El ejercicio físico en el siglo xv a través de la crónica del ... - apunts
El ejercicio físico en el siglo xv a través de la crónica del ... - apunts
El ejercicio físico en el siglo xv a través de la crónica del ... - apunts
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Apunts. Educación Física y Deportes<br />
2010, N.º 102, 4.º trimestre, pp. 9-15<br />
ISSN-1577-4015<br />
<strong>El</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> a <strong>través</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo<br />
<strong>El</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> a <strong>través</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo<br />
Physical Exercise in the 15 th C<strong>en</strong>tury Through the Chronicle of Constable Iranzo<br />
GONZALO RAMÍREZ MACÍAS<br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />
Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong><br />
JUAN CARLOS FERNÁNDEZ TRUÁN<br />
Facultad d<strong>el</strong> Deporte<br />
Universidad Pablo <strong>de</strong> O<strong>la</strong>vi<strong>de</strong> (Sevil<strong>la</strong>)<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Durante mucho tiempo se ha com<strong>en</strong>tado, que <strong>la</strong> Edad Media era ese periodo oscuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s físicas que no<br />
fueran exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> índole militar no t<strong>en</strong>ían cabida, por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio hacia todo aqu<strong>el</strong>lo que no fuera formación d<strong>el</strong> cuerpo<br />
para ponerlo a disposición <strong>de</strong> los i<strong>de</strong>ales caballerescos y r<strong>el</strong>igiosos. Sin embargo, <strong>en</strong> nuestro estudio investigamos una <strong>crónica</strong><br />
d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong>, R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los hechos d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuoso señor, <strong>el</strong> señor don Migu<strong>el</strong> Lucas, muy digno con<strong>de</strong>stable<br />
<strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se refier<strong>en</strong>, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da, fiestas y c<strong>el</strong>ebraciones <strong>de</strong> carácter no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cortesano sino también<br />
popu<strong>la</strong>r; <strong>de</strong> ahí su importancia y r<strong>el</strong>evancia histórica, ya que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época se circunscrib<strong>en</strong> al ámbito nobiliario<br />
habi<strong>en</strong>do escasas refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s lúdicas d<strong>el</strong> tercer estado.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: historia <strong>de</strong> <strong>de</strong>porte, historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación física, juegos y <strong>de</strong>portes<br />
Abstract<br />
Physical Exercise in the 15 th C<strong>en</strong>tury Through the Chronicle of Constable Iranzo<br />
For a long time it has be<strong>en</strong> thought that the Middle Ages were that dark period in history in which physical activities<br />
that were not exclusiv<strong>el</strong>y for a military purpose had no p<strong>la</strong>ce, due to the contempt for anything other than training the body<br />
for chivalrous and r<strong>el</strong>igious i<strong>de</strong>als. Neverth<strong>el</strong>ess, in our study we have looked at a 15th c<strong>en</strong>tury chronicle, R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los<br />
hechos d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuoso señor, <strong>el</strong> señor don Migu<strong>el</strong> Lucas, muy digno con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> (Deeds of<br />
the Constable Don Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo), which gives a <strong>de</strong>tailed account of festivals and c<strong>el</strong>ebrations that were not only<br />
courtly but also popu<strong>la</strong>r. H<strong>en</strong>ce its importance and historical r<strong>el</strong>evance, since most of the texts of this time are confined to<br />
the nobility, so there are few refer<strong>en</strong>ces to the common people’s recreational activities.<br />
Keywords: sport history, physical education history, games and sports<br />
Introducción<br />
En <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Física y <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte no<br />
todos los periodos históricos se han estudiado con <strong>la</strong> misma<br />
profundidad, lo que provoca importantes vacíos al respecto.<br />
Uno <strong>de</strong> los periodos usualm<strong>en</strong>te olvidados es <strong>la</strong> Edad<br />
Media, tildada frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> periodo oscuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s físicas que no fueran exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> índole<br />
militar o bélico no t<strong>en</strong>ían cabida, por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sprecio hacia<br />
todo aqu<strong>el</strong>lo que no fuera formación d<strong>el</strong> cuerpo para<br />
ponerlo a disposición <strong>de</strong> los i<strong>de</strong>ales caballerescos y r<strong>el</strong>igiosos.<br />
Por tanto, son necesarios estudios sobre este periodo<br />
histórico, los cuales vayan más allá d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> índole <strong>de</strong>portiva que tradicionalm<strong>en</strong>te se<br />
citan como propias d<strong>el</strong> Medievo; es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s propias d<strong>el</strong><br />
caballero (torneos, justas, pasos <strong>de</strong> armas…).<br />
Fecha <strong>de</strong> recepción: 25 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010 / Fecha <strong>de</strong> aceptación: 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2010<br />
Correspond<strong>en</strong>cia con autor<br />
Gonzalo Ramírez Macías<br />
grm@us.es<br />
Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> investigaciones d<strong>el</strong> periodo<br />
medieval, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes primarias <strong>de</strong> mayor valía<br />
según Aróstegui (2001), son <strong>la</strong>s <strong>crónica</strong>s, ya que pued<strong>en</strong><br />
aportar al investigador numerosos datos sobre <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> vida, costumbres y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />
Las <strong>crónica</strong>s medievales, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong>,<br />
su<strong>el</strong><strong>en</strong> constituir un imaginario literario y social <strong>en</strong> torno<br />
a los caballeros <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, personajes principales <strong>de</strong><br />
estos textos, pres<strong>en</strong>tándolos como adali<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia,<br />
<strong>el</strong> honor o <strong>la</strong> verdad. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inexactitu<strong>de</strong>s<br />
históricas que <strong>en</strong> algunos casos conti<strong>en</strong><strong>en</strong>, siempre con<br />
<strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> vanagloriar al personaje principal, <strong>en</strong> estas<br />
<strong>crónica</strong>s se r<strong>el</strong>atan hechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, que<br />
precisam<strong>en</strong>te por su carácter, usualm<strong>en</strong>te car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> interés<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s hechos históricos que su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
9
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
10<br />
Ramírez, G. y Fernán<strong>de</strong>z, j. c. <strong>El</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> a <strong>través</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo<br />
r<strong>el</strong>atar, han permitido obt<strong>en</strong>er abundante información<br />
sobre los mismos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos hechos cotidianos se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> carácter lúdico y<br />
formativo que practicaban, que serán <strong>la</strong>s que c<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
interés <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />
<strong>El</strong> carácter nobiliario <strong>de</strong> los principales personajes<br />
<strong>de</strong> estas <strong>crónica</strong>s, sólo ha permitido ahondar <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas físicas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social<br />
dirig<strong>en</strong>te; mostrándonos pocas refer<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong>s<br />
practicadas por <strong>el</strong> pueblo l<strong>la</strong>no.<br />
En este punto radica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te primaria<br />
utilizada <strong>en</strong> nuestro estudio: R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los hechos<br />
d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuoso señor, <strong>el</strong> señor don<br />
Migu<strong>el</strong> Lucas, muy digno con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. Esta<br />
<strong>crónica</strong> r<strong>el</strong>ata <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1455 hasta<br />
1471, personaje <strong>de</strong> extracción humil<strong>de</strong> que llegó a ost<strong>en</strong>tar<br />
un cargo <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na <strong>de</strong><br />
Enrique IV. Sin embargo, tuvo que huir a Jaén <strong>de</strong>bido a<br />
intrigas pa<strong>la</strong>ciegas, comparándose <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que llevó<br />
su alcaldía <strong>en</strong> Jaén con <strong>la</strong> <strong>de</strong> un patricio romano, si<strong>en</strong>do<br />
a <strong>la</strong> par guerrero y mec<strong>en</strong>as. Así adoptó un modo <strong>de</strong> vida<br />
caballeresco, <strong>en</strong>tregado a <strong>la</strong> actividad bélica y a <strong>la</strong>s diversiones,<br />
tanto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> noble rango como a <strong>la</strong>s popu<strong>la</strong>res,<br />
propias <strong>de</strong> sus raíces humil<strong>de</strong>s (Carc<strong>el</strong>ler, 2000).<br />
Por lo tanto, se trata <strong>de</strong> una <strong>crónica</strong> que, a difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> otras d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan II o <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Enrique IV, no sólo <strong>de</strong>scribe activida<strong>de</strong>s lúdicas<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza, sino que a<strong>de</strong>más se introduce<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s más propias d<strong>el</strong><br />
pueblo l<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> escasos estudios <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> actualidad. Varios historiadores como Rodríguez<br />
(1996) o La<strong>de</strong>ro (2004), han <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong> prolijidad<br />
<strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas y prácticas lúdicas cont<strong>en</strong>idas<br />
<strong>en</strong> este texto.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> esta introducción,<br />
se <strong>de</strong>fine <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> esta investigación<br />
como <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
físicas <strong>de</strong> recreación, cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong><br />
R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los hechos d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuo‑<br />
so señor, <strong>el</strong> señor don Migu<strong>el</strong> Lucas, muy digno con‑<br />
<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, para a <strong>través</strong> <strong>de</strong> dicho texto po<strong>de</strong>r<br />
llegar a conocer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s físicas que durante esa<br />
época servían <strong>de</strong> diversión y recreación a cada estam<strong>en</strong>to<br />
social.<br />
<strong>El</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo y su época<br />
La P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica repartía su geografía durante<br />
<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> <strong>en</strong> cinco reinos: Castil<strong>la</strong>, Aragón, Navarra,<br />
Portugal y Granada. Los cuatro primeros eran cristianos<br />
y habían conformado sus territorios a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reconquista,<br />
y <strong>el</strong> último <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, Granada, era <strong>el</strong> postrero fortín<br />
musulmán.<br />
Durante <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> Castil<strong>la</strong> estuvo<br />
gobernada por Juan II, que falleció <strong>en</strong> 1454, subi<strong>en</strong>do al<br />
trono su hijo Enrique IV, <strong>el</strong> cual fue acogido con gran<br />
júbilo por los nobles cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos, cansados d<strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo y,<br />
<strong>en</strong> muchos aspectos, ca<strong>la</strong>mitoso reinado <strong>de</strong> su prog<strong>en</strong>itor<br />
(Stanley, 1985). Sin embargo, este rey se caracterizó por<br />
su <strong>de</strong>sconfianza manifiesta hacia <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Liga Nobiliaria,<br />
por lo que tuvo que apoyarse <strong>en</strong> hidalgos o aristócratas<br />
sin título, a los que <strong>en</strong>nobleció a cambio <strong>de</strong> sus<br />
favores. Este fue <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo, a<br />
qui<strong>en</strong> <strong>en</strong>cumbró a uno <strong>de</strong> los puestos rectores d<strong>el</strong> Estado,<br />
concretam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong> con<strong>de</strong>stable, sin t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mínimas<br />
exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> edad ni capacidad para <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>beres requeridos a su cargo (Toral, 1987).<br />
Migu<strong>el</strong> Lucas, una vez que consigue <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Corte, se ve involucrado <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> los <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
políticos <strong>en</strong>tre bandos nobiliarios que caracterizaron este<br />
reinado y que, finalm<strong>en</strong>te, le llevaron a aceptar <strong>la</strong> alcaldía<br />
<strong>de</strong> Jaén y retirarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cortesana. En esta ciudad<br />
gobernó <strong>de</strong> forma autónoma hasta que fue asesinado<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1474 (C<strong>la</strong>re, 1988).<br />
<strong>El</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo es calificado por los cronistas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> época (Valera, Pal<strong>en</strong>cia y D<strong>el</strong> Castillo) como<br />
persona <strong>de</strong> poco espíritu, cierta cobardía y <strong>de</strong> baja extracción<br />
social. Este último aspecto siempre estuvo muy<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su vida, <strong>de</strong> forma que nunca olvidó sus raíces<br />
id<strong>en</strong>tificándose siempre con <strong>el</strong> tercer estado (Giménez,<br />
1984).<br />
Las activida<strong>de</strong>s físicas caballerescas<br />
En <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> llega a su culm<strong>en</strong> un proceso que se<br />
origina <strong>siglo</strong>s atrás, <strong>en</strong> concreto <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> xiii, como es<br />
<strong>la</strong> pérdida <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> caballería<br />
y que se ampara <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo cortesano, ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
ceremoniales, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> perpetuar una concepción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida agotada y cond<strong>en</strong>ada a <strong>de</strong>saparecer. Se trata<br />
<strong>de</strong> una sociedad resu<strong>el</strong>tam<strong>en</strong>te figurativa, esc<strong>en</strong>ográfica<br />
y apar<strong>en</strong>tal; que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>s acontecimi<strong>en</strong>tos lúdicos<br />
uno <strong>de</strong> los principales contextos don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba<br />
este complejo conjunto <strong>de</strong> gestos simbólicos que<br />
conformaban <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad d<strong>el</strong> i<strong>de</strong>al cortesano (Vic<strong>en</strong>te,<br />
2003).<br />
La literatura medieval hispana es rica <strong>en</strong> regimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> príncipes, tratados <strong>de</strong> caballería o<br />
<strong>crónica</strong>s <strong>de</strong> personajes nobiliarios. Gracias a estos<br />
textos, numerosos han sido los estudios sobre<br />
<strong>la</strong>s prácticas <strong>físico</strong>-lúdicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza medieval<br />
(Betancor, Santana, & Vi<strong>la</strong>nou, 2001; Domínguez,<br />
1995; Hernán<strong>de</strong>z, 2003; La<strong>de</strong>ro, 2004 Salvador,<br />
2004; Vic<strong>en</strong>te, 2003).<br />
La valía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
a <strong>la</strong>s prácticas lúdicas caballerescas, radica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
hecho <strong>de</strong> que estas activida<strong>de</strong>s son <strong>de</strong>scritas con gran<br />
colorismo, fasto y pompa.<br />
En primer lugar hay que <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> correr monte,<br />
como actividad lúdica <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cortesana ji<strong>en</strong><strong>en</strong>se. <strong>El</strong> con<strong>de</strong>stable participó<br />
<strong>en</strong> numerosas monterías, <strong>en</strong> su <strong>crónica</strong> se r<strong>el</strong>atan<br />
más <strong>de</strong> una doc<strong>en</strong>a, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> caza mayor.<br />
Estas monterías eran simi<strong>la</strong>res a otras <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos coetáneos: caballeros armados con <strong>la</strong>nzas<br />
y aves rapaces, batidores y jaurías <strong>de</strong> perros. Sin<br />
embargo, existe una cita sobre <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> <strong>la</strong> liebre<br />
muy <strong>de</strong>stacable por lo difer<strong>en</strong>te que es con respecto<br />
al resto. Se trata <strong>de</strong> una batida extraordinaria, sin<br />
<strong>la</strong> organización y preparación propias <strong>de</strong> esta actividad,<br />
ocurrida mi<strong>en</strong>tras Iranzo viajaba con <strong>la</strong> Corte<br />
regia por tierras <strong>de</strong> León: “su alteza corrió una <strong>de</strong>‑<br />
hesa vedada <strong>en</strong> que avía munchas, liebres […] Y <strong>el</strong><br />
señor con<strong>de</strong>stable f[iço tomar algunals bivas y echa]<br />
lles cascab<strong>el</strong>es; […] porque su altezay<strong>la</strong> se[ñora rei‑<br />
na] ovies<strong>en</strong> p<strong>la</strong>zer, fazía<strong>la</strong>s s[oltar y] corri<strong>en</strong><strong>la</strong>s por<br />
<strong>el</strong> canpo” (Cuevas, D<strong>el</strong> Arco, & D<strong>el</strong> Arco, 2001,<br />
p. 22).<br />
<strong>El</strong> carácter recreativo que introduce Iranzo <strong>en</strong> esta<br />
práctica, al capturar algunas liebres y colocarles un cascab<strong>el</strong><br />
para hacer más divertida, y también fácil, <strong>la</strong> caza<br />
posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, es completam<strong>en</strong>te novedoso <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to que se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sobre <strong>la</strong>s<br />
cacerías medievales.<br />
No obstante, <strong>la</strong>s monterías que más gustaban al<br />
con<strong>de</strong>stable eran <strong>la</strong>s que organizaba <strong>el</strong> lunes <strong>de</strong> Pascua.<br />
Tras <strong>la</strong> copiosa c<strong>en</strong>a con todos los notables <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Peña: “mandava soltar<br />
çiertos osos que alli avía mandado levar, e corr<strong>el</strong>los<br />
con canes e a<strong>la</strong>nos <strong>en</strong> somo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peñas <strong>de</strong> toda<br />
<strong>la</strong> cuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha fu<strong>en</strong>te” (Cuevas et al., 2001,<br />
p. 142).<br />
Esta montería ficticia y curiosam<strong>en</strong>te practicada <strong>en</strong><br />
horario nocturno, t<strong>en</strong>ía un marcado carácter <strong>de</strong> espectáculo<br />
público, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> única fija <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario festivo<br />
ji<strong>en</strong><strong>en</strong>se. A<strong>de</strong>más remite a una práctica muy común<br />
<strong>en</strong>tre los nobles cast<strong>el</strong><strong>la</strong>nos d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />
corral con animales, conocido como “animalias” (osos y<br />
jabalíes principalm<strong>en</strong>te, aunque también algunos exóticos<br />
como era <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los leones).<br />
Estas animalias no sólo eran utilizadas para <strong>la</strong> montería,<br />
también eran comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s corridas <strong>de</strong> toros:<br />
“Mandó correr ciertos toros <strong>en</strong> <strong>el</strong> alcáçar <strong>de</strong> Bailén.<br />
Y al ti<strong>en</strong>po que se corrieron, mandó soltar un leon<br />
muy‑gran<strong>de</strong>‑que allí , <strong>la</strong> qual espantó toda <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que<br />
andava corri<strong>en</strong>do los toros, y andovo a bu<strong>el</strong>tas d<strong>el</strong>los”<br />
(Cuevas et al., 2001, p. 31).<br />
Una característica a <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corridas <strong>de</strong> toros<br />
ji<strong>en</strong><strong>en</strong>se es que los jinetes y peones que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban<br />
a los toros son nombrados sin tratami<strong>en</strong>to ni <strong>de</strong>fer<strong>en</strong>cia<br />
alguna, lo que indica que no pert<strong>en</strong>ecían al círculo social<br />
más exclusivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte ji<strong>en</strong><strong>en</strong>se; <strong>de</strong> hecho Iranzo<br />
siempre aparece como espectador. Esta característica<br />
constituye una notable difer<strong>en</strong>cia con respecto a otras<br />
<strong>crónica</strong>s d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> (como por ejemplo <strong>El</strong> Victorial, <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> que Pero Niño aparece corri<strong>en</strong>do toros) y a <strong>la</strong> nobleza<br />
d<strong>el</strong> Siglo <strong>de</strong> Oro.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> con frecu<strong>en</strong>cia se hal<strong>la</strong>n citas<br />
d<strong>el</strong> tipo “corri<strong>en</strong>do toros e jugando cañas e andando<br />
a monte, e reçibi<strong>en</strong>do otros munchos serviçios e <strong>de</strong>por‑<br />
tes” (Cuevas et al., 2001, p. 15). Lo cual nos lleva a <strong>la</strong><br />
conclusión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> estas tres prácticas<br />
lúdicas conformaban uno <strong>de</strong> los cart<strong>el</strong>es festivos típicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />
Dos <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s ya han sido <strong>de</strong>scritas. Sobre<br />
<strong>la</strong> tercera, los juegos <strong>de</strong> cañas, <strong>de</strong>stacar que es<br />
<strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>ta con más refer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong>, llegando<br />
hasta treinta y seis <strong>la</strong>s citas específicas sobre<br />
<strong>la</strong> misma. La principal razón, que justifica que sea <strong>la</strong><br />
actividad lúdica más habitual, es que <strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable <strong>la</strong><br />
consi<strong>de</strong>raba es<strong>en</strong>cial para <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> caballero<br />
y <strong>la</strong> estableció como obligatoria los domingos y<br />
festivos.<br />
Iranzo, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> motivar a sus caballeros,<br />
solía honrar con suntuosos regalos a los que mejor lo<br />
hacían. En su <strong>crónica</strong> <strong>en</strong>contramos que “cada dia que<br />
avían <strong>de</strong> jugar a <strong>la</strong>s cañas mandava poner <strong>de</strong> su cámara<br />
çiertas joyas; convi<strong>en</strong>e a saber: camisas moriscas e to‑<br />
cas tuneçis e g<strong>en</strong>tiles almaizares” (Cuevas et al., 2001,<br />
pp. 99-100). Incluso existían jueces que valoraban qui<strong>en</strong><br />
era <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los participantes, existi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> norma <strong>de</strong><br />
que éste no pudiera ganar otro premio hasta pasados tres<br />
domingos.<br />
Uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes típicos <strong>de</strong> los juegos <strong>de</strong><br />
cañas era <strong>la</strong> teatralidad que los ro<strong>de</strong>aba, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
caracterización <strong>de</strong> los caballeros (<strong>en</strong> este caso también<br />
Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015 Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015<br />
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
11
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
12<br />
Ramírez, G. y Fernán<strong>de</strong>z, j. c. <strong>El</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> a <strong>través</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo<br />
actores), todo <strong>en</strong> aras d<strong>el</strong> espectáculo: “Se acordaron<br />
dozi<strong>en</strong>tos cavalleros <strong>de</strong> los más prinçipales y mejor<br />
arreados <strong>de</strong> su casa e <strong>de</strong> <strong>la</strong> çibdad <strong>de</strong> Jahén, <strong>la</strong> meitad<br />
<strong>de</strong> los quales fueron <strong>en</strong> ábito morisco, <strong>de</strong> barvas posti‑<br />
zas, e los otros cristianos” (Cuevas et al., 2001, p. 85).<br />
Aunque <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> cañas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te consistía <strong>en</strong><br />
una batal<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre caballeros, que utilizaban como armas<br />
adargas y afi<strong>la</strong>das cañas, <strong>en</strong> esta <strong>crónica</strong> <strong>en</strong>contramos<br />
una variante <strong>de</strong> esta práctica, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzar <strong>la</strong>s cañas por<br />
<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> como <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong> fuerza y precisión:<br />
“<strong>de</strong>pués <strong>de</strong> aver pasado carrera e echadas por lo<br />
alto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres munchas cañu<strong>el</strong>as, su merçed se iva<br />
con todos y se ponía <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta d<strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio”<br />
(Cuevas et al., 2001, p. 144).<br />
En muchas ocasiones <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> cañas v<strong>en</strong>ía precedido,<br />
también por imposición d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable como<br />
<strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> carreras a caballo. De<br />
hecho incluyó <strong>en</strong>tre sus reformas urbanísticas “<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ça<br />
d<strong>el</strong> Arraval; <strong>la</strong> qual, asi mesmo, mandó a linpiar […] a<br />
fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>sanchal<strong>la</strong>, porque aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> es <strong>la</strong> más prinçipal<br />
carrera do van a correr los cavallos” (Cuevas et al.,<br />
2001, p. 101).<br />
Otro <strong>de</strong> los juegos ecuestres practicados por los nobles<br />
ji<strong>en</strong><strong>en</strong>ses era <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> <strong>la</strong> sortija, según Rodríguez<br />
(1996), es <strong>en</strong> esta <strong>crónica</strong> don<strong>de</strong> aparece por primera<br />
vez esta actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r. Al igual que<br />
ocurría con los juegos <strong>de</strong> cañas, al con<strong>de</strong>stable le gustaba<br />
que los caballeros se disfrazaran o utilizaran máscaras.<br />
Sin embargo este no es <strong>el</strong> aspecto más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong><br />
este juego, sino <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ocasiones<br />
<strong>en</strong> que aparece <strong>de</strong>scrito, siempre era practicado por <strong>la</strong><br />
noche; sirva como ejemplo ilustrativo <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te cita:<br />
“<strong>el</strong> dicho señor con<strong>de</strong>stable mandó correr <strong>la</strong> sortija <strong>de</strong>‑<br />
<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> su posada […], bi<strong>en</strong> a tres oras <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche,<br />
con munchas antorchas e tronpetas e atabales” (Cuevas<br />
et al., 2001, p. 37).<br />
Llegados a este punto, una vez <strong>de</strong>scritas un gran número<br />
<strong>de</strong> prácticas lúdicas, mayoritariam<strong>en</strong>te propias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nobleza, cabe preguntarse por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s típicam<strong>en</strong>te<br />
caballerescas durante <strong>el</strong> periodo medieval. Nos referimos<br />
a los torneos, <strong>la</strong>s justas y los pasos <strong>de</strong> armas. La respuesta<br />
a esta cuestión es que esta <strong>crónica</strong>, sólo posee dos citas<br />
sobre torneos, una sobre justas y una sobre pasos <strong>de</strong> armas.<br />
Estos datos indican que no fueron activida<strong>de</strong>s muy<br />
popu<strong>la</strong>res y sólo hay que <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> teatralidad que <strong>la</strong>s<br />
ro<strong>de</strong>aba. Sirva como ejemplo <strong>la</strong> imitación que se hizo <strong>en</strong><br />
una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad (llegándose incluso a construir un<br />
pu<strong>en</strong>te) d<strong>el</strong> por <strong>en</strong>tonces famoso paso <strong>de</strong> Suero <strong>de</strong> Quiñones<br />
sobre <strong>el</strong> río Órbigo: “E fizo fazer un pu<strong>en</strong>te que<br />
atravesava <strong>la</strong> dicha p<strong>la</strong>ça, e <strong>de</strong>safió por su carta todos e<br />
qualesquier cavalleros e g<strong>en</strong>tiles onbres que por <strong>la</strong> dicha<br />
pu<strong>en</strong>te quisies<strong>en</strong> pasar” (Cuevas et al., 2001, p. 51).<br />
Las activida<strong>de</strong>s físicas popu<strong>la</strong>res<br />
Migu<strong>el</strong> Lucas era un noble <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> humil<strong>de</strong>, como<br />
otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> “nueva nobleza” creada por Enrique IV que, a<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éstos, nunca olvidará sus raíces id<strong>en</strong>tificándose<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> tercer estado (Giménez, 1984).<br />
Este hecho es <strong>de</strong> gran valor para esta investigación,<br />
ya que abre <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato a una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas,<br />
<strong>la</strong>s propias d<strong>el</strong> pueblo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que a día <strong>de</strong> hoy, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
escasos conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
De hecho, <strong>en</strong> varias ocasiones, se r<strong>el</strong>atan prácticas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que nobles y plebeyos participan por igual,<br />
<strong>el</strong>iminándose por mom<strong>en</strong>tos <strong>el</strong> férreo muro social que<br />
separaba a ambas c<strong>la</strong>ses. Este es <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> tradicional<br />
combate <strong>de</strong> huevos que t<strong>en</strong>ía lugar los Lunes <strong>de</strong><br />
Pascua <strong>en</strong>tre los señores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y los hort<strong>el</strong>anos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma:<br />
E puesto él <strong>en</strong> <strong>la</strong> torre <strong>de</strong> su posada, con munchos ca‑<br />
valleros, e los corredores e v<strong>en</strong>tanas e calles /[84 v.] ll<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>te, vino muncha g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Madal<strong>en</strong>a,<br />
con su castillo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, como lo solían fazer otros años.<br />
E com<strong>en</strong>çaron su conbate <strong>de</strong> huevos, unos con otros, <strong>el</strong><br />
más bravo d<strong>el</strong> mundo. E pasado <strong>el</strong> conbate, e gastados<br />
munchos huevos <strong>en</strong> <strong>el</strong>lo, mandó dar co<strong>la</strong>çión a toda <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>te (Cuevas et al., 2001, p. 105).<br />
La cita anterior <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> contexto don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba<br />
esta actividad, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te es más c<strong>la</strong>rificadora<br />
<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma:<br />
Este día, <strong>de</strong>pués <strong>de</strong> comer, mandava traer a pa<strong>la</strong>çio un<br />
castillo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra […] <strong>El</strong> qual, prestam<strong>en</strong>te, v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Madal<strong>en</strong>a aconpañado <strong>de</strong> los dichos ort<strong>el</strong>anos; los quales<br />
traían sus paveses e capotes vestidos, e puestos <strong>la</strong>s capi‑<br />
l<strong>la</strong>s para <strong>el</strong> conbate, […]. E v<strong>en</strong>ían dando munchas gritos,<br />
e fazi<strong>en</strong>do muy gran<strong>de</strong> roído; e los espingar<strong>de</strong>ros fazi<strong>en</strong>do<br />
munchos tiros. E v<strong>en</strong>idos con <strong>el</strong> dicho castillo, pasavánlo <strong>la</strong><br />
calle ad<strong>el</strong>ante fasta <strong>en</strong> par <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre. E llegados allí, co‑<br />
m<strong>en</strong>çávase un conbate muy gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> huevos cozidos contra<br />
los dichos ort<strong>el</strong>anos, y <strong>el</strong>los contra todos los otros; do se<br />
gastavan tres o quatro mil huevos, e durava <strong>el</strong> conbate una<br />
ora o dos (Cuevas et al., 2001, pp. 139-140).<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s citas anteriores, se pue<strong>de</strong> inferir que<br />
se trata <strong>de</strong> un combate <strong>en</strong> <strong>el</strong> que cada bando atacaba al<br />
contrario <strong>la</strong>nzándole huevos duros. Por un <strong>la</strong>do estaban<br />
los hort<strong>el</strong>anos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, ataviados con escudos<br />
y capas, y algunos espingar<strong>de</strong>ros que los apoyaban, todos<br />
<strong>el</strong>los t<strong>en</strong>ían como estructura <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva una especie<br />
<strong>de</strong> castillo <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra transportable. En <strong>el</strong> otro bando se<br />
<strong>en</strong>contraban los señores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tanas<br />
y balcones d<strong>el</strong> castillo, acribil<strong>la</strong>ban con huevos al<br />
bando contrario.<br />
Al finalizar este combate, <strong>el</strong> cual duraba hasta dos<br />
horas, todos los allí pres<strong>en</strong>tes sin importar su condición<br />
social, eran invitados a co<strong>la</strong>ción por <strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable.<br />
Otra práctica habitual, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se difuminaban<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias marcadas por <strong>el</strong> estatus social, eran<br />
los torneos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>bazas que t<strong>en</strong>ían lugar <strong>el</strong> Martes <strong>de</strong><br />
Carnaval:<br />
Y dado fin al dançar, v<strong>en</strong>ían todos los ort<strong>el</strong>anos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> çibdad con paveses e armaduras <strong>de</strong> cabeça, e traían<br />
muy gran<strong>de</strong>s ca<strong>la</strong>baças <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos. E <strong>en</strong> <strong>la</strong> dicha ca‑<br />
lle fazían un gran<strong>de</strong> torneo, muy bravo, <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baças;<br />
dándose con <strong>el</strong><strong>la</strong>s fasta que non quedava ninguna sana.<br />
E <strong>de</strong>pués d<strong>el</strong> torneo acabado, mandava traer co<strong>la</strong>ción<br />
para todos los que alli se ayuntavan (Cuevas et al.,<br />
2001, p. 138).<br />
Esta parodia <strong>de</strong> torneo, imitación popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los auténticos<br />
torneos caballerescos, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba a dos bandos<br />
<strong>de</strong> hort<strong>el</strong>anos que se golpeaban con ca<strong>la</strong>bazas secas, <strong>la</strong>s<br />
cuales formaban un gran estru<strong>en</strong>do al romperse contra<br />
los escudos y capacetes <strong>de</strong> los adversarios. Nobles y plebeyos<br />
asistían al mismo y <strong>de</strong>spués, tal y como se r<strong>el</strong>ata,<br />
eran invitados a co<strong>la</strong>ción.<br />
La tar<strong>de</strong> d<strong>el</strong> mismo día, martes <strong>de</strong> Carnaval o <strong>de</strong><br />
carnestol<strong>en</strong>das, se corría <strong>la</strong> sortija <strong>de</strong> forma burlesca,<br />
remedando al que era gran <strong>en</strong>emigo d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable, <strong>el</strong><br />
Maestre <strong>de</strong> Santiago:<br />
E mandó traer allí un loco que se l<strong>la</strong>ma[va] maestre<br />
<strong>de</strong> Santiago […] E luego corrió <strong>la</strong> sortija que estava uesta,<br />
Pero Gómez <strong>de</strong> Ocaña, su vallestero <strong>de</strong> maça; e <strong>de</strong>sque<br />
<strong>la</strong> ovo levado tres vezes, vinieron todos los pajes con po‑<br />
rras <strong>de</strong> cuero <strong>en</strong>botidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>na, e por mandado d<strong>el</strong> dicho<br />
maestre, dizi<strong>en</strong>do que era su vasallo y él su maestre, dié‑<br />
ronle tantos porrazos, que lo ovieran <strong>de</strong> matar, fasta que<br />
lo corrieron <strong>de</strong> allí (Cuevas et al., 2001, p. 95).<br />
Esta diversión satírica conformaba, junto con <strong>el</strong> torneo<br />
<strong>de</strong> ca<strong>la</strong>bazas, los gran<strong>de</strong>s espectáculos <strong>de</strong> ese día tan<br />
seña<strong>la</strong>do. Como afirma Rodríguez (1996) su importan-<br />
cia y repercusión era tal, que llegaban a practicarse incluso<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> lluvia.<br />
Por último, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a activida<strong>de</strong>s propias d<strong>el</strong> pueblo,<br />
<strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable, <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> mejorar<br />
<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r bélico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad fronteriza que gobernaba,<br />
no sólo tomó medidas para <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los caballeros<br />
ji<strong>en</strong><strong>en</strong>ses (como por ejemplo organizar frecu<strong>en</strong>tes<br />
juegos <strong>de</strong> cañas), sino que hizo lo propio con los ballesteros<br />
que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> nómina.<br />
Esta tropa era, por lo g<strong>en</strong>eral, g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> baja estopa<br />
sin especialización ni adiestrami<strong>en</strong>to específico. <strong>El</strong> arma<br />
que utilizaban era consi<strong>de</strong>rada ruin, pero muy eficaz,<br />
por lo que no había ejército que se preciase que no tuviera<br />
al m<strong>en</strong>os una división <strong>de</strong> ballesteros.<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que esta solda<strong>de</strong>sca mejorara su<br />
pericia y <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> divertirse <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s poco lícitas,<br />
que habitualm<strong>en</strong>te acababan <strong>en</strong> reyertas, <strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable<br />
ord<strong>en</strong>ó:<br />
Asi mesmo, çerca <strong>de</strong> los vallesteros, mandó vedar to‑<br />
dos los juegos <strong>de</strong> dados e naipes e otros juegos semejantes;<br />
e mandó que fizies<strong>en</strong> terreros <strong>en</strong> çiertos lugares, pegado a<br />
los muros, <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha çibdad. E todos<br />
los domingos e fiestas mandó que jugas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> vallesta con<br />
quadrillos. E por les más a <strong>el</strong>lo animar, él mismo iva a<br />
jugar munchas vezes con <strong>el</strong>los; un dia con unos e otro dia<br />
con otros (Cuevas et al., 2001, p. 100).<br />
Por tanto, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong>,<br />
Iranzo creó zonas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to para los ballesteros.<br />
Éstos t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>arse todos los<br />
domingos y días <strong>de</strong> fiesta, y él, para dar ejemplo, solía<br />
acercarse esos días a practicar con <strong>el</strong>los. Un ejemplo<br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong> proximidad que siempre mostró Iranzo hacia<br />
<strong>el</strong> tercer estado.<br />
La danza y <strong>el</strong> baile<br />
La actividad lúdica más común <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas y c<strong>el</strong>ebraciones,<br />
tanto cortesanas como popu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>scritas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo son <strong>la</strong>s danzas<br />
y los bailes. Hasta cincu<strong>en</strong>ta y dos citas difer<strong>en</strong>tes<br />
sobre estas prácticas han sido hal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to,<br />
si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s únicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> mujer participa<br />
activam<strong>en</strong>te.<br />
A pesar <strong>de</strong> esta gran abundancia <strong>de</strong> citas, los pasos y<br />
movimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong> estas prácticas no han sido <strong>de</strong>scritos.<br />
Una posible razón que justifica <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
específica <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> que<br />
Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015 Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015<br />
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
13
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
14<br />
Ramírez, G. y Fernán<strong>de</strong>z, j. c. <strong>El</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> a <strong>través</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Iranzo<br />
estos bailes y danzas iban r<strong>en</strong>ovándose con cierta asiduidad,<br />
tal y como indican fragm<strong>en</strong>tos como <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />
“Y <strong>en</strong> esto y <strong>en</strong> munchos bailes <strong>de</strong> nuevas maneras, pa‑<br />
saron ti<strong>en</strong>po aqu<strong>el</strong> dia, <strong>de</strong>pués <strong>de</strong> comer fasta ora <strong>de</strong><br />
nona” (Cuevas et al., 2001, p. 43).<br />
De los escasos datos específicos, que pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>erse<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s numerosas citas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tal,<br />
<strong>de</strong>stacan los sigui<strong>en</strong>tes. En primer lugar, <strong>el</strong><br />
hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> cronista parece distinguir, sobre todo<br />
<strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> danza, más<br />
propia d<strong>el</strong> estam<strong>en</strong>to nobiliario, y <strong>el</strong> baile, <strong>de</strong> carácter<br />
más popu<strong>la</strong>r.<br />
En segundo lugar, hay que <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong>s danzas y<br />
bailes solían practicarse tras sucul<strong>en</strong>tos y pesados banquetes,<br />
posiblem<strong>en</strong>te con los objetivos <strong>de</strong> ayudar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
proceso digestivo y <strong>de</strong> evitar <strong>el</strong> sopor postpandrial. Así,<br />
se hal<strong>la</strong>n con frecu<strong>en</strong>cia citas como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “De‑<br />
pués que ovieron comido e <strong>la</strong>s mesas fueron levantadas,<br />
los ministr<strong>el</strong>es <strong>la</strong>s duçainas tocando, <strong>el</strong> dicho señor con‑<br />
<strong>de</strong>stable con <strong>la</strong> señora con<strong>de</strong>sa a dançar se levantó”<br />
(Cuevas et al., 2001, p. 114).<br />
En tercer y último lugar, subrayar que <strong>en</strong> muchas ocasiones<br />
se citan junto a los bailes y danzas <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
los “cosautes”: “E ya d<strong>el</strong> todo <strong>el</strong> dia pasado e <strong>la</strong> noche<br />
v<strong>en</strong>ida e grant parte d<strong>el</strong><strong>la</strong> pasada <strong>en</strong> bai<strong>la</strong>r e dançar e<br />
cosautes” (Cuevas et al., 2001, p. 43). <strong>El</strong> significado <strong>de</strong><br />
este término ha sido estudiado con anterioridad por varios<br />
autores, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> teoría más aceptada <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida<br />
por Aubrun (1942), <strong>el</strong> cual afirma que se trata <strong>de</strong> algún<br />
juego cortés o danza cantada <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extranjero, don<strong>de</strong><br />
los participantes cambiando sin cesar <strong>de</strong> lugar cantan por<br />
turnos un cuplé, quizás improvisado, como respuesta al<br />
preced<strong>en</strong>te y punto <strong>de</strong> partida d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te.<br />
Los juegos <strong>de</strong> niños<br />
A los niños y niñas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media, según<br />
García (1998), los adultos les disp<strong>en</strong>saron, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
un trato cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ambival<strong>en</strong>cia que s<strong>en</strong>tían hacia<br />
<strong>el</strong>los. Por un <strong>la</strong>do eran apreciados porque aseguraban <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y eran un seguro para <strong>la</strong> vejez. Sin embargo,<br />
por otro <strong>la</strong>do, eran vistos como seres inútiles, indignos<br />
<strong>de</strong> confianza, m<strong>en</strong>tirosos, fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> preocupación y<br />
trabajo para los mayores. Por tanto se les valoraba por<br />
lo que podían llegar a ser y no simplem<strong>en</strong>te por lo que<br />
eran, proporcionaban o hacían.<br />
Esta situación explica <strong>la</strong>s escasas refer<strong>en</strong>cias que se<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sobre los juegos <strong>de</strong> los niños y niñas<br />
medievales. Sin embargo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros tex-<br />
tos coetáneos, y haci<strong>en</strong>do una vez más a<strong>la</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> su valía<br />
como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> <strong>crónica</strong> d<strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable<br />
Iranzo cita varios juegos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />
<strong>El</strong> contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> estos juegos es <strong>el</strong><br />
Domingo <strong>de</strong> Pascua <strong>de</strong> Resurrección d<strong>el</strong> año 1470, día<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se procedió a r<strong>en</strong>ovar <strong>la</strong> mojonera que dividía<br />
los términos <strong>de</strong> Andújar y Jaén. <strong>El</strong> con<strong>de</strong>stable, acompañado<br />
<strong>de</strong> su séquito y <strong>de</strong> varios niños, se reunió con<br />
los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra ciudad, los cuales también<br />
contaban con varios niños. La finalidad que se perseguía<br />
con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los niños era <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar constancia<br />
para <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> lo que allí se acordara.<br />
En varios <strong>de</strong> los nuevos mojones <strong>de</strong> división, los niños<br />
realizaron algún tipo <strong>de</strong> actividad. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales formaban parte <strong>de</strong> los juegos infantiles que tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
practicaban. A continuación se pres<strong>en</strong>ta una<br />
s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos que sintetiza estas prácticas:<br />
Y porque quedase memoria y <strong>en</strong> los ti<strong>en</strong>pos adv<strong>en</strong>i‑<br />
<strong>de</strong>ros sobre los dichos términos non oviese <strong>de</strong>bate nin<br />
dubda ninguna, <strong>el</strong> dicho señor con<strong>de</strong>stable, estando a<br />
cavallo, echó una <strong>la</strong>nça que t<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano <strong>en</strong> <strong>el</strong> di‑<br />
cho pozu<strong>el</strong>o […] e luego, todos los moços e niños que<br />
estavan a <strong>de</strong>rredor d<strong>el</strong> dicho pozo, tomando <strong>el</strong> agua dél<br />
con <strong>la</strong>s manos, se mojaron unos a otros un rato […],<br />
jugaron un gran<strong>de</strong> rato <strong>en</strong> <strong>de</strong>rredor d<strong>el</strong> dicho mojón un<br />
juego que dizían do <strong>la</strong>s yeguas <strong>en</strong> <strong>el</strong> prado; y <strong>de</strong>sque<br />
ovieron jugado, diéronse a puñadas fasta que <strong>el</strong> dicho<br />
señor con<strong>de</strong>stable los mandó <strong>de</strong>spartir […] E por me‑<br />
moria, los dichos moços e mochachos mataron un car‑<br />
nero a cañaverazos, con cañas agudas; e le cortaron <strong>la</strong><br />
cabeça <strong>la</strong> qual fue soterrada <strong>en</strong> medio d<strong>el</strong> dicho mojón<br />
[…] Y <strong>de</strong>pués que <strong>el</strong> dicho toro fue allí corrido por <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pie e munchos moços e niños que alli fueron<br />
ayuntados (Cuevas et al., 2001, pp. 348-353).<br />
De <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas dos <strong>de</strong>stacan como típicos<br />
juegos infantiles. En primer lugar <strong>el</strong> echarse agua <strong>de</strong><br />
un pozo unos a otros, juego que, según se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>crónica</strong>, era habitual <strong>en</strong>tre los niños ji<strong>en</strong><strong>en</strong>ses.<br />
En segundo lugar está <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado “yeguas <strong>en</strong> <strong>el</strong> prado”,<br />
d<strong>el</strong> que no aparece ninguna explicación o caracterización<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>crónica</strong>. La única refer<strong>en</strong>cia hal<strong>la</strong>da al respecto<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Días G<strong>en</strong>iales o Lúdricos, <strong>de</strong> Caro<br />
(1626, edición <strong>de</strong> Eti<strong>en</strong>vre, 1978, p. 161), que <strong>de</strong>scribe<br />
un juego propio <strong>de</strong> niñas al que d<strong>en</strong>omina “¿A dó <strong>la</strong>s<br />
yeguas?” En este juego <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> corro giran al son<br />
<strong>de</strong> una canción y una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fuera d<strong>el</strong><br />
corro, trata <strong>de</strong> agarrarse a algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> éste. Por su parte<br />
<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> corro tratan <strong>de</strong> no ser agarradas.<br />
Conclusiones<br />
La investigación realizada sobre <strong>la</strong> R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los<br />
hechos d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuoso señor, <strong>el</strong> señor<br />
don Migu<strong>el</strong> Lucas, muy digno con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> ha<br />
puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> excepcional valía <strong>de</strong> esta <strong>crónica</strong><br />
d<strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong>, <strong>la</strong> cual se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras coetáneas<br />
<strong>en</strong> dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que presta a<br />
fiestas y c<strong>el</strong>ebraciones, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción porm<strong>en</strong>orizada<br />
que hace <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas físicas <strong>de</strong> carácter lúdico, tanto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza como d<strong>el</strong> pueblo l<strong>la</strong>no.<br />
Migu<strong>el</strong> Lucas promocionó <strong>de</strong> forma exagerada espectáculos<br />
públicos variados, como juegos <strong>de</strong> cañas, <strong>de</strong><br />
sortija, combates <strong>de</strong> huevos… Todo <strong>el</strong>lo con dos finalida<strong>de</strong>s<br />
fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> preparación para <strong>la</strong> guerra, algo<br />
lógico si<strong>en</strong>do Jaén una ciudad fronteriza y <strong>el</strong> control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> plebe, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>tes distracciones con<br />
que se les <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ía. Al respecto, hay que <strong>de</strong>stacar que<br />
muchas <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>ían un gran número <strong>de</strong><br />
espectadores, por lo que <strong>el</strong> montaje <strong>de</strong> gradas era algo<br />
habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Jaén.<br />
En r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s prácticas lúdicas nobiliarias hay que<br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> caballería, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se daba<br />
una exagerada preocupación por los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos estéticos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. De tal forma que continuam<strong>en</strong>te se introducían<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos artificiosos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> torneos,<br />
juegos <strong>de</strong> cañas... que buscaban acrec<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> prestigio<br />
<strong>de</strong> los caballeros participantes <strong>en</strong> estas li<strong>de</strong>s. Esta característica<br />
sitúa a esta <strong>crónica</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> otros<br />
textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día a ultranza un<br />
i<strong>de</strong>al caballeresco cuyos principios <strong>de</strong>finitorios estaban<br />
<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia, pero que constituían <strong>la</strong> base idiosincrásica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza.<br />
Como afirma Giménez (1984), estos <strong>ejercicio</strong>s bélicos<br />
ya han perdido <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>siglo</strong> <strong>xv</strong> su primera finalidad,<br />
para quedar convertidos <strong>en</strong> meras exhibiciones o espectáculos.<br />
Durante los <strong>siglo</strong>s xii al xiv estos <strong>ejercicio</strong>s formaban<br />
parte d<strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> caballero <strong>en</strong> época <strong>de</strong><br />
inactividad guerrera; sin embargo <strong>en</strong> los <strong>siglo</strong>s <strong>xv</strong> y <strong>xv</strong>i<br />
se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> meros juegos, muy cercanos a lo que es<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>porte <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
Por todo <strong>el</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que trataban <strong>de</strong><br />
imponer <strong>crónica</strong>s y textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>el</strong> i<strong>de</strong>al caballeresco<br />
agonizaba, prueba <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son <strong>la</strong>s imitaciones<br />
burlescas que <strong>el</strong> pueblo hacía <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s típicam<strong>en</strong>te<br />
caballerescas, como por ejemplo <strong>el</strong> torneo <strong>de</strong><br />
ca<strong>la</strong>bazas. Los nobles estaban com<strong>en</strong>zando a aburguesarse,<br />
ahora era <strong>la</strong> corte con sus refinados modales y<br />
protocolos, <strong>el</strong> ámbito don<strong>de</strong> transcurrían sus batal<strong>la</strong>s<br />
por <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r.<br />
Finalm<strong>en</strong>te indicar que numerosos autores, como<br />
Hernán<strong>de</strong>z (2003) y Salvador (2004), han <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja Edad Media y al igual que pasó <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />
<strong>de</strong> países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s lúdicas más<br />
importantes eran <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza. Sin <strong>en</strong>trar<br />
a discutir <strong>la</strong> afirmación anterior, los resultados <strong>de</strong> esta<br />
investigación pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> nobleza<br />
t<strong>en</strong>ía un amplio repertorio <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas, <strong>el</strong><br />
pueblo l<strong>la</strong>no también contaba con una nutrida cantidad<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s físicas para su diversión. Afortunadam<strong>en</strong>te<br />
<strong>el</strong> orig<strong>en</strong> humil<strong>de</strong> <strong>de</strong> Iranzo y sus frecu<strong>en</strong>tes acercami<strong>en</strong>tos<br />
con <strong>el</strong> tercer estado, han permitido conocer a<br />
<strong>través</strong> <strong>de</strong> su <strong>crónica</strong> estas activida<strong>de</strong>s popu<strong>la</strong>res, sobre<br />
<strong>la</strong>s que se t<strong>en</strong>ían escasas o nu<strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias previas.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Arostegui, J. (2001). La investigación histórica: Teoría y Método. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Crítica.<br />
Aubrun, C. (1942). La <strong>crónica</strong> <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo. Algunas<br />
luces sobre <strong>la</strong> génesis d<strong>el</strong> teatro <strong>en</strong> España. Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong><br />
letras <strong>de</strong> Bur<strong>de</strong>os. Boletín hispánico (44), 40-60.<br />
Betancor, M. A., Santana, G., & Vi<strong>la</strong>nou, H. C. (2001). De spectacu‑<br />
lis. Ayer y hoy d<strong>el</strong> espectáculo <strong>de</strong>portivo. Madrid: Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Palmas <strong>de</strong> Gran Canaria.<br />
Carc<strong>el</strong>ler, M.ª P. (2000). <strong>El</strong> asc<strong>en</strong>so político <strong>de</strong> Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo.<br />
Ennoblecimi<strong>en</strong>to y caballería al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> monarquía. Boletín<br />
d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Estudios Gi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>ses (176), 11-30.<br />
Caro, R. (1626). Días g<strong>en</strong>iales o lúdricos. En J. P. Eti<strong>en</strong>vre (Ed.)<br />
(1978). Madrid: Espasa-Calpe.<br />
C<strong>la</strong>re, L. (1988). <strong>El</strong> con<strong>de</strong>stable, <strong>la</strong> música y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r. Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
facultad <strong>de</strong> letras <strong>de</strong> Bur<strong>de</strong>os. Boletín hispánico (90), 27-57.<br />
Cuevas, J., D<strong>el</strong> Arco, J., & D<strong>el</strong> Arco, J. (2001). R<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los he‑<br />
chos d<strong>el</strong> muy magnífico e más virtuoso señor, <strong>el</strong> señor don Migu<strong>el</strong><br />
Lucas, muy digno con<strong>de</strong>stable <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. Jaén: Universidad <strong>de</strong> Jaén<br />
y Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jaén.<br />
Domínguez, J. L. (1995). Reflexiones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> he‑<br />
cho <strong>de</strong>portivo. Zarautz: Servicio editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad d<strong>el</strong> País<br />
Vasco.<br />
García, M.ª C. (1998). <strong>El</strong>em<strong>en</strong>tos para una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad Media. En J. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iglesia (Coord.),<br />
La vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Media. VII Semana <strong>de</strong> Estudios Medie‑<br />
vales: Nájera, d<strong>el</strong> 4 al 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1997 (pp. 223-252). Logroño:<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios Riojanos.<br />
Giménez, A. (1984). Ceremonia y juegos <strong>de</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte d<strong>el</strong><br />
con<strong>de</strong>stable Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo. Boletín d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
Gi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>ses (120), 84-103.<br />
Hernán<strong>de</strong>z, M. (2003). Antropología d<strong>el</strong> <strong>de</strong>porte <strong>en</strong> España. Madrid:<br />
Librerías <strong>de</strong>portivas Esteban Sanz S. L.<br />
La<strong>de</strong>ro, M. A. (2004). Las fiestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura medieval. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Areté.<br />
Rodríguez, J. (1996). La vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Jaén <strong>en</strong> tiempos d<strong>el</strong><br />
con<strong>de</strong>stable Iranzo. Jaén: Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jaén. Servicio <strong>de</strong> Publicaciones.<br />
Salvador, J. L. (2004). <strong>El</strong> <strong>de</strong>porte <strong>en</strong> occid<strong>en</strong>te. Historia, cultura y<br />
política. Madrid: Ediciones Cátedra.<br />
Stanley, G. (1985). La España medieval. Madrid: P<strong>la</strong>yor.<br />
Toral, E. (1987). Jaén y <strong>el</strong> con<strong>de</strong>stable Migu<strong>el</strong> Lucas <strong>de</strong> Iranzo. Boletín<br />
d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Estudios Gi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>ses (123), 13-112.<br />
Vic<strong>en</strong>te, M. (2003). La repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> corte imaginada<br />
<strong>de</strong> Alfonso X “<strong>El</strong> Sabio”. Educación corporal y legitimación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Partida Apunts. Educación Física y<br />
Deportes (73), 6-18.<br />
Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015 Apunts. Educación Física y Deportes. 2010, N.º 102. 4.º trimestre, pp. 9-15. ISSN-1577-4015<br />
CIENCIAS HUMANAS Y SOCIALES – fORO “jOSé MARíA CAgIgAL”<br />
1985201025aniversario<br />
15