31.05.2013 Views

Vigilancia del riesgo volcánico en Canarias. Isla de Lanzarote

Vigilancia del riesgo volcánico en Canarias. Isla de Lanzarote

Vigilancia del riesgo volcánico en Canarias. Isla de Lanzarote

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>.<br />

<strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong><br />

J. FERNÁNDEZ>, R. VmrnA’>, A. P. VENEDIKOv> 2) AND J. L. DiEz~’<br />

1) Instituto <strong>de</strong> Astronomía y Geo<strong>de</strong>sia (CSIC-UCM).<br />

Fac. CC. Matemáticas, Ciudad Universitaria, 28040-Madrid, Spain.<br />

2) Geaphysical Institute.<br />

Acad. O. Bonchev st., bl. 3, Sofia 1113, Bulgaria.<br />

3) Museo Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales (CSIC).<br />

José Gutieffez Abascal, 2. 28006-Madrid, Spain.<br />

ABSTRACT: One of ¡he purposes of the research programs conducted by the<br />

Instituto <strong>de</strong> Astronomía y Geo<strong>de</strong>sia (CSIC-UCM) ami ¡he National Museum of<br />

Natural Sci<strong>en</strong>ces (CSIC) in Canary <strong>Isla</strong>nds is ¡he researching inph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a that<br />

are volcanic eruption precursors. <strong>Lanzarote</strong> island has be<strong>en</strong> selected like a labora¡ory<br />

to <strong>de</strong>velop a meí’odology of volcano monitoring in Canary. In 1987 a<br />

geodynamic station was installed at the north of ¡he island. We <strong>de</strong>scribe in ¡his<br />

paper tite resul¡s obtained ami ¡he stage of ¡he researching.<br />

RESUMEN: Uno <strong>de</strong> los propósitos <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>sarrollados<br />

por el Instituto <strong>de</strong> Astronomía y Geo<strong>de</strong>sia (CSIC-UCM) y el Museo Nacional<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales (CSIC) <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong> es la investigación <strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os precursores<br />

<strong>de</strong> actividad eruptiva. Se seleccioné <strong>Lanzarote</strong> como un laboratorio<br />

don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar una metodología <strong>de</strong> vigilancia <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong>, instalóndose<br />

<strong>en</strong> 1987 una estación geodinómica <strong>en</strong> la isla. Describimos <strong>en</strong> este artículo los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos y el estado <strong>de</strong> las investigaciones.<br />

1. RIESGO VOLCANICO EN LAS ISLAS CANARIAS<br />

Las islas <strong>Canarias</strong>, situadas a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 100 km <strong><strong>de</strong>l</strong> contin<strong>en</strong>te Mricano,<br />

están localizadas <strong>en</strong> la elevación contin<strong>en</strong>tal y construidas como estructuras In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>en</strong>cantrarse <strong>en</strong> un marg<strong>en</strong> pasivo, son una <strong>de</strong> los arcitipiélagos<br />

volcánicas can una mayor itistoria eruptiva (Aralia, 1991). Entre 1500<br />

y 1971 se han producido una doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> erupciones <strong>en</strong> las islas <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong>,<br />

T<strong>en</strong>erife y La Palma. Actualm<strong>en</strong>te, la única manifestación superficial <strong>de</strong> pmcesas<br />

magmáticos son las anomalías térmicas residuales <strong>en</strong> estas islas y actividad fu-<br />

Física <strong>de</strong> la Tierra, Núm. 5. 77-88. Editorial Complut<strong>en</strong>se. Madrid, 1993


78 J. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, A.P. V<strong>en</strong>edikov y J.L. Díez<br />

marólica <strong>en</strong> la isla <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife. En <strong>Lanzarote</strong> persist<strong>en</strong> anomalías térmicas superficiales<br />

asociadas a la erupción fisural <strong>de</strong> 1730-36 (Díez-Gil, 1992), y <strong>en</strong> La<br />

Palma, el <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> residuo <strong>de</strong> la erupción <strong><strong>de</strong>l</strong> volcán T<strong>en</strong>egula <strong>en</strong> 1971.<br />

Si exceptuamos la erupción fisural <strong>de</strong> 1730-36 <strong>en</strong> <strong>Lanzarote</strong>, las erupciones<br />

canarias son erupciones <strong>de</strong> magmas básicos, con fases eruptivas <strong>de</strong> flujos <strong>de</strong> lava<br />

con actividad stromboliana asociada, que origina unos pocos conos <strong>volcánico</strong>s,<br />

<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> ellas, y <strong>de</strong> duración limitada a pocas semanas. La separación<br />

temporal media <strong>en</strong>tre erupciones es <strong>de</strong> 40 años. Esta actividad volcánica plantea<br />

un problema <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> mo<strong>de</strong>rado dada su persist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el tiempo, la<br />

alta d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> poblacion as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> las islas y la actividad económica <strong>de</strong>sarrollada<br />

<strong>en</strong> ellas. Este <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> mo<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> las <strong>Isla</strong>s <strong>Canarias</strong> plantea la<br />

necesidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> programas <strong>de</strong> vigilancia para el seguimi<strong>en</strong>tocontinuado<br />

<strong>de</strong> la actividad volcánica. Estos programas han sido <strong>de</strong>sarrollados por diversos<br />

Organismos Nacionales <strong>en</strong> colaboración con los Organismos Internacionales correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> vigilancia <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollados por el Instituto <strong>de</strong> Astronomía y Geo<strong>de</strong>sia (CSIC-UCM) (<strong>en</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante<br />

IAG) <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong> se planteó el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un laboratorio para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> metodología <strong>en</strong> vigilancia <strong>de</strong> actividad volcánica realizando el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la muy reducida actividad actual. En este s<strong>en</strong>tido se <strong>de</strong>cidió el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una Estación Geodinámica <strong>en</strong> <strong>Lanzarote</strong> (Vieira el al., 1991 a) que actuara como<br />

tal laboratorio. La elección <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> se hizo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> ser la única <strong>de</strong> las<br />

<strong>Isla</strong>s con una erupción reci<strong>en</strong>te (1730-36), fisural, <strong>de</strong> cierta <strong>en</strong>tidad, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

1.3 km<br />

3 <strong>de</strong> material lávico emitido, y con manifestaciones volcánicas residuales<br />

importantes, anomalías térmicas superficiales <strong>de</strong> hasta 610 “C a 13 m <strong>de</strong> profundidad<br />

(Díez-Gil, 1992b). El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Estación Geodinámica <strong>de</strong> la<br />

Cueva <strong>de</strong> los Ver<strong>de</strong>s, por el IAG, se inició <strong>en</strong> 1987.<br />

Paralelam<strong>en</strong>te ha v<strong>en</strong>ido realizándose la mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ización <strong>de</strong> los principales efectos<br />

<strong>volcánico</strong>s <strong>en</strong> la isla como base teórica imprescindible para la compresión <strong>de</strong><br />

las observaciones realizadas. En una primera fase se mo<strong><strong>de</strong>l</strong>izaron las últimas<br />

erupciones obt<strong>en</strong>iéndose la geometría y profundidad <strong>de</strong> sus restos magmáticos a<br />

partir <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os MT, (García, 1985). Con estos resultados se pudieron mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ar<br />

los efectos térmicos observados (Díez-Gil et al., 1987; Araña et al., 1984), llegándose<br />

a la compr<strong>en</strong>sión teórica <strong>de</strong> su probable orig<strong>en</strong>. Continuando con la<br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ización se han <strong>de</strong>sarrollado mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> los efectos geodésicos ligados a la<br />

actividad volcánica (<strong>de</strong>formaciones y variaciones <strong>de</strong> gravedad) (Fernán<strong>de</strong>z, 1992;<br />

Fernán<strong>de</strong>z and Rundle, 1993; Fernán<strong>de</strong>z et al., 1993a) basándonos <strong>en</strong> los trabajos<br />

<strong>de</strong> Rundle (1980, 1982). Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ización se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

criterios para el diseño <strong>de</strong> la observación geodésica y los instrum<strong>en</strong>tos y técnicas<br />

más a<strong>de</strong>cuados, tanto <strong>en</strong> estaciones geodinániicas como <strong>en</strong> observación ~n campo,<br />

para el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la actividad volcánica. Finalm<strong>en</strong>te se han <strong>de</strong>sarrollado los<br />

necesarios métodos para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos, a partir <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> mareas terrestres (V<strong>en</strong>edikov, 1966, 1984), idóneos para la vigilancia <strong>de</strong> actividad<br />

volcánica <strong>en</strong> una estación geodinámica diseñada a tal fin.


4. <strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> yolcánico <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>. <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> 79<br />

2. MODELO DE DEFORMACION, APLICACION A LANZAROTE<br />

Necesitamos obt<strong>en</strong>er las variaciones <strong>de</strong> gravedad y <strong>de</strong>formaciones originadas<br />

<strong>en</strong> la superficie terrestre por una intrusión magmática. Consi<strong>de</strong>ramos la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> campo gravitatorio, si<strong>en</strong>do el dominio don<strong>de</strong> se verifican las ecuaciones un<br />

semiespacio estratificado, <strong>de</strong> n capas planas y itomogéneas, numeradas hacia el<br />

interior <strong><strong>de</strong>l</strong> medio, si<strong>en</strong>do la última un semiespacio infinito. En (0,0,c) se situa<br />

una intrusión magmática esférica como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pérturbación. Por conv<strong>en</strong>io se<br />

consi<strong>de</strong>ra z positivo hacia el interior <strong><strong>de</strong>l</strong> medio, si<strong>en</strong>do por tanto el valor <strong>de</strong> g<br />

positivo. El consi<strong>de</strong>rar la estratificación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> Tierra es <strong>de</strong><br />

gran importancia cuando existe variación <strong>en</strong> las propieda<strong>de</strong>s elásticas <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes<br />

capas (Fernán<strong>de</strong>z and Rundle, 1993). Al querer evaluar los efectos previos<br />

a una erupción, estado inicial <strong>de</strong> actividad volcánica, se consi<strong>de</strong>ra un medio<br />

elástico.<br />

Las ecuaciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verificar el vector <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to u y el pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> perturbación ~ <strong>en</strong> un espacio infinito, uniforme y elástico, <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

gravedad son (Love, 1911; Rundle, 1980):<br />

1 e 0<br />

7 2u + 77~u + 7(u~e 2) — — e~ S7.u = 0 (1)<br />

l-2a fi fi U<br />

720 = — 4n~0G%u (2)<br />

don<strong>de</strong> ~0 es la d<strong>en</strong>sidad constante no perturbada, G la constante <strong>de</strong> gravitación,<br />

u la constante <strong>de</strong> Poisson y y la <strong>de</strong> rigi<strong>de</strong>z. Rundle (1980) resuelve el sistema<br />

[l]-[2] primeram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un espacio infinito y homogéneo, y utiliza las soluciones<br />

obt<strong>en</strong>idas para g<strong>en</strong>erar las correspondi<strong>en</strong>tes a un medio estratificado usando la<br />

técnica <strong>de</strong> matrices propagantes. La solución <strong>de</strong> las ecuaciones (1 )-(2) para la<br />

superfice z=0 <strong><strong>de</strong>l</strong> medio, estratificado quedan <strong>en</strong> la forma<br />

u = M {x~(0)P. + y~(0)B0} kdk (3)<br />

c5g = — dO = — M q~(0)J0 (kr)kdk + fi0u~ (4)<br />

dz<br />

don<strong>de</strong> 4(0). y~(O) y q~(0) son los núcleos <strong>de</strong> integración, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> k y<br />

<strong>de</strong> las características <strong><strong>de</strong>l</strong> medio; I’0 y B0 están dados <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la función <strong>de</strong><br />

Bessel <strong>de</strong> primera clase, <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> cero J0 (kr), r es la distancia <strong>en</strong> el plano z=0<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> punto consi<strong>de</strong>rado a la proyección <strong>de</strong> la intrusión; y fi0 = 4nGe0 si<strong>en</strong>do e0<br />

la d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la capa 1. Las expresiones explícitas para los distintos núcleos se<br />

pued<strong>en</strong> ver <strong>en</strong> Fernán<strong>de</strong>z (1992) y Fernán<strong>de</strong>z and Rundle (1993). Se <strong>de</strong>muestra<br />

un teorema <strong>de</strong> unicidad para esta solución (Rundle, 1982).<br />

Las <strong>de</strong>formaciones y variaciones <strong>de</strong> gravedad producidas por una intrusión<br />

esférica <strong>en</strong> un medio estratificado son la suma <strong>de</strong> los calculados para un c<strong>en</strong>tro


80 J. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, A.P. V<strong>en</strong>edikov y .J.L. Díez<br />

<strong>de</strong> expansión y para una masa puntual (Rundle, 1982). Repres<strong>en</strong>tamos el efecto<br />

<strong>de</strong> una masa puntual unitaria por q y el efecto <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> expansión por x~<br />

Las funciones q y ~ <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> r, distancia radial, c, profundidad <strong>de</strong> la intrusión,<br />

y <strong>de</strong> los parámetros r, que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> corteza (espesores <strong>de</strong> las capas,<br />

constantes <strong>de</strong> Lamé y d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s). El efecto total ti<strong>en</strong>e la expresión<br />

pa 3<br />

c=Mq(r,c;r~)+ __ 10-2 x(r,c;r


4. <strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>. <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> 81<br />

2<br />

3<br />

4<br />

‘? 5<br />

6<br />

8<br />

9<br />

10<br />

II<br />

2<br />

3<br />

4<br />

~? 5<br />

6<br />

8<br />

9<br />

10<br />

II<br />

DETECTION CURVES OF GEODETIC DEVICES. r = 1<br />

0 0.1 0.2 0.3 OA 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9<br />

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5<br />

DETECTION CURVES OF GEODETIC DEVICES. r =5<br />

‘ ‘4<br />

4<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5<br />

INTRUSION RADIUS (km)<br />

Figura 1. Curvas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección para las difer<strong>en</strong>tes técnicas e instrum<strong>en</strong>tos geodésicos y valores <strong>de</strong><br />

distancia radial <strong>en</strong> superficie a la intrusión dc 1 y 5 lun. Z, H repres<strong>en</strong>tan métodos geodésicos útiles<br />

para medir <strong>de</strong>formación vertical y horizontal respectivam<strong>en</strong>te; GA y GR gravímetros; C clinómetros,<br />

TG mareógrafos; EV y EH ext<strong>en</strong>sómetros verticales y horizontales. El área bajo las curvas repres<strong>en</strong>ta<br />

estados <strong>de</strong> intrusión magmática (radio y profundidad) no <strong>de</strong>tectable (Fernán<strong>de</strong>z et al., 1993a).<br />

4<br />

4<br />

u’


82 i. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, AP. V<strong>en</strong>edikov y J.L. Díez<br />

2<br />

3<br />

4<br />

? 5<br />

o<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

lo<br />

11<br />

2<br />

3<br />

4<br />

~? 5<br />

o<br />

6<br />

8<br />

9<br />

lo<br />

II<br />

DETECTION CURVES OF GEODETIC DEVICES. r = 10<br />

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9<br />

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5<br />

DETECTION CURVES OF GEODETIC DEVICES. r =30<br />

.64<br />

—I<br />

-fil<br />

•1<br />

-:1<br />

6I<br />

—I<br />

.1<br />

21<br />

ti<br />

—I<br />

—1<br />

—I<br />

—z<br />

1~.<br />

I-I—I~¡ ¡ ¡ ¡ ¡ 1 ¡<br />

Ny — —<br />

------It-<br />

- - - - H , i)<br />

GA 1 j<br />

——GR it<br />

- . - ¡ II<br />

—. — TO ¡ ¡ 4<br />

———EV ¡<br />

—--EH ti<br />

e-<br />

1~l<br />

1<br />

1<br />

1<br />

1<br />

¡<br />

1<br />

4<br />

-r<br />

¡ ~ ~ ~ ¡ ~l<br />

1 1 1.<br />

0 0,! 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 o» 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5<br />

INTRUSION RADIUS (km)<br />

Figura 2. Curvas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección para las difer<strong>en</strong>tes técnicas e instrum<strong>en</strong>tos geodésicos y valores <strong>de</strong><br />

distancia radial <strong>en</strong> superficie a la intrusión <strong>de</strong> lo y 30 km. Z, H repres<strong>en</strong>tan métodos geodésicos<br />

útiles para medir <strong>de</strong>formación vertical y horizontal respectivam<strong>en</strong>te; GA y GR gravímetros; C clinómetros,<br />

10 mareógrafos; EV y EH ext<strong>en</strong>sómetros verticales y horizontales. El área bajo las curvas<br />

repres<strong>en</strong>ta estados <strong>de</strong> intrusión magmática (radio y profundidad) no <strong>de</strong>tectable (Fernán<strong>de</strong>z et al.,<br />

1993a).


4. <strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>. <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> 83<br />

3. ESTACION GEODINAMICA DE LANZAROTE<br />

Con el objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> contribuir a la vigilancia e investigación<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la dinámica actual <strong>de</strong> las islas que forman el Archipielago Canario<br />

se <strong>de</strong>cidió instalar una Estación Geodinámica <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tal un<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> auscultación perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que se fueran instalando s<strong>en</strong>sores diversos<br />

que <strong>de</strong> forma complem<strong>en</strong>taria pudieran facilitar información sobre el estado actual<br />

y la evolución temporal <strong>de</strong> los parámetros que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> la dinámica <strong>de</strong> la zona.<br />

Las difer<strong>en</strong>tes razones explicadas anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el texto, la <strong>en</strong>tusiasta colaboración<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Cabildo Insular <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong>, y las interesantísimas condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

tunel <strong>volcánico</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> volcán <strong>de</strong> La Corona, <strong>de</strong>cidieron que <strong>Lanzarote</strong> fuese la isla<br />

don<strong>de</strong> se ubicara este c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación. Los objetivos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> esta<br />

estación po<strong>de</strong>mos resumirlos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos (Vieira et al., 1991b):<br />

1. Investigar <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> interés geodinámico y vigilancia <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong>,<br />

consi<strong>de</strong>rando que la isla <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> es un lugar que pue<strong>de</strong> ofrecernos<br />

información <strong>de</strong> gran interés, ya que aunque la islaregistra una actividad mo<strong>de</strong>rada,<br />

esta pue<strong>de</strong> alterarse <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to.<br />

2. Investigaciones <strong>en</strong> mareas terrestre y oceanicas <strong>en</strong> los aspectos que <strong>en</strong><br />

una isla <strong>de</strong> las características <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor interés: estudio <strong>de</strong> los<br />

efectos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> oceánico, correlaciones marea terrestre-espesor <strong>de</strong> la corteza y<br />

marea-anomalías <strong>de</strong> flujo térmico, variaciones temporales y posibles modulaciones<br />

<strong>en</strong> los factores <strong>de</strong> amplitud y <strong>de</strong>sfasajes <strong>de</strong> los armónicos <strong>de</strong> marea, vali<strong>de</strong>z o no<br />

<strong>de</strong> las Cartas <strong>de</strong> Schwi<strong>de</strong>rski <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> las <strong>Isla</strong>s <strong>Canarias</strong>, etc...<br />

3. Investigación <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación. El laboratorio es un lugar i<strong>de</strong>al para la<br />

instalación <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> parámetros físicos para la<br />

comprobación y estudio <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada,<br />

con vistas a su posterior aplicación <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> crisis.<br />

En la Estación Geodinámica <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> (EGL) po<strong>de</strong>mos distinguir cuatro<br />

módulos, tres <strong>de</strong> ellos situados <strong>en</strong> el interior <strong><strong>de</strong>l</strong> tunel <strong>volcánico</strong>:<br />

A - El módulo principal localizado <strong>en</strong> el interior <strong><strong>de</strong>l</strong> tunel, <strong>en</strong> la zona d<strong>en</strong>ominada<br />

Cueva <strong>de</strong> los Ver<strong>de</strong>s, situada aproximadam<strong>en</strong>te a 1 km <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

costa y a unos 5 km <strong><strong>de</strong>l</strong> volcán <strong>de</strong> la Corona. En él están la mayor parte <strong>de</strong> los<br />

s<strong>en</strong>sores instalados actualm<strong>en</strong>te.<br />

B - Un segundo módulo observacional situado <strong>en</strong> la parte <strong><strong>de</strong>l</strong> tunel don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra situado el c<strong>en</strong>tro turístico <strong>de</strong> Jameos <strong><strong>de</strong>l</strong> Agua <strong><strong>de</strong>l</strong> Cabildo Insular <strong>de</strong><br />

<strong>Lanzarote</strong>, <strong>en</strong> el lago natural que se forma <strong>en</strong> la intersección <strong><strong>de</strong>l</strong> tunel con el<br />

océano, don<strong>de</strong> se observan las mareas con difer<strong>en</strong>cias originadas por la forma,<br />

dim<strong>en</strong>sión y conexión <strong><strong>de</strong>l</strong> tubo con el océano.<br />

C - Un tercer módulo está localizado <strong>en</strong> la Casa <strong>de</strong> los Volcanes, c<strong>en</strong>tro<br />

tuñstico-cultural-ci<strong>en</strong>tífito <strong><strong>de</strong>l</strong> Cabildo. En él se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ord<strong>en</strong>adores conectados<br />

a los instrum<strong>en</strong>tos instalados <strong>en</strong> los otros dos módulos. Existe comunicación<br />

telefónica, via mo<strong>de</strong>m, <strong>en</strong>tre estos ord<strong>en</strong>adores y los <strong><strong>de</strong>l</strong> IAG <strong>en</strong> Madrid.<br />

D - El cuarto y último módulo está situado <strong>en</strong> el Parque Nacional <strong>de</strong> Timanfaya,<br />

<strong>en</strong> el suroeste <strong>de</strong> la isla, <strong>en</strong> el laboratorio <strong>de</strong> ICONA, justam<strong>en</strong>te sobre<br />

una <strong>de</strong> las principales anomalías térmicas.


84 J. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, A.P. V<strong>en</strong>edikov y J.L. Díez<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos instalados <strong>en</strong> la EGL, <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te o temporal,<br />

son: tres clinómetros <strong>de</strong> larga base, dos péndulos horizontales y uno vertical, dos<br />

gravímetros LaCoste Romberg y un ext<strong>en</strong>sómetro <strong>en</strong> la Cueva <strong>de</strong> los Ver<strong>de</strong>s;<br />

diversos mareógrafos <strong>en</strong> Jameos <strong><strong>de</strong>l</strong> Agua; un gravímetro <strong>en</strong> la Casa <strong>de</strong> los Volcanes;<br />

y un gravímetro <strong>en</strong> Timanfaya. A<strong>de</strong>más se dispone <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> instnxm<strong>en</strong>tos<br />

que registran parámetros como son la humedad relativa, presión atmosférica<br />

y temperatura (ambi<strong>en</strong>te, <strong><strong>de</strong>l</strong> agua y <strong>de</strong> la roca), necesarios para la corrección<br />

<strong>de</strong> las observaciones realizadas con los s<strong>en</strong>sores anteriores y el estudio <strong>de</strong> las<br />

posibles correlaciones exist<strong>en</strong>tes.<br />

4. PROCESO DE DATOS PARA LA DETECCION DE PRECURSORES<br />

Cuando existe una actividad volcánica <strong>de</strong> importancia, el problema <strong>de</strong> predicción<br />

inmediata parece g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te resuelto, por ejemplo, <strong>en</strong> el famoso Observatorio<br />

Sacurajima (Kamo and Ishihara, 1989) se han observado anomalías<br />

muy rápidas y fuertes <strong>en</strong> las observaciones <strong>de</strong> marea que precedían directam<strong>en</strong>te<br />

actividad volcánica.<br />

La situación es difer<strong>en</strong>te cuando existe una larga pausa, como es el caso <strong>de</strong><br />

la <strong>Isla</strong>s <strong>Canarias</strong>, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> esperaruna preparación <strong><strong>de</strong>l</strong> ev<strong>en</strong>to más tranquila<br />

y l<strong>en</strong>ta. Por tanto, <strong>de</strong>bemos po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>tectar anomalías tanto importantes y rápidas<br />

como l<strong>en</strong>tas y pequeñas <strong>en</strong> las observaciones <strong>de</strong> marea.<br />

Normalm<strong>en</strong>te se suel<strong>en</strong> separar las investigaciones <strong>en</strong> mareas <strong>de</strong> las investigaciones<br />

<strong>en</strong> otras <strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong> la Tierra que están directam<strong>en</strong>te relacionadas<br />

con f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os precursores. Nuestro punto <strong>de</strong> vista es que ambos aspectos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

estudiarse <strong>en</strong> paralelo ya que están interrelacionados. La instrum<strong>en</strong>tación y su<br />

instalación son idénticos, y <strong>en</strong> ambos casos hemos <strong>de</strong> investigar f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os muy<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong>icados - mareas, ondas muy pequeñas, <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación/predicción,<br />

anomalías muy pequeñas. En cualquier caso necesitamos observaciones<br />

realizadas <strong>de</strong> la forma más cuidadosa posible y con la máxima precisión. Otro<br />

aspecto <strong>en</strong> favor <strong><strong>de</strong>l</strong> uso <strong>de</strong> las observaciones <strong>de</strong> marea es que una bu<strong>en</strong>a <strong>de</strong>terminación<br />

<strong>de</strong> la señal <strong>de</strong> marea pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> utilidad <strong>en</strong> la búsqueda <strong>de</strong> precursores,<br />

por ejemplo usando el residuo obt<strong>en</strong>ido al restar <strong>de</strong> la observación la marea<br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ada.<br />

Sigui<strong>en</strong>do estas consi<strong>de</strong>raciones, los programas <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ador <strong>de</strong>sarrollados<br />

están preparados para <strong>de</strong>termínar:<br />

* Variaciones <strong>en</strong> las amplitu<strong>de</strong>s y fases <strong>de</strong> marea.<br />

* Variaciones <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> ruido/error (<strong>de</strong>sviaciones estandar, errores medios<br />

cuadráticos).<br />

* Cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>de</strong>riva.<br />

* Saltos o cambios rep<strong>en</strong>tinos <strong>en</strong> las curvas registradas.<br />

En adición a esto, no está tampoco claro cual será la razón o la velocidad<br />

<strong>de</strong> variación. Parala <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> una anomalía planteamos el esquema g<strong>en</strong>eral<br />

reflejado <strong>en</strong> la Figura 3.


4. <strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>. <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> 85<br />

Datos exist<strong>en</strong>tes sin anomalías (ED) Nuevos datos (ND)<br />

Figura 3 -<br />

De una u otra forma, los datos exist<strong>en</strong>tes, ED, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> procesarse -y compararse<br />

con una cierta cantidad <strong>de</strong> nuevos datos ND, digamos n horas. El objetivo es<br />

establecersi existe alguna variación anómala<strong>en</strong> los ND. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el número<br />

ir 1 <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> la magnitud y razón <strong>de</strong> la anomalía.<br />

En función <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> n po<strong>de</strong>mos distinguir:<br />

(5V) - Variaciones l<strong>en</strong>tas, n es <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 720 (1 mes)<br />

(DV) - Variaciones diarias, n es <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 48 (dos días)<br />

(FV) - Variaciones rápidas (<strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> tiempo real) n es una o unas pocas<br />

itoras.<br />

Las variaciones 5V y DV se estudian dividi<strong>en</strong>do el registro <strong>en</strong> intervalos<br />

InÉ(r) <strong>de</strong> igual longitud n. Esto pue<strong>de</strong> hacerse sigui<strong>en</strong>do el esquema <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong><br />

la Figura 4 o <strong>en</strong> la Figura 5. Los datos ND ocupan <strong>de</strong> forma total el último<br />

intervalo, es <strong>de</strong>cir, la longitud n <strong>de</strong> Nl) es igual a la longitud <strong>de</strong> cada intervalo<br />

Int(t).<br />

Int(t,)<br />

Int (t,) Int (t 2) Int (t,)<br />

Int(t2)<br />

Int(t,)<br />

Figura 4. Intervalos <strong>de</strong> longitud n sin solapanoi<strong>en</strong>to.<br />

II<br />

longitud n horas<br />

con un <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to ¡st < n,<br />

por ejemplo ¡st = 1 itora<br />

Figura 5. Intervalos <strong>de</strong> longitud n con solapami<strong>en</strong>to.


86 J. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, A.P. V<strong>en</strong>edikov y J.L. Díez<br />

Para el estudio <strong>de</strong> variaciones FV usaremos el esquema <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> la Figura 6.<br />

En él todos los datos El) se procesan. Cuando una nueva ord<strong>en</strong>ada, Y 0 se registra,<br />

es comparada con los datos El). Se usan los datos ED para pre<strong>de</strong>cir una ord<strong>en</strong>ada<br />

Yp que es comparada con Yn, obt<strong>en</strong>iéndose un valor difer<strong>en</strong>cia A = Yo - Yp.<br />

Datos exist<strong>en</strong>tes sin anomalías (El)) Y0<br />

1W<br />

Figura 6. Estudio <strong>de</strong> variaciones rápida, NO es una única ord<strong>en</strong>ada Yn.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos la clasificación anterior, parece ser que cubrimos todos los<br />

casos posibles. Los programas <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ador <strong>de</strong>sarrollados y aplicados por nosotros<br />

pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar las sigui<strong>en</strong>tes anomalías o variaciones:<br />

(5V) Amplitu<strong>de</strong>s y fases <strong>de</strong>terminadas a través <strong><strong>de</strong>l</strong> análisis <strong>de</strong> Int(t) <strong>de</strong> longitud<br />

ir <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 720 horas y <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos opcionales.<br />

(DV) Detectadas usando el filtrado <strong>de</strong> intervalos Int(t) <strong>de</strong> longitud <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> ir 48 horas.<br />

(D.l) Amplitu<strong>de</strong>s y fases <strong>de</strong>terminadas para cada Int(t).<br />

(13.2) Deriva <strong>de</strong>terminada a través <strong><strong>de</strong>l</strong> filtrado <strong>de</strong> lnt(n).<br />

(13.3) Ruido - errores medios cuadráticos <strong>de</strong>terminados para Int(n).<br />

(13.4) Ruido - residuos <strong>de</strong> valores filtrados para Int(t).<br />

(FV. 1) A través <strong><strong>de</strong>l</strong> análisis <strong>de</strong> todos los datos exist<strong>en</strong>tes se estiman los<br />

parámetros <strong>de</strong> marea. Entonces se calcula Yp como señal <strong>de</strong> marea<br />

predicha. En este caso A = Yn - Yp estima la <strong>de</strong>riva+salto <strong>en</strong> Y0.<br />

(FV.2) Yp se predice como suma <strong>de</strong> marea+<strong>de</strong>riva usando todos los datos<br />

exist<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>tonces A estima un salto <strong>en</strong> Y0.<br />

(FV.3) Yp se obti<strong>en</strong>e usando un filtro <strong>de</strong> predicción aplicado <strong>en</strong> un intervalo<br />

<strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> longitud predici<strong>en</strong>do el valor <strong>de</strong> Yn. Nuevam<strong>en</strong>te<br />

A estima un salto <strong>en</strong> Y0.<br />

Las variaciones <strong>de</strong> amplitud y fase se establec<strong>en</strong> aplicando un procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> normalización simple (Toro et al., 1992). Esto hace posible usar datos sin<br />

calibración absoluta aunque son necesarias calibraciones relativas. Esto permite<br />

también la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> marca con intervalos <strong>de</strong> tiempo<br />

muy cortos.<br />

5. CONCLUSIONES<br />

En las investigaciones <strong>en</strong> vigilancia <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong><strong>en</strong> la zona<strong>de</strong> <strong>Canarias</strong><br />

realizadas por el IAG y el MNCCNN se está <strong>de</strong>sarrollando un metodología, cuyo<br />

primer paso es la aplicación <strong>de</strong> un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación a la zona activa, o <strong>de</strong><br />

posible actividad, consi<strong>de</strong>rada. Esto permite estudiar, a la vista <strong>de</strong> los resultados,


4. <strong>Vigilancia</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Canarias</strong>. <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong> 87<br />

cuales son las técnicas e instrum<strong>en</strong>tos geodésicos a utilizar <strong>en</strong> la vigilancia <strong>de</strong><br />

actividad volcánica y posible predicción <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

El mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o teórico consi<strong>de</strong>rado (Rundle, 1980, 1982; Fernán<strong>de</strong>z y Rundle<br />

1993), más realista que los tradicionalm<strong>en</strong>te usados, que no suel<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar ni<br />

la estratificación ni la exist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> gravedad, ha sido aplicado a la isla<strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong><br />

(Fernán<strong>de</strong>z, 1992;Fernán<strong>de</strong>z et aL, 1993a) dando como resultados más resaltables<br />

la necesidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> dos estaciones geodinámicas <strong>en</strong> puntos extremos <strong>de</strong><br />

la isla, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> instalarse clinómetros <strong>de</strong> larga base; así como <strong>de</strong> disponer<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s geodésicas globales que permitan la resolución <strong><strong>de</strong>l</strong> problema inverso <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> actividad.<br />

Basándonos <strong>en</strong> los métodos y programas <strong>de</strong> análisis utilizados <strong>en</strong> mareas<br />

terrestres (V<strong>en</strong>edikov, 1966, 1984) se ha <strong>de</strong>sarrollado programas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> datos que permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar tanto las gran<strong>de</strong>s, como las pequeñas perturbaciones<br />

<strong>en</strong> las señales registradas, esperables <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada como<br />

<strong>Canarias</strong>. Estos programas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos son la primera etapa para el<br />

proceso totalm<strong>en</strong>te automático <strong>en</strong> tiempo real. Para ello se usarán los datos registrados<br />

<strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> datos conectados con los ord<strong>en</strong>adores.<br />

En el aspectoobservacional, se dispone actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un gravímetro LaCoste<br />

Romberg, con método <strong>de</strong> cero, tres clinómetros <strong>de</strong> larga base (Water Tubes) (<strong>de</strong><br />

15, 10 y 40 m) y un ext<strong>en</strong>sómetro horizontal <strong>de</strong> 40 m <strong>en</strong> la Cueva <strong>de</strong> los Ver<strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong> un gravímetro LaCoste Romberg <strong>en</strong> Timanfaya. Se planea instalar otro<br />

clinómetro <strong>de</strong> larga base <strong>en</strong> Timanfaya, así como diseñar las re<strong>de</strong>s geodésicas<br />

GPS y gravimétrica <strong>en</strong> la <strong>Isla</strong>.<br />

AGRADECIMIENTOS<br />

La investigación <strong>de</strong>scrita se ita <strong>de</strong>sarrollado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> los proyectos<br />

PB9l-0150 (CAICYT) y JOUG-004 (ES) JR, (Programa JOULE <strong>de</strong> la CEE). A.<br />

P. V<strong>en</strong>edikov es Profesor d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> Programa <strong>de</strong> Sabáticos Complut<strong>en</strong>se.<br />

REFERENCIAS<br />

ARAÑA, V. (1991): Canarian volcanism. Cahiers du C<strong>en</strong>tre Europé<strong>en</strong> <strong>de</strong> Géodynamique<br />

et <strong>de</strong> Séismologie, 4, 13-24.<br />

ARAÑA, V., DIEZ-GtL, J.L.; OORTIZ, R.; YUGUERO, J. (1984): Convection of<br />

geothermal fluids in tite Timanfaya volcanic area (<strong>Lanzarote</strong>, Canary Lslands).<br />

Bu]]. Volcanol. 47: 668-677.<br />

BANDA, E.; DAÑOBErrIA, 1.1.; SURIÑACH, E. and ANSORGE, J. (1981): Features<br />

of crustal structure un<strong>de</strong>r tite Canary <strong>Isla</strong>nds. Eartit Planet. Sc. Let., 55, 11-<br />

24.<br />

DIEz-GIL, J. L. (1992a): La <strong>Isla</strong> <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong>. En «Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Volcanología».<br />

DIEZ-GIL, J.L. ed. Publicaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Excmo Cabildo <strong>Lanzarote</strong>, 241-250.<br />

DIEZ-GIL, J.L. (1992b): Las anomalías térmicas superficiales <strong>de</strong> las Montañas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Fuego. En «Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Volcanología». DIEZ-GIL, J.L. ed.: Publicaciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Excmo Cabildo <strong>Lanzarote</strong>, 251-260.


88 1. Fernán<strong>de</strong>z, R. Vieira, A.P. V<strong>en</strong>edikov y J.L. Diez<br />

DIEz-GIL, J.L.; ARAÑA, V.; ORTtZ, R.; and YUGUERO, J. (1987): Stationary convection<br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong> for heat transport by means of geotitermal fluids inposteruptive<br />

systems. Geoth<strong>en</strong>nics 15, 77-87.<br />

FERNÁNDEZ, 1. (1992): Técnicas geodésicas y geodinámicas aplicadas a la investigación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> la isla <strong>de</strong> <strong>Lanzarote</strong>. Tesis Doctoral, Universidad<br />

Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 149 Pp.<br />

FERNÁNDEZ, J.; RUNOLE, J.B. (1993): Gravity Citanges and <strong>de</strong>formation dueto a<br />

magmatic intrusion in a multilayered crustal mo<strong><strong>de</strong>l</strong>. J. Geophys. Res. (En<br />

pr<strong>en</strong>sa).<br />

FERNÁNDEZ, J.; ARNOSO, J.; and VlEntk, J. (1993a): Investigación <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>volcánico</strong> <strong>en</strong> <strong>Lanzarote</strong>. Revista <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Exactas,<br />

Físicas y Naturales <strong>de</strong> Madrid. (En pr<strong>en</strong>sa).<br />

FERNÁNDEZ, J.; VmtnA, R.; and DÍEZ, J.L. (1993b): On <strong>de</strong>formation mo<strong><strong>de</strong>l</strong> for<br />

volcano monitoring <strong>de</strong>sign in <strong>Lanzarote</strong> (Canary <strong>Isla</strong>nds). (Enviado a<br />

J. Volcanol. Geoth. Res).<br />

GARCÍA, A. (1985): Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os corticales a partir <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os magnetotelúricos.<br />

Aplicación a zonas volcánicas activas. Tesis Doctoral. Universidad Complut<strong>en</strong>se<br />

<strong>de</strong> Madrid, 193 pp.<br />

KAMO, K.; and ISHIHARA, K. (1989): A preliminary experim<strong>en</strong>t on automated<br />

judgm<strong>en</strong>t of the stages of eruptive activity using tiltmeter records at Sakurajima,<br />

Japan. IAVCEIProceed. Volcanology, 1, J.H.Latter (Ed.), Volcanic<br />

Hazards, Springer Verlag Berlin Hei<strong><strong>de</strong>l</strong>berg, 585-598.<br />

LOVE, A.E.H. (1911): Sorne Problems in Geodynamics. Cambridge University<br />

Press. New York.<br />

RUNDLE, J.B. (1980): Static Elastic-Gravitacional Deformation of a Layered Half<br />

Space by Point Couple Sources. J. Geophys. Res., 85, 5355-5363.<br />

RUNDLE, J.B. (1982): Deformation, Gravity, and Pot<strong>en</strong>cial Citanges Due to Volcanic<br />

Loading of the Crust. J. Geophys. Res., 87, 10729-10744.<br />

ToRo, C. DE; VENEDIKOV, A.P. and VIEIRA, R. (1993): On dic study of the<br />

variations of the s<strong>en</strong>sitivity of tite tidal records. Bulletin d’Information <strong>de</strong>s<br />

Marées Terrestres. 116, 8546-8556.<br />

VENEDIKOX’, A.P. (1966): Une métho<strong>de</strong> d’analyse <strong>de</strong>s Marées terrestres á partir<br />

d’<strong>en</strong>registrem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> longueur arbitraires. Acad. Royal Belg., Bulí. Cl. Sci.,<br />

T. LIII, fasc. 3, $ruxelles, 463-485.<br />

VENEDIKOV, AS’. (1984): Analyse <strong>de</strong>s <strong>en</strong>registrem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> marées terrestres. Bulletin<br />

d’Information <strong>de</strong>s Marées Terrestres, 92, 1078-6120.<br />

VIEIRA, R.; FERNÁNDEZ, J.; ToRo, C.; and CAMACHO, A.G. (1991a): Structural<br />

and oceanic effects in tite gravimetric ti<strong>de</strong>s observation in <strong>Lanzarote</strong>. Proc.<br />

XIth Int. Symp. Earth Ti<strong>de</strong>s. Helsinki, 1989. E. Schweizerbat’Scheverlagsbuchhandlung,<br />

217-230.<br />

VIEIRA, R.; VAN RUYMBEKE, M.; FERNÁNDEZ, J.; ARNoso, J. and ToRo, C.<br />

(1991 b): The <strong>Lanzarote</strong> un<strong>de</strong>rground laboratory. Cahiers du C<strong>en</strong>tre Europé<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> Géodynamique et <strong>de</strong> Séismologie, 4, 71-86.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!