte o actividad<br />
<strong>física</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do de manera<br />
fundam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong>s posibilidades y limitaciones<br />
que comporta <strong>la</strong> estructura anatómica<br />
humana. Ahora bi<strong>en</strong>, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
adecuación que exige t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />
leyes biomecánicas también exige at<strong>en</strong>der<br />
al apr<strong>en</strong>dizaje individual de cada<br />
acción adecuada y de todas <strong>la</strong>s variables<br />
que pued<strong>en</strong> alterar histórica y actualm<strong>en</strong>te<br />
cada una de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s acciones.<br />
Si<strong>en</strong>do así, <strong>el</strong> análisis psicológico es<br />
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te pertin<strong>en</strong>te y necesariam<strong>en</strong>te<br />
útil a los <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores.<br />
En <strong>la</strong> misma línea argum<strong>en</strong>tal hay que<br />
poner como objeti vo <strong>el</strong> análisis de <strong>la</strong>s<br />
acciones tácticas. Táctica significa <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
con un fin deportivo. Soy<br />
muy sintético <strong>en</strong> <strong>la</strong> definición pero creo<br />
que conv<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> <strong>la</strong> idea de que táctica<br />
es, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
interactivo. Esto me parece perfectam<strong>en</strong>te<br />
aplicable a los deportes de equipo<br />
tanto para describir <strong>la</strong> interacción<br />
<strong>en</strong>tre los miembros de un mismo equipo<br />
como para describir <strong>la</strong> interacción<br />
ajustada a <strong>la</strong>s acciones tácticas de los<br />
contrarios. No quiero ni abundar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
tema ni <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> otras distinciones necesarias<br />
como <strong>la</strong>s que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
al concepto de táctica individual y estrategia.<br />
Más bi<strong>en</strong> quiero seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong><br />
concepto de táctica y otros re<strong>la</strong>tivos a<br />
<strong>la</strong> programación y refer<strong>en</strong>ciación de<br />
<strong>la</strong>s acciones deportivas nos remit<strong>en</strong><br />
inequívocam<strong>en</strong>te al concepto de <strong>en</strong>t<strong>en</strong>-<br />
CIENCIAS APLICADAS<br />
dimi<strong>en</strong>to humano y que este término<br />
"<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to" ha caracterizado desde<br />
antiguo uno de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os fundam<strong>en</strong>tales<br />
de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />
No quiero dejar de m<strong>en</strong>cionar, llegados<br />
a este punto, <strong>el</strong> trabajo de Riera (1989)<br />
sobre <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje de <strong>la</strong> técnica y <strong>la</strong><br />
táctica por <strong>la</strong> dirección que señaló respecto<br />
al trabajo psicológico y su pot<strong>en</strong>cial<br />
implicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> descripción, explicación<br />
e interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los aspectos<br />
deportivos fundam<strong>en</strong>tales.<br />
Quiero añadir, sin embargo, que <strong>en</strong><br />
aqu<strong>el</strong> trabajo no se realizó una difer<strong>en</strong>ciación<br />
c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong>tre técnica y táctica ya<br />
que si bi<strong>en</strong> funcionalm<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> ser<br />
considerados f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os equival<strong>en</strong>tes<br />
no lo son <strong>en</strong> cuanto a finalidad. A mi<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der, <strong>la</strong> técnica es ajuste o adaptación<br />
psico<strong>física</strong> y <strong>la</strong> táctica es ajuste o<br />
adaptación psicosocial. Esta difer<strong>en</strong>ciación<br />
permite seña<strong>la</strong>r que, más allá<br />
d<strong>el</strong> hecho de que hay apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong><br />
ambos casos, hay difer<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
psicológicos. F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que nos<br />
remit<strong>en</strong> al tema g<strong>en</strong>eral de <strong>la</strong> percepción<br />
por un <strong>la</strong>do y por <strong>el</strong> otro al tema<br />
g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to humano,<br />
d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> contexto teórico g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong><br />
ajuste psicosocial. Valga esta refer<strong>en</strong>cia<br />
y estas consideraciones para introducir<br />
<strong>la</strong> conclusión a este apartado: <strong>el</strong><br />
hecho deportivo que a m<strong>en</strong>udo es esquematizado<br />
bajo los conceptos de técnica<br />
y táctica conti<strong>en</strong>e aspectos psicológicos.<br />
Si<strong>en</strong>do así, <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong><br />
a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte<br />
debe p<strong>la</strong>ntearse ampliar su análisis,<br />
teorización y aplicaciones a los aspectos<br />
más fundam<strong>en</strong>tales y distintivos d<strong>el</strong><br />
hecho deportivo; aspectos que, a su<br />
vez, nos remit<strong>en</strong> a los temas más fundam<strong>en</strong>tales<br />
de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>.<br />
Desde esta perspectiva y at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a<br />
los difer<strong>en</strong>tes ámbitos concretos de <strong>la</strong><br />
<strong>psicología</strong> <strong>aplicada</strong> a <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong><br />
y al deporte, se pued<strong>en</strong> no sólo buscar<br />
aplicaciones sino que también se pued<strong>en</strong><br />
ofrecer ampliaciones y reconside-<br />
11
aciones teóricas a los mod<strong>el</strong>os g<strong>en</strong>erales.<br />
P<strong>en</strong>semos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aportaciones<br />
que se pued<strong>en</strong> hacer a partir de los<br />
conceptos de técnica y táctica pero<br />
también <strong>en</strong> aportaciones a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong><br />
evolutiva o a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> social.<br />
Algui<strong>en</strong> quizás pueda p<strong>en</strong>sar que esta<br />
propuesta repres<strong>en</strong>ta una complicación<br />
de <strong>la</strong> concepción de <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> d<strong>el</strong><br />
deporte. De hecho lo es: significa exigir<br />
a los psicólogos que trabajamos <strong>en</strong><br />
este terr<strong>en</strong>o que hay que dar cu<strong>en</strong>ta de<br />
todos los aspectos que se pued<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar<br />
con <strong>la</strong> <strong>psicología</strong>. No obstante,<br />
debemos ser consci<strong>en</strong>tes de que somos<br />
muchos y que una sociedad académica<br />
como <strong>la</strong> nuestra se constituyó para organizarse<br />
<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción global al<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o deportivo. Pero todavía hay<br />
otra razón, de evitación, pero razón al<br />
fin y al cabo. Es <strong>la</strong> de que exist<strong>en</strong><br />
posiciones académicas reduccionistas,<br />
por un <strong>la</strong>do, y, por otro, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
holísticas que de una forma u otra están<br />
copando muchos de los cont<strong>en</strong>idos de<br />
los que deberíamos responder los psicólogos.<br />
Me referiré sólo a un ejemplo<br />
de <strong>la</strong>s últimas. La d<strong>en</strong>ominada "praxiología"<br />
fue difundida por Parlebas<br />
(1981) como ci<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong> acción motriz,<br />
y Hernández (1993), <strong>en</strong> un trabajo<br />
de pres<strong>en</strong>tación de un número monográfico<br />
de <strong>la</strong> revista Apunts de Educación<br />
Física y Deportes, realiza una d<strong>el</strong>imitación<br />
de <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones y los<br />
c<strong>en</strong>tros de interés de aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> disciplina<br />
que <strong>en</strong>tran de pl<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> de análisis<br />
y teorización psicológica de <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte. Temas como<br />
<strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación espacial<br />
y temporal, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje de reg<strong>la</strong>s,<br />
<strong>la</strong> comunicación interpersonal y<br />
otros temas son un c<strong>la</strong>ro ejemplo de<br />
<strong>el</strong>lo. La consideración de esta propuesta<br />
de una nueva ci<strong>en</strong>cia es más inquietante<br />
cuando resulta que es <strong>la</strong> inspiradora<br />
de muchas tesis doctorales que<br />
actualm<strong>en</strong>te están haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> INEF<br />
de Cataluña profesores jóv<strong>en</strong>es.<br />
12<br />
Teoría significa posibilidad de<br />
ser un profesional autónomo y<br />
consci<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> universo<br />
profesional g<strong>en</strong>eral<br />
Quiero acabar haci<strong>en</strong>do una consideración<br />
g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong><br />
trabajo teórico <strong>en</strong> <strong>la</strong> doble verti<strong>en</strong>te de<br />
reflexión g<strong>en</strong>eral y de construcción int<strong>el</strong>ectual<br />
de mod<strong>el</strong>os de repres<strong>en</strong>tación.<br />
Esta reflexión quiere destacar <strong>la</strong> importancia<br />
de este tipo de actividad<br />
ci<strong>en</strong>tífica que permite situar nuestro<br />
trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar que le corresponde<br />
y, además, permite escoger los c<strong>en</strong>tros<br />
de interés ci<strong>en</strong>tífico según dicta<br />
<strong>el</strong> saber que t<strong>en</strong>emos y no dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
d<strong>el</strong> criterio de otros. En un mundo<br />
<strong>en</strong> que lo que priva son <strong>la</strong>s posiciones<br />
de fuerza y de número, no estaría mal<br />
que los criterios y <strong>la</strong>s justificaciones<br />
teóricas tuvieran cabida, máxime si<br />
se trata de un mundo académico. Enti<strong>en</strong>do<br />
que este es <strong>el</strong> camino para<br />
dotar a <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> de <strong>en</strong>tidad y<br />
solidez d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> sociedad ci<strong>en</strong>tífica<br />
y d<strong>en</strong>tro de <strong>la</strong> cultura.<br />
Exist<strong>en</strong> sin embargo otros aspectos positivos<br />
que resultan de <strong>la</strong> actividad teórica:<br />
permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un criterio. La falta<br />
de criterio me parece deplorable y así,<br />
por ejemplo, me ha producido cierta<br />
lástima observar que algunos psicólogos<br />
asist<strong>en</strong> a congresos internacionales<br />
y vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> con <strong>la</strong> novedad a informar<br />
sobre qué se debe investigar y publicar;<br />
como <strong>el</strong> d<strong>el</strong>egado nacional ori<strong>en</strong>ta sus<br />
acciones según le dicta <strong>la</strong> multinacional...<br />
Por supuesto que hay formas más<br />
sutiles y más pot<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong>s que<br />
se nos marcan pautas de actuación sobre<br />
<strong>la</strong>s que no t<strong>en</strong>emos criterio ni reflexión<br />
respecto a su interés y pertin<strong>en</strong>cia.<br />
Hacer ci<strong>en</strong>cia no es esto, es poder decir<br />
sobre qué investigar y qué publicar <strong>en</strong><br />
base a <strong>la</strong> reflexión teórica y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
que se ti<strong>en</strong>e de los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
que se estudian. La dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ideológica,<br />
por decirlo con otras pa<strong>la</strong>bras,<br />
es síntoma de provincialismo pero sobre<br />
todo significa dejadez de <strong>la</strong> función<br />
ci<strong>en</strong>tífica superior que debe t<strong>en</strong>er cualquier<br />
profesional y que es <strong>la</strong> de t<strong>en</strong>er<br />
una ori<strong>en</strong>tación sobre los principios y<br />
<strong>la</strong>s razones que justifican su acción.<br />
Digo todo esto con <strong>el</strong> conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
de que <strong>la</strong> <strong>psicología</strong> d<strong>el</strong> deporte será una<br />
disciplina respetada y útil no porque nos<br />
ll<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> boca de pa<strong>la</strong>bras d<strong>el</strong> ámbito<br />
deportivo ni tampoco porque hablemos<br />
de lo que otros profesionales quier<strong>en</strong><br />
que hablemos; lo será porque demostremos<br />
que sabemos de qué -de qué f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os-<br />
hab<strong>la</strong>mos y mostremos con<br />
c<strong>la</strong>ridad qué re<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>la</strong> realidad<br />
de <strong>la</strong> actividad <strong>física</strong> y <strong>el</strong> deporte.<br />
.ib'i".l'fIIia<br />
HERNÁNDEZ, 1. (1993) "La praxiologia motriz".<br />
Apunts. Educación Física y Deportes, 32,<br />
5-9.<br />
KANrOR, J.R. (1967/1978) Psicología Interconductual.<br />
México: Tril<strong>la</strong>s.<br />
MARTENS, R. (1979) "About smocks andjocks".<br />
Joumal ofSport Psychology. 1, 94-99. Publicado<br />
<strong>en</strong> 1. Riera y 1. Cruz (Eds.) (1991)<br />
Psicología d<strong>el</strong> deporte. Barc<strong>el</strong>ona: Martínez<br />
Roca.<br />
MARTENS, R. (1987) "Sci<strong>en</strong>ce, Knowledge, and<br />
Sport Psychology". The Sport Psychologist.<br />
1,29-54.<br />
PARLEBAS, P. (1981) Contribution a un lexique<br />
com<strong>en</strong>té <strong>en</strong> sci<strong>en</strong>ce de raction motrice. París:<br />
Jnsep.<br />
RIBES, E.,LóPEZ, F. (1985) Teoría de <strong>la</strong> Conducta.<br />
México: Tril<strong>la</strong>s.<br />
RIERA, J. (1989) Fundam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />
de <strong>la</strong> técnica y <strong>la</strong> táctica deportivas. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Jnde.<br />
ROCA, J. (1989) Fonnas Elem<strong>en</strong>tales de Comportami<strong>en</strong>to.<br />
México: Tril<strong>la</strong>s.<br />
ROCA, J. (1992) Curs de Psicologia. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Publicaciones de <strong>la</strong> Universidad de Barc<strong>el</strong>ona.<br />
ROCA, J. (1994) "Una composició de lloc deis<br />
psicolegs de l' esport". Full Informatiu de<br />
l'Associació Cata<strong>la</strong>na de Psicologia de l' Esport.<br />
Número 34.<br />
apw\ts, EdulOción <strong>física</strong> y Deportes 1996 (43) 7·12