21.06.2013 Views

Producción de Limón Persa en Morelos - por que lo importante no ...

Producción de Limón Persa en Morelos - por que lo importante no ...

Producción de Limón Persa en Morelos - por que lo importante no ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SECRETARÍA DE AGRICULTURA, GANADERÍA, DESARROLLO RURAL, PESCA<br />

Y ALIMENTACIÓN<br />

LIC. FRANCISCO JAVIER MAYORGA CASTAÑEDA<br />

Secretario<br />

MC. MARIANO RUIZ FUNES MACEDO<br />

Subsecretario <strong>de</strong> Agricultura<br />

ING. IGNACIO RIVERA RODRÍGUEZ<br />

Subsecretario <strong>de</strong> Desarrol<strong>lo</strong> Rural<br />

DR. PEDRO ADALBERTO GONZÁLEZ<br />

Subsecretario <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to a <strong>lo</strong>s Agronegocios<br />

GOBIERNO DEL ESTADO DE MORELOS<br />

DR. MARCO ANTONIO ADAME CASTILLO<br />

Gobernador Constitucional <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

LIC. BERNARDO PASTRANA GÓMEZ<br />

Secretario <strong>de</strong> Desarrol<strong>lo</strong> Agropecuario<br />

INSTITUTO NACIONAL DE INVESTIGACIONES FORESTALES, AGRÍCOLAS Y<br />

PECUARIAS<br />

DR. PEDRO BRAJCICH GALLEGOS<br />

Director G<strong>en</strong>eral<br />

DR. SALVADOR FERNÁNDEZ RIVERA<br />

Coordinador <strong>de</strong> Investigación, In<strong>no</strong>vación y Vinculación<br />

DR. ENRIQUE ASTENGO LÓPEZ<br />

Coordinador <strong>de</strong> Planeación y Desarrol<strong>lo</strong><br />

LIC. MARCIAL A. GARCÍA MORTEO<br />

Coordinador <strong>de</strong> Administración y Sistemas<br />

CENTRO DE INVESTIGACIÓN REGIONAL PACIFICO SUR<br />

DR. RENE CAMACHO CASTRO<br />

Director Regional<br />

DR. RAFAEL ARIZA FLORES<br />

Director <strong>de</strong> Investigación<br />

DR. MIGUEL ÁNGEL CANO GARCÍA<br />

Director <strong>de</strong> Planeación y Desarrol<strong>lo</strong><br />

CP. JOSÉ LUIS GUILLERMO MONROY NAVA<br />

Director <strong>de</strong> Administración<br />

M.C. RAFAEL AMBRIZ CERVANTES<br />

Director <strong>de</strong> Coordinación y Vinculación <strong>en</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Forestales, Agrícolas y<br />

Pecuarias<br />

Progreso No. 5, Barrio <strong>de</strong> Santa Catarina<br />

Col. <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong><br />

Delegación Coyoacán<br />

C.P. 04010, México D.F.<br />

Teléfo<strong>no</strong> (55) 3871-8700<br />

ISBN 978-607-425-262-0<br />

Primera Edición 2009<br />

No está permitida la reproducción total o parcial <strong>de</strong> esta<br />

publicación, ni la transmisión <strong>de</strong> ninguna forma o <strong>por</strong><br />

cualquier medio, ya sea electrónico, mecánico, fotocopia,<br />

<strong>por</strong> registro u otros métodos, sin el permiso previo y <strong>por</strong> escrito<br />

a la Institución.<br />

La pres<strong>en</strong>te publicación se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2009 <strong>en</strong> la impr<strong>en</strong>ta Qualy Servicios Integrales,<br />

Av. Porv<strong>en</strong>ir No. 5, Co<strong>lo</strong>nia el Porv<strong>en</strong>ir, Jiutepec, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>,<br />

México, C.P. 62577. Teléfo<strong>no</strong>/Fax (777) 455-21-57. Correo<br />

electrónico: qualysi@gmail.com Su tiraje consta <strong>de</strong> 1000<br />

ejemplares.


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

CONTENIDO Página<br />

1. INTRODUCCIÓN....…..............................……………………………................... 1<br />

2. VIVERO.……………….……...............................…………….…….…................. 2<br />

2.1. Infraestructura………..........................………………………………………… 2<br />

2.2. Portainjerto…………….……………………….............................……………. 2<br />

2.3. Yema o injerto…………………………………............................…………… 2<br />

3. ESTABLECIMIENTO DE LA PLANTACION………..........................…….….......... 3<br />

3.1. Selección <strong>de</strong> la planta………….………......……..........................……...….. 3<br />

3.2. Preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o…………….…..……….........................………..….. 3<br />

3.3. Sistemas y Distancias <strong>de</strong> plantación…….………….........................….….. 4<br />

3.4. Época y Método <strong>de</strong> plantación……………….......................………....…. 5<br />

4. FERTILIZACIÓN...……………………………................................…..………….… 7<br />

4.1. Aplicación <strong>de</strong> macronutri<strong>en</strong>tes.................................................................. 7<br />

4.2. Aplicación <strong>de</strong> micronutri<strong>en</strong>tes.................................................................... 8<br />

4.3. Método <strong>de</strong> aplicación…………….………..........................…………..……. 9<br />

4.4. Fertilización foliar.….…….………..…............................……….………….…. 10<br />

5. PODAS….….……………………………..............................………..…………….. 11<br />

5.1. Etapa <strong>de</strong> plantación (Poda <strong>de</strong> formación).........................................…. 11<br />

5.2. Etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> (Poda <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to)……......................…...… 12<br />

5.3. Etapa <strong>de</strong> producción (Poda <strong>de</strong> sanidad y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to)………....... 12<br />

5.4. Poda <strong>de</strong> aclareo c<strong>en</strong>tral.………….....………..…..….........................….…. 13<br />

6. CONTROL DE ENFERMEDADES.………….…...................................……….…… 15<br />

7. CONTROL DE PLAGAS………….…..................................…………………….… 16<br />

7.1. Minador <strong>de</strong> la hoja………….........................………………….………….….. 16<br />

7.2. Pulgones………………….............................……………………..…………... 17<br />

7.3. Psílido asiático <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos o Diaforina…..….........................……..…... 18<br />

7.4. Gusa<strong>no</strong> perro…………………………………………….…............................ 20<br />

8. RIEGO……………………………………………………..............................…… 22<br />

9. CONTROL DE MALEZA…………………….................................…………..……. 22<br />

10. INDUCCIÓN A FLORACIÓN…………..............................……………….……. 24<br />

10.1. Practicas culturales…………..……..……............................……….…...... 24<br />

10.2. Fitohormonas y bioestimulantes………..........................………………..… 25<br />

11. COSECHA……………………………………………….……............................... 25<br />

12. VIDA DE ANAQUEL……………………………….…………............................... 26<br />

13. RECOMENDACIONES O SUGERENCIAS……………..................................…. 26<br />

14. AGRADECIMIENTOS…….…………...............................………………….…. 26


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

MANEJO AGRONÓMICO PARA LA PRODUCCIÓN DE LIMÓN<br />

1. INTRODUCCIÓN<br />

‘PERSA’ EN EL ESTADO DE MORELOS<br />

Aarón Lugo A<strong>lo</strong>nso 1<br />

Rafael Ariza F<strong>lo</strong>res 2<br />

Iran Alia Tejacal 3<br />

Rafael Ambriz Cervantes 4<br />

Víctor López Martínez 3<br />

En <strong>More<strong>lo</strong>s</strong> se cu<strong>en</strong>ta actualm<strong>en</strong>te con 115 ha establecidas <strong>de</strong><br />

limón ‘<strong>Persa</strong>’ o ‘Tahití’ (Citrus latifolia), las cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

distribuidas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s municipios <strong>de</strong> Coatlán<br />

<strong>de</strong>l Río, Tlaquilt<strong>en</strong>ango, Jojutla, Zacatepec, Jantetelco,<br />

Jonacatepec, Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ixtla, Tepalcingo, Tlaltizapan y<br />

Ayala. Las plantaciones son reci<strong>en</strong>tes y están <strong>en</strong> producción<br />

y expansión, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> llegan a repres<strong>en</strong>tar una alternativa<br />

económica viable <strong>en</strong> el campo morel<strong>en</strong>se. Sin embargo,<br />

la tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gía <strong>que</strong> existe es muy heterogénea y escasa, <strong>por</strong><br />

la falta <strong>de</strong> validación y difusión <strong>de</strong> tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gías disponibles<br />

a <strong>lo</strong>s productores, <strong>que</strong> ayu<strong>de</strong> a mejorar la producción y<br />

r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo.<br />

La pres<strong>en</strong>te publicación conti<strong>en</strong>e información sobre el<br />

manejo agronómico <strong>de</strong>l limón ‘<strong>Persa</strong>’, como resultado inicial<br />

<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eración y validación <strong>de</strong> tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gías llevadas a cabo<br />

<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, así como información recabada<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> productores lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> la región y la<br />

1 Ing Agr. Investigador <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> cítricos <strong>de</strong>l Campo Experim<strong>en</strong>tal<br />

“Zacatepec”. SAGARPA, INIFAP, CIRPAS.<br />

2 Dr. Dirección <strong>de</strong> Investigación Regional Pacífico Sur e Investigador <strong>de</strong> la Red<br />

<strong>de</strong> Cítricos. SAGARPA, INIFAP, CIRPAS.<br />

3 Dr. Profesor-Investigador <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agropecuarias, UAEM.<br />

4 M.C. Director <strong>de</strong> Coordinación y Vinculación <strong>de</strong>l INIFAP <strong>en</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>.<br />

1


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong>l INIFAP-UAEM. El objetivo<br />

principal es ofrecer información a <strong>lo</strong>s productores para <strong>que</strong><br />

manej<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te su huerta e increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> la<br />

producción y calidad <strong>de</strong>l fruto.<br />

2. VIVERO<br />

Este se <strong>de</strong>be establecer <strong>en</strong> un lugar accesible, con agua y <strong>de</strong><br />

fácil manejo. Es im<strong>por</strong>tante consi<strong>de</strong>rar la infraestructura, la<br />

bolsa, <strong>por</strong>tainjerto e injerto o yemas certificadas.<br />

2.1. Infraestructura<br />

El vivero se <strong>de</strong>be establecer <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o pla<strong>no</strong> o con ligera<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, con una ligera construcción, disponibilidad <strong>de</strong><br />

agua y semicubierto con malla sombra, <strong>de</strong> tal manera <strong>que</strong> se<br />

produzca una planta <strong>de</strong> calidad y certificada ( Figura 1).<br />

2.2. Portainjerto<br />

U<strong>no</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s aspectos <strong>de</strong> mayor im<strong>por</strong>tancia para el éxito <strong>en</strong><br />

una huerta cítrica, es la correcta selección <strong>de</strong> patrones a<br />

utilizar y <strong>de</strong> común acuerdo con el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> la citricultura<br />

nacional. La planta patrón o <strong>por</strong>tainjerto recom<strong>en</strong>dado es el<br />

Citrus volkameriana, ya <strong>que</strong> este patrón se adapta bi<strong>en</strong> a<br />

<strong>lo</strong>s sue<strong>lo</strong>s <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>; ti<strong>en</strong>e un amplio rango <strong>de</strong><br />

adaptación al pH, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sue<strong>lo</strong>s ácidos hasta a<strong>que</strong>l<strong>lo</strong>s con<br />

un pH alto, como es el caso <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s sue<strong>lo</strong>s <strong>en</strong><br />

el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>; es tolerante a gomosis y al virus <strong>de</strong> la<br />

tristeza <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos. Por su amplio rango <strong>de</strong> adaptación y su<br />

alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ra a este patrón <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s mejores<br />

para producir limón ‘<strong>Persa</strong>’, el cual pres<strong>en</strong>ta una bu<strong>en</strong>a<br />

compatibilidad.<br />

2.3. Yema o injerto<br />

Esta <strong>de</strong>be proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> un <strong>lo</strong>te donador <strong>de</strong> yemas, el cual<br />

<strong>de</strong>berá estar certificado. Con la finalidad <strong>de</strong> evitar riesgos <strong>de</strong><br />

2


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

<strong>que</strong> pres<strong>en</strong>te una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> tipo viral o bi<strong>en</strong>, evitar la<br />

diseminación <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad <strong>que</strong> <strong>no</strong> está <strong>en</strong> la región<br />

o zona productora. En este caso la yema <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’<br />

<strong>de</strong>berá v<strong>en</strong>ir certificada, para <strong>en</strong>tregar y garantizar a <strong>lo</strong>s<br />

productores una planta <strong>de</strong> calidad y certificada.<br />

3. ESTABLECIMIENTO DE LA PLANTACIÓN<br />

3.1. Selección <strong>de</strong> la planta<br />

Como se ha m<strong>en</strong>cionado, las plantas injertadas se <strong>de</strong>berán<br />

adquirir <strong>de</strong> viveros certificados, <strong>que</strong> garantic<strong>en</strong> su i<strong>de</strong>ntidad<br />

g<strong>en</strong>ética y sanidad al Huang<strong>lo</strong>ngbing (Dragón amaril<strong>lo</strong>), al<br />

virus <strong>de</strong> la tristeza <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos y <strong>lo</strong>s viroi<strong>de</strong>s, principalm<strong>en</strong>te.<br />

La altura <strong>de</strong>l injerto <strong>de</strong>be ser superior a 30 c<strong>en</strong>tímetros, para<br />

evitar <strong>que</strong> al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la plantación el injerto <strong>que</strong><strong>de</strong> muy<br />

cerca <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong> y se pueda infectar <strong>por</strong> gomosis, ya <strong>que</strong> el<br />

limón ‘<strong>Persa</strong>’ es muy susceptible al hongo <strong>que</strong> la g<strong>en</strong>era.<br />

Figura 1. Produccion <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> viveros<br />

certificados.<br />

3.2. Preparacion <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o<br />

Para establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cultivo es necesario realizar un<br />

subsoleo, hasta el rompimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> arado o capa<br />

dura <strong>en</strong> sue<strong>lo</strong>s <strong>que</strong> <strong>lo</strong> requieran; realizar posteriorm<strong>en</strong>te un<br />

3


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

barbecho <strong>en</strong>tre 20 y 30 c<strong>en</strong>timetros <strong>de</strong> profundidad y rastrear<br />

cruzado para <strong>de</strong>smo<strong>no</strong>rar bi<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s terrones; finalm<strong>en</strong>te, se<br />

<strong>de</strong>be nivelar el terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la minima p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

para evitar <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>tos y facilitar el riego.<br />

3.3. Sistemas y distancias <strong>de</strong> plantación<br />

Para la plantación <strong>de</strong> cítricos se recomi<strong>en</strong>da un sistema <strong>de</strong><br />

plantación <strong>en</strong> cuadro o rectángu<strong>lo</strong>, si<strong>en</strong>do este último el<br />

mas utilizado <strong>en</strong> la actualidad, ya <strong>que</strong> favorece con altas<br />

<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> población. Una vez <strong>que</strong> se ti<strong>en</strong>e el terr<strong>en</strong>o<br />

preparado, es im<strong>por</strong>tante el trazado <strong>de</strong> las hileras, las cuales<br />

se <strong>de</strong>berán ori<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> <strong>no</strong>rte-sur (Figura 2). Así, <strong>lo</strong>s setos <strong>de</strong><br />

árboles adultos recibirán <strong>por</strong> la mañana <strong>lo</strong>s rayos <strong>de</strong>l sol <strong>en</strong><br />

un lado <strong>de</strong> la copa (ori<strong>en</strong>te) y <strong>en</strong> la tar<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s recibirán <strong>por</strong> el<br />

otro lado (poni<strong>en</strong>te).<br />

Figura 2. Ori<strong>en</strong>tacion a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> hileras <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’<br />

con altas <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s (6 x 4 metros).<br />

Las distancias <strong>de</strong> plantación utilizadas <strong>en</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong> son 7 x 4<br />

metros,para t<strong>en</strong>er un total <strong>de</strong> 357 árboles <strong>por</strong> hectárea ó 6<br />

x 4 metros para t<strong>en</strong>er 416 árboles <strong>por</strong> hectárea. Los sistemas<br />

<strong>de</strong> plantación <strong>de</strong> altas <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s han <strong>de</strong>mostrado ser<br />

altam<strong>en</strong>te productivos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> recuperar rápidam<strong>en</strong>te<br />

la inversión inicial. En <strong>lo</strong>s citricos se recomi<strong>en</strong>dan difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> plantación (Cuadro 1).<br />

4


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Cuadro 1. Distancia y <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> población <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

sistemas <strong>de</strong> plantacion <strong>de</strong> citricos.<br />

SISTEMA DE<br />

PLANTACIÓN<br />

DISTANCIA DE<br />

PLANTACIÓN (METROS)<br />

TOTAL DE PLANTAS<br />

POR HECTáREA<br />

Rectángu<strong>lo</strong> 6 x 4 416<br />

Rectángu<strong>lo</strong> 7 x 4 357<br />

Marco real 7 x 7 204<br />

Marco real 8 x 8 156<br />

3.4. Época y método <strong>de</strong> plantación<br />

La plantación se pue<strong>de</strong> llevar a cabo <strong>en</strong> cualquier época <strong>de</strong>l<br />

año, siempre y cuando se disponga <strong>de</strong> agua para regar las<br />

plantas, aun<strong>que</strong> resulta más práctico y económico realizar<br />

durante el periodo <strong>de</strong> lluvias.<br />

En <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, la época <strong>de</strong> plantación se pue<strong>de</strong> realizar <strong>de</strong> junio<br />

a septiembre, ya <strong>que</strong> es el periodo <strong>de</strong> mayor precipitación y<br />

favorecerá el establecimi<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> las plantas. A pesar <strong>de</strong><br />

<strong>que</strong> exist<strong>en</strong> variaciones <strong>en</strong> el com<strong>por</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las lluvias <strong>en</strong><br />

cada año; el promedio <strong>de</strong> la precipitación anual <strong>en</strong> la región<br />

<strong>de</strong> Tlaltizapan, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong> es <strong>de</strong> 900 mm, con un periodo <strong>de</strong><br />

lluvias bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido <strong>de</strong> junio a septiembre, con temperatura<br />

máxima media <strong>en</strong>tre 30 y 33 o C pudi<strong>en</strong>do llegar hasta 43 o C y<br />

la temperatura mínima media <strong>en</strong>tre 18 y 19 o C ( Figura 3).<br />

En Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ixtla, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong> la precipitación anual promedio<br />

es <strong>de</strong> 867.7 mm, ocurri<strong>en</strong>do el periodo <strong>de</strong> lluvias <strong>de</strong> junio a<br />

septiembre; con temperatura máxima media <strong>en</strong>tre 31 y 33 o C,<br />

pudi<strong>en</strong>do ser la máxima hasta 45 o C y la temperatura mínima<br />

media <strong>en</strong>tre 18 y 19 o C <strong>en</strong> ese mismo periodo ( Figura 4).<br />

5


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

Temperatura (°C)<br />

Figura 3. Distribución m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> la precipitación y temperatura<br />

<strong>de</strong> la estación Temilpa, Tlaltizapán, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>.<br />

Temperatura (°C)<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic<br />

Precipitación Temperatura máxima Temperatura mínima Temperatura media<br />

Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic<br />

Precipitación Temperatura máxima Temperatura mínima Temperatura media<br />

Figura 4. Distribución m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> la precipitación y temperatura<br />

<strong>de</strong> la estación Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ixtla, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>.<br />

Una vez <strong>de</strong>finida la época <strong>de</strong> plantación y trazado <strong>de</strong>l<br />

terr<strong>en</strong>o se abr<strong>en</strong> las cepas (hoyos); el tamaño <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l<br />

tipo <strong>de</strong> sue<strong>lo</strong>, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> <strong>en</strong> sue<strong>lo</strong>s fértiles <strong>no</strong> se abrirán hoyos<br />

gran<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> cambio <strong>en</strong> sue<strong>lo</strong>s calisos estos serán mayores, se<br />

recomi<strong>en</strong>da hacer cepas <strong>de</strong> 60 x 60 x 60 c<strong>en</strong>tímetros.<br />

6<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Precipitación (mm)<br />

Precipitación (mm)


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

La cepa se <strong>de</strong>ja v<strong>en</strong>tilar u<strong>no</strong>s dos días; para prev<strong>en</strong>ir <strong>lo</strong>s daños<br />

<strong>por</strong> larvas <strong>de</strong> plagas <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong> se recomi<strong>en</strong>da aplicar Furadan<br />

(Brigadier) <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 20 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> hectárea (kg ha -1 ).<br />

Cuando se va a poner la planta <strong>en</strong> la cepa, se recomi<strong>en</strong>da<br />

aplicar una capa <strong>de</strong> sue<strong>lo</strong> <strong>de</strong> 5 c<strong>en</strong>tímetros y <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> esta,<br />

realizar la aplicación <strong>de</strong> 40 gramos <strong>de</strong> fosfato diamónico + 40<br />

gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> potasio. Esto se hace con la finalidad <strong>de</strong><br />

<strong>que</strong> el fósforo y potasio como elem<strong>en</strong>tos aplicados al sue<strong>lo</strong>,<br />

éstos sean más aprovechados <strong>por</strong> la planta, ya <strong>que</strong> tardan<br />

mucho <strong>en</strong> llegar a las raíces.<br />

La planta es co<strong>lo</strong>cada <strong>en</strong> la cepa, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser necesario<br />

se rell<strong>en</strong>a con materia orgánica para mejorar el sue<strong>lo</strong>;<br />

inmediatam<strong>en</strong>te, se sugiere dar un riego para eliminar <strong>lo</strong>s<br />

espacios gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aire y mejorar el contacto <strong>de</strong> la raíz con<br />

el sue<strong>lo</strong>.<br />

4. FERTILIZACIÓN<br />

U<strong>no</strong> <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s principales factores <strong>que</strong> causan un bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> cualquier cultivo es la <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te fertilización. Por <strong>lo</strong> <strong>que</strong>,<br />

se hac<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones, con la finalidad<br />

<strong>de</strong> favorecer <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> las plantas y ayudar <strong>en</strong> el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la producción y calidad <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s frutos.<br />

4.1. Aplicación <strong>de</strong> Macronutri<strong>en</strong>tes<br />

En plantaciones m<strong>en</strong>ores a un año, la fertilización <strong>de</strong>be ser<br />

<strong>de</strong> 0.400-0.200-0.200 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> árbol al año <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o,<br />

fósforo y potasio, respectivam<strong>en</strong>te. Mismo <strong>que</strong>, será aplicado<br />

<strong>en</strong> dos periodos: la primera, 0.200-0.200-0.200 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong><br />

árbol al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> establecer la plantación; y la segunda,<br />

es el resto <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (0.200 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> árbol), realizado<br />

a <strong>lo</strong>s 4-6 meses, aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

7


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

Esto equivale a <strong>de</strong>positar <strong>en</strong> la primera aplicación, las<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 0.8 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> amonio más 0.430<br />

ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> fosfato diamónico y 0.400 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato<br />

<strong>de</strong> potasio <strong>por</strong> árbol. Para la segunda fertilización se <strong>de</strong>berán<br />

aplicar 0.800 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> amonio, igual <strong>que</strong> se<br />

utilizó <strong>en</strong> la primera aplicación <strong>por</strong> árbol.<br />

En plantaciones <strong>de</strong> dos o más años se recomi<strong>en</strong>da aplicar<br />

la fórmula <strong>de</strong> 1.200-0.600-0.600 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> árbol <strong>por</strong> año<br />

<strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, fósforo y potasio, respectivam<strong>en</strong>te. Se sugiere<br />

realizar tres aplicaciones al año, <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be estar<br />

<strong>en</strong> concordancia con las épocas <strong>de</strong> brotación <strong>de</strong>l árbol. La<br />

primera aplicación (0.400-0.600-0.600 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> árbol)<br />

se llevara acabo <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s meses <strong>de</strong> agosto-septiembre, La<br />

segunda aplicación (0.400 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>por</strong> árbol),<br />

se realizará <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s meses <strong>de</strong> diciembre-<strong>en</strong>ero y el resto <strong>de</strong><br />

nitróg<strong>en</strong>o (0.400 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> árbol) <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s meses <strong>de</strong> abrilmayo.<br />

Esto equivale <strong>de</strong>positar para la primera aplicación<br />

1.5 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> amonio más 1.3 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong><br />

fosfato diamónico y 1.2 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> potasio <strong>por</strong><br />

árbol. Para la segunda y tercera fertilización se <strong>de</strong>be aplicar<br />

únicam<strong>en</strong>te 1.5 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> sulfato <strong>de</strong> amonio, mismo <strong>que</strong><br />

se utilizó <strong>en</strong> la primera aplicación <strong>por</strong> árbol.<br />

Algu<strong>no</strong>s productores incluy<strong>en</strong> dos aplicaciones <strong>de</strong> fertilizante<br />

<strong>en</strong> otoño (agosto-septiembre), con el objetivo <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

la producción y calidad <strong>de</strong> la fruta <strong>en</strong> el invier<strong>no</strong>, ya <strong>que</strong> <strong>en</strong><br />

esta época se alcanzan <strong>lo</strong>s precios más altos <strong>en</strong> el mercado.<br />

4.2. Aplicación <strong>de</strong> Micronutrim<strong>en</strong>tos<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, la mayoría <strong>de</strong> las huertas <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’<br />

están ubicadas <strong>en</strong> sue<strong>lo</strong>s calizos, don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> microelem<strong>en</strong>tos, como son <strong>de</strong> hierro y zinc,<br />

<strong>lo</strong>s cuales ocasionan una co<strong>lo</strong>ración amarill<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> las hojas<br />

<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s árboles. Para contrarrestar estas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias se sugiere<br />

8


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

la aplicación <strong>de</strong> microelem<strong>en</strong>tos al sue<strong>lo</strong>, tales como son:<br />

hierro, zinc, magnesio, manganeso y azufre, <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 25<br />

ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong> hectárea. Esta se <strong>de</strong>be llevar acabo junto con<br />

la primera aplicación <strong>de</strong> fertilizante.<br />

4.3. Método <strong>de</strong> aplicación<br />

El método <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> la topografía <strong>de</strong>l<br />

terr<strong>en</strong>o. En sue<strong>lo</strong>s pla<strong>no</strong>s el fertilizante se regara <strong>en</strong> un ruedo,<br />

ligeram<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la zona <strong>de</strong> goteo (Figura 5A) y <strong>en</strong><br />

terr<strong>en</strong>os con mucha p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se aplicara <strong>en</strong> la media luna<br />

superior al árbol (Figura 5B). En ambos casos se recomi<strong>en</strong>da<br />

hacer una zanja <strong>de</strong> 10-15 c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> profundidad,<br />

co<strong>lo</strong>car el fertilizante y tapar<strong>lo</strong>.<br />

Figura 5. Aplicación <strong>de</strong> fertilizantes <strong>en</strong> sue<strong>lo</strong>s pla<strong>no</strong>s (A) y<br />

sue<strong>lo</strong>s con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (B).<br />

Suger<strong>en</strong>cias. Es necesario usar sulfatos como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

fertilizantes (sulfato <strong>de</strong> amonio, fosfato diamónico, sulfato<br />

<strong>de</strong> potasio, sulfato <strong>de</strong> zinc y sulfato ferroso, principalm<strong>en</strong>te).<br />

La aplicación <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s fertilizantes es <strong>de</strong>seable <strong>que</strong> se realice<br />

con azufre agrícola (200 gramos <strong>por</strong> árbol), para disminuir<br />

el pH <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong> y se puedan asimilar <strong>en</strong> mayor pro<strong>por</strong>ción<br />

<strong>lo</strong>s microelem<strong>en</strong>tos. La aplicación <strong>de</strong> materia orgánica y<br />

9


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

<strong>lo</strong>mbricompostas razón <strong>de</strong> 22 toneladas <strong>por</strong> hectárea, va a<br />

favorecer <strong>en</strong> la disminución <strong>de</strong> pH <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong>. Es im<strong>por</strong>tante,<br />

<strong>que</strong> el sue<strong>lo</strong> este húmedo al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hacer la aplicación,<br />

para <strong>que</strong> el fertilizante sea aprovechado <strong>por</strong> el árbol.<br />

4.4. Fertilización foliar<br />

Esta práctica consiste <strong>en</strong> pro<strong>por</strong>cionar nutrim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

<strong>por</strong> medio <strong>de</strong> aspersiones (Figura 6). Au<strong>que</strong> la fertilización<br />

foliar <strong>no</strong> sustituye la aplicación <strong>de</strong> fertilizantes al sue<strong>lo</strong>, si<br />

es una practica <strong>que</strong> sirve <strong>de</strong> apoyo para complem<strong>en</strong>tar<br />

<strong>lo</strong>s re<strong>que</strong>rimi<strong>en</strong>tos nutricionales re<strong>que</strong>ridos <strong>por</strong> el cultivo.<br />

Se sugiere aplicar 3 litros <strong>de</strong> Poli<strong>que</strong>l multi® mas un litro <strong>de</strong><br />

adher<strong>en</strong>te (INEX-A®), estos productos se disuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> 600<br />

litros <strong>de</strong> agua; la aplicación se realiza directam<strong>en</strong>te al follaje<br />

para favorecer a una co<strong>lo</strong>ración ver<strong>de</strong> y se hace cuando se<br />

suministra so<strong>lo</strong> el nitróg<strong>en</strong>o al sue<strong>lo</strong> (dos ocasiones al año).<br />

Convi<strong>en</strong>e, <strong>que</strong> la aspersión se realice <strong>por</strong> la mañana antes <strong>de</strong><br />

las 11:00 ó bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las 5:00 <strong>de</strong> la tar<strong>de</strong>, cuando <strong>lo</strong>s<br />

estomas <strong>de</strong> las hojas estén abiertos y haya mayor absorción<br />

<strong>de</strong> la solución.<br />

Figura 6. Aplicación <strong>de</strong> fertilizante <strong>de</strong> manera foliar <strong>en</strong> huertas<br />

<strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’.<br />

10


5. PODAS<br />

InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

La poda <strong>en</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> varios factores, como<br />

son la edad, el vigor <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s árboles, el sistema <strong>de</strong> plantación y<br />

<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s objetivos <strong>que</strong> se persigan. Esta práctica se <strong>de</strong>scribe <strong>de</strong><br />

acuerdo a las difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> la planta:<br />

5.1. Etapa <strong>de</strong> Plantación (Poda <strong>de</strong> formación)<br />

Esta se hace a partir <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s dos meses <strong>de</strong> establecida la<br />

plantación; consiste <strong>en</strong> cortar 10 c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> punta <strong>de</strong><br />

la planta (Figura 7A), para estimular la brotación lateral <strong>de</strong><br />

las yemas, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> las ramas <strong>que</strong> resultan cada tres meses<br />

se van <strong>de</strong>jando tres ramas principales. Cuando estas ramas<br />

<strong>que</strong> serán las principales, ya t<strong>en</strong>gan u<strong>no</strong>s 20 c<strong>en</strong>tímetros,<br />

se hace un <strong>de</strong>spunte <strong>de</strong> u<strong>no</strong>s 5 c<strong>en</strong>tímetros (Figura 7B),<br />

para seleccionar nuevam<strong>en</strong>te dos o tres ramas <strong>de</strong> la nueva<br />

brotación. Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>que</strong> el árbol t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> seis a doce<br />

ramas bi<strong>en</strong> distribuidas al finalizar su formación (Figura 7C).<br />

Un árbol bi<strong>en</strong> formado aprovecha mejor la luz <strong>de</strong>l sol y<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejor aireación <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l mismo, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> va<br />

a ocasionar un árbol más productivo y con fruta <strong>de</strong> mejor<br />

calidad.<br />

Figura 7. Despuntes necesarios para <strong>lo</strong>grar una bu<strong>en</strong>a<br />

formación <strong>de</strong>l árbol.<br />

11


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

5.2. Etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> (Poda <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to)<br />

En esta etapa, la poda se <strong>de</strong>be realizar <strong>de</strong> manera ligera,<br />

don<strong>de</strong> se eliminaran ramas muertas, <strong>en</strong>fermas y chupones<br />

(Figura 8). Este último se origina abajo <strong>de</strong>l injerto-patrón y se<br />

recomi<strong>en</strong>da eliminar cuando son tier<strong>no</strong>s (5 c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong><br />

largo) y puedan ser extirpados fácilm<strong>en</strong>te con la ma<strong>no</strong>, <strong>de</strong><br />

tal manera <strong>que</strong> la herida provocada y <strong>por</strong> ser pe<strong>que</strong>ña <strong>no</strong><br />

necesita <strong>de</strong> alguna medida <strong>de</strong> protección. De <strong>lo</strong> contrario, un<br />

chupón <strong>que</strong> <strong>no</strong> se elimina <strong>de</strong> manera o<strong>por</strong>tuna este compite<br />

<strong>por</strong> agua, carbohidratos, luz y espacio, principalm<strong>en</strong>te, ya<br />

<strong>que</strong> su remoción implica el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> podas,<br />

así como <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> sus heridas y eleva <strong>lo</strong>s costos <strong>de</strong><br />

producción.<br />

Figura 8. (A) Chupones originados abajo <strong>de</strong>l injerto-patrón <strong>de</strong><br />

limón persa (B) Ramas muertas y <strong>en</strong>fermas.<br />

Si la poda <strong>de</strong> formación <strong>no</strong> se realizó <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada,<br />

es probable <strong>que</strong> se t<strong>en</strong>gan <strong>que</strong> eliminar ramas <strong>en</strong>trecruzadas<br />

(Figura 9A); para el<strong>lo</strong> se va a eliminar la rama con m<strong>en</strong>os follaje,<br />

para permitir <strong>que</strong> las ramas <strong>de</strong> a lado sean mas vigorosas y<br />

cubran toda la copa.<br />

5.3. Etapa <strong>de</strong> <strong>Producción</strong> (Poda <strong>de</strong> sanidad y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to)<br />

Después <strong>de</strong> cada cosecha hay <strong>que</strong> eliminar las ramas muertas,<br />

ramas improductivas, <strong>que</strong>bradas, <strong>en</strong>fermas, <strong>en</strong>trecruzadas y<br />

12


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

“chupones”. Así como levantar 40 c<strong>en</strong>tímetros la falda <strong>de</strong>l<br />

árbol, con la finalidad <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>lo</strong>s frutos y hojas <strong>no</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

contacto directo con el sue<strong>lo</strong> (Figura 9B). Realizar esta poda al<br />

final <strong>de</strong> cada cosecha, sirve para llevar acabo podas ligeras;<br />

sin embargo, si se retrasa esta labor, las podas <strong>de</strong>berán ser<br />

mas severas, <strong>lo</strong> <strong>que</strong> implica un mayor gasto económico y<br />

una disminución y retraso para recuperar el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

árbol.<br />

Figura 9. (A) Ramas <strong>en</strong>trecruzadas (B) Altura <strong>de</strong> la falda <strong>de</strong>l<br />

árbol (40 c<strong>en</strong>tímetros).<br />

5.4. Poda <strong>de</strong> Aclareo C<strong>en</strong>tral<br />

Esta poda se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong> árboles <strong>de</strong> más <strong>de</strong> cuatro años<br />

<strong>de</strong> edad, y se realiza eliminando ramas <strong>en</strong> la parte c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong>l árbol. Consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> 3 a 5 ramas principales, se<br />

eliminan <strong>lo</strong>s chupones y ramas muertas y cruzadas (Figura<br />

10A). El corte <strong>de</strong> ramas se <strong>de</strong>be hacer <strong>lo</strong> más cerca<strong>no</strong> a su<br />

base para <strong>no</strong> <strong>de</strong>jar tocones, <strong>que</strong> son punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a las<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (Figura 10B). Con esta poda se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> una<br />

mayor aeración y <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> luz <strong>en</strong> la parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l árbol,<br />

esto favorece el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> frutos <strong>de</strong> mayor calidad <strong>en</strong> la<br />

falda y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l árbol.<br />

13


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

Figura 10. (A) Poda <strong>de</strong> aclareo c<strong>en</strong>tral, (B) Corte <strong>de</strong> la rama.<br />

La poda se recomi<strong>en</strong>da realizarla con tijeras cortas y<br />

<strong>de</strong> mango largo (Figura 11A y B), serruchos (Figura 11C),<br />

cortasetos (Figura 11D) y motosierra telescópica (Figura 11E).<br />

Las heridas provocadas <strong>por</strong> la poda se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cubrir con<br />

pintura acrílica o pasta bor<strong>de</strong>lesa para evitar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

(Figura 12A). Después <strong>de</strong> podar un árbol la herrami<strong>en</strong>ta se<br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong>sinfectar con una solución <strong>de</strong> c<strong>lo</strong>ro/agua 1:6 (Figura<br />

12 B).<br />

Figura 11. (A) Tijera <strong>de</strong> mango corto (B) Tijera <strong>de</strong> mango largo<br />

(C) Serruchos (D) Podadora motorizada <strong>de</strong> cortasetos (E)<br />

Motosierras telescópicas.<br />

14


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Figura 12. (A) Heridas cubiertas con pintura acrílica (B)<br />

Desinfección <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas.<br />

6. CONTROL DE ENFERMEDADES<br />

En el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, el principal problema <strong>que</strong> se ha<br />

re<strong>por</strong>tado <strong>en</strong> las huertas <strong>de</strong> cítricos es la gomosis (Phytopthora<br />

citrophthora) y antrac<strong>no</strong>sis (Colletrotrichum acutatum).<br />

Si la lesión <strong>de</strong> la gomosis está poco ext<strong>en</strong>dida, se pue<strong>de</strong><br />

remover el tejido dañado raspando con una navaja limpia,<br />

<strong>de</strong>sinfectar el área raspada con formalina al 10 <strong>por</strong> ci<strong>en</strong>to<br />

con permanganato <strong>de</strong> potasio (1 gramo <strong>por</strong> litro <strong>de</strong> agua) y<br />

<strong>de</strong>spués aplicar una pasta bor<strong>de</strong>lesa (1 ki<strong>lo</strong>gramo <strong>de</strong> sulfato<br />

<strong>de</strong> cobre + 1 ki<strong>lo</strong>gramo <strong>de</strong> cal disueltos <strong>en</strong> 10 litros <strong>de</strong> agua);<br />

asimismo, se pue<strong>de</strong> aplicar fosetil-Al (Alliette) al follaje como<br />

complem<strong>en</strong>to (2.5 gramos <strong>por</strong> litro <strong>de</strong> agua) o bi<strong>en</strong> aplicar<br />

metalaxil + c<strong>lo</strong>rota<strong>lo</strong>nil (Ridomil Gold a la dosis <strong>de</strong> 450 gramos<br />

<strong>por</strong> hectárea). Es im<strong>por</strong>tante realizar dos aplicaciones <strong>de</strong><br />

estos productos durante el periodo <strong>de</strong> lluvias. Para el control<br />

<strong>de</strong> antrac<strong>no</strong>sis se recomi<strong>en</strong>dan varios productos químicos<br />

(Cuadro 2).<br />

El patrón <strong>por</strong>tainjerto <strong>de</strong> C. volkameriana, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

contribuir <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s daños <strong>por</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

la gomosis, contribuye a prev<strong>en</strong>ir <strong>lo</strong>s ata<strong>que</strong>s <strong>de</strong>l virus <strong>de</strong> la<br />

tristeza <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos (VTC), otros virus y viroi<strong>de</strong>s. Es necesario<br />

15


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

el muestreo <strong>de</strong> las huertas <strong>en</strong> la bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> síntomas <strong>de</strong>l<br />

Leprosis, Cancro y C<strong>lo</strong>rosis variegada.<br />

Cuadro 2. Agroquímicos autorizados <strong>por</strong> la CICLOPLAFEST<br />

para el control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’.<br />

Ingredi<strong>en</strong>te activo Categoría<br />

toxicológica<br />

Azoxistrobin<br />

IV<br />

Azufre elem<strong>en</strong>tal<br />

IV<br />

B<strong>en</strong>omi<strong>lo</strong><br />

Captafol<br />

IV<br />

Dimetoato<br />

III<br />

Folpet<br />

IV<br />

Hidroxido cúprico<br />

IV<br />

Metalaxil<br />

IV<br />

Metalaxil-M<br />

IV<br />

Naled<br />

II<br />

Oxic<strong>lo</strong>ruro <strong>de</strong> cobre IV<br />

Sulfato <strong>de</strong> cobre<br />

IV<br />

S/L: sin límite<br />

7. CONTROL DE PLAGAS<br />

7.1. Minador <strong>de</strong> la hoja<br />

Interva<strong>lo</strong> <strong>de</strong><br />

seguridad<br />

S/L<br />

S/L<br />

1<br />

S/L<br />

15<br />

15<br />

S/L<br />

ND<br />

ND<br />

7<br />

S/L<br />

S/L<br />

El minador <strong>de</strong> la hoja <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos es una especie <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

asiático <strong>que</strong> se ha <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>. El adulto es una<br />

pa<strong>lo</strong>milla pe<strong>que</strong>ña (4 mm con las alas abiertas), con alas<br />

anteriores blancas y plateadas, las alas posteriores con varias<br />

manchas negras y pálidas, con una mancha negra <strong>en</strong> cada<br />

punta <strong>de</strong> las alas posteriores. Las alas posteriores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> flecos<br />

largos. La larva o gusa<strong>no</strong> es fácil <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong>bido a la<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una mina serp<strong>en</strong>teante <strong>en</strong> la parte <strong>de</strong>l haz <strong>de</strong><br />

las hojas, aun<strong>que</strong> ataca <strong>en</strong> ocasiones <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vés.<br />

En <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, se han realizado muestreos y se ha <strong>de</strong>tectado <strong>que</strong><br />

afecta principalm<strong>en</strong>te al limón ‘<strong>Persa</strong>’, cuando la hembra<br />

co<strong>lo</strong>ca sus huevos <strong>en</strong> las hojas, <strong>de</strong> estos emerge un gusa<strong>no</strong><br />

<strong>que</strong> se alim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la parte interna <strong>de</strong> las hojas y realiza una<br />

16<br />

Enfermedad a<br />

controlar<br />

Antrac<strong>no</strong>sis<br />

Antrac<strong>no</strong>sis<br />

Antrac<strong>no</strong>sis<br />

Antrac<strong>no</strong>sis<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.<br />

Antrac<strong>no</strong>sis y c<strong>en</strong>icillas.


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

mina (Figura 13 A). Esta especie prefiere las hojas <strong>en</strong> brotes<br />

tier<strong>no</strong>s, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> ataca hasta el 45 <strong>por</strong> ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las hojas<br />

nuevas. El daño <strong>por</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las larvas provoca<br />

una distorsión foliar, c<strong>lo</strong>rosis y necrosis <strong>de</strong> la parte atacada;<br />

la disminución <strong>de</strong>l área foliar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> interrumpir la<br />

transmisión <strong>de</strong> flujos nutritivos; esto se refleja directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

la producción y calidad <strong>de</strong> frutos. En infestaciones severas, las<br />

hojas ca<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera prematura.<br />

Para el control <strong>de</strong> esta plaga se recomi<strong>en</strong>dan aplicaciones<br />

<strong>de</strong> agroquímicos (Cuadro 3), las cuales se <strong>de</strong>berán hacer <strong>de</strong><br />

manera prev<strong>en</strong>tiva, una vez <strong>que</strong> inicie la producción <strong>de</strong> nuevo<br />

follaje y al <strong>de</strong>tectar las primeras minas <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s brotes tier<strong>no</strong>s. Se<br />

<strong>de</strong>berá evitar hacer podas excesivas al año, para <strong>no</strong> t<strong>en</strong>er<br />

mucho follaje nuevo y <strong>que</strong> esté disponible para la plaga,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>no</strong> aplicar exceso <strong>de</strong> fertilizantes nitrog<strong>en</strong>ados.<br />

Esta especie ti<strong>en</strong>e varios <strong>en</strong>emigos naturales, sobre todo<br />

avispitas <strong>que</strong> atacan a las larvas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las minas, <strong>por</strong> <strong>lo</strong><br />

<strong>que</strong> se <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er cuidado <strong>en</strong> la aplicación <strong>de</strong> productos<br />

químicos <strong>que</strong> <strong>no</strong> afect<strong>en</strong> a la fauna b<strong>en</strong>éfica.<br />

7.2. Pulgones<br />

A nivel mundial, exist<strong>en</strong> varias especies asociadas al limón<br />

‘<strong>Persa</strong>’, algunas <strong>de</strong> éstas, está el pulgón café, <strong>que</strong> es <strong>de</strong><br />

im<strong>por</strong>tancia cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>aria. Las distintas especies ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

cuerpo blando, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> pera, el co<strong>lo</strong>r <strong>de</strong>l cuerpo pue<strong>de</strong><br />

ser ver<strong>de</strong>, amaril<strong>lo</strong> o café; se distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> otros insectos <strong>por</strong><br />

t<strong>en</strong>er un par <strong>de</strong> apéndices (cornícu<strong>lo</strong>s) <strong>en</strong> el abdom<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />

<strong>lo</strong>s cuales se secreta una sustancia azucarada co<strong>no</strong>cida<br />

como mielecilla. Hay formas aladas, <strong>que</strong> son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>lo</strong>s primeros especím<strong>en</strong>es <strong>en</strong> arribar a una huerta, <strong>de</strong>spués se<br />

produc<strong>en</strong> formas sin alas.<br />

Hay dos tipos <strong>de</strong> daños <strong>que</strong> realizan <strong>en</strong> el limón ‘<strong>Persa</strong>’. Ya<br />

<strong>que</strong>, las formas inmaduras como las adultas se alim<strong>en</strong>tan <strong>de</strong><br />

17


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

manera directa <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s fluidos inter<strong>no</strong>s <strong>de</strong> brotes tier<strong>no</strong>s <strong>de</strong> la<br />

planta, <strong>lo</strong> <strong>que</strong> ocasiona un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l árbol, las<br />

hojas tiernas sufr<strong>en</strong> una <strong>de</strong>formación y provocan un síntoma<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>chinado (Figura 13 B). La principal am<strong>en</strong>aza consiste <strong>en</strong><br />

la transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> viral. Otro aspecto<br />

negativo consiste <strong>en</strong> la secreción <strong>de</strong> mielecilla, el cual si es<br />

severo llega a cubrir <strong>por</strong> completo las hojas inferiores y es el<br />

medio <strong>de</strong> cultivo para el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> hongos.<br />

La aplicación irracional <strong>de</strong> agroquímicos llega a eliminar la<br />

fauna b<strong>en</strong>éfica, <strong>que</strong> regula las poblaciones <strong>de</strong> pulgones<br />

(crisopas y catarinitas); ahora bi<strong>en</strong>, cuando las infestaciones<br />

son severas, se <strong>de</strong>berá aplicar un producto <strong>que</strong> cubra <strong>lo</strong>s<br />

brotes nuevos, <strong>lo</strong>s cuales se especifican <strong>en</strong> el cuadro 3.<br />

Figura 13. Daños ocasionados <strong>por</strong> minadores (A) y pulgones<br />

(B) <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’.<br />

7.3. Psílido Asiático <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s Cítricos o Diaforina<br />

El psílido asiático Diaphorina citri es una plaga <strong>de</strong> im<strong>por</strong>tancia<br />

cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>aria a nivel mundial, la cual se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> nuestro<br />

país <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s años reci<strong>en</strong>tes, esta es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> asiático. Los<br />

huevos <strong>que</strong> oviposita la hembra son pe<strong>que</strong>ños y <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r<br />

naranja; las ninfas (formas inmaduras) son <strong>de</strong> forma oval<br />

aplanada, <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r amaril<strong>lo</strong> claro a café oscuro y las alas<br />

18


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

son evi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> pa<strong>que</strong>tes. Los adultos son <strong>de</strong><br />

co<strong>lo</strong>r café amarill<strong>en</strong>to con patas cafés grisáceas, las alas<br />

son transpar<strong>en</strong>tes con manchas blancas o café claro, con<br />

una banda <strong>lo</strong>ngitudinal <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r beige <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro. Una<br />

característica peculiar es la posición <strong>de</strong>l adulto, <strong>que</strong> forma<br />

un ángu<strong>lo</strong> <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 45º con respecto a la rama<br />

(Figura 14).<br />

La forma inmadura (ninfa) y la adulta <strong>de</strong>l insecto se<br />

com<strong>por</strong>tan como insectos chupadores <strong>de</strong> tejidos jóv<strong>en</strong>es y<br />

blandos. La hembra co<strong>lo</strong>ca huevos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s brotes tier<strong>no</strong>s, <strong>de</strong><br />

<strong>lo</strong>s cuales emerg<strong>en</strong> las ninfas <strong>que</strong> se <strong>de</strong>splazan a pe<strong>que</strong>ñas<br />

distancias y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> fijan un espacio para su alim<strong>en</strong>tación.<br />

Los adultos son alados y se <strong>de</strong>splazan fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre las<br />

plantas. Los brotes atacados se <strong>de</strong>bilitan y las puntas llegan<br />

a mostrar una apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> roseta, las hojas se curvan y<br />

registran la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mielecilla <strong>de</strong> forma característica. La<br />

im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong> la diaforina consiste <strong>en</strong> ser el principal vector<br />

<strong>de</strong> la bacteria, <strong>que</strong> causa el <strong>en</strong>ver<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s cítricos<br />

(Huang<strong>lo</strong>nbing, “Dragón Amaril<strong>lo</strong>”), la cual pue<strong>de</strong> matar <strong>por</strong><br />

completo a la planta y acabar con plantaciones completas.<br />

El control legal es la principal herrami<strong>en</strong>ta, ya <strong>que</strong> todas las<br />

huertas <strong>de</strong> limón están am<strong>en</strong>azadas con el <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong><br />

la <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> bacterial. Por <strong>lo</strong> tanto, se <strong>de</strong>berá<br />

monitorear las poblaciones <strong>de</strong> este insecto, para aplicar<br />

las medidas correspondi<strong>en</strong>tes cuando aparec<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s brotes<br />

nuevos. Otra estrategia <strong>de</strong> control es mediante la bús<strong>que</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>emigos naturales pres<strong>en</strong>tes para increm<strong>en</strong>tar sus<br />

poblaciones. Los productos autorizados para el control<br />

químico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el Cuadro 3. Cuando se <strong>de</strong>tect<strong>en</strong><br />

las primeras poblaciones, se recomi<strong>en</strong>da aplicar <strong>lo</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

productos: (Confidor 1 a 2 gramos <strong>por</strong> litro; Thiametoxam 0.5<br />

mililitro <strong>por</strong> litro; Safe T Si<strong>de</strong> 1.5 miliilitro <strong>por</strong> litro).<br />

19


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

Otras plagas <strong>de</strong> im<strong>por</strong>tancia <strong>que</strong> se <strong>de</strong>berán at<strong>en</strong><strong>de</strong>r son<br />

pulgones, escamas, hormiga arriera (Knack), y gusa<strong>no</strong>s<br />

<strong>de</strong>foliadores (Malathion). Los equipos <strong>de</strong> aplicación se<br />

<strong>de</strong>berán calibrar muy bi<strong>en</strong>, asimismo se <strong>de</strong>berán usar<br />

equipos <strong>de</strong> protección y eliminar <strong>lo</strong>s <strong>en</strong>vases <strong>de</strong> plaguicidas<br />

<strong>de</strong> manera responsable.<br />

Figura 14. Psilido asiático (Diaphorina citri) <strong>en</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’.<br />

7.4. Gusa<strong>no</strong> Perro<br />

El gusa<strong>no</strong> perro es un <strong>de</strong>foliador, ya <strong>que</strong> consume varias hojas<br />

(sobre todo brotes tier<strong>no</strong>s), a<strong>de</strong>más se <strong>de</strong>splaza fácilm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo árbol para seleccionar el sitio <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación (Figura 15 A). El insecto adulto es una mariposa<br />

con alas co<strong>lo</strong>r negro o café oscuro, con manchas amarillas<br />

<strong>que</strong> forman una K o K invertida <strong>en</strong> las alas anteriores; mi<strong>en</strong>tras<br />

<strong>que</strong>, las alas posteriores pres<strong>en</strong>tan dos bandas <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r<br />

amaril<strong>lo</strong> y con proyecciones <strong>en</strong> la parte posterior.<br />

La hembra co<strong>lo</strong>ca huevos individuales <strong>en</strong> hojas y brotes.<br />

El gusa<strong>no</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar hasta 5 cm <strong>de</strong> <strong>lo</strong>ngitud, el<br />

gusa<strong>no</strong> jov<strong>en</strong> es <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r oscuro con manchas blancas, <strong>de</strong><br />

tal manera <strong>que</strong> parece un excrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un ave y <strong>de</strong> poco<br />

movimi<strong>en</strong>to; este conforme crece, cambia <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>ración <strong>de</strong><br />

las manchas café, ver<strong>de</strong> y blanco (Figura 15 B).<br />

20


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Al molestar el gusa<strong>no</strong>, este proyecta dos protuberancias<br />

(cuer<strong>no</strong>s) a la altura <strong>de</strong> la cabeza <strong>de</strong> co<strong>lo</strong>r café rojizo, <strong>de</strong> las<br />

cuales expulsan un o<strong>lo</strong>r poco agradable.<br />

Normalm<strong>en</strong>te, el daño ocasionado al cultivo es mínimo,<br />

sin embargo <strong>en</strong> ocasiones especiales pue<strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong><br />

gran<strong>de</strong>s poblaciones. Es susceptible a la mayoría <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s<br />

agroquímicos empleados contra otras plagas (Cuadro 3).<br />

Cuadro 3. Agroquímicos autorizados <strong>por</strong> la CICLOPLAFEST<br />

para el control <strong>de</strong> insectos y ácaros plaga <strong>en</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’.<br />

Ingredi<strong>en</strong>te activo Categoría<br />

toxicológica<br />

Abamectina<br />

III<br />

Aceite mineral<br />

Azaridactina<br />

Azinfos metílico<br />

Cipermetrina*<br />

C<strong>lo</strong>rhidrato <strong>de</strong> formetanato<br />

C<strong>lo</strong>rpirifos etil<br />

Diazi<strong>no</strong>n<br />

Dicofol<br />

Ferbam<br />

Fosfamidon<br />

Malation<br />

Metidation<br />

Oxi<strong>de</strong>metón metil<br />

Paratión metílico<br />

Propargite<br />

Qui<strong>no</strong>metionato<br />

Tric<strong>lo</strong>rfón<br />

IV<br />

IV<br />

I<br />

III<br />

II<br />

IV<br />

IV<br />

IV<br />

IV<br />

II<br />

IV<br />

III<br />

III<br />

II<br />

IV<br />

IV<br />

III<br />

* Aplicación <strong>en</strong> banda y/o <strong>en</strong> círcu<strong>lo</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tal<strong>lo</strong>.<br />

ND= sin datos, consulte la eti<strong>que</strong>ta <strong>de</strong>l producto para mayor información.<br />

21<br />

Interva<strong>lo</strong> <strong>de</strong><br />

seguridad<br />

7<br />

S/L<br />

S/L<br />

28<br />

ND<br />

ND<br />

34<br />

21<br />

7<br />

7<br />

15<br />

7<br />

14<br />

7<br />

14<br />

7<br />

35<br />

21<br />

Plaga a controlar<br />

Minador <strong>de</strong> la hoja,<br />

ácaros y mosquita<br />

blanca.<br />

Minador <strong>de</strong> la hoja y<br />

escamas.<br />

Minador <strong>de</strong> la hoja,<br />

pa<strong>lo</strong>millas y mosquita<br />

blanca.<br />

Gusa<strong>no</strong>s <strong>de</strong>foliadores<br />

Gusa<strong>no</strong>s <strong>de</strong>foliadores<br />

Ácaros<br />

Gusa<strong>no</strong>s <strong>de</strong>foliadores y<br />

cortadores, escamas y<br />

piojos.<br />

Gusa<strong>no</strong>s, pulgones,<br />

ácaros, escamas y<br />

trips.<br />

Ácaros<br />

Escamas<br />

Pulgones<br />

Escamas<br />

Escamas<br />

Pulgones<br />

Escamas, gusa<strong>no</strong>s,<br />

pulgones y trips.<br />

Ácaros<br />

Ácaros<br />

Gusa<strong>no</strong>s y pulgones.


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

Figura 15. Daño causado <strong>por</strong> el gusa<strong>no</strong> perro (A) y gusa<strong>no</strong><br />

perro (B).<br />

8. RIEGO<br />

La necesidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> riego para <strong>lo</strong>s cítricos al igual <strong>que</strong><br />

<strong>en</strong> otros frutales, va a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> varios factores como el<br />

tamaño <strong>de</strong>l árbol, condiciones ambi<strong>en</strong>tales y tipo <strong>de</strong> sue<strong>lo</strong>. En<br />

la etapa <strong>de</strong> plantación se recomi<strong>en</strong>da regar inmediatam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> plantar y <strong>de</strong> tres a cuatro riegos <strong>en</strong> <strong>lo</strong>s primeros<br />

meses. La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s riegos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> la época <strong>de</strong><br />

lluvias, temperatura, tipo <strong>de</strong> sue<strong>lo</strong> y <strong>de</strong>sarrol<strong>lo</strong> <strong>de</strong> la planta.<br />

Cuando <strong>lo</strong>s árboles son jóv<strong>en</strong>es, se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong>tre dos y<br />

cuatro riegos <strong>por</strong> semana con una duración <strong>de</strong> 3 a 6 horas;<br />

mi<strong>en</strong>tras <strong>que</strong>, <strong>en</strong> árboles adultos se recomi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> u<strong>no</strong> a<br />

dos riegos <strong>por</strong> semana con una duración <strong>de</strong> 6 a 10 horas;<br />

cuando se dan bajo condiciones <strong>de</strong> riego <strong>por</strong> sistema <strong>de</strong><br />

goteo o aspersión. La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> riego se pue<strong>de</strong> modificar<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong>, época <strong>de</strong>l año y tipo<br />

<strong>de</strong> sue<strong>lo</strong>. La cantidad <strong>de</strong> agua es <strong>de</strong> más o m<strong>en</strong>os 100 litros<br />

<strong>por</strong> día <strong>por</strong> árbol.<br />

9. CONTROL DE MALEZA<br />

Para <strong>lo</strong>grar bu<strong>en</strong>os r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’, el huerto se<br />

<strong>de</strong>be conservar libre <strong>de</strong> malezas, sobre todo <strong>en</strong> el area <strong>de</strong><br />

22


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

goteo o <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la hilera, <strong>por</strong> <strong>lo</strong> <strong>que</strong> se <strong>de</strong>be evitar <strong>de</strong> esta<br />

manera la compet<strong>en</strong>cia <strong>por</strong> luz, agua y nutrim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sue<strong>lo</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>lo</strong>s primero años <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. La mayor compet<strong>en</strong>cia<br />

ocurre <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> lluvias (Figura 16).<br />

Figura 16. Árbol <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia con<br />

maleza.<br />

El control <strong>de</strong> malezas se sugiere realizar bajo un sistema <strong>de</strong><br />

control integrado. El cajete <strong>de</strong>l árbol <strong>de</strong>be estar limpio y se<br />

hace con machete o azadón <strong>por</strong> cuatro o cinco veces al<br />

año (Figura 17 A); asi como, el espacio <strong>en</strong>tre hileras se limpia<br />

mediante el uso <strong>de</strong> una <strong>de</strong>svaradora o realización <strong>de</strong> un<br />

rastreo con la ayuda <strong>de</strong> un tractor.<br />

Aun<strong>que</strong> un combate manual es efectivo, se requiere <strong>de</strong><br />

mucha ma<strong>no</strong> <strong>de</strong> obra; <strong>por</strong> consigui<strong>en</strong>te, es necesario<br />

combatir la maleza mediante la aplicación <strong>de</strong> herbicidas, la<br />

cual es una <strong>de</strong> la manera mas comoda y segura <strong>de</strong> eliminar<br />

la maleza (Figura 17 B). Los productos recom<strong>en</strong>dados son:<br />

glifosato <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 3 litros <strong>por</strong> hectárea; gramoxone <strong>de</strong> 2 a<br />

23


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

4 litros <strong>por</strong> hectárea. Ambos productos son efectivos contra<br />

maleza jov<strong>en</strong>, <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Figura 17. Control <strong>de</strong> malezas <strong>de</strong> manera manual (A) y<br />

quimico (B).<br />

10. INDUCCIÓN A FLORACIÓN<br />

Con el uso efici<strong>en</strong>te y o<strong>por</strong>tu<strong>no</strong> <strong>de</strong> esta práctica, el productor<br />

pue<strong>de</strong> programar la producción y cosecha <strong>en</strong> épocas,<br />

don<strong>de</strong> el producto alcanza mayores precios <strong>en</strong> el mercado,<br />

para el<strong>lo</strong> exist<strong>en</strong> varios métodos:<br />

10.1. Prácticas Culturales<br />

Esta práctica se lleva acabo a través <strong>de</strong> podas <strong>de</strong><br />

fructificación, la cual consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>spuntar la copa <strong>de</strong>l árbol<br />

u<strong>no</strong>s 20-30 c<strong>en</strong>tímetros <strong>de</strong> <strong>lo</strong>ngitud, para estimular nuevos<br />

brotes reproductivos. Para ser más rápido el trabajo se<br />

recomi<strong>en</strong>da utilizar el equipo cortasetos (Figura 18 A).<br />

Otra práctica es el estrés hídrico (Figura 18 B), la cual consiste<br />

<strong>en</strong> castigar a las plantas con la falta <strong>de</strong> agua <strong>por</strong> un periodo<br />

<strong>de</strong> u<strong>no</strong> a dos meses.<br />

24


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Figura 18. (A) Poda <strong>de</strong> fructificación, (B) Estrés hídrico.<br />

10.2. Aplicación <strong>de</strong> Fitohormonas y Bioestimulantes<br />

Esta es otra manera <strong>de</strong> inducir la f<strong>lo</strong>ración, la cual consiste <strong>en</strong><br />

aplicar <strong>lo</strong>s productos químicos, tales como: Biofol (<strong>no</strong>mbre<br />

comercial) <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 3 litros <strong>por</strong> hectárea, otro producto<br />

<strong>que</strong> sobresale es el ácido naftal<strong>en</strong>acético (Gapol) <strong>en</strong> dosis<br />

<strong>de</strong> 3 litros <strong>por</strong> hectárea y la urea <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 6 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>por</strong><br />

hectárea. Todos estos productos serán disueltos <strong>en</strong> 600 litros<br />

<strong>de</strong> agua más un litro <strong>de</strong> adher<strong>en</strong>te comercial, para t<strong>en</strong>er<br />

mejores resultados <strong>en</strong> la inducción <strong>de</strong> la f<strong>lo</strong>ración.<br />

Las aplicaciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> iniciar <strong>en</strong>tre <strong>lo</strong>s meses <strong>de</strong> agosto a<br />

octubre; también, es im<strong>por</strong>tante eliminar la fruta pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el árbol, así como <strong>no</strong> <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> f<strong>lo</strong>ración.<br />

11. COSECHA<br />

Los frutos se pue<strong>de</strong>n cosechar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s 100-120 días <strong>de</strong>l<br />

cuajado y caída <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s péta<strong>lo</strong>s <strong>de</strong> la f<strong>lo</strong>r. El fruto <strong>de</strong>be mostrar<br />

un tamaño a<strong>de</strong>cuado, co<strong>lo</strong>r ver<strong>de</strong> int<strong>en</strong>so-brillante, cáscara<br />

lisa y bu<strong>en</strong>a cantidad <strong>de</strong> jugo (42 %).<br />

La cosecha se recomi<strong>en</strong>da hacer <strong>de</strong> manera manual y<br />

sobre todo antes <strong>de</strong> las 11 <strong>de</strong> la mañana o <strong>por</strong> la tar<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

horas frescas, para evitar la <strong>de</strong>shidratación <strong>de</strong>l fruto. Una vez<br />

25


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

cortado es im<strong>por</strong>tante <strong>que</strong> las cajas se t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> la sombra<br />

para evitar su cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to. Otra suger<strong>en</strong>cia es <strong>que</strong> <strong>lo</strong>s<br />

frutos <strong>no</strong> sean golpeados con el cont<strong>en</strong>edor y evitar <strong>lo</strong> más<br />

posible la caída al sue<strong>lo</strong> o superficies duras, dado <strong>que</strong> la vida<br />

útil disminuye <strong>por</strong> el daño mecánico.<br />

12. VIDA DE ANAQUEL<br />

Los frutos se pue<strong>de</strong>n mant<strong>en</strong>er almac<strong>en</strong>ados <strong>por</strong> 10 días<br />

a temperatura ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 20 grados c<strong>en</strong>tígrados (°C) y<br />

60 <strong>por</strong> ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humedad relativa (H.R.); también, bajo<br />

condiciones <strong>de</strong> refrigeración se pue<strong>de</strong>n almac<strong>en</strong>ar al<br />

m<strong>en</strong>os <strong>por</strong> 30 días. En almac<strong>en</strong>es controlados es im<strong>por</strong>tante<br />

conservar la producción a 10 °C y 85 - 90 % H.R. La aplicación<br />

<strong>de</strong> ceras al agua Water wax® y CR-LP® (1 litro para 800 a<br />

1000 ki<strong>lo</strong>gramos <strong>de</strong> frutos) pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar la vida útil <strong>por</strong><br />

20 días a temperatura ambi<strong>en</strong>te y 70 días <strong>en</strong> refrigeración,<br />

a<strong>de</strong>más le pro<strong>por</strong>ciona una mejor apari<strong>en</strong>cia física <strong>de</strong>l fruto.<br />

13. RECOMENDACIONES O SUGERENCIAS<br />

Para t<strong>en</strong>er siempre mejores resultados: producción y calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>lo</strong>s frutos. Los productores y técnicos <strong>de</strong>berán aplicar las<br />

tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gías, tal y como se explican <strong>en</strong> esta publicación.<br />

A<strong>de</strong>más, se podrán ahorrar recursos e increm<strong>en</strong>tar la<br />

r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo. Los productores t<strong>en</strong>drán la seguridad<br />

<strong>de</strong> alcanzar mayor bi<strong>en</strong>estar y calidad <strong>de</strong> vida.<br />

14. AGRADECIMIENTOS<br />

Se agra<strong>de</strong>ce el apoyo <strong>de</strong> <strong>lo</strong>s productores <strong>de</strong> limón ‘<strong>Persa</strong>’:<br />

C. Sergio Humberto Marín Chazaro y Francisco Javier<br />

26


InstItuto nacIonal <strong>de</strong> InvestIgacIones Forestales, agrícolas y PecuarIas<br />

Rivera Huidobro. Por su apoyo para establecer las parcelas<br />

<strong>de</strong>mostrativas <strong>de</strong> validación y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pa<strong>que</strong>te<br />

tec<strong>no</strong>lógico. Muy im<strong>por</strong>tante, se <strong>de</strong>be resaltar la a<strong>por</strong>tación<br />

financiera <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> la Fundación Produce <strong>More<strong>lo</strong>s</strong> A.C.,<br />

para la realización <strong>de</strong> estos estudios, <strong>que</strong> son muy im<strong>por</strong>tantes<br />

para ser transferidos a <strong>lo</strong>s productores, técnicos y público <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral.<br />

Los Autores <strong>de</strong>sean agra<strong>de</strong>cer al Ing<strong>en</strong>iero Rodrigo Abarca<br />

Ramírez, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la Fundación Produce <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, A.C. y<br />

al Ing<strong>en</strong>iero Juan Ibañez Olea Vocal <strong>de</strong> la Fundación Produce<br />

<strong>More<strong>lo</strong>s</strong> <strong>por</strong> el apoyo e interes mostrado para apoyar la<br />

investigación y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gía <strong>de</strong> cítricos <strong>en</strong> el<br />

estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>.<br />

27


ManeJo agronÓMIco Para la ProduccIÓn <strong>de</strong> lIMÓn ‘<strong>Persa</strong>’ <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong><br />

En el proceso editorial <strong>de</strong> esta publicación colaboraron las<br />

sigui<strong>en</strong>tes personas:<br />

COMITÉ EDITORIAL DEL CAMPO EXPERIMENTAL “ZACATEPEC”<br />

M.C. Rafael Ambriz Cervantes<br />

Ing. Humberto Galván Carrera<br />

Dr. Sergio Ramírez Rojas<br />

Ing. Alberto Trujil<strong>lo</strong> Campos<br />

M.C. Fortunato Solares Ar<strong>en</strong>as<br />

COORDINACIÓN DE PRODUCCIÓN<br />

M.C. Rafael Ambriz Cervantes<br />

Ing. Aarón Lugo A<strong>lo</strong>nso<br />

Ing. Humberto Galván Carrera<br />

La pres<strong>en</strong>te publicación se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 2009 <strong>en</strong> la impr<strong>en</strong>ta Qualy Servicios Integrales, Av. Porv<strong>en</strong>ir<br />

No. 5, Co<strong>lo</strong>nia el Porv<strong>en</strong>ir, Jiutepec, <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, México,<br />

C.P. 62577. Teléfo<strong>no</strong>/Fax (777) 455-21-57. Correo electrónico:<br />

qualysi@gmail.com. Su tiraje consta <strong>de</strong> 1000 ejemplares.


M.V.Z. Rómu<strong>lo</strong> Amaro<br />

Gutiérrez<br />

DIRECTORIO DEL PERSONAL INVESTIGADOR<br />

CAMPO EXPERIMENTAL “ZACATEPEC”<br />

NOMBRE RED DE INNOVACIÓN<br />

Bovi<strong>no</strong> <strong>de</strong> doble Propósito<br />

Ing. Artemio Campos Hernán<strong>de</strong>z Caña <strong>de</strong> Azúcar y Sorgo<br />

Ing. Aarón Lugo A<strong>lo</strong>nso Caña <strong>de</strong> Azúcar<br />

Dr. Juan <strong>de</strong> Dios Bustamante<br />

Orañegui<br />

Hortalizas<br />

Dr. Felipe <strong>de</strong> Jesús Osuna Canizalez Hortalizas<br />

Dr. Sergio Ramírez Rojas Hortalizas<br />

M.C. Fausti<strong>no</strong> García Pérez Hortalizas<br />

Dr. Jaime Canul Ku Hortalizas<br />

Biól. Martha Juana Qüemes Guillén Hortalizas<br />

Ing. Alberto Trujil<strong>lo</strong> Campos Maíz<br />

M.C Fortunato Solares Ar<strong>en</strong>as Manejo Forestal<br />

Biól. Leticia Tavitas Fu<strong>en</strong>tes Recursos G<strong>en</strong>éticos<br />

Dr. Jorge Miguel Pauli<strong>no</strong> Váz<strong>que</strong>z<br />

Alvarado<br />

M.C. Jorge Salcedo Aceves<br />

M.C. Leonardo Hernán<strong>de</strong>z Aragón<br />

M.C. Edwin Javier Barrios Gómez<br />

Socioeco<strong>no</strong>mía<br />

Trigo y otros cereales <strong>de</strong><br />

gra<strong>no</strong> pe<strong>que</strong>ño<br />

Trigo y otros cereales <strong>de</strong><br />

gra<strong>no</strong> pe<strong>que</strong>ño<br />

Trigo y otros cereales <strong>de</strong><br />

gra<strong>no</strong> pe<strong>que</strong>ño<br />

M.C. Alejandro Ayala Sánchez Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gía<br />

Ing. Humberto Galván Carrera Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gía


Esta publicación fue financiada <strong>por</strong>:<br />

Fundación Produce <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>, A.C.<br />

En apoyo a la difusión <strong>de</strong> la tec<strong>no</strong><strong>lo</strong>gía g<strong>en</strong>erada <strong>por</strong> el<br />

INIFAP - Campo Experim<strong>en</strong>tal “Zacatepec”<br />

y la Universidad Autó<strong>no</strong>ma <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> <strong>More<strong>lo</strong>s</strong>.<br />

CONSEJO DIRECTIVO DE LA FUNDACIÓN PRODUCE MORELOS, A.C.<br />

Ing. Rodrigo Abarca Ramírez<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Ing. Luis Granada Carreto<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte<br />

C. Tirzo Quintero F<strong>lo</strong>res<br />

Tesorero<br />

M.C. Rafael Ambriz Cervantes<br />

Vocal Técnico<br />

Ing. Juan Ibañez Olea<br />

Vocal<br />

M.A. Roberto Ruiz Silva<br />

Vocal<br />

Lic. Bernardo Pastrana Gómez<br />

Vocal<br />

M.C. Armando Figueroa Hernán<strong>de</strong>z<br />

Vocal<br />

C. Petroni<strong>lo</strong> Ariza M<strong>en</strong>doza<br />

Vocal<br />

M.V.Z Francisco Alanís Gómez<br />

Vocal<br />

C.P. José Antonio López Guerrero<br />

Ger<strong>en</strong>te

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!