tema 42 la épica medieval. los cantares de gesta. el ... - Proyecto Aula
tema 42 la épica medieval. los cantares de gesta. el ... - Proyecto Aula
tema 42 la épica medieval. los cantares de gesta. el ... - Proyecto Aula
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
TEMA <strong>42</strong><br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE<br />
GESTA. EL CANTAR DE MIO CID.<br />
ESQUEMA<br />
1. LA ÉPICA MEDIEVAL<br />
1.1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> <strong>medieval</strong>.<br />
1.2. Textos hispánicos perdidos. Su reconstrucción.<br />
1.2.1. La supuesta <strong>épica</strong> <strong>de</strong> <strong>tema</strong> árabe.<br />
1.2.2. La <strong>épica</strong> carolingia.<br />
1.2.3. El Poema <strong>de</strong> Fernán González.<br />
1.2.4. Los siete infantes <strong>de</strong> Lara.<br />
1.2.5. Otras obras <strong>épica</strong>s.<br />
1.3. Las Moceda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Rodrigo.<br />
2. EL CANTAR DE MIO CID.<br />
2.1. Re<strong>la</strong>tos <strong>medieval</strong>es <strong>de</strong>l Cid.<br />
2.2. El cantar.<br />
2.3. E<strong>la</strong>boraciones post<strong>medieval</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l Cid.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 1 <strong>de</strong> 29
1. LA ÉPICA MEDIEVAL.<br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
1. 1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> <strong>medieval</strong>.<br />
Los <strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> son <strong>la</strong> versión europea <strong>medieval</strong> <strong>de</strong> un<br />
género universal: <strong>la</strong> <strong>épica</strong> tradicional cantada. Existe, no tan<br />
universalmente como <strong>la</strong> lírica, pero sí en muchas partes y en diferentes<br />
épocas. La <strong>épica</strong> es una narración heroica en verso. Poesía narrativa <strong>de</strong><br />
composición y difusión oral. Cuenta hazañas <strong>de</strong> un héroe, individual o<br />
colectivo, fuertemente arraigado en su contexto. El <strong>tema</strong> preferido es <strong>el</strong><br />
conflicto bélico, y su<strong>el</strong>e tener un pap<strong>el</strong> aglutinador <strong>de</strong> una colectividad.<br />
Toda <strong>la</strong> <strong>épica</strong> posee rasgos comunes en <strong>la</strong>s diferentes culturas.<br />
Hay dos tipos <strong>de</strong> <strong>épica</strong>:<br />
Épica heroica, popu<strong>la</strong>r, oral, y <strong>la</strong> <strong>épica</strong> culta, escrita, que en <strong>la</strong><br />
Edad Media y <strong>el</strong> Renacimiento entronca directamente con <strong>la</strong> Eneida.<br />
En <strong>la</strong> E.M. esta <strong>épica</strong> culta se nos presenta en <strong>la</strong>tín, aunque hay<br />
algunos ejemp<strong>los</strong> en romance, como <strong>el</strong> Libro <strong>de</strong> Alexandre. Ambas son<br />
diferentes en cuanto a rasgos estilísticos, aun con características<br />
narrativas comunes. La diferencia esencial entre <strong>épica</strong> culta y heroica<br />
no está en <strong>el</strong> autor o en <strong>el</strong> <strong>tema</strong>, sino al público al que van dirigidos.<br />
Por ej. CMC v.2208, <strong>la</strong> voz <strong>de</strong>l jug<strong>la</strong>r se dirige al pueblo y les dice:<br />
“Sabor abrie<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser e <strong>de</strong> comer en <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>cio”. Esto nos sugiere un<br />
tipo <strong>de</strong> público popu<strong>la</strong>r, al que le gustaría estar en un pa<strong>la</strong>cio (porque<br />
no ha estado nunca). En <strong>el</strong> PMC hay muchos casos <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>ción directa<br />
al público: (v.2764) “mas yo vos diré...”. La re<strong>la</strong>ción jug<strong>la</strong>rpúblico es<br />
muy directa, y aparece sobre todo en momentos <strong>de</strong> tensión<br />
argumental.<br />
Los <strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> popu<strong>la</strong>res son poemas narrativos <strong>de</strong><br />
carácter histórico difundidos públicamente. Es muy importante que se<br />
conserven <strong>los</strong> nombres y <strong>la</strong>s circunstancias históricas <strong>de</strong> <strong>los</strong> personajes.<br />
En <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuentos, <strong>de</strong> historias en prosa, se conservan<br />
esqu<strong>el</strong>etos narrativos, esquemas abstractos que se van repitiendo,<br />
escenas que transcurren en lugares imaginarios y en épocas pasadas.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 2 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
El verso, al contrario, nació como memoria. En general, hay un<br />
lenguaje literal y otro no literal. La poesía es un lenguaje literal.<br />
Interesa conservar <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras tal y como se compusieron en una<br />
ocasión, y se repiten en <strong>los</strong> mismos términos. Para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />
muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos históricos que recogen <strong>la</strong>s crónicas hemos <strong>de</strong><br />
pensar en <strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> perdidos. Aunque poseemos pocos en<br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no, <strong>el</strong> género es muy conocido, p.ej. en francés, y hay muchas<br />
referencia en España a <strong>los</strong> <strong>tema</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>cantares</strong>, o a éstos mismos. El<br />
cantar se remontaría a <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>los</strong> sucesos, o poco <strong>de</strong>spués; <strong>de</strong>be<br />
ser cercano, para que se puedan recordar <strong>los</strong> nombres, orígenes, etc. Lo<br />
cual no significa que <strong>los</strong> hechos narrados en <strong>los</strong> <strong>cantares</strong> sean<br />
auténticos. Los que son auténticos son <strong>los</strong> personajes.<br />
La Estoria <strong>de</strong> España o sus fuentes seña<strong>la</strong>n que <strong>de</strong> sus historias<br />
circu<strong>la</strong>n a veces versiones orales, que no son <strong>la</strong>s que <strong>el</strong><strong>los</strong> incluyen, <strong>la</strong>s<br />
“fab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>”; y que estas no están escritas, sino que circu<strong>la</strong>n<br />
oralmente. Pero para <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia que no hay<br />
documentación escrita, <strong>el</strong> rey y otros cronistas se <strong>de</strong>dican a prosificar<br />
<strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>.<br />
En <strong>la</strong> <strong>épica</strong> popu<strong>la</strong>r <strong>los</strong> poemas son recitados con una<br />
musicalidad. D<strong>el</strong> PMC (ni <strong>de</strong> otros textos) no nos ha llegado <strong>la</strong> música.<br />
Los cantores <strong>de</strong> poesía <strong>épica</strong> son siempre analfabetos. Parece que sólo<br />
<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong>l analfabeto se presta a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> esta<br />
poesía. El cantor interioriza una forma <strong>de</strong> lenguaje en <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras tienen su ritmo y música propios. Tiene su propia lengua<br />
poética, con versos formu<strong>la</strong>rios. El jug<strong>la</strong>r no sólo era recitador o<br />
cantante, sino también una especie <strong>de</strong> actor. P.ej. en <strong>el</strong> v.13 <strong>de</strong>l PMC<br />
“Meçió Mio Cid <strong>los</strong> ombros e engrameó <strong>la</strong> tiesta” es <strong>de</strong> suponer que <strong>el</strong><br />
jug<strong>la</strong>r acompañaba con sus movimientos lo que dice <strong>el</strong> texto. El jug<strong>la</strong>r<br />
tiene pendiente al público, y amplía o reduce <strong>el</strong> texto según su<br />
auditorio.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 3 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
La <strong>épica</strong> sitúa <strong>la</strong> narración en una edad heroica, quizás muy<br />
remota, capaz <strong>de</strong> incitar a <strong>los</strong> coetáneos a emu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s glorias <strong>de</strong> sus<br />
antepasados.<br />
¿Cuál fue esta edad heroica en España? 1 .<br />
Creemos que <strong>la</strong> invasión árabe y <strong>los</strong> primeros estadios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Reconquista inspiraron una <strong>épica</strong> contemporánea a <strong>los</strong> hechos. Sólo a<br />
principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> hay pruebas <strong>de</strong> una edad<br />
heroica.<br />
La lengua <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>cantares</strong>. La e paragógica.<br />
La poesía <strong>épica</strong> tiene un cierto aire arcaico, que le da majestad.<br />
Transmite un mensaje <strong>de</strong> tiempos heroicos.<br />
Una <strong>de</strong> sus características es <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> e paragógica, o<br />
paragoge. Se trata <strong>de</strong> añadir una e a una pa<strong>la</strong>bra aguda a final <strong>de</strong>l<br />
verso, que a veces pue<strong>de</strong> ser etimológica, pero que en <strong>la</strong> época ya no<br />
se usa. Así “leále” y “prestár(e)” riman entre sí añadiendo <strong>la</strong> e. “Tomó”<br />
y “tomve´” son equivalentes métricamente. La e paragógica es<br />
característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> y <strong>la</strong> lírica tradicional. Este uso viene <strong>de</strong>l paso<br />
<strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín vulgar al cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no. A partir <strong>de</strong> una época se pier<strong>de</strong> en<br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no <strong>la</strong> e final tras una serie <strong>de</strong> consonantes: n, l, s, z, f, r.<br />
Ej: <strong>la</strong>t. panem > <strong>la</strong>t. vulg. pane > cast. pan<br />
El paso <strong>de</strong> e > Ø fue lento. Durante una época hubo vaci<strong>la</strong>ción,<br />
pues <strong>la</strong> etimología autorizaba <strong>la</strong>s dos soluciones (pane / pan). Esto hizo<br />
que se dudase en formas que no tenían <strong>la</strong> e etimológica, y se forman<br />
analógicamente pa<strong>la</strong>bras como “tomó<strong>de</strong>”, <strong>de</strong> “tomod < tomaut<br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
esto nos confirma que <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>épica</strong> tiene lugar en<br />
<strong>la</strong> época <strong>de</strong> vaci<strong>la</strong>ción, o sea en <strong>el</strong> s. X.<br />
El estilo oral formu<strong>la</strong>rio.<br />
Los estudios <strong>de</strong> Lord y Parry <strong>de</strong> 1920 sobre <strong>la</strong> <strong>épica</strong> yugoes<strong>la</strong>va<br />
hizo que <strong>los</strong> investigadores aceptaran sus procedimientos. Es probable<br />
que <strong>el</strong> manuscrito <strong>de</strong>l C.M.C. <strong>de</strong>scienda <strong>de</strong> un texto oral dictado<br />
imperfectamente. Algunas investigaciones han sugerido que <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> histórica conservada, aunque <strong>de</strong>masiado<br />
frecuente para tratarse <strong>de</strong> un mero producto <strong>de</strong>l azar, no lo es<br />
suficiente para reve<strong>la</strong>rnos <strong>la</strong> composición oral <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
La dicción formu<strong>la</strong>r pudo ser utilizada en cierta época por <strong>los</strong><br />
poetas épicos hispánicos para <strong>la</strong> composición oral; <strong>los</strong> poemas<br />
existentes fueron compuestos por escrito por poetas que miraban <strong>la</strong>s<br />
fórmu<strong>la</strong>s como un esquema tradicional, pero sin <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>r mucho <strong>de</strong> él.<br />
El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> jug<strong>la</strong>res afectó a <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong>, no a <strong>la</strong><br />
composición.<br />
Los epítetos épicos, <strong>la</strong> dicción formu<strong>la</strong>r, constituyen un recurso<br />
cristalizado ya en Homero. Presentan generalmente <strong>la</strong> estructura:<br />
Nombre más adjetivo: "<strong>el</strong> burgalés leal"<br />
Cláusu<strong>la</strong>s subordinadas: "<strong>el</strong> que en buen ora çinxo espada"<br />
Son recursos <strong>de</strong> composición oral. Normalmente <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> equivale a<br />
un hemistiquio. El primer hemistiquio es <strong>el</strong> vocativo, <strong>el</strong> segundo <strong>el</strong><br />
epíteto formu<strong>la</strong>r.<br />
El cantar <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> es anisosilábico, no tiene igual número <strong>de</strong><br />
sí<strong>la</strong>bas en todos <strong>los</strong> versos. Esto está íntimamente vincu<strong>la</strong>do al canto.<br />
Es un rasgo primitivo, lo vemos sobre todo en <strong>la</strong> <strong>épica</strong> francesa, don<strong>de</strong><br />
hay más ejemp<strong>los</strong>. Los más antiguos <strong>cantares</strong> son anisosilábicos y<br />
asonantados, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong>rnos isosilábicos y consonantes.<br />
De todo esto se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> que hemos <strong>de</strong> suponer para <strong>los</strong><br />
<strong>cantares</strong> un origen muy anterior al <strong>de</strong> su composición por escrito.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 5 <strong>de</strong> 29
crónicas.<br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
1.2. Textos hispánicos perdidos. Su reconstrucción a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
En España tenemos sólo tres ejemp<strong>la</strong>res en forma métrica<br />
tradicional:(versos asonantados <strong>de</strong> longitud irregu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> 1416 sí<strong>la</strong>bas).<br />
Cid.<br />
El Cantar <strong>de</strong> Mio Cid.<br />
Las Moceda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Rodrigo<br />
Roncesvalles (fragmento)<br />
Dos <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres poemas épicos que se han conservado tratan <strong>de</strong>l<br />
A<strong>de</strong>más <strong>el</strong> Poema <strong>de</strong> Fernán González ree<strong>la</strong>boración en otro<br />
metro diferente. No obstante, po<strong>de</strong>mos obtener noticias <strong>de</strong> poemas<br />
perdidos.<br />
Los cronistas <strong>medieval</strong>es vertieron <strong>los</strong> poemas épicos en sus<br />
obras. Ya <strong>la</strong> Estoria <strong>de</strong> España (o Primera Crónica general) <strong>de</strong> Alfonso X<br />
El Sabio hace un gran uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> .<br />
La Estoria se sirve <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> <strong>de</strong> 2 formas. Nos da un resumen<br />
bastante completo <strong>de</strong> varios poemas, y por otra parte, versiones<br />
prosificadas <strong>de</strong> extensos pasajes <strong>de</strong> unas pocas obras. Si cotejamos <strong>el</strong><br />
Cantar <strong>de</strong> Mio Cid con <strong>la</strong> sección correspondiente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estoria, ésta<br />
sigue al C.M.C. fi<strong>el</strong>mente en <strong>la</strong>s últimas etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l héroe.<br />
Una serie <strong>de</strong> asonancias <strong>de</strong> distribución regu<strong>la</strong>r a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un<br />
fragmento <strong>de</strong> una crónica pue<strong>de</strong> ser evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una prosificación. Esto<br />
sirvió a Menén<strong>de</strong>z Pidal para reconstruir 550 vv. <strong>de</strong>l poema perdido Los<br />
siete infantes <strong>de</strong> Lara (o Sa<strong>la</strong>s). También algunos romances extraen su<br />
contenido <strong>de</strong> <strong>los</strong> poemas épicos.<br />
Una muestra exitosa <strong>de</strong> comparación <strong>épica</strong>romance constituye <strong>la</strong><br />
reconstrucción <strong>de</strong>l contenido <strong>de</strong>l poema Roncesvalles, a partir <strong>de</strong> un<br />
romance y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Chanson <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd.<br />
1.2.1. La supuesta <strong>épica</strong> en torno a <strong>la</strong> conquista árabe.<br />
Se pue<strong>de</strong>n rastrear, <strong>de</strong> todos estos textos y <strong>de</strong> sus hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>los</strong><br />
<strong>tema</strong>s sobre <strong>los</strong> que se pudo e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> <strong>épica</strong> hispánica.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 6 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
En principio <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> España por <strong>los</strong> árabes y <strong>los</strong><br />
comienzos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reconquista. La <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l reino visigodo, <strong>los</strong><br />
romances en torno a <strong>la</strong> culpa <strong>de</strong>l rey Rodrigo (que <strong>los</strong> historiadores<br />
hispanoarábigos recogen, y adopta <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>finitiva en <strong>la</strong> Chronica<br />
Sarracina <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong>l Corral (1430).<br />
Otro supuesto poema épico, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Covadonga, <strong>la</strong> primera batal<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Reconquista, recogida por dos versiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Chronica<br />
Visegottorum (s.IX).<br />
Po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>la</strong> invasión árabe no constituye <strong>la</strong> edad<br />
heroica españo<strong>la</strong>.<br />
1.2.2. Épica carolingia.<br />
Todo lo que hoy nos queda es <strong>el</strong> fragmento <strong>de</strong> Roncesvalles, que<br />
expresa <strong>el</strong> <strong>la</strong>mento <strong>de</strong> Carlomagno sobre <strong>los</strong> cadáveres <strong>de</strong> sus<br />
guerreros. El manuscrito es <strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l s.XIV, y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l<br />
poema, en dialecto navarroaragonés, <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l s.XIII. Esta pieza<br />
parece referirse (al igual que su fuente francesa) a hechos históricos,<br />
aunque profundamente retocados por <strong>la</strong> imaginación.<br />
Esta traducción <strong>de</strong> un cantar francés <strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong> <strong>épica</strong><br />
francesa se conocía en España en traducción. En <strong>la</strong>s crónicas se hace<br />
referencia a <strong>la</strong>s leyendas carolingias. Se compuso, sin duda, bajo <strong>el</strong><br />
influjo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> francesa: La Chanson <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd. Esta obra cuenta <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong> Roncesvalles, y <strong>la</strong>s crónicas oficiales francesas<br />
querían ocultar este hecho (s. IX). En <strong>el</strong> s. XI alguien escribe <strong>el</strong> cantar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota, con protagonista Roldán, <strong>el</strong> sobrino <strong>de</strong>l emperador<br />
Carlomagno (personaje histórico). De <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Roldán nacen<br />
multitud <strong>de</strong> romances.<br />
Este fragmento apareció en 1940 en un archivo <strong>de</strong> Pamplona. Son<br />
dos folios en pergamino que alguien utilizó para hacerse una bolsa. M.<br />
Pidal fechó <strong>la</strong> copia hacia principios <strong>de</strong>l s.XIV. Hay indicios <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
leyenda <strong>de</strong> Roldán se conocía en España hacia <strong>el</strong> s. XI. P.ej. trovadores<br />
cata<strong>la</strong>nes mencionan este cantar, y <strong>los</strong> héroes <strong>de</strong>l ciclo carolingio. En<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 7 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
<strong>la</strong>s g<strong>los</strong>as Silenses, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> monjes se queja en <strong>la</strong>t. <strong>de</strong> que es<br />
mentira <strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> que Carlomagno llegase a Santiago.<br />
El texto tiene rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ortografía navarra. La y (yod)<br />
pa<strong>la</strong>taliza <strong>la</strong> consonante siguiente: yt = ch; yl = ll; yu = u (<strong>la</strong>rga).<br />
Mantiene <strong>la</strong> e paragógica prácticamente siempre.<br />
El fragmento empieza cuando Carlomagno encuentra <strong>el</strong> cadáver<br />
<strong>de</strong> Roldán. Coge <strong>la</strong> cabeza y hab<strong>la</strong> con <strong>el</strong><strong>la</strong> ( = que en <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> <strong>los</strong> 7<br />
infantes <strong>de</strong> Lara 2 ). Esto ha hecho pensar que este texto tiene<br />
influencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> 7 infantes; y no al revés porque en <strong>la</strong><br />
leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> infantes Gonzalo Bústios sólo tiene <strong>la</strong>s cabezas <strong>de</strong> sus<br />
hijos para hab<strong>la</strong>rles, en cambio en <strong>el</strong> fragmento Carlomagno tiene todo<br />
<strong>el</strong> cuerpo, y sólo coge <strong>la</strong> cabeza. En <strong>la</strong> Chanson, Carlomagno coge todo<br />
<strong>el</strong> cadáver <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd en brazos.<br />
La pareja <strong>épica</strong> es muy típica: Roldán ~ Oliveros. Roldán es un<br />
nombre germánico, personaje real. Oliveros, <strong>la</strong>tino, y personaje<br />
inventado. Roldán representa <strong>la</strong> valentía, Oliveros <strong>la</strong> sabiduría. Son una<br />
pareja complementaria.<br />
completo:<br />
Otras dos obras <strong>de</strong>l ciclo, ambas perdidas, son ficticias por<br />
Mainete, recogido en <strong>la</strong> "Estoria <strong>de</strong> España", ofrece una narración<br />
romántica <strong>de</strong> <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong> Carlomagno. Su fuente inmediata es <strong>el</strong><br />
francés Mainet.<br />
Bernardo <strong>de</strong>l Carpio es <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>épica</strong> nacionalista anti<br />
carolingia. Recoge <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong> un noble <strong>de</strong> León que se reve<strong>la</strong> contra<br />
su rey porque éste co<strong>la</strong>bora con Carlomagno. Está <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
categoría <strong>de</strong> vasal<strong>los</strong> reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s. Se hal<strong>la</strong> resumido en:<br />
Chronicon mundi <strong>de</strong> Lucas, obispo <strong>de</strong> Tuy (1236).<br />
De rebus Hispaniae <strong>de</strong> Rodrigo Ximénez <strong>de</strong> Rada (1243) y en <strong>la</strong><br />
Estoria <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Alfonso X.<br />
1.2.3. El Poema <strong>de</strong> Fernán González.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 8 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
Tema: Los primeros con<strong>de</strong>s autónomos <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. El poema<br />
existente utiliza <strong>la</strong> "cua<strong>de</strong>rna via", compuesto ca. 1250 en <strong>el</strong><br />
monasterio <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Ar<strong>la</strong>nza. Este héroe nació ca. 915, siendo<br />
con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> en 932. El poema refleja <strong>los</strong> hechos históricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
triple contienda contra moros, navarros y leoneses, con múltiples<br />
<strong>de</strong>udas <strong>de</strong> motivos folklóricos, p.ej. su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> monasterio. En<br />
una cacería entra en una ermita al refugiarse allí su presa. Al sentir<br />
haber vio<strong>la</strong>do un recinto sagrado, promete construir allí un monasterio.<br />
La concepción <strong>de</strong>l poema obe<strong>de</strong>ce al propósito <strong>de</strong> que otros<br />
emulen al héroe, y atraer a peregrinos al monasterio. La re<strong>la</strong>ción entre<br />
<strong>los</strong> cultos sepulcrales y <strong>la</strong> <strong>épica</strong> es una cuestión fuertemente <strong>de</strong>batida. 3<br />
El P.F.G. tipifica <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> materiales épicos subordinándo<strong>los</strong> a intereses<br />
r<strong>el</strong>igiosos.<br />
Este poema se apoyó en un texto anterior perdido, <strong>de</strong>nominado<br />
Cantar <strong>de</strong> Fernán González, que proporcionó a <strong>la</strong>s crónicas y romances<br />
<strong>de</strong>l s.XIV materiales épicos que no se podrían obtener <strong>de</strong>l Poema.<br />
A<strong>de</strong>más fueron adiciones <strong>de</strong>l poeta <strong>de</strong> Ar<strong>la</strong>nza todo lo referente a <strong>la</strong><br />
fundación <strong>de</strong>l monasterio, y otras fuentes cultas: <strong>de</strong>l Libro <strong>de</strong><br />
Alexandre, Berceo, crónicas <strong>la</strong>tinas, y una aragonesa, <strong>el</strong> Liber regum.<br />
1.2.4. Los Siete Infantes <strong>de</strong> Lara (o <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>s).<br />
Situado en <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> Garci Fernán<strong>de</strong>z, sucesor <strong>de</strong> Ferrán<br />
González, es imaginario en su totalidad, aunque <strong>el</strong> entorno político <strong>de</strong>ja<br />
ver un trasfondo <strong>de</strong> autenticidad histórica. La leyenda contiene rencil<strong>la</strong>s<br />
familiares traición y venganza, junto con motivos folklóricos<br />
universales.<br />
La Estoria <strong>de</strong> España <strong>de</strong> Alfonso X cuenta que en Burgos se<br />
c<strong>el</strong>ebraban <strong>la</strong>s bodas <strong>de</strong> Ruy V<strong>el</strong>ázquez y doña A<strong>la</strong>mbra. En estas bodas<br />
ocurre un inci<strong>de</strong>nte que enfrenta al novio con <strong>el</strong> hermano <strong>de</strong> <strong>la</strong> novia,<br />
Gonzalo Bustios, y sus 7 hijos (<strong>los</strong> infantes). Ruy V<strong>el</strong>ázquez finge una<br />
2 Vid. infra.<br />
3 Bédier vs. Menén<strong>de</strong>z Pidal.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 9 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
reconciliación, para vengarse luego más cru<strong>el</strong>mente <strong>de</strong> sus sobrinos.<br />
Envía a su cuñado como mensajero al moro Almanzor, con una carta<br />
don<strong>de</strong> pi<strong>de</strong> al moro que mate al mensajero.<br />
Es muy raro que estos personajes se l<strong>la</strong>men “infantes”. En<br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no esta pa<strong>la</strong>bra significa: ‘niño que aún no hab<strong>la</strong>’, o ‘hijos <strong>de</strong>l<br />
rey <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>’. Pero <strong>el</strong><strong>los</strong> no son hijos <strong>de</strong>l rey. También tienen un ayo,<br />
que será asesinado junto con <strong>los</strong> hermanos en emboscada, y <strong>la</strong>s 8<br />
cabezas enviadas a Almanzor.<br />
Se pue<strong>de</strong> fechar <strong>la</strong> obra hacia 990, por <strong>la</strong> situación política que<br />
refleja. Gonzalo Bústios se documenta hacia 96364, y luego hacia 995<br />
96. Diego González y Gonzalo Gonlález aparecen como hijos <strong>de</strong> Gonzalo<br />
Bustios ca. 969971. La primera hu<strong>el</strong><strong>la</strong> que encontramos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Infantes<br />
es en <strong>la</strong> Estoria <strong>de</strong> España, 300 años mas tar<strong>de</strong>. Aquí se atestiguan 3<br />
nombres: Diego, Gonzalo y Fernando. El 7 es un motivo folklórico, tal<br />
vez <strong>el</strong> nº <strong>de</strong> hijos era menor.<br />
Se supone que una e<strong>la</strong>boración temprana <strong>de</strong> un poema , simi<strong>la</strong>r<br />
a <strong>los</strong> Siete Infantes y recogido en <strong>la</strong> Estoria se compuso no mucho<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l año 1000. La noticia <strong>de</strong> <strong>los</strong> infantes pue<strong>de</strong> no ser cierta,<br />
pero pue<strong>de</strong> ser que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ra a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong> personajes<br />
conocidos. Hay un núcleo histórico, a partir <strong>de</strong>l cual se va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>la</strong> bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> nieve <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyenda. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> acontecimiento <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos,<br />
hasta 1270 con <strong>la</strong> historia alfonsí, no se ha encontrado noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
leyenda en ninguna otra crónica. Esto nos hace postu<strong>la</strong>r que <strong>la</strong><br />
transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyenda se <strong>de</strong>bió a un cantar <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>, hoy perdido.<br />
En <strong>la</strong>s crónicas que recogen <strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> infantes, cuanto más<br />
mo<strong>de</strong>rna es <strong>la</strong> crónica, más atención se presta al suceso. Por ejemplo<br />
en <strong>la</strong>s crónicas <strong>de</strong> 1344, y <strong>la</strong> 3ª Crónica general aparecen más <strong>de</strong>talles,<br />
como un p<strong>la</strong>nto <strong>de</strong> Gonzalo Bustios ante <strong>la</strong>s cabezas <strong>de</strong> sus hijos. En<br />
estos textos quedan rastros <strong>de</strong> asonancias, ambos están poniendo en<br />
prosa un texto que estaba en verso. En <strong>la</strong> crónica <strong>de</strong> Alfonso X no<br />
quedan rastros <strong>de</strong> asonancias, porque <strong>la</strong> narración es más sucinta. Para<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 10 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
<strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> infantes, Menén<strong>de</strong>z Pidal cree que <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l<br />
cantar no pudo ser puramente oral, sino que tuvo que haber una<br />
adhesión más fi<strong>el</strong> al texto escrito.<br />
Esta época <strong>de</strong> luchas arriesgadas, lo es también <strong>de</strong><br />
autoafirmación <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. En esta época hay dos facciones entre<br />
cristianos. Los que quieren una guerra sin cuart<strong>el</strong> contra <strong>los</strong> moros<br />
(representado en <strong>el</strong> cantar por <strong>los</strong> infantes y su padre), y <strong>los</strong> que están<br />
a favor <strong>de</strong> un entendimiento con <strong>el</strong><strong>los</strong> (Ruy V<strong>el</strong>ázquez). Estas disputas<br />
políticas son <strong>la</strong>s que refleja <strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> Infantes. Ésta es <strong>la</strong> época<br />
heroica, no sólo una fuente <strong>de</strong> inspiración <strong>de</strong> poemas posteriores, sino<br />
también en <strong>el</strong> periodo en que éstos se originan. La leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Infantes <strong>de</strong> Lara ha dado material épico para romances hasta nuestros<br />
días.<br />
Entre <strong>la</strong> crónica <strong>de</strong> 1344 y <strong>la</strong> 3ª Crónica general se encuentran<br />
divergencias entre <strong>los</strong> textos en verso prosificados. No se pue<strong>de</strong><br />
reconstruir un sólo texto. Aunque <strong>los</strong> dos siguen un mismo cantar, en<br />
éste había divergencias. Un ejemplo:<br />
3º Crónica general “Fijo Suero Gonçalez, cuerpo tan leale”<br />
1344 “Fijo Suer Gonçalez, cavallero <strong>de</strong> prestare”<br />
El segundo hemistiquio es un epíteto formu<strong>la</strong>r, que podía ser<br />
sustituido en <strong>la</strong> recitación. Esto nos da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> como era <strong>la</strong><br />
transmisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>cantares</strong>.<br />
1.2.5. Otras obras <strong>épica</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> joven Castil<strong>la</strong>.<br />
La con<strong>de</strong>sa traidora (<strong>de</strong>saparecido),asunto contemporáneo a <strong>los</strong><br />
Siete infantes, narra <strong>los</strong> infortunios <strong>de</strong>l con<strong>de</strong> Garci Fernán<strong>de</strong>z.<br />
Tenemos un resumen en <strong>la</strong> Crónica Najerense <strong>la</strong>tina (S.XII), otro en De<br />
Rebus Hispaniae, y una versión muy completa en <strong>la</strong> Estoria.<br />
Romanz <strong>de</strong>l Infant García.<br />
El Abad Don Juan <strong>de</strong> Monte Mayor.<br />
Ambos refundidos, ca. S.XI. Motivo épico <strong>de</strong> <strong>la</strong> venganza.<br />
1.3. Las Moceda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Rodrigo.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 11 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
Es <strong>el</strong> tercer texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> españo<strong>la</strong>. La copia que se conserva<br />
hoy es bastante tardía 4 . Los poemas que tratan sobre <strong>la</strong> infancia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
héroes son posteriores a <strong>la</strong> narración <strong>de</strong> sus hazañas posteriores.<br />
El texto aparece copiado al final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Crónicas <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, y<br />
empieza en prosa para pasar posteriormente al verso. Esto implica dos<br />
cosas: Que <strong>el</strong> poema era consi<strong>de</strong>rado fuente histórica; y que <strong>el</strong> autor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> crónica estaba prosificando <strong>el</strong> texto. La estructura <strong>de</strong>l texto parece un<br />
recosido <strong>de</strong> diferentes historias. Hay un interés por entre<strong>la</strong>zar <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> Rodrigo con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis <strong>de</strong> Palencia. Esto ha hecho suponer que<br />
<strong>el</strong> autor fuese un clérigo que utilizase <strong>el</strong>ementos épicos para<br />
propaganda <strong>de</strong> su diócesis. Aparecen santos, lo que lo conecta con <strong>el</strong><br />
mester <strong>de</strong> clerecía. Se supone que fue compuesto hacia 1360, para dar<br />
publicidad al Hospital <strong>de</strong> San Lázaro, que estaba en <strong>el</strong> camino <strong>de</strong><br />
Santiago. Ahora se hace a Rodrigo fundador <strong>de</strong>l hospital, tras<br />
aparecérs<strong>el</strong>e San Lázaro.<br />
Mientras en <strong>el</strong> CMC <strong>el</strong> Cid es astuto y mesurado, en <strong>la</strong>s<br />
Moceda<strong>de</strong>s lo caracteriza <strong>la</strong> <strong>de</strong>smesura, y <strong>la</strong>s contradicciones en su<br />
comportamiento, llegando incluso a humil<strong>la</strong>r al rey. Los <strong>el</strong>emento<br />
eróticos y sexuales están mucho más explícitos que en <strong>el</strong> CMC. Las<br />
Moc. heredan <strong>el</strong> estilo épico. Aparecen ciertas fórmu<strong>la</strong>s, pero ahora <strong>de</strong><br />
manera muy tosca. Se utilizan <strong>los</strong> epítetos <strong>de</strong> manera indiscriminada,<br />
se aplican a todo <strong>el</strong> mundo, con lo que pier<strong>de</strong>n <strong>el</strong> efecto poético.<br />
Mientras que <strong>el</strong> CMC es en parte verosímil (aunque no histórico),<br />
en <strong>la</strong>s Moc. todo es inventado. Por <strong>la</strong> fama <strong>de</strong> <strong>la</strong> leyenda, lo que se hace<br />
es reconstruir <strong>la</strong> historia que falta. A esta tradición pertenecen <strong>la</strong>s Moc.<br />
y <strong>la</strong> Jura <strong>de</strong> Santa Ga<strong>de</strong>a. Éste último se inventa posteriormente al CMC<br />
para explicar <strong>la</strong> enemistad <strong>de</strong>l rey (aunque realmente <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>stierro fue un frau<strong>de</strong> fiscal).<br />
4 Edición en M. Pidal, R<strong>el</strong>iquias...<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 12 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
2. El CANTAR DE MIO CID.<br />
Ruy Díaz <strong>de</strong> Vivar nació aprox. 1043. Infanzón <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>,<br />
Rodrigo Díaz ganó <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> Campidoctor, o Campeador; y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Mio<br />
Cid, <strong>de</strong>l árabe “sayyidi” ‘mi señor’. Su vida <strong>de</strong> caballero se inició en <strong>el</strong><br />
reinado <strong>de</strong> Fernando I, que unió Castil<strong>la</strong>, León y Galicia. Tras <strong>la</strong> muerte<br />
<strong>de</strong> éste, fue alférez a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> Sancho II <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>. En <strong>el</strong> asedio<br />
<strong>de</strong> Zamora (1072) muere <strong>el</strong> Rey a manos <strong>de</strong> traidor, y reina su<br />
hermano Alfonso VI. El Cid representa una nueva nobleza cast<strong>el</strong><strong>la</strong>na<br />
pujante, frente a <strong>la</strong> antigua nobleza leonesa. Casado con <strong>la</strong> noble<br />
leonesa Ximena Díaz, exiliado <strong>de</strong>l 10811087 y luego <strong>de</strong>l 1089 al 1092.<br />
Estuvo al servicio <strong>de</strong>l rey moro, <strong>el</strong> emir Mutamin <strong>de</strong> Zaragoza, y<br />
conquistó Valencia. Muere en 1099. Su viuda tras<strong>la</strong>dó sus restos<br />
embalsamados en 1102. Inhumado su cadáver en San Pedro <strong>de</strong><br />
Car<strong>de</strong>ña, en cuyo sepulcro surgió un culto y una serie <strong>de</strong> leyendas<br />
l<strong>la</strong>mada Estoria <strong>de</strong> Cid.(s.XIII). Esta Estoria <strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ña se incorpora a<br />
<strong>la</strong> Estoria <strong>de</strong> España.<br />
<strong>el</strong> Cid.<br />
2.1. Re<strong>la</strong>tos <strong>medieval</strong>es <strong>de</strong>l Cid.<br />
La Historia Ro<strong>de</strong>rici (s.XII) 5 es <strong>la</strong> más precisa obra <strong>medieval</strong> sobre<br />
Antes <strong>de</strong> su muerte, un panegírico <strong>la</strong>tino <strong>de</strong>l monasterio <strong>de</strong> Ripoll,<br />
Carmen Campidoctoris (¿109394?). Queda un fragmento <strong>de</strong> 129 vv. 6<br />
Esto nos muestra su fama ya en vida. Los <strong>de</strong>más re<strong>la</strong>tos históricos sólo<br />
se encuentran en <strong>la</strong>s historias árabes <strong>de</strong> Ibn Alcama e Ibn Bassam.<br />
En Car<strong>de</strong>ña se instaura un culto sepulcral, que es posible que<br />
atrajera a jug<strong>la</strong>res que recitasen <strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong>l Cid. Hay una noticia en<br />
<strong>la</strong> Crónica Najerense. Fue <strong>la</strong> primera que incorporó <strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong>l Cid<br />
a <strong>la</strong> historia general <strong>de</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l s.XI, pero se inspiró en material<br />
legendario, y posiblemente en epopeyas sobre <strong>el</strong> Cid perdidas.<br />
5 Ed. en M. Pidal, La España <strong>de</strong>l Cid.<br />
6 En M. Pidal, Op. cit.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 13 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
El Poema <strong>de</strong> Almería [+ 11471157?] se refiere al Cid. Otros<br />
poemas épicos <strong>de</strong>bieron prece<strong>de</strong>rlo, hoy perdidos. Pero carecemos <strong>de</strong><br />
base para fijar una posible fuente <strong>de</strong>l C.M.C. Hacia 1147 un poema<br />
<strong>la</strong>tino que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> crónica <strong>de</strong> Alfonso X cuenta <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
Almería por Alfonso VII y <strong>de</strong>dica un párrafo al nieto <strong>de</strong> Álvar Fánez. Se<br />
su<strong>el</strong>e l<strong>la</strong>mar Poema <strong>de</strong> Almería esta adición en verso. Se hace en él una<br />
a<strong>la</strong>banza <strong>de</strong> Álvar Fáñez, y se dice que si éste hubiera vivido en<br />
tiempos <strong>de</strong> Carlomagno, no hubiesen muerto Roldán ni <strong>los</strong> doce pares<br />
<strong>de</strong> Francia.<br />
Lo que recuerda <strong>el</strong> poeta <strong>de</strong> Álvar Fáñez no es <strong>el</strong> personaje<br />
histórico, sino al <strong>de</strong>l cantar <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>. En <strong>el</strong> PdA “no hubo mejor <strong>la</strong>nza<br />
bajo <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o”, en <strong>el</strong> PMC <strong>el</strong> Cid dice <strong>de</strong> Álvar Fáñez “eres mi mejor<br />
<strong>la</strong>nza”. Históricamente <strong>el</strong> Cid y Álvar Fáñez no tuvieron nada que ver,<br />
excepto contactos esporádicos, como mensajero. Pero no lo acompañó<br />
al <strong>de</strong>stierro, ni era su mano <strong>de</strong>recha como presenta <strong>el</strong> PMC. El PdA sí<br />
<strong>los</strong> re<strong>la</strong>ciona. Esto alu<strong>de</strong> sin duda a un cantar <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> sobre <strong>el</strong> Cid.<br />
El Cantar <strong>de</strong> Sancho II versa sobre <strong>el</strong> asesinato <strong>de</strong>l monarca y <strong>la</strong><br />
venganza <strong>de</strong>l Cid. Perdido, prosificado en <strong>la</strong> Estoria. Este cantar acaba<br />
con <strong>los</strong> juramentos <strong>de</strong> Santa Ga<strong>de</strong>a. Aunque este episodio pudiera ser<br />
un añadido para unirlo con <strong>el</strong> C.M.C. en un intento <strong>de</strong> crear un ciclo<br />
poético <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l Cid.<br />
2.2. El Cantar <strong>de</strong> Mio Cid.<br />
Se conserva en un único manuscrito <strong>de</strong>l s.XIV, copiado por un tal<br />
Per Abat con letra típica <strong>de</strong> un copista cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no o leonés, quizá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
2ª mitad <strong>de</strong>l s. Consta <strong>de</strong> aprox. 3700 versos, y está incompleto.<br />
Probablemente fue escrito entre 1201 y 1207, 100 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
acontecidos <strong>los</strong> hechos, por lo que muestra cierta vaguedad y material<br />
ficticio. Pero muchos hechos son históricos, y personajes verda<strong>de</strong>ros.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 14 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
Russ<strong>el</strong>l afirma 7 que esto pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a cierta actividad <strong>de</strong><br />
investigación histórica por parte <strong>de</strong>l autor.<br />
Rasgos <strong>de</strong> mencionar en <strong>el</strong> Cantar son <strong>el</strong> optimismo, <strong>el</strong> realismo y<br />
<strong>la</strong> mesura. Se enfrenta con <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> ganarse <strong>la</strong> vida, con una<br />
aguda conciencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad material.<br />
El <strong>tema</strong> principal <strong>de</strong>l poema está centrado en <strong>el</strong> honor <strong>de</strong>l Cid. Lo<br />
pier<strong>de</strong> en <strong>el</strong> <strong>de</strong>stierro, se restaura con <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> Valencia. Lo<br />
mismo con <strong>el</strong> episodio <strong>de</strong> <strong>los</strong> Infantes <strong>de</strong> Carrión: pérdida <strong>de</strong>l honor y<br />
recuperación. En <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l poema está <strong>la</strong> ironía. Lo que se hace<br />
para ultrajar al Cid acaba siendo motivo <strong>de</strong> más honor.<br />
A diferencia <strong>de</strong>l Libro <strong>de</strong> Aleixandre y <strong>de</strong>l Libro <strong>de</strong> Buen Amor, <strong>el</strong><br />
PMC <strong>de</strong>jó pocos ecos en <strong>la</strong> poesía <strong>medieval</strong> contemporánea o posterior.<br />
Su único influjo fue tal vez <strong>la</strong> Estoria <strong>de</strong>l Cid <strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ña (c. 12381260<br />
?), re<strong>la</strong>to en prosa vernácu<strong>la</strong>, hoy perdida. Russ<strong>el</strong>l cree que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Crónica General <strong>de</strong> Alfonso X que se tuvieron por<br />
refundiciones <strong>de</strong>l PMC (M. Pidal) bien pudieran haber sido inspiradas en<br />
dicha Estoria.<br />
En <strong>el</strong> s.XIV encontramos Las Moceda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Rodrigo, poema<br />
heroico que cuenta hazañas, todas ficticias, sobre <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong>l Cid.<br />
Las crónicas prosifican un pre<strong>de</strong>cesor perdido <strong>de</strong> éste. Fueron<br />
compuestas hacia finales <strong>de</strong>l s.XIV para reforzar <strong>la</strong>s exigencias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diócesis <strong>de</strong> Palencia, a <strong>la</strong> que se refiere. De su prece<strong>de</strong>nte perdido<br />
surgieron <strong>los</strong> romances sobre <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong>l Cid. Es <strong>la</strong> última muestra<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> <strong>medieval</strong> españo<strong>la</strong>.<br />
La forma literaria <strong>de</strong>l PMC.<br />
El poema posee ciertos rasgos formales comunes a otros poemas<br />
heroicos o folklóricos. Su unidad consiste en <strong>el</strong> verso dividido por<br />
cesura; o <strong>el</strong> medio verso, o <strong>el</strong> medio verso o hemistiquio. Los vv. se<br />
agrupan en tiradas <strong>de</strong> extensión variable, y en cada tirada lleva <strong>la</strong><br />
7 En “Some problems of diplomatic in the CMC and their implications”, Mo<strong>de</strong>rn Language Review,<br />
XLVII (1952), pp. 340349.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 15 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
misma rima asonante. Probablemente esta poesía era cantada en su<br />
totalidad. El rasgo más importante es <strong>la</strong> “fórmu<strong>la</strong>”: ‘grupo <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras<br />
regu<strong>la</strong>rmente empleado bajo unas mismas condiciones métricas para<br />
expresar una i<strong>de</strong>a específica esencial’. Este tipo <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s se<br />
encuentran en <strong>los</strong> poemas homéricos, en <strong>la</strong> epopeya <strong>medieval</strong> y en <strong>los</strong><br />
<strong>cantares</strong> yugoes<strong>la</strong>vos mo<strong>de</strong>rnos, compuestos oralmente y estudiados<br />
por Parry y Lord 8 .<br />
La métrica ha variado según <strong>los</strong> lugares. En Homero, <strong>el</strong><br />
hexámetro dactílico; <strong>el</strong> <strong>la</strong> Ing<strong>la</strong>terra ang<strong>los</strong>ajona, una métrica basada<br />
en <strong>los</strong> acentos; en Francia, vv. <strong>de</strong> 10 sí<strong>la</strong>bas con cesura en <strong>la</strong> 4ª. En <strong>el</strong><br />
PMC <strong>el</strong> nº <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas osci<strong>la</strong> entre 4 y 14 cada hemistiquio, con cesura<br />
muy marcada. Los más habituales son: 7+7, 6+7, 7+8, 6+8, 8+7,<br />
8+8. Tanta irregu<strong>la</strong>ridad difícilmente se <strong>de</strong>be a errores <strong>de</strong> copista,<br />
sobre todo porque <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s dan lugar a vv. irregu<strong>la</strong>res, y éstas<br />
<strong>de</strong>rivan, sin duda, <strong>de</strong>l propio poeta. Robert Hall ha afirmado 9 que <strong>la</strong><br />
métrica <strong>de</strong>l PMC <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l sis<strong>tema</strong> acentual <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía germánica,<br />
don<strong>de</strong> <strong>el</strong> nº <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas no acentuadas pue<strong>de</strong> variar durante <strong>la</strong> recitación<br />
o canción. Esta teoría es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Menén<strong>de</strong>z Pidal, para <strong>el</strong> que <strong>la</strong><br />
extensión <strong>de</strong>l verso no se atenía al nº <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas, sino a un compás<br />
musical.<br />
Tampoco <strong>la</strong>s asonancias son perfectas. En total se emplean 11<br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asonancia. La asonancia en ó incorpora óe; y á, áe.<br />
Esto se alcanza por <strong>el</strong> sis<strong>tema</strong> <strong>de</strong> compensación <strong>de</strong> <strong>la</strong> e paragógica o<br />
paragoge, en <strong>el</strong> que una e final era insertada por <strong>el</strong> cantor. En <strong>el</strong> ms.<br />
<strong>de</strong>l fragmento <strong>de</strong>l Roncesvalles sí se conserva <strong>la</strong> e paragógica en <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> vv. La asonancia imperfecta no constituye base para<br />
pensar en error <strong>de</strong> copista. De vez en cuando parece que estas<br />
irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s se <strong>de</strong>ben a realzar algunos momentos <strong>de</strong> emoción, <strong>de</strong><br />
8<br />
Albert B. Lord, The Singer of Tales, Cambrige, Mass., 1960; Milman Parry, Serbocroatian Heroic<br />
Songs, Cambrige, Mass., 1954.<br />
9<br />
R. Hall, “Old Spanish stresstime verse and Germanic superstratum” Romance Philology, XIX, (1965<br />
1966), pp.227234.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 16 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
agitación. También se tolera <strong>la</strong> rima ué junto con o. Po<strong>de</strong>mos pensar<br />
que se trata <strong>de</strong> un sis<strong>tema</strong> métrico mucho más flexible que <strong>el</strong> nuestro.<br />
El lenguaje poético.<br />
El poema se compuso en un lenguaje “artístico” semejante al <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> romances. El uso <strong>de</strong> arcaísmos presta una pátina antigua a <strong>los</strong> vv.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> e paragógica, se da <strong>la</strong> ten<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> apocopar <strong>los</strong><br />
complementos pronominales, con muchos casos <strong>de</strong> fonología sintáctica:<br />
“prestal<strong>de</strong>” por “prestadle”. La conjunción copu<strong>la</strong>tiva e prece<strong>de</strong> a veces<br />
a un sustantivo en aposición: “a Dios e al Padre espiritual”. Se<br />
encuentra gran variedad <strong>de</strong> formas verbales, en cuanto al tiempo, y<br />
también diversas perífrasis: “piénsase <strong>de</strong> armar” por ‘se arman’. Estas<br />
perífrasis son tal vez <strong>el</strong> rasgo más l<strong>la</strong>mativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> que componen <strong>la</strong><br />
lengua <strong>de</strong>l cantar, aunque no se <strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
“composición oral”, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> un poema compuesto <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s<br />
su<strong>el</strong>tas que <strong>el</strong> cantor reuniese a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> recitación.<br />
El léxico contiene expresiones <strong>de</strong> origen jurídico, otras <strong>de</strong>rivadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s crónicas <strong>la</strong>tinas. Las construcciones absolutas pue<strong>de</strong>n provenir<br />
<strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín. Pleonasmos intensivos tipo “llorar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ojos” son característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>la</strong>tinas y <strong>de</strong> otros poemas épicos 10 .<br />
El epíteto épico es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> rasgos constantes en <strong>la</strong> epopeya en<br />
general: “<strong>el</strong> que en buen hora nasco”, “<strong>el</strong> bueno <strong>de</strong> Vivar”, etc. Se<br />
extien<strong>de</strong>n también a otros personajes, no sólo al Cid, e incluso a <strong>la</strong>s<br />
ciuda<strong>de</strong>s. No sólo aparecen como r<strong>el</strong>leno <strong>de</strong> vv., sino a veces <strong>de</strong><br />
leitmotiv, cuando aparece un personaje en escena.<br />
La estructura <strong>de</strong>l poema.<br />
El PMC difiere <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros poemas heroicos franceses no sólo<br />
por su división tripartita, sino también por <strong>la</strong> mayor variedad en <strong>la</strong><br />
extensión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiradas. Los 3.370 vv. <strong>de</strong>l PMC están repartidos en 152<br />
tiradas, lo que da una media <strong>de</strong> 24 vv. por tirada, media que casi nunca<br />
se cumple. Algunas tiradas tienen más <strong>de</strong> 100 vv., otras tan sólo 3. Las<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 17 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
tiradas cortas se emplean a veces cuando <strong>la</strong> acción es rápida, o cuando<br />
<strong>la</strong> narración se compone <strong>de</strong> pequeñas unida<strong>de</strong>s.<br />
El cantar está construido a base <strong>de</strong> 2 tramas que se entre<strong>la</strong>zan.<br />
La primera parte comenta <strong>el</strong> <strong>tema</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>shonor moral y político <strong>de</strong>l Cid,<br />
su <strong>de</strong>stierro injusto. La segunda parte empieza con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
infantes <strong>de</strong> Carrión <strong>de</strong> casarse con <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong>l Cid. Esa <strong>de</strong>cisión (vv.<br />
13721376) promueve <strong>la</strong> segunda trama en <strong>la</strong> que <strong>el</strong> Cid sufrirá una<br />
nueva afrenta por <strong>la</strong> injuria a sus hijas. En ambas ocasiones es <strong>el</strong> rey <strong>el</strong><br />
que causa <strong>el</strong> <strong>de</strong>shonor al Cid, <strong>de</strong>jándose llevar por <strong>los</strong> consejos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
enemigos <strong>de</strong> éste. Y en ambas es <strong>el</strong> rey <strong>el</strong> que tiene que arreg<strong>la</strong>r <strong>el</strong><br />
agravio. El esquema <strong>de</strong>l poema en 3 <strong>cantares</strong> no casa <strong>de</strong>l todo con esta<br />
estructura en 2 tramas.<br />
CANTAR PRIMERO<br />
A I. PREPARATIVOS PARA EL DESTIERRO (118)<br />
(a) Vivar (b) Burgos (c) Car<strong>de</strong>ña<br />
II. CAMPAÑA DEL HENARES (1826)<br />
(a) Visión en <strong>la</strong><br />
Figuerue<strong>la</strong><br />
III. CAMPAÑA DEL JALÓN (2646)<br />
(a) Alcocer (b) Derrota <strong>de</strong> Fáriz y<br />
Galve<br />
IV. CAMPAÑA DEL JILOCA (4663)<br />
(a) El Poyo (b) Alfonso perdona a<br />
Álvar Fáñez<br />
CANTAR SEGUNDO<br />
(b) Castejón (c) Venta <strong>de</strong>l botín y<br />
generosidad <strong>de</strong>l Cid<br />
V. INICIACIÓN DE LA CAMPAÑA LEVANTINA (6471)<br />
(c) Primera dádiva a<br />
Alfonso<br />
(c) Derrota <strong>de</strong>l con<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona<br />
(a) Murviedro (b) Cebol<strong>la</strong> (c) Peña Cadi<strong>el</strong><strong>la</strong><br />
VI. CAMPAÑA DE VALENCIA (7277)<br />
10 P. ej. en <strong>la</strong> Chanson <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd, v.2415 “plurent <strong>de</strong>s oilz si baron chevalier”.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 18 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
(a) Cerco y conquista (b) Derrota <strong>de</strong>l emir <strong>de</strong> (c) Segunda dádiva a<br />
<strong>de</strong> Valencia<br />
Sevil<strong>la</strong><br />
Alfonso<br />
VII. EL CID ESTABLECIDO EN VALENCIA (7895)<br />
(a) Jerónimo (b) Llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nombrado obispo familia <strong>de</strong>l Cid<br />
VIII. EL CID REIVINDICADO (96104)<br />
(a) Tercera dádiva a<br />
Alfonso<br />
B I. LOS MATRIMONIOS (104111)<br />
(a) Negociaciones<br />
nupciales<br />
CANTAR TERCERO<br />
(b) Los infantes <strong>de</strong><br />
Carrión se consultan<br />
II. LOS INFANTES EN VALENCIA (112123)<br />
(c) Derrota <strong>de</strong> Yúsuf<br />
(c) Alfonso perdona al<br />
Cid<br />
(b) Esponsales (c) Ceremonias <strong>de</strong><br />
boda<br />
(a) Episodio <strong>de</strong>l león (b) Derrota <strong>de</strong> Búcar (c) Los infantes<br />
<strong>el</strong>ogiados. Los infantes<br />
escarnecidos<br />
III. VENGANZA DE LOS INFANTES (123130)<br />
(a) Partida <strong>de</strong> <strong>los</strong> (b) Vana conjura para (c) La afrenta <strong>de</strong><br />
infantes y <strong>la</strong>s hijas asesinar a Avengalvón Corpes<br />
IV. EL CID SE PROPONE OBTENER DESAGRAVIO (131135)<br />
(a) Rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong>s (b) El Cid pi<strong>de</strong> justicia (c) Alfonso proc<strong>la</strong>ma<br />
hijas<br />
a Alfonso<br />
cortes en Toledo<br />
V. EL CID REIVINDICADO OTRA VEZ (135152)<br />
(a) Los pleitos (b) Los due<strong>los</strong> (c) Los nuevos<br />
matrimonios<br />
La única justificación para dividir <strong>los</strong> <strong>cantares</strong> I y II es <strong>el</strong> v. 1085<br />
“Aquis’ comiença <strong>la</strong> <strong>gesta</strong> <strong>de</strong> Mio Cid <strong>el</strong> <strong>de</strong> Bivar”. Este verso pudiera<br />
ser una interpo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> algún jug<strong>la</strong>r en un ms. anterior al existente,<br />
con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> introducir un <strong>de</strong>scanso en una representación viva <strong>de</strong>l<br />
poema. Si <strong>el</strong> v. 1085 fuese <strong>de</strong>l poeta tenemos que enten<strong>de</strong>r que ‘aquí<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 19 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
empieza <strong>la</strong> <strong>gesta</strong> más importante <strong>de</strong>l Cid’, esto es, <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong><br />
Valencia, pues antes ya hemos visto otras <strong>gesta</strong>s <strong>de</strong>l Cid.<br />
La división entre <strong>los</strong> <strong>cantares</strong> II y III viene por <strong>los</strong> vv. 22762277<br />
“<strong>la</strong>s cop<strong>la</strong>s d’este cantar aquis’ van acabando”. El tercer cantar empieza<br />
<strong>de</strong> manera brusca, como si hubiese sido un poema separado, pero lo<br />
que contiene no se entien<strong>de</strong> sin conocer <strong>los</strong> anteriores. Los <strong>cantares</strong><br />
constituyen: 1º cantar <strong>el</strong> 29 %; 2º cantar <strong>el</strong> 32 %, 3º cantar <strong>el</strong> 39 %.<br />
Es probable que cada sección coincida con <strong>la</strong> cantidad cantada en una<br />
so<strong>la</strong> representación. 11 Tal vez <strong>los</strong> jug<strong>la</strong>res escogiesen adre<strong>de</strong> para <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>scanso aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> puntos en <strong>los</strong> que aún no se había llegado a <strong>los</strong><br />
momentos más emocionantes, para atraer al público a <strong>la</strong> siguiente<br />
representación.<br />
No olvi<strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> CMC es una obra <strong>de</strong>stinada para ser oída, y<br />
tal vez “vista”, por <strong>el</strong> modo que se hace hab<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> personajes (vv.<br />
1520 y 1527). Cuando se introduce <strong>el</strong> par<strong>la</strong>mento <strong>de</strong> un personaje no<br />
hay verba dicendi; se caracteriza al personaje “sorrisos’ <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca” y<br />
luego hab<strong>la</strong> directamente. Esto quiere <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> jug<strong>la</strong>r tenía que<br />
representar al personaje, tal vez cambiando <strong>la</strong> voz.<br />
Historia y ficción en <strong>el</strong> poema.<br />
La invención <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros casamientos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong>l Cid es<br />
<strong>la</strong> más r<strong>el</strong>evante en <strong>la</strong> obra. Históricamente se casaron: Cristina, <strong>la</strong><br />
mayor, con Ramiro, infante <strong>de</strong> Navarra. La menor, María, parece<br />
haberse casado con Pedro Pérez (hijo <strong>de</strong> Pedro I <strong>de</strong> Aragón) y luego con<br />
Ramón Berenguer III <strong>el</strong> Gran<strong>de</strong>, con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. Los infantes <strong>de</strong><br />
Carrión son personajes sin importancia, mucho más fácilmente<br />
tachados <strong>de</strong> cobar<strong>de</strong> e inmorales que si <strong>de</strong> personajes históricos se<br />
tratase.<br />
11<br />
Los jug<strong>la</strong>res yugoes<strong>la</strong>vos dicen aprox. 10 vv. por minuto. Teniendo en cuenta <strong>los</strong> pregones y otras<br />
tradiciones, unos 14 vv. por minuto nos daría una duración <strong>de</strong> 1’302 horas por cantar.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 20 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
En <strong>el</strong> poema, doña Jimena y sus hijas se refugian en San Pedro<br />
<strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ña, <strong>de</strong> lo que no hay ninguna prueba documental, no obstante<br />
da a <strong>la</strong> abadía una posición importante.<br />
No es verdad que <strong>el</strong> poema se vaya nutriendo <strong>de</strong> ficciones a<br />
medida que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, sino que muchas cosas esenciales son<br />
ficticias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio. Álvar Fáñez como “brazo <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>l Cid”<br />
carece <strong>de</strong> documentación histórica.<br />
Las campañas se presentan como una progresión <strong>de</strong> Vivar a<br />
Valencia (sólo se interrumpen en regiones <strong>de</strong>sconocidas por <strong>el</strong> autor).<br />
No se representan <strong>la</strong>s correrías históricas <strong>de</strong>l Cid por <strong>el</strong> emirato <strong>de</strong><br />
Zaragoza. La importancia <strong>de</strong> San Esteban <strong>de</strong> Gormaz y Medinac<strong>el</strong>i se<br />
<strong>de</strong>be a su situación fronteriza en Castil<strong>la</strong> y a <strong>la</strong> familiaridad que<br />
tendrían autor y público, más que por <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong>l<br />
Cid.<br />
Ciertos personajes importantes como Martín Antolínez y Álvar<br />
Fáñez son invención. En cambio otros secundarios son históricamente<br />
ciertos. La pretendida historicidad <strong>de</strong>l cantar se <strong>de</strong>be más a un intento<br />
<strong>de</strong>l autor por documentarse, para crear <strong>la</strong> apariencia, que a una<br />
proximidad con <strong>los</strong> hechos históricos.<br />
El Cid como héroe poético.<br />
El propósito <strong>de</strong>l poema es presentar al Cid como un héroe, o sea<br />
que en <strong>la</strong> acción se manifiesta superior a <strong>los</strong> <strong>de</strong>más. Es superior física y<br />
moralmente. El Cid representa e i<strong>de</strong>aliza <strong>el</strong> fuerte espíritu expansionista<br />
<strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, en una época <strong>de</strong> muchas tierras que conquistar y bienes<br />
que ganar. El poema se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> primera producción <strong>de</strong> lo<br />
que Deyermond ha l<strong>la</strong>mado “literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión” 12 .<br />
El Cid <strong>de</strong>l poema es poco común entre <strong>los</strong> héroes épicos por su<br />
motivación práctica y su humanidad realista. Más insólita es su edad. El<br />
poeta re<strong>la</strong>ta <strong>los</strong> 10 últimos años <strong>de</strong> su vida, y lo presenta con una<br />
12<br />
Deyermond, A. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura españo<strong>la</strong>. Col dir. por R.O.Jones. Tomo.1<br />
La Edad Media. [1973]. Trad. cast. <strong>de</strong> Luis Alonso López, Ari<strong>el</strong>., Barc<strong>el</strong>ona, 1992 15 .<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 21 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
augusta gravedad. El carácter <strong>de</strong>l Cid poético resulta ser una amalgama<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> temeridad juvenil <strong>de</strong> Roldán y <strong>la</strong> caute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l viejo Carlomagno. El<br />
poema muestra optimismo, y disminuye <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l guerrero<br />
heroico. En este sentido <strong>el</strong> poema es menos épico que otras epopeyas<br />
<strong>medieval</strong>es, <strong>el</strong> personaje es más sólido, lo que parece acusar más<br />
indicios <strong>de</strong> creación literaria que <strong>de</strong> composición formulística oral.<br />
Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros vv. queda caracterizado por su mesura:<br />
(v.7) “fabló Mio Çid bien e tan mesurado”. Esto es antiépico. Los<br />
héroes épicos son <strong>de</strong>smesurados. El Cid da gracias a Dios por ser<br />
<strong>de</strong>sterrado (v.8). Se echa <strong>la</strong> culpa a unos enemigos, pero no se les hace<br />
amenazas <strong>de</strong> venganza.<br />
En <strong>la</strong> <strong>épica</strong>, lo normal es que <strong>el</strong> lector (autor) vea a <strong>los</strong><br />
personajes “<strong>de</strong> rodil<strong>la</strong>s” (según terminología <strong>de</strong> ValleInclán), como<br />
seres gigantescos. Pero en <strong>el</strong> PMC <strong>los</strong> personajes son vistos “<strong>de</strong> pie”, <strong>de</strong><br />
“tú a tú”. Esto convierte <strong>el</strong> cantar en una obra maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong><br />
hispánica, en cuanto que se <strong>de</strong>svía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>épica</strong> tradicional. El PMC es a<br />
veces una nove<strong>la</strong> (trasponiendo términos). Es tardío en cuanto a su<br />
redacción, ya que <strong>el</strong> cantar <strong>de</strong> <strong>gesta</strong> es una literatura “<strong>de</strong> género”, y <strong>el</strong><br />
poema lo varía, no sólo en cuanto a <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
personajes, sino a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> éstos con <strong>el</strong> narradorpúblico.<br />
El autor <strong>de</strong>l cantar.<br />
En <strong>la</strong> Iliada y <strong>la</strong> Odisea <strong>el</strong> poeta se <strong>de</strong>signa con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />
‘cantor’ y no ‘hacedor’. El “poeta” para <strong>los</strong><br />
poemas homéricos y para <strong>la</strong> <strong>épica</strong> es <strong>el</strong> aedo, <strong>el</strong> que canta. En esta<br />
terminología está <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s controversias entre “oralistas” e<br />
“individualistas”.<br />
La teoría oralista supone (siguiendo <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> Parry y<br />
Lord) que <strong>el</strong> PMC fue compuesto por un jug<strong>la</strong>r que lo reconstruyó a base<br />
<strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s durante cada recitación. Los “individualistas” como Bédier 13<br />
13 Les legen<strong>de</strong>s épiques. Recherches sur <strong>la</strong> formation <strong>de</strong>s chansons <strong>de</strong> geste.4 vol., París, 19081913.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 22 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
sostienen que <strong>el</strong> poema fue compuesto por un poeta, y luego recitado<br />
por jug<strong>la</strong>res. Los primeros consi<strong>de</strong>ran <strong>el</strong> ms. como <strong>el</strong> dictado <strong>de</strong> un<br />
jug<strong>la</strong>r a un copista, <strong>los</strong> segundos lo ven como una copia <strong>de</strong>l original que<br />
un jug<strong>la</strong>r habría utilizado para apren<strong>de</strong>rlo o recitarlo<br />
Menén<strong>de</strong>z Pidal 14 <strong>de</strong>fendió que había sido compuesto hacia 1140<br />
por un jug<strong>la</strong>r mozárabe <strong>de</strong> Medinac<strong>el</strong>i, ciudad entonces fronteriza.<br />
Después revisó su teoría 15 . El poema habría sido compuesto hacia 1110<br />
por un nativo <strong>de</strong> San Esteban <strong>de</strong> Gormaz, y otro jug<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Medinac<strong>el</strong>i<br />
hacia 1140 lo ree<strong>la</strong>boró, incrementando su parte imaginaria. La<br />
hipótesis “neotradicionalista” <strong>de</strong> M. Pidal concibió <strong>la</strong> obra como una<br />
serie <strong>de</strong> versiones que al pasar <strong>de</strong> jug<strong>la</strong>r a jug<strong>la</strong>r se hacían cada vez<br />
más fantásticas. Sin embargo no creyó que se compusiera oralmente.<br />
Los vv. 37333735 finales “<strong>el</strong> romanz es leído, datnos <strong>de</strong>l vino”<br />
son <strong>de</strong> distinta letra al resto <strong>de</strong>l ms. y <strong>de</strong>muestran que <strong>el</strong> ms. se utilizó<br />
para <strong>la</strong> recitación.<br />
La crítica más reciente afirma que fue compuesto hacia finales <strong>de</strong>l<br />
s.XII, principios <strong>de</strong>l s.XIII por un único autor, un poeta culto. Ian<br />
Micha<strong>el</strong> afirma que por indicios <strong>de</strong>l texto podríamos pensar que tal vez<br />
fue clérigo, versado en cuestiones jurídicas, que vivió en <strong>el</strong> área <strong>de</strong><br />
Burgos, y familiarizado con <strong>los</strong> poemas épicos <strong>de</strong> don<strong>de</strong> aprendió <strong>la</strong>s<br />
técnicas (<strong>la</strong> Chanson <strong>de</strong> Ro<strong>la</strong>nd se cantaba en <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> Santiago).<br />
El poema fue <strong>de</strong>stinado a su difusión oral por jug<strong>la</strong>res, ante un auditorio<br />
popu<strong>la</strong>r. La objetividad histórica es menor <strong>de</strong> <strong>la</strong> que en otro tiempo se<br />
creía, y <strong>la</strong> leyenda <strong>de</strong> <strong>los</strong> Infantes <strong>de</strong> Carrión y <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong>l Cid es<br />
ficticio en su totalidad.<br />
Rico por su parte supone que <strong>el</strong> autor no es un jurista, ni un<br />
clérigo, como preten<strong>de</strong> I. Micha<strong>el</strong>. Todos <strong>los</strong> datos que se dan en <strong>el</strong><br />
cantar son falsos, aunque con un trasfondo real. El autor no está<br />
14 En su monumental edición <strong>de</strong>l Cantar <strong>de</strong> Mio Cid, 3 vol., Madrid, 19541956.<br />
15 "Dos poetas en <strong>el</strong> C.M.C." Romania, LXXXII, 1961, pp. 145200.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 23 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
utilizando crónicas, pues <strong>de</strong> lo contrario <strong>la</strong>s informaciones serían más<br />
exactas. La información que tiene es oral, aunque no tan cercana como<br />
para no tergiversar <strong>los</strong> datos. La geografía <strong>de</strong>l cantar es vaga e<br />
imprecisa, excepto para una pequeña zona geográfica, <strong>la</strong> que va <strong>de</strong><br />
Burgos a Teru<strong>el</strong>, pasando por Medinac<strong>el</strong>i, Sigüenza, etc. Las referencias<br />
a esta zona son muy numerosas, en cambio sólo se hacen 12<br />
referencias a otras zonas. Es en esta zona don<strong>de</strong> <strong>el</strong> autor ha conocido<br />
<strong>la</strong>s informaciones sobre <strong>el</strong> Cid.<br />
El manuscrito.<br />
El único ms. existente se encuentra en condiciones <strong>de</strong>sastrosas,<br />
guardado ahora en <strong>la</strong> Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid. Es un manuscrito<br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se mediabaja. El explicit <strong>de</strong>l ms. preten<strong>de</strong> que fue copiado por<br />
Per Abbat en mayo <strong>de</strong> 1207 16 . Pero <strong>la</strong> letra <strong>de</strong>l ms. es <strong>de</strong> un copista<br />
cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no <strong>de</strong>l s.XIV, así que <strong>los</strong> vv. finales serían parte <strong>de</strong> un ms. hoy<br />
perdido. Así 1207 es <strong>el</strong> término “ante quem”; según Ian Mich<strong>el</strong> 17 , <strong>el</strong><br />
término “a quo” estaría en 1201 (vv.3724 “oy <strong>los</strong> rreyes <strong>de</strong> España sos<br />
parientes son”), pues no fue hasta esta fecha que <strong>de</strong>scendientes <strong>de</strong>l Cid<br />
se emparentaran con <strong>la</strong> realeza. M.Pidal propuso <strong>el</strong> año 1140, por <strong>el</strong><br />
lenguaje arcaico.<br />
Francisco Rico afirma que <strong>el</strong> CMC <strong>de</strong>bió existir más o menos como<br />
lo conocemos hacia 1145, porque en 1147 encontramos referencias<br />
directas al cantar, en <strong>el</strong> Poema <strong>de</strong> Almería 18 . Aunque <strong>de</strong>l PMC sólo<br />
conocemos un manuscrito, ha <strong>de</strong>jado muchas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s en <strong>la</strong> tradición<br />
entre <strong>los</strong> s. XIII y XIV. No tenemos noticias <strong>de</strong> que en estos dos sig<strong>los</strong><br />
hubiese cambios importantes en <strong>la</strong>s versiones. Supuesto esto, no hay<br />
razón para pensar que <strong>el</strong> cantar citado por <strong>el</strong> PdA no sea <strong>el</strong> que hoy<br />
conocemos, aunque con algunas interpo<strong>la</strong>ciones (p.ej. v.337b; <strong>la</strong><br />
16 vv.3732.3733 “Per Abbat le escrivió en <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> mayo / en era <strong>de</strong> mill τ C.C. xL.v. años”, ‘en era <strong>de</strong><br />
1245’, es <strong>de</strong>cir, 1207 año <strong>de</strong> Cristo. Hasta avanzado <strong>el</strong> s.XIV, <strong>la</strong>s fechas solían darse en España como<br />
“era” o “era <strong>de</strong> Julio César”, porque <strong>la</strong>s calcu<strong>la</strong>ban basándose en <strong>la</strong> supuesta fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
provincias romanas en España, 38 años antes <strong>de</strong> J.C.<br />
17 Ian Micha<strong>el</strong>, ed. <strong>de</strong>l Poema <strong>de</strong> Mio Cid,Castalia, Madrid, 1991 5 .<br />
18 Vid. supra.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 24 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> reyes magos se extien<strong>de</strong> a partir <strong>de</strong>l s.XII; a<strong>de</strong>más<br />
<strong>el</strong> v. es excesivamente <strong>la</strong>rgo y rompe con <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong>l pasaje). En<br />
cuanto al v.3724, <strong>el</strong> “oy” se refiere al hoy <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción, no al <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
espectadores. Hay que enten<strong>de</strong>r <strong>de</strong> este verso que <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong>l Cid son<br />
gran<strong>de</strong>s señoras, que han conseguido buenas bodas; y esto es un dato<br />
histórico, aunque impreciso. El poeta quiere crear una sensación <strong>de</strong><br />
verosimilitud, aunque no se pue<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r como un dato literal,<br />
verda<strong>de</strong>ro.<br />
Hay una pequeña <strong>la</strong>guna, falta <strong>el</strong> primer folio <strong>de</strong>l ms. existente.<br />
El primer cua<strong>de</strong>rno constaba <strong>de</strong> 8 hojas. Al per<strong>de</strong>rse <strong>la</strong> primera, <strong>la</strong><br />
actual hoja 7 quedó su<strong>el</strong>ta y fue cosida con hilo distinto. Como<br />
normalmente hay 25 líneas en cada cara <strong>de</strong> folio, se ha supuesto <strong>la</strong><br />
pérdida <strong>de</strong> ± 50 vv. El v. 2 “...estava<strong>los</strong> catando”. Este anafórico no se<br />
entien<strong>de</strong> si no se supone un referente anterior. Las crónicas dan<br />
versiones prosificadas <strong>de</strong>l cantar, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n<br />
reconstruir muchos vv., y <strong>los</strong> 50 primeros perdidos. Se encuentran en<br />
<strong>la</strong>s crónicas “alli <strong>de</strong>za sus pa<strong>la</strong>cios yermos y <strong>de</strong>seredados”.<br />
Probablemente <strong>el</strong> Cid mirase su casa al marchar, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>íctico “<strong>los</strong>” <strong>de</strong>l<br />
v.2 haga referencia a “<strong>los</strong> pa<strong>la</strong>cios”.<br />
Pronunciación<br />
/ ⇒ /s/<br />
⇒ /z/<br />
⇒ /∫ / fricativa pa<strong>la</strong>tal sorda (como <strong>la</strong> x<br />
cata<strong>la</strong>na)<br />
+e/i ⇒/3/ fricativa pa<strong>la</strong>tal sonora<br />
(como <strong>la</strong> j cata<strong>la</strong>na)<br />
, + i,e ⇒ /ts/<br />
⇒ /ds/<br />
⇒ /b/<br />
⇒/β/<br />
No se conocen, suponiendo que <strong>la</strong>s hubiera, <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sinalefa, diéresis o hiato. La numeración <strong>de</strong> tiradas y <strong>la</strong> división en tres<br />
<strong>cantares</strong> <strong>la</strong> estableció Menén<strong>de</strong>z Pidal, pero <strong>el</strong> ms. no lleva indicación<br />
alguna sobre <strong>la</strong>s cesuras o división <strong>de</strong> tiradas.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 25 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
Interpretación sociológica <strong>de</strong>l CMC.<br />
(v.20) “Dios, qué buen vassallo, si oviesse buen señor”. Este v. es<br />
problemático en cuanto a su interpretación. La tradición romántica<br />
conoce dos subgéneros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>, basados en <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción señorvasallo:<br />
a) El vasallo es un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>lidad. El vínculo vasalloseñor<br />
no es <strong>el</strong> centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción, pero es muy importante (Ro<strong>la</strong>nd<br />
Carlomagno).<br />
González).<br />
b) El vasallo reb<strong>el</strong><strong>de</strong>, género muy característico (Fernán<br />
Pero <strong>el</strong> Cid no es ninguna <strong>de</strong> ambas cosas. En este sentido parece<br />
que nos encontramos ante una variación <strong>de</strong>l arquetipo. Deja <strong>de</strong> ser<br />
vasallo, pero le sigue guardando <strong>el</strong> botín. La tradición posterior al<br />
cantar trivializa al personaje (p.ej. <strong>la</strong>s Moceda<strong>de</strong>s).<br />
El Cid <strong>de</strong>l cantar tiene una fisonomía moral muy bien marcada.<br />
Tiene una significación en <strong>la</strong> estructura social <strong>de</strong> su tiempo. Es un<br />
miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña nobleza “infanzón”, que se ha <strong>el</strong>evado gracias a<br />
su esfuerzo. Sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> militar son <strong>la</strong>s que han ganado <strong>la</strong><br />
confianza <strong>de</strong>l rey, y lo han enemistado con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza (que<br />
ha conseguido que <strong>el</strong> rey se enemiste con él).<br />
El poema trata, como re<strong>la</strong>to, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l Cid con Alfonso<br />
VI. El Cid es un ejemplo <strong>de</strong> una nueva especie <strong>de</strong> aristocracia, naciente<br />
en <strong>el</strong> s.XII en España. Se da una situación social muy compleja. En<br />
Extremadura (no <strong>la</strong> actual, sin <strong>la</strong> ‘tierra extrema, fronteriza’) vive una<br />
nobleza en perpetuo pie <strong>de</strong> guerra para luchar contra <strong>los</strong> moros.<br />
Siempre hace falta gente para combatir. Así cualquiera que tenga<br />
caballo y armas pue<strong>de</strong> ir y convertirse en caballero, entrar en <strong>la</strong><br />
nobleza. Es un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ascensión social. El Cid es <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> esta<br />
ascensión, <strong>el</strong> ejemplo <strong>de</strong> cómo, siendo caballero, se pue<strong>de</strong> subir en <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> social. Frente a esta nueva nobleza, existe <strong>la</strong> aristocracia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sangre, que viene <strong>de</strong> <strong>los</strong> godos, en <strong>la</strong> retaguardia, con gran<strong>de</strong>s<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 26 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
posesiones que mantienen <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos inmemoriales. Ahora<br />
ascien<strong>de</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> aristocracia guerrera y baja <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional.<br />
Es <strong>la</strong> época en que empieza a usarse <strong>el</strong> dinero como valor <strong>de</strong> cambio.<br />
El Cid es un héroe para esta nueva aristocracia guerrera, que está<br />
situada en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, que tiene dinero y pue<strong>de</strong> ganarlo, porque<br />
combate. Es un héroe urbano, que no duda en pedir un préstamo a <strong>los</strong><br />
judíos para financiar su campaña (cosa impensable para un noble<br />
tradicional). En contrapartida están <strong>los</strong> nobles tradicionales, con tierras,<br />
pero sin dinero, representados por <strong>los</strong> con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Carrión. Todo esto<br />
queda muy bien reflejado en <strong>el</strong> episodio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cortes <strong>de</strong> Toledo, don<strong>de</strong><br />
<strong>el</strong> Cid pi<strong>de</strong> justicia ante <strong>el</strong> rey por <strong>la</strong> ofensa hecha a sus hijas por parte<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> con<strong>de</strong>s. Los con<strong>de</strong>s tienen que pagar en tierras al Cid, porque no<br />
tienen dinero (vv.32223223). Afirman que <strong>el</strong><strong>los</strong> son “<strong>de</strong> natura con<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> Carrion” (v.3295) o sea, por nacimiento, y son muy poco para <strong>el</strong><strong>los</strong><br />
<strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> un “infanzón” (v.3298).<br />
Todo esto está representado en <strong>el</strong> cantar, no como tesis, sino<br />
como reflejo, visión espontánea <strong>de</strong> una sociedad. Po<strong>de</strong>mos hoy día leer<br />
<strong>el</strong> CMC como si se tratara <strong>de</strong> una nove<strong>la</strong> realista, cosa impensable en<br />
otros <strong>cantares</strong> <strong>de</strong> <strong>gesta</strong>.<br />
E<strong>la</strong>boraciones post<strong>medieval</strong>es <strong>de</strong>l <strong>tema</strong> cidiano.<br />
Existen 205 romances sobre <strong>el</strong> <strong>tema</strong> <strong>de</strong>l Cid, <strong>de</strong> <strong>los</strong> s.XV y XVI,<br />
algunos influidos por <strong>el</strong> PMC, pero sobre todo por Las Moceda<strong>de</strong>s.<br />
Guillem <strong>de</strong> Castro (contemporáneo a Lope) compuso 2 comedias<br />
basándose en <strong>los</strong> romances: Las moceda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Cid. Primera Parte y<br />
segunda parte. La primera parte llegó a ser <strong>la</strong> fuente <strong>de</strong> Le Cid <strong>de</strong><br />
Corneille (1636).<br />
El romanticismo reavivó <strong>el</strong> interés sobre <strong>la</strong> obra. Se traduce al<br />
inglés, francés y alemán. José Zorril<strong>la</strong> publica en 1882 su Leyenda <strong>de</strong>l<br />
Cid, especie <strong>de</strong> paráfrasis <strong>de</strong>l romancero que estira hasta <strong>los</strong> 19.000 vv.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 27 <strong>de</strong> 29
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
En 1898 se lleva <strong>el</strong> <strong>tema</strong> <strong>de</strong>l Cid hasta <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates políticos. Ya en<br />
<strong>el</strong> s.XX, Márquina tiene <strong>el</strong> drama Las hijas <strong>de</strong>l Cid (1908). Rubén Darío<br />
Cosas <strong>de</strong>l Cid, Vicente Huidobro Mio Cid Campeador (1929).<br />
La teoría <strong>de</strong>l neotradicionalismo.<br />
Perfi<strong>la</strong>da en <strong>el</strong> s.XIX por Milá y Fontanals, recibe sus configuración<br />
a manos <strong>de</strong> Menén<strong>de</strong>z Pidal. 19 Postu<strong>la</strong>n para <strong>la</strong> <strong>épica</strong> histórica un<br />
<strong>de</strong>sarrollo continuo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época Visigótica, anónima. La <strong>épica</strong> se<br />
originó simultáneamente a <strong>los</strong> hechos que narra y sufrió sucesivas<br />
refundiciones, manteniéndose fi<strong>el</strong> a <strong>los</strong> hechos, aun con <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong><br />
ficción. Compuestos por jug<strong>la</strong>res, sin influjo eclesiástico alguno.<br />
Pero con frecuencia, <strong>los</strong> poemas épicos prosificados tienen<br />
re<strong>la</strong>ción con cultos sepulcrales. Incluso <strong>el</strong> C.M.C. es <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> un poeta<br />
culto. En contra a <strong>la</strong> teoría neotradicionalista, están <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong><br />
Bédier 20 que propugna un origen monástico.<br />
19 "Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>épica</strong>" R<strong>el</strong>iquias, pp.VIIXIII.<br />
20 Op. cit.<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 28 <strong>de</strong> 29
BIBLIOGRAFÍA<br />
LA ÉPICA MEDIEVAL. LOS CANTARES DE GESTA. EL CANTAR DE MIO CID<br />
Deyermond, A. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura españo<strong>la</strong>. La Edad Media.<br />
Tomo.1,[1973]. Trad. cast. dir. por R.O.Jones. Ari<strong>el</strong>.<br />
Colin Smith, La Creación <strong>de</strong> Poema <strong>de</strong>l Mio Cid, trad. esp., Crítica,<br />
Barc<strong>el</strong>ona, 1985. Ed. original inglesa [1983].<br />
Ian Micha<strong>el</strong>, ed. <strong>de</strong>l Poema <strong>de</strong> Mio Cid, Castalia, Madrid, 1991 5 .<br />
Proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>Proyecto</strong> Au<strong>la</strong>, http://lenguayliteratura.org Autora: María José Reina<br />
Página 29 <strong>de</strong> 29