apuntes sobre la traducción castellana de los refranes en ... - 上智大学
apuntes sobre la traducción castellana de los refranes en ... - 上智大学
apuntes sobre la traducción castellana de los refranes en ... - 上智大学
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Bulletin of the Faculty of Foreign Studies, Sophia University, No.<br />
<br />
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA<br />
DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH<br />
Tirant lo B<strong>la</strong>nch<br />
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
<br />
Tirant<br />
lo B<strong>la</strong>nch<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
.<br />
.<br />
..
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
<br />
Val<strong>en</strong>ciano y castel<strong>la</strong>no son dos l<strong>en</strong>guas vecinas geográficam<strong>en</strong>te y<br />
empar<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong>tre sí por su orig<strong>en</strong> <strong>la</strong>tino, su historia y su evolución<br />
lingüística. Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> “val<strong>en</strong>ciano” para referirse a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> <strong>la</strong> que fue<br />
escrita <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> “Tirant lo B<strong>la</strong>nch” pue<strong>de</strong> acarrear una serie <strong>de</strong> discusiones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> España actual, pero nadie <strong>de</strong>jará <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> “val<strong>en</strong>ciana”<br />
proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su autor Joanot Martorell. Es él mismo el que, fingi<strong>en</strong>do no<br />
ser el autor sino el simple traductor, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra haber hecho <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> “ no<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua anglesa <strong>en</strong> portoguesa, mas <strong>en</strong>cara <strong>de</strong> portoguesa <strong>en</strong><br />
vulgar val<strong>en</strong>ciana”.<br />
No vamos a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> polémica suscitada hace unos años <strong>sobre</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> esta variante dialectal <strong>de</strong>l catalán g<strong>en</strong>eral. Ya Sanchis<br />
Guarner () com<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia que han manifestado siempre <strong>los</strong><br />
val<strong>en</strong>cianos a l<strong>la</strong>mar cata<strong>la</strong>na a su l<strong>en</strong>gua autóctona. ()<br />
Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> una nove<strong>la</strong> escrita <strong>en</strong> y nos referimos a <strong>la</strong> <strong>traducción</strong><br />
castel<strong>la</strong>na <strong>de</strong> . Como seña<strong>la</strong> Cesáreo Calvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> su tesis<br />
doctoral () , <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> textos originales con sus traducciones es un<br />
bu<strong>en</strong> método para estudiar el estado y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> dos l<strong>en</strong>guas,<br />
especialm<strong>en</strong>te si son próximas g<strong>en</strong>ealógicam<strong>en</strong>te. Se evita así <strong>la</strong><br />
arbitrariedad <strong>de</strong> listas <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras escogidas por <strong>los</strong> investigadores.<br />
Muy interesante resultará <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa nove<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Tirant<br />
()<br />
. En el pres<strong>en</strong>te trabajo nos limitamos a <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> que<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambas versiones. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora seña<strong>la</strong>mos que hay un refrán<br />
que no aparece traducido al castel<strong>la</strong>no:<br />
() Sobre este tema ver SANCHIS GUARNER, M., La ll<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>ls val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia, Estel, ª<br />
ed., <br />
() CALVO RIGUAL, C., Estudi contrastiu <strong>de</strong>l lèxic <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducció italiana <strong>de</strong>l Tirant lo B<strong>la</strong>nch<br />
(), Universitat <strong>de</strong> València, Tesis doctoral. <br />
() AMAT ALAPONT, E., “El léxico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na () <strong>de</strong> Tirant lo B<strong>la</strong>nch: datos<br />
para un estudio comparativo”. Bulletin of the Faculty of Foreign Studies, Sophia University, Nº <br />
(), p. -
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
<strong>de</strong> bon fruyt ix bon fruyter e, <strong>de</strong> virtuós cavaller juhí verda<strong>de</strong>r ()<br />
y otro que aña<strong>de</strong> el traductor y que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra original:<br />
qui<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua ha a Roma va ()<br />
Por tanto, a efectos <strong>de</strong> comparación nos <strong>en</strong>contramos con un corpus <strong>de</strong> <br />
<strong>refranes</strong>.<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo es una continuación <strong>de</strong>l que publicamos <strong>en</strong> el<br />
número <strong>de</strong> esta misma revista () . Consi<strong>de</strong>ramos el refrán como un texto<br />
lingüístico que goza <strong>de</strong> una cierta autonomía. Hemos elegido <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> por<br />
consi<strong>de</strong>rar que son textos con<strong>de</strong>nsados <strong>de</strong> sabiduría popu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> valor<br />
universal. Al refrán le po<strong>de</strong>mos aplicar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> texto que pres<strong>en</strong>ta E.<br />
Bernár<strong>de</strong>z () <strong>en</strong> su obra Introducción a <strong>la</strong> lingüística <strong>de</strong>l texto y que cita<br />
M. Conca ():<br />
“Texto es <strong>la</strong> unidad lingùística comunicativa fundam<strong>en</strong>tal, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad verbal<br />
humana, que posee siempre carácter social; se caracteriza por su c<strong>la</strong>usura semántica y<br />
comunicativa, así como por su coher<strong>en</strong>cia profunda y superficial, <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción<br />
(comunicativa) <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> crear un texto íntegro, y a su estructuración mediante dos<br />
conjuntos <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s: <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong>l nivel textual y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.” ()<br />
Esta <strong>de</strong>finición ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> incluir <strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l signo lingüístico: <strong>la</strong> sintática, <strong>la</strong> semántica y <strong>la</strong> pragmática,<br />
que son <strong>la</strong>s que caracterizan un texto como unidad comunicativa.<br />
Creemos que <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> son significantes, es <strong>de</strong>cir, son estructuras<br />
superficiales, modos <strong>de</strong> expresar un significado, una estructura profunda<br />
común o un refer<strong>en</strong>te universal más allá <strong>de</strong> fronteras lingüísticas o<br />
nacionales. Es también reflejo <strong>de</strong> ese acervo común el conocido aforismo:<br />
traductore, traditore. En el trabajo que m<strong>en</strong>cionábamos anteriorm<strong>en</strong>te se<br />
estudiaron <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> <strong>en</strong> sí mismos y se c<strong>la</strong>sificaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
() AMAT ALAPONT, E., “Los <strong>refranes</strong> <strong>en</strong> Tirant lo B<strong>la</strong>nch <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong>l<br />
discurso”. Bulletin of the Faculty of Foreign Studies, Sophia University, No (), p. - <br />
() CONCA, M., Paremiologia. València, Servei <strong>de</strong> Publicacions <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, .<br />
p.
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
semántico. En este estudio int<strong>en</strong>taremos analizar <strong>los</strong> cambios que se han<br />
producido a nivel formal: fonético, morfosintáctico, y léxico al verter<strong>los</strong> <strong>en</strong><br />
unos mol<strong>de</strong>s distintos. Al mismo tiempo comprobaremos si se ha dado<br />
alguna alteración <strong>en</strong> el significado.<br />
NIVEL FONÉTICO<br />
Los <strong>refranes</strong> son expresiones que parec<strong>en</strong> situadas fuera <strong>de</strong>l tiempo; uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que contribuy<strong>en</strong> a esto es <strong>la</strong> estructura binaria, c<strong>la</strong>ra y<br />
cerrada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> el<strong>los</strong>. Entre <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> que<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>, (, %) pres<strong>en</strong>tan una organización bimembre. Los<br />
<strong>en</strong>umeramos a continuación junto a <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na y el número <strong>de</strong>l<br />
capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> () :<br />
no dóna qui ha, mas qui u ha acostumat / no da qui<strong>en</strong> lo ti<strong>en</strong>e, mas qui<strong>en</strong> lo ha <strong>de</strong><br />
costumbre. ()<br />
qui troba ver amich, troba tresor / qui<strong>en</strong> hal<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ro amigo, hal<strong>la</strong> tesoro. ()<br />
amor que prest és v<strong>en</strong>guda mes prest és perduda / amor que presto es v<strong>en</strong>ido más presto<br />
es perdido . ()<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
qui sovint <strong>en</strong> armes va y <strong>de</strong>xa <strong>la</strong> pell o <strong>la</strong> y <strong>de</strong>xarà / qui<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo a <strong>la</strong>s armas va, o <strong>de</strong>xa<br />
<strong>la</strong> piel o <strong>la</strong> <strong>de</strong>xará. ()<br />
segons canta lo capellà, sí respon l’ascolà / según canta el capellán le <strong>de</strong>ve respon<strong>de</strong>r el<br />
sacristán. ()<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
qui no ha fe no pot donar fe / qui<strong>en</strong> no ti<strong>en</strong>e fe no pue<strong>de</strong> dar fe. ()<br />
<strong>de</strong> bon fruyt ix bon fruyter e, <strong>de</strong> virtuós cavaller juhí verda<strong>de</strong>r / NT. ()<br />
molt par<strong>la</strong>r nou e molt gratar cou / mucho hab<strong>la</strong>r daña y mucho rascar escueze. ()<br />
tant val a l’hom ésser loat <strong>de</strong> mals hòm<strong>en</strong>s com ésser loat <strong>de</strong> males coses / tanto vale al<br />
hombre ser loado <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hombres como <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hechos. ()<br />
() El número <strong>de</strong> capítulo y <strong>de</strong> página correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> edición coordinada por A. Hauf, Clàssics<br />
Val<strong>en</strong>cians, Conselleria <strong>de</strong> Cultura, Educació i Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, València,<br />
.
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
no <strong>de</strong>u hom tant amar a altri que faça hom mal a si / no <strong>de</strong>ve hombre dar tanto a otro que a<br />
sí haga daño. ()<br />
no ha mal que no vingua per bé / no ay mal que no v<strong>en</strong>ga por bi<strong>en</strong>. ()<br />
<strong>de</strong>l mal que hom té por, <strong>de</strong> aquell hom se mor / <strong>de</strong>l mal que hombre teme <strong>de</strong> aquél<br />
muere.()<br />
mal vull al mal com ve <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> bé, e molt pus mal com per ell pert lo bé / mal quiero al<br />
mal quando vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>, y peor quando por él pierdo el bi<strong>en</strong>. ()<br />
qui mal vol hoyr, primer l’a <strong>de</strong> dir / qui<strong>en</strong> mal quiere oyr, primero le ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>zir.()<br />
donar als mals perquè digu<strong>en</strong> bé, donar als bons perquè no digu<strong>en</strong> mal / Dar a <strong>los</strong> ma<strong>los</strong><br />
porque digan bi<strong>en</strong>, y dar a <strong>los</strong> bu<strong>en</strong>os porque no digan mal. ()<br />
qui és piadós e puix se p<strong>en</strong>it, no <strong>de</strong>u ésser piadós dit / no <strong>de</strong>ve ser dicho piadoso el que lo<br />
ha sido y se arrepi<strong>en</strong>te. ()<br />
qui seu <strong>en</strong> p<strong>la</strong>, no ha d’on caure / El que está as<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> l<strong>la</strong>no no ay adon<strong>de</strong> caya.()<br />
<strong>de</strong> major premi és lo loguer que no és son ofici / De mayor premio es el jornal que no su<br />
officio.()<br />
aquell qui a molts serveix no serveix a negú / aquel que a muchos sirve no sirve a<br />
ninguno.()<br />
<strong>en</strong> temps <strong>de</strong> guerra s’i requir<strong>en</strong> armes, que <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> pau no y cal balestes / En tiempo<br />
<strong>de</strong> guerra son m<strong>en</strong>ester <strong>la</strong>s armas, que <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz no cale ballestas. ()<br />
quant hu no vol, dos no.s discor<strong>de</strong>n / quando uno no quiere, dos no lo barajan. ()<br />
mudant edat, muda’s v<strong>en</strong>tura / Mudando edad múdase v<strong>en</strong>tura. ()<br />
là i va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, hon lo cor dol / allá va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua a don<strong>de</strong> duele el coraçón. ()<br />
qui promet, <strong>en</strong> <strong>de</strong>ute.s met / Qui<strong>en</strong> promete, <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda se mete.()<br />
qui mercè no ha, mercè no <strong>de</strong>u trobar / qui<strong>en</strong> merced no ha, no <strong>de</strong>ve hal<strong>la</strong>r merced. ( )<br />
Si observamos <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na, veremos que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se<br />
manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> estructura binaria. Hay casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>los</strong> dos hemistiquios<br />
coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> ac<strong>en</strong>tos. Así:<br />
més val abtesa que fortalesa. ()<br />
__ _/_ __ _/_ __ / __ __ __ _/_ __<br />
qui mal vol hoyr, primer l’a <strong>de</strong> dir ()<br />
__ _/_ __ __ _/_ / __ __ __ __ _/_
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
negú no és stat creat que no haja errat. ()<br />
__ _/_ __ __ __ _/_ / __ _/_ __ __ __ _/_<br />
<strong>de</strong>l mal que hom té por, <strong>de</strong> aquell hom se mor.()<br />
__ _/_ __ __ _/_ / __ _/_ __ __ _/_<br />
Sin embargo, basándonos <strong>en</strong> <strong>los</strong> mismos ejemp<strong>los</strong>, constatamos que <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> versión castel<strong>la</strong>na es distinto el número <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
hemistiquios, como por ejemplo:<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
qui mal vol hoyr, primer l’a <strong>de</strong> dir / qui<strong>en</strong> mal quiere oyr, primero le ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>zir.()<br />
<strong>de</strong>l mal que hom té por, <strong>de</strong> aquell hom se mor / <strong>de</strong>l mal que hombre teme <strong>de</strong> aquél<br />
muere.()<br />
y a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>:<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
se pier<strong>de</strong> incluso <strong>la</strong> estructura binaria quedando una frase simple.<br />
Cabe seña<strong>la</strong>r también que <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>refranes</strong> uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> no aparece<br />
traducido:<br />
<strong>de</strong> bon fruyt ix bon fruyter e, <strong>de</strong> virtuós cavaller juhí verda<strong>de</strong>r / NT. ()<br />
Hemos observado que el tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción más frecu<strong>en</strong>te que se establece<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos hemistiquios es <strong>de</strong> repetición ( <strong>refranes</strong>). Por ejemplo:<br />
qui troba ver amich, troba tresor / qui<strong>en</strong> hal<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ro amigo, hal<strong>la</strong> tesoro. ()<br />
mudant edat, muda’s v<strong>en</strong>tura / Mudando edad múdase v<strong>en</strong>tura. ()<br />
molt par<strong>la</strong>r nou e molt gratar cou / mucho hab<strong>la</strong>r daña y mucho rascar escueze. ()<br />
Tanto <strong>en</strong> estos como <strong>en</strong> otros casos estudiados, <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na<br />
manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> repetición con <strong>la</strong> única excepción <strong>de</strong>l refrán citado<br />
anteriorm<strong>en</strong>te:<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
cuya <strong>traducción</strong> es totalm<strong>en</strong>te libre.<br />
Se dan también casos <strong>de</strong> contraste <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos hemistiquios (<br />
<strong>refranes</strong>). En todos el<strong>los</strong> <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na es fiel al original hasta tal<br />
punto que <strong>en</strong> algunos casos es un auténtico calco como <strong>en</strong>:<br />
no ha mal que no vingua per bé / no ay mal que no v<strong>en</strong>ga por bi<strong>en</strong>. ()<br />
aquell qui a molts serveix no serveix a negú / aquel que a muchos sirve no sirve a
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
ninguno.()<br />
mal vull al mal com ve <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> bé, e molt pus mal com per ell pert lo bé / mal quiero al<br />
mal quando vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>, y peor quando por él pierdo el bi<strong>en</strong>. ()<br />
En este último a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l contraste “mal/mal - bé/bi<strong>en</strong>” observamos<br />
que cada uno <strong>de</strong> estos sustantivos está combinado con un homófono <strong>de</strong><br />
distinta categoría gramatical: “mal/mal” (adv.) y “ve/vi<strong>en</strong>e” (v.). Este juego<br />
<strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l primer hemistiquio <strong>de</strong>saparece <strong>en</strong> el segundo al optar por el<br />
comparativo “peor” como <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> “pus mal”.<br />
El ritmo, el metro y <strong>la</strong> rima no son elem<strong>en</strong>tos imprescindibles <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong>l refrán, sin embargo, dado su carácter nemotécnico, facilitan<br />
que se conserve <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria colectiva.<br />
En <strong>refranes</strong>, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> un % <strong>de</strong>l total, un ,% <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
estructura binaria, el paralelismo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos hemistiquios vi<strong>en</strong>e reforzado<br />
por <strong>la</strong> rima.<br />
Aunque se registran algunos casos <strong>de</strong> rima asonante como <strong>en</strong>:<br />
tant val a l’hom ésser loat <strong>de</strong> mals hòm<strong>en</strong>s com ésser loat <strong>de</strong> males coses / tanto vale al<br />
hombre ser loado <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hombres como <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hechos. ()<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos el paralelismo vi<strong>en</strong>e reforzado por <strong>la</strong> rima<br />
consonante. Por ejemplo:<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
qui mal vol hoyr, primer l’a <strong>de</strong> dir / qui<strong>en</strong> mal quiere oyr, primero le ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>zir.()<br />
<strong>de</strong>l mal que hom té por, <strong>de</strong> aquell hom se mor / <strong>de</strong>l mal que hombre teme <strong>de</strong> aquél<br />
muere.()<br />
<strong>la</strong> v<strong>en</strong>tura cascú <strong>la</strong>’s procura / <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tura cada uno se <strong>la</strong> procura. ()<br />
qui promet, <strong>en</strong> <strong>de</strong>ute.s met / Qui<strong>en</strong> promete, <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda se mete.()<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, ¿qué ocurre al traducir<strong>los</strong> al castel<strong>la</strong>no? Hemos observado<br />
que <strong>en</strong> <strong>refranes</strong>, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> un % se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> rima (Si consi<strong>de</strong>ramos que<br />
<strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> hay uno que no aparece traducido, <strong>la</strong> proporción sube a<br />
%). En <strong>de</strong> el<strong>los</strong> <strong>la</strong> rima está <strong>en</strong> forma verbal y se ha perdido. En unos<br />
casos porque <strong>los</strong> verbos <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no no coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />
conjugación:
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
molt par<strong>la</strong>r nou e molt gratar cou / mucho hab<strong>la</strong>r daña y mucho rascar escueze. ()<br />
quant hu no vol, dos no.s discor<strong>de</strong>n / quando uno no quiere, dos no lo barajan.()<br />
<strong>en</strong> otros, porque ha cambiado <strong>la</strong> expresión:<br />
no dóna qui ha, mas qui u ha acostumat / no da qui<strong>en</strong> lo ti<strong>en</strong>e, mas qui<strong>en</strong> lo ha <strong>de</strong><br />
costumbre. ()<br />
Se hubiera podido mant<strong>en</strong>er fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> rima cambiando sólo el or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>:<br />
qui mercè no ha, mercè no <strong>de</strong>u trobar / qui<strong>en</strong> merced no ha, no <strong>de</strong>ve hal<strong>la</strong>r merced. ( )<br />
Se da una alteración total <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras:<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
qui és piadós e puix se p<strong>en</strong>it, no <strong>de</strong>u ésser piadós dit / no <strong>de</strong>ve ser dicho piadoso el que lo<br />
ha sido y se arrepi<strong>en</strong>te. ()<br />
En dos <strong>refranes</strong> son <strong>los</strong> sustantivos <strong>los</strong> que sust<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> rima y también<br />
<strong>los</strong> que hac<strong>en</strong> que se pierda a pesar <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no <strong>la</strong> misma<br />
estructura sintáctica:<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
tant val a l’hom ésser loat <strong>de</strong> mals hòm<strong>en</strong>s com ésser loat <strong>de</strong> males coses / tanto vale al<br />
hombre ser loado <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hombres como <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hechos. ()<br />
Por último, <strong>la</strong> posible rima <strong>de</strong>l original se pier<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por el<br />
cambio <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras:<br />
no <strong>de</strong>u hom tant amar a altri que faça hom mal a si / no <strong>de</strong>ve hombre dar tanto a otro que a<br />
sí haga daño. ()<br />
Un excel<strong>en</strong>te caso <strong>de</strong> simetría <strong>en</strong> val<strong>en</strong>ciano es:<br />
molt par<strong>la</strong>r nou e molt gratar cou / mucho hab<strong>la</strong>r daña y mucho rascar escueze. ()<br />
__ __ __ __ / __ __ __ __ __<br />
Aunque <strong>la</strong> segunda parte ti<strong>en</strong>e cinco sí<strong>la</strong>bas, <strong>en</strong> realidad po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> perfecta simetría si consi<strong>de</strong>ramos el conectivo conjuntivo “e” como el eje<br />
<strong>sobre</strong> el que giran <strong>los</strong> dos hemistiquios. El paralelismo es total, tanto a nivel<br />
morfológico como sintáctico:<br />
Adj. + Inf.sust. + V. e Adj. + Inf.sust. + V.<br />
SN + SV / SN + SV<br />
Aunque este paralelismo se manti<strong>en</strong>e también <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión castel<strong>la</strong>na, no
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
sólo se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> rima sino que también varía el número <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas: + y + <br />
Entre <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> <strong>de</strong> estructura binaria con rima interna, hay uno que no<br />
parece t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>:<br />
quant hu no vol, dos no.s discor<strong>de</strong>n / quando uno no quiere, dos no lo barajan.()<br />
__ __ __ _/_ / __ __ __ _/_ __ (+)<br />
En realidad se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong> rima asonante <strong>en</strong> <strong>la</strong> vocal tónica.<br />
Precisam<strong>en</strong>te por terminar <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bra aguda se le cu<strong>en</strong>ta una sí<strong>la</strong>ba más. De<br />
esta manera <strong>los</strong> dos hemistiquios quedan equilibrados. También lo están <strong>en</strong><br />
castel<strong>la</strong>no con sí<strong>la</strong>bas cada uno.<br />
Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran otros <strong>refranes</strong> que se apoyan <strong>en</strong> un esquema rítmico y<br />
sintáctico aunque con aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rima y con número <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> sí<strong>la</strong>bas <strong>en</strong><br />
cada hemistiquio:<br />
<strong>en</strong> temps <strong>de</strong> guerra s’i requir<strong>en</strong> armes, que <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> pau no y cal balestes.<br />
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ __ ( + )<br />
y que sin embargo <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión castel<strong>la</strong>na ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo número:<br />
En tiempo <strong>de</strong> guerra son m<strong>en</strong>ester <strong>la</strong>s armas, que <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz no cale ballestas. ()<br />
__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ / __ __ __ __ __ __ __ __ ( + )<br />
Queremos también seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> estructura binaria con rima interna <strong>de</strong>l<br />
refrán que aparece añadido <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión castel<strong>la</strong>na:<br />
qui<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua ha a Roma va. ()<br />
Po<strong>de</strong>mos concluir afirmando que <strong>en</strong> esta <strong>traducción</strong> hay fi<strong>de</strong>lidad al<br />
cont<strong>en</strong>ido. No parece que al traductor le interesara excesivam<strong>en</strong>te<br />
reproducir el ritmo fónico.<br />
NIVEL MORFOSINTÁCTICO<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cada refrán como una unidad, nos hemos fijado <strong>en</strong> cómo se<br />
ha respetado <strong>la</strong> estructura sintáctica y hemos observado una fi<strong>de</strong>lidad<br />
extraordinaria hasta el punto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er incluso el mismo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
pa<strong>la</strong>bras. De hecho, <strong>de</strong> <strong>los</strong> comparados, ya que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> no figura<br />
traducido, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se manti<strong>en</strong>e exactam<strong>en</strong>te el<br />
mismo or<strong>de</strong>n, lo cual indica un ,% <strong>de</strong> coinci<strong>de</strong>ncia. Citamos <strong>en</strong>tre otros:
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
qui troba ver amich, troba tresor / qui<strong>en</strong> hal<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ro amigo, hal<strong>la</strong> tesoro. ()<br />
qui compta s<strong>en</strong>s l’oste, dues voltes té a comptar / qui<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sin <strong>la</strong> huéspeda, dos vezes<br />
ha <strong>de</strong> contar. ()<br />
<strong>de</strong> major premi és lo loguer que no és son ofici / De mayor premio es el jornal que no su<br />
officio.()<br />
amor <strong>de</strong> luny e fum d’estopa tot és hu / amor apartado y humo d’estopas todo es uno. ()<br />
tot lo que luu no és or / todo lo que luze no es oro. ()<br />
no ha mal que no vingua per bé / no ay mal que no v<strong>en</strong>ga por bi<strong>en</strong>. ()<br />
qui pare ha per jutge segur va a plet / qui<strong>en</strong> padre ti<strong>en</strong>e por juez, seguro va a pleyto.()<br />
A<strong>de</strong>más convi<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>r que <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos que pres<strong>en</strong>tan alteración,<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se trata sólo <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> alguna pa<strong>la</strong>bra que no<br />
altera <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción sintáctica <strong>de</strong>l conjunto. Por tanto se pue<strong>de</strong> establecer el<br />
nivel <strong>de</strong> coinci<strong>de</strong>ncia e un ,%. Citamos como ejemplo:<br />
com lo cel stà roig, s<strong>en</strong>yal és <strong>de</strong> tempesta / como el cielo está bermejo es señal <strong>de</strong><br />
tempestad. ()<br />
l<strong>la</strong> hon se fa foch, fum n’a <strong>de</strong> eixir / Don<strong>de</strong> fuego se haze, humo ha <strong>de</strong> salir. ()<br />
là i va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, hon lo cor dol / allá va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua a don<strong>de</strong> duele el coraçón. ()<br />
La inversión <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>los</strong> hemistiquios <strong>de</strong>:<br />
qui és piadós e puix se p<strong>en</strong>it, no <strong>de</strong>u ésser piadós dit / no <strong>de</strong>ve ser dicho piadoso el que lo<br />
ha sido y se arrepi<strong>en</strong>te. ()<br />
no supone tampoco alteración significativa. Lo que se observa aquí es el<br />
cambio <strong>de</strong> tiempo verbal <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te “qui és piadós” a pretérito perfecto “el<br />
que lo ha sido”. Debido a este cambio <strong>de</strong>saparece el adverbio “puix” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>traducción</strong>.<br />
En el caso <strong>de</strong>:<br />
llà on no ha erra no fretura <strong>de</strong>manar perdó / Don<strong>de</strong> no ay culpa, el <strong>de</strong>mandar perdón es<br />
<strong>de</strong>masiado. ()<br />
el significado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el verbo <strong>de</strong> acción pasa a expresarse con verbo<br />
copu<strong>la</strong>tivo y predicado.<br />
Se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> alteración morfosintáctica total <strong>en</strong>:<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
Vemos que <strong>de</strong> una oración compuesta se pasa a una simple. A <strong>la</strong> vez se da
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
una abstracción mayor que <strong>la</strong> expresada por el pronombre “negú” al traducir<br />
el término personal por una i<strong>de</strong>a “humana cosa”.<br />
En el resto, como hemos dicho, se sigue el mismo or<strong>de</strong>n aunque con<br />
alguna ligera variación morfológica. Unas veces se trata <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> un<br />
adjetivo por sustantivo como <strong>en</strong>:<br />
més val star so<strong>la</strong> que ab ma<strong>la</strong> companyia / vale más estar so<strong>la</strong> que mal acompañada.()<br />
no dóna qui ha, mas qui u ha acostumat / no da qui<strong>en</strong> lo ti<strong>en</strong>e, mas qui<strong>en</strong> lo ha <strong>de</strong><br />
costumbre. ()<br />
Otras veces nos <strong>en</strong>contramos con modificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma verbal. Por<br />
ejemplo:<br />
segons canta lo capellà, sí respon l’ascolà / según canta el capellán le <strong>de</strong>ve respon<strong>de</strong>r el<br />
sacristán. ()<br />
En este caso, “<strong>de</strong>ve” modifica el s<strong>en</strong>tido original con un matiz <strong>de</strong><br />
obligación. Sin embargo <strong>en</strong> otros casos se simplifica <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> y se pier<strong>de</strong><br />
el matiz <strong>de</strong>l original como <strong>en</strong>:<br />
qui bé stà no.s cuyta moure / Qui<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> está no se mu<strong>de</strong>. ()<br />
Roma no.s pogué fer <strong>en</strong> hun dia / Roma no se hizo <strong>en</strong> un día. ()<br />
Desaparec<strong>en</strong> <strong>los</strong> pronombres adverbiales “<strong>en</strong>, ‘n/ne, n’”, “hi”, que no<br />
exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no:<br />
<strong>en</strong>tre amichs no y cal toval<strong>la</strong> / <strong>en</strong>tre amigos no cale manteles.()<br />
qui moltes ne erra y n’es<strong>de</strong>vé una, no pot dir totes si<strong>en</strong> erra<strong>de</strong>s / qui<strong>en</strong> muchas yerra y<br />
acierta una, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>zir que todas sean erradas. ()<br />
<strong>en</strong> temps <strong>de</strong> guerra s’i requir<strong>en</strong> armes, que <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> pau no y cal balestes / En tiempo<br />
<strong>de</strong> guerra son m<strong>en</strong>ester <strong>la</strong>s armas, que <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz no cale ballestas. ()<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas verbales, el pres<strong>en</strong>te es el tiempo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación. En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> el pres<strong>en</strong>te pier<strong>de</strong> su carácter<br />
<strong>de</strong>íctico y su re<strong>la</strong>ción con el tiempo real para referirse a elem<strong>en</strong>tos<br />
universales más allá <strong>de</strong>l tiempo. Entre <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> estudiados sólo<br />
aparece <strong>en</strong> pasado:<br />
Roma no.s pogué fer <strong>en</strong> hun dia / Roma no se hizo <strong>en</strong> un día. ()<br />
Sin embargo, incluso aquí el pasado está usado fuera <strong>de</strong>l tiempo como
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z universal.<br />
En pres<strong>en</strong>te están todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más formas verbales y <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>te están<br />
traducidas. Una forma <strong>de</strong> futuro se registra <strong>en</strong>:<br />
qui sovint <strong>en</strong> armes va y <strong>de</strong>xa <strong>la</strong> pell o <strong>la</strong> y <strong>de</strong>xarà / qui<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo a <strong>la</strong>s armas va, o <strong>de</strong>xa<br />
<strong>la</strong> piel o <strong>la</strong> <strong>de</strong>xará. ()<br />
Como se pue<strong>de</strong> ver esta forma no altera <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l refrán.<br />
Vi<strong>en</strong>e pedida por <strong>la</strong> construcción disyuntiva pres<strong>en</strong>te - futuro que refuerza el<br />
<strong>en</strong>unciado.<br />
La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artículo, según V. Salvador () , crea una vaguedad que<br />
posibilita <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s connotaciones. En este grupo <strong>de</strong> <strong>refranes</strong><br />
sólo hemos <strong>en</strong>contrado dos casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciación <strong>en</strong> grado cero:<br />
amor <strong>de</strong> luny e fum d’estopa tot és hu / amor apartado y humo d’estopas todo es uno. ()<br />
amor que prest és v<strong>en</strong>guda mes prest és perduda / amor que presto es v<strong>en</strong>ido más presto<br />
es perdido. ()<br />
Como ya seña<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> un estudio anterior, coinci<strong>de</strong> que <strong>en</strong> ambos casos<br />
se trata <strong>de</strong> un sustantivo abstracto pero <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artículo aún refuerza<br />
más <strong>la</strong> abstracción y lleva a una g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia aplicable a<br />
situaciones contextuales muy diversas.<br />
En el caso <strong>de</strong>:<br />
Roma no.s pogué fer <strong>en</strong> hun dia / Roma no se hizo <strong>en</strong> un día. (),<br />
si bi<strong>en</strong> es verdad que como nombre propio no lleva artículo, también se<br />
podría consi<strong>de</strong>rar abstracción <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que no se está refiri<strong>en</strong>do el yo<br />
colectivo a “<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Roma” <strong>en</strong> concreto sino que está tomada <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>tido g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> “cualquier gran ciudad”.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminante -<strong>de</strong>finido o in<strong>de</strong>finido-, <strong>los</strong><br />
lógicos y <strong>los</strong> lingüístas consi<strong>de</strong>ran g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> sintagmas<br />
nominales <strong>de</strong>finidos presupon<strong>en</strong> unicidad y exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />
concreto ( <strong>de</strong>l mundo real o <strong>de</strong> un mundo posible). Sin embargo, según<br />
() Ver SALVADOR, V., El gest poètic. Institut <strong>de</strong> Filologia Val<strong>en</strong>ciana i Institut <strong>de</strong> Cinema i Ràdio-<br />
Televisió, Ed. Bull<strong>en</strong>t. Universitat <strong>de</strong> València,
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
Gemma Rigau esto no es siempre así y simplem<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> aparecer como<br />
tal. M. Conca pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> V. Salvador y G. Rigau, diverg<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> este punto. Esta consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> V. Salvador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
transgresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinatoria secu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje poético<br />
como recurso literario, no es válida <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> que comi<strong>en</strong>zan<br />
con un sintagma nominal <strong>de</strong>finido y que introduc<strong>en</strong> información nueva como<br />
<strong>en</strong>:<br />
<strong>la</strong> v<strong>en</strong>tura cascú <strong>la</strong>’s procura / <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tura cada uno se <strong>la</strong> procura. ()<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> paremiología no sólo hay una presuposición compartida<br />
por emisor y receptor, sino que a<strong>de</strong>más hay que interpretar este tipo <strong>de</strong><br />
sintagmas como g<strong>en</strong>éricos. ()<br />
Como hemos podido ver, <strong>en</strong> el castel<strong>la</strong>no se ha usado <strong>la</strong> misma<br />
estructura. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este grupo podríamos consi<strong>de</strong>rar <strong>los</strong> que comi<strong>en</strong>zan<br />
con el pronombre re<strong>la</strong>tivo “qui...”. El antece<strong>de</strong>nte está elíptico y<br />
correspon<strong>de</strong>ría a “<strong>la</strong> persona que...”, <strong>en</strong> cuyo caso t<strong>en</strong>dríamos un sintagma<br />
nominal <strong>de</strong>finido g<strong>en</strong>érico. Hemos registrado <strong>refranes</strong>. Son <strong>los</strong> más<br />
abundantes <strong>de</strong>l grupo estudiado, y, m<strong>en</strong>os un caso:<br />
no dóna qui ha, mas qui u ha acostumat / no da qui<strong>en</strong> lo ti<strong>en</strong>e, mas qui<strong>en</strong> lo ha <strong>de</strong><br />
costumbre. ()<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, el pronombre re<strong>la</strong>tivo “qui” <strong>en</strong>cabeza una frase que actúa <strong>de</strong><br />
sujeto y a <strong>la</strong> vez él <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> función <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> su oración. Entre otros:<br />
qui troba ver amich, troba tresor / qui<strong>en</strong> hal<strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ro amigo, hal<strong>la</strong> tesoro. ()<br />
qui sovint <strong>en</strong> armes va y <strong>de</strong>xa <strong>la</strong> pell o <strong>la</strong> y <strong>de</strong>xarà / qui<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo a <strong>la</strong>s armas va, o <strong>de</strong>xa<br />
<strong>la</strong> piel o <strong>la</strong> <strong>de</strong>xará. ()<br />
qui bé stà no.s cuyta moure / Qui<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> está no se mu<strong>de</strong>. ()<br />
qui moltes ne erra y n’es<strong>de</strong>vé una, no pot dir totes si<strong>en</strong> erra<strong>de</strong>s / qui<strong>en</strong> muchas yerra y<br />
acierta una, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>zir que todas sean erradas. ()<br />
qui no ha fe no pot donar fe / qui<strong>en</strong> no ti<strong>en</strong>e fe no pue<strong>de</strong> dar fe. ()<br />
qui promet, <strong>en</strong> <strong>de</strong>ute.s met / Qui<strong>en</strong> promete, <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda se mete.()<br />
qui mercè no ha, mercè no <strong>de</strong>u trobar / qui<strong>en</strong> merced no ha, no <strong>de</strong>ve hal<strong>la</strong>r merced. ( )<br />
() CONCA. M., op. cit. p..
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
La <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na respeta <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos esta estructura. Otro<br />
caso <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>nte elíptico es el <strong>de</strong> forma neutra “lo que”, traducido por “el<br />
que”:<br />
fa lo do p<strong>la</strong>s<strong>en</strong>t e graciós lo que prestam<strong>en</strong>t lo dóna / haze <strong>la</strong> dádiva p<strong>la</strong>zi<strong>en</strong>te y graciosa el<br />
que liberalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> da. ()<br />
Otros casos <strong>de</strong> pronombres re<strong>la</strong>tivos con antece<strong>de</strong>nte personal:<br />
negú no és stat creat que no haja errat / Humana cosa es errar. ()<br />
a l’home que és mort, no li cal fer longa esperança / Al hombre muerto no le cale dar <strong>la</strong>rga<br />
esperança. ()<br />
aquell qui a molts serveix no serveix a negú / aquel que a muchos sirve no sirve a<br />
ninguno.()<br />
De estos, sólo el último ha mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l original, pues<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros se ha reducido <strong>la</strong> subordinada a un adjetivo.<br />
Se registran <strong>refranes</strong> <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>nte no personal y cuya <strong>traducción</strong> es<br />
un auténtico calco <strong>de</strong>l val<strong>en</strong>ciano:<br />
amor que prest és v<strong>en</strong>guda mes prest és perduda / amor que presto es v<strong>en</strong>ido más presto<br />
es perdido . ()<br />
no ha mal que no vingua per bé / no ay mal que no v<strong>en</strong>ga por bi<strong>en</strong>. ()<br />
<strong>de</strong>l mal que hom té por, <strong>de</strong> aquell hom se mor / <strong>de</strong>l mal que hombre teme <strong>de</strong> aquél<br />
muere.()<br />
tot lo que luu no és or / todo lo que luze no es oro. ()<br />
De carácter re<strong>la</strong>tivo son también <strong>la</strong>s construcciones con <strong>los</strong> adverbios<br />
pronominales <strong>de</strong> lugar:<br />
llà on no ha erra no fretura <strong>de</strong>manar perdó / Don<strong>de</strong> no ay culpa, el <strong>de</strong>mandar perdón es<br />
<strong>de</strong>masiado. ()<br />
l<strong>la</strong> hon se fa foch, fum n’a <strong>de</strong> eixir / Don<strong>de</strong> fuego se haze, humo ha <strong>de</strong> salir. ()<br />
là i va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, hon lo cor dol / allá va <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua a don<strong>de</strong> duele el coraçón. ()<br />
Seña<strong>la</strong>mos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l antece<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos<br />
primeros.<br />
Las nuevas teorías semánticas, como pres<strong>en</strong>ta E. Bernár<strong>de</strong>z ()<br />
seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> el proceso coordinador se crea una unidad <strong>de</strong> rango superior
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frases coordinadas que es el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oraciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes más el<br />
propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma coordinación.<br />
Como ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> oraciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes hemos <strong>en</strong>contrado <br />
<strong>refranes</strong>, que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no <strong>la</strong> misma estructura. Por ejemplo:<br />
<strong>en</strong>tre amichs no y cal toval<strong>la</strong> / <strong>en</strong>tre amigos no cale manteles.()<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
tot l’esforç <strong>de</strong> les dones és <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua / todo el esfuerço <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mugeres está <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
()<br />
per natura caça ca / Por natura caça el can. ()<br />
ab <strong>la</strong> rahó <strong>de</strong> mon compare me’n vaig / A <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> mi compadre me at<strong>en</strong>go. ()<br />
Con E. Bernár<strong>de</strong>z afirmamos que no se pue<strong>de</strong> interpretar <strong>la</strong> conexión<br />
estrictam<strong>en</strong>te como una conjunción coordinada, sino como un proceso que<br />
pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er marcadores explícitos diversos. En este s<strong>en</strong>tido G. Rigau apunta<br />
que hay muchos elem<strong>en</strong>tos responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión <strong>en</strong>tre frases.<br />
Hemos <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conector “e” <strong>en</strong> <strong>refranes</strong>. De el<strong>los</strong> el<br />
primer refrán no aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión castel<strong>la</strong>na:<br />
<strong>de</strong> bon fruyt ix bon fruyter e, <strong>de</strong> virtuós cavaller juhí verda<strong>de</strong>r / NT. ()<br />
molt par<strong>la</strong>r nou e molt gratar cou / mucho hab<strong>la</strong>r daña y mucho rascar escueze. ()<br />
mal vull al mal com ve <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> bé, e molt pus mal com per ell pert lo bé / mal quiero al<br />
mal quando vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>, y peor quando por él pierdo el bi<strong>en</strong>. ()<br />
En estos casos el conector “e” sería equival<strong>en</strong>te a “<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera<br />
que”, <strong>de</strong> carácter consecutivo.<br />
De carácter consecutivo-causal es el conector “que” equival<strong>en</strong>te a<br />
“porque”:<br />
<strong>en</strong> temps <strong>de</strong> guerra s’i requir<strong>en</strong> armes, que <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> pau no y cal balestes / En tiempo<br />
<strong>de</strong> guerra son m<strong>en</strong>ester <strong>la</strong>s armas, que <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz no cale ballestas.<br />
También <strong>de</strong> carácter consecutivo son <strong>los</strong> conectores <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>refranes</strong>:<br />
segons canta lo capellà, sí respon l’ascolà / según canta el capellán le <strong>de</strong>ve respon<strong>de</strong>r el<br />
sacristán. ()<br />
no <strong>de</strong>u hom tant amar a altri que faça hom mal a si / no <strong>de</strong>ve hombre dar tanto a otro que a<br />
sí haga daño. ()<br />
En el caso <strong>de</strong>:
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
quant hu no vol, dos no.s discor<strong>de</strong>n / quando uno no quiere, dos no lo barajan. ()<br />
el adverbio temporal “quant” pue<strong>de</strong> ser sustituído por otro conector que<br />
mant<strong>en</strong>ga semánticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción proposicional <strong>de</strong> implicación. Lo<br />
mismo ocurre <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. De hecho <strong>en</strong> L’Alcudia hemos registrado este<br />
refrán con <strong>la</strong> variante:<br />
si u no vol, dos no riny<strong>en</strong>.<br />
El conector “com” = “quant”, “si”, ti<strong>en</strong>e carácter temporal-condicional:<br />
com lo cel stà roig, s<strong>en</strong>yal és <strong>de</strong> tempesta / como el cielo está bermejo es señal <strong>de</strong><br />
tempestad.()<br />
mal vull al mal com ve <strong>en</strong> temps <strong>de</strong> bé, e molt pus mal com per ell pert lo bé / mal quiero al<br />
mal quando vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>, y peor quando por él pierdo el bi<strong>en</strong>. ()<br />
En un caso aparece traducido por “como” <strong>de</strong> una manera muy literal, y <strong>en</strong> el<br />
otro se ha elegido el equival<strong>en</strong>te “quando”.<br />
También se da el caso <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conector explícito como <strong>en</strong>:<br />
mudant edat, muda’s v<strong>en</strong>tura / Mudando edad múdase v<strong>en</strong>tura. ()<br />
donar als mals perquè digu<strong>en</strong> bé, donar als bons perquè no digu<strong>en</strong> mal / Dar a <strong>los</strong> ma<strong>los</strong><br />
porque digan bi<strong>en</strong>, y dar a <strong>los</strong> bu<strong>en</strong>os porque no digan mal. ()<br />
Nótese que el traductor <strong>en</strong> el segundo ejemplo aña<strong>de</strong> por su cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
conjunción coordinada que está <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l lector.<br />
De carácter comparativo son <strong>los</strong> conectores “més...que”, “major...que”,<br />
“tant...com”:<br />
més val abtesa que fortalesa / más vale ardid que fuerça. ()<br />
més val star so<strong>la</strong> que ab ma<strong>la</strong> companyia / vale más estar so<strong>la</strong> que mal acompañada.()<br />
<strong>de</strong> major premi és lo loguer que no és son ofici / De mayor premio es el jornal que no su<br />
officio. ()<br />
tant val a l’hom ésser loat <strong>de</strong> mals hòm<strong>en</strong>s com ésser loat <strong>de</strong> males coses / tanto vale al<br />
hombre ser loado <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hombres como <strong>de</strong> ma<strong>los</strong> hechos. ()<br />
<strong>en</strong> cuya <strong>traducción</strong> se han elegido términos que coinci<strong>de</strong>n etimológicam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión original: “más...que”, “mayor...que”, “tanto...como”:<br />
No hemos <strong>en</strong>contrado ningún caso <strong>de</strong> subordinadas sustantivas.
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
NIVEL LÉXICO<br />
Para el estudio comparativo <strong>de</strong>l léxico hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong><br />
criterios seguidos <strong>en</strong> un trabajo anterior <strong>en</strong> el que estudiamos <strong>los</strong> cinco<br />
primeros capítu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Tirant lo B<strong>la</strong>nch () . Nos c<strong>en</strong>tramos ahora<br />
exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> términos c<strong>la</strong>ve, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> troncales:<br />
nombres, pronombres, adjetivos, verbos y adverbios. De <strong>los</strong> <strong>refranes</strong><br />
comparados hemos trabajado con lexemas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te proporción:<br />
nombres: (,%)<br />
verbos: (,%)<br />
pronombres: (,%)<br />
adverbios: (,%)<br />
adjetivos: (,%)<br />
Fruto <strong>de</strong> una consi<strong>de</strong>ración g<strong>en</strong>eral seña<strong>la</strong>mos:<br />
- el cambio <strong>de</strong> género <strong>en</strong> dos sustantivos: “amor” y “oste”:<br />
amor que prest és v<strong>en</strong>guda mes prest és perduda / amor que presto es v<strong>en</strong>ido más presto<br />
es perdido . ()<br />
qui compta s<strong>en</strong>s l’oste… / qui<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sin <strong>la</strong> huéspeda,… ()<br />
- el cambio <strong>de</strong> categoría gramatical, <strong>de</strong> sustantivo a adjetivo:<br />
més val star so<strong>la</strong> que ab ma<strong>la</strong> companyia / vale más estar so<strong>la</strong> que mal acompañada.()<br />
- <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> libre <strong>de</strong> “m’<strong>en</strong> vaig” por “me at<strong>en</strong>go”, o “coses” por “hechos”.<br />
- <strong>la</strong> solución sintética <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no “teme” para traducir “te por”.<br />
La comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión original con <strong>la</strong>s<br />
soluciones que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na nos da <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />
resultados:<br />
Total: :<br />
A. Pa<strong>la</strong>bras que guardan una re<strong>la</strong>ción etimológica: (,%).<br />
. Coinci<strong>de</strong>ncia: (,%).<br />
() AMAT ALAPONT, E., “El léxico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>traducción</strong>...” p.
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
. Afinidad: (,%).<br />
B. Pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> etimología difer<strong>en</strong>te: (,%).<br />
C. La pa<strong>la</strong>bra cata<strong>la</strong>na no está traducida: (,%).<br />
D. La pa<strong>la</strong>bra traducida es un error: (,%).<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> etimología se c<strong>la</strong>sifican <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
I. Patrimoniales: (,%)<br />
II. Cultismos: (,%)<br />
III. Germanismos: (,%)<br />
Nos parece que <strong>la</strong> proporción tan elevada <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras patrimoniales se<br />
<strong>de</strong>be al carácter mismo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>refranes</strong> que maneja unos términos bi<strong>en</strong><br />
conocidos y <strong>de</strong> uso común.<br />
A partir <strong>de</strong> estos datos hemos tratado <strong>de</strong> observar el grado <strong>de</strong><br />
converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos. Resultados:<br />
I. Patrimoniales: <br />
A. Re<strong>la</strong>ción etimológica: (,%).<br />
. Coinci<strong>de</strong>ncia: (,%).<br />
. Afinidad: (,%).<br />
B. Etimología difer<strong>en</strong>te: (,%).<br />
C. Pa<strong>la</strong>bras cata<strong>la</strong>nas no traducidas: (,%).<br />
D. Error <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>: (,%).<br />
II. Cultismos: <br />
A. Re<strong>la</strong>ción etimológica: (,%).<br />
. Coinci<strong>de</strong>ncia: (,%).<br />
. Afinidad: .<br />
B. Etimología difer<strong>en</strong>te: (%).<br />
C. Pa<strong>la</strong>bras cata<strong>la</strong>nas no traducidas: (,%).<br />
D. Error <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>: .<br />
III. Germanismos: <br />
A. Re<strong>la</strong>ción etimológica: (,%).
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
. Coinci<strong>de</strong>ncia: (,%).<br />
. Afinidad: .<br />
B. Etimología difer<strong>en</strong>te: (,%).<br />
C. Pa<strong>la</strong>bras cata<strong>la</strong>nas no traducidas: .<br />
D. Error <strong>de</strong> <strong>traducción</strong>: .<br />
Al comparar estos resultados por bloques con <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos respecto al<br />
número total, hemos observado que el grado <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción etimólogica que se<br />
situa a un nivel g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> un ,% coinci<strong>de</strong> con el ,% que obtuvimos<br />
con el corpus <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco primeros capítu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong>. Sin embargo, allí,<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> bloques mayoritarios, se mant<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>tre un % a un % llegando al<br />
% <strong>en</strong> <strong>los</strong> galicismos, <strong>en</strong> <strong>los</strong> términos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l griego y <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
etimología poco c<strong>la</strong>ra. En el pres<strong>en</strong>te caso <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción a ,% <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> cultismos y a ,% <strong>en</strong> <strong>los</strong> germanismos, ac<strong>en</strong>tuándose <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
soluciones adoptadas.<br />
Aplicando <strong>la</strong> misma c<strong>la</strong>sificación hemos observado <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />
resultados <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías gramaticales:<br />
Total sustantivos pronombres adjetivos verbos adverbios<br />
<br />
A. Rel. etim. (%) (,%) (,%) (,%) (,%)<br />
B. Etim. dif. (,%) (,%) (,%) (,%)<br />
C. No trad. (,%) (,%) (,%) (,%) <br />
D. Error (,%) (,%) <br />
Estos resultados parec<strong>en</strong> indicar que <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia mayor <strong>en</strong>tre el<br />
castel<strong>la</strong>no y el catalán se da <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> verbos. Así t<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong> este grupo<br />
se da el grado m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción etimológica, el mayor número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong><br />
etimología difer<strong>en</strong>te y también <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras cata<strong>la</strong>nas que no aparec<strong>en</strong><br />
traducidas.<br />
Como ya seña<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> otra ocasión, también <strong>en</strong> este caso se observan
E<strong>de</strong>lmira AMAT<br />
discrepancias respecto a <strong>los</strong> resultados que pres<strong>en</strong>ta Germà Colón <strong>en</strong> sus<br />
trabajos () . Para él el grado <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción se sitúa <strong>en</strong> un %, bastante distinto<br />
<strong>de</strong>l resultado al que hemos llegado <strong>en</strong> nuestros int<strong>en</strong>tos comparativos.<br />
Con todo seguimos afirmando que es <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un corpus ext<strong>en</strong>so<br />
don<strong>de</strong> podremos apreciar si el traductor elige una única solución <strong>en</strong>tre varias<br />
exist<strong>en</strong>tes, o si pres<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>la</strong>s distintas posibilida<strong>de</strong>s que le<br />
ofrecía <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />
Hemos int<strong>en</strong>tado acercarnos a dos l<strong>en</strong>guas vecinas y empar<strong>en</strong>tadas por<br />
su etimología. Somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que lo hemos hecho <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reducida<br />
visión <strong>de</strong> tan sólo <strong>refranes</strong>. Sin embargo, a través <strong>de</strong> esta comparación se<br />
nos ha puesto más <strong>de</strong> manifiesto su cercanía y a <strong>la</strong> vez sus peculiarida<strong>de</strong>s<br />
propias. Cada l<strong>en</strong>gua conforma su sistema, su modo <strong>de</strong> acotar y expresar <strong>la</strong><br />
realidad, su modo <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>en</strong>torno. Tratándose <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas como el<br />
catalán y el castel<strong>la</strong>no nos parece normal que <strong>de</strong>staqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s converg<strong>en</strong>cias.<br />
() Ver COLON, G.“Contrastes léxicos <strong>en</strong> catalán, español e italiano”, Logos Semantikos. Studia<br />
Lingüistica in Honorem Eug<strong>en</strong>io Coseriu (-), vol.III, Madrid, Gredos, .
APUNTES SOBRE LA TRADUCCIÓN CASTELLANA DE LOS REFRANES<br />
EN EL TIRANT LO BLANCH <br />
Bibliografía<br />
AMAT ALAPONT, E., “Los <strong>refranes</strong> <strong>en</strong> Tirant lo B<strong>la</strong>nch <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />
<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong>l discurso”. Bulletin of the Faculty of Foreign Studies,<br />
Sophia University, No (), p. - <br />
AMAT ALAPONT, E., “El léxico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>traducción</strong> castel<strong>la</strong>na () <strong>de</strong> Tirant<br />
lo B<strong>la</strong>nch: datos para un estudio comparativo”. Bulletin of the Faculty of<br />
Foreign Studies, Sophia University, No (), p. - <br />
CALVO RIGUAL, C., Estudi contrastiu <strong>de</strong>l lèxic <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducció italiana <strong>de</strong>l<br />
Tirant lo B<strong>la</strong>nch (), Universitat <strong>de</strong> València, Tesis doctoral, .<br />
CONCA, M., Paremiologia. València, Servei <strong>de</strong> Publicacions <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat<br />
<strong>de</strong> València, .<br />
COLON, G., El léxico catalán <strong>en</strong> <strong>la</strong> Romania. Madrid, Gredos, .<br />
“Les ll<strong>en</strong>gües romàniques i llur selecció lexical”, Actes XVI Congrés<br />
Internacional <strong>de</strong> Lingüística Filologia Romàniques, Palma <strong>de</strong> Mallorca,<br />
Moll, .<br />
“Contrastes léxicos <strong>en</strong> catalán, español e italiano”, Logos Semantikos.<br />
Studia Lingüistica in Honorem Eug<strong>en</strong>io Coseriu (-), vol.III,<br />
Madrid, Gredos, .<br />
MARTORELL, J., ( GALBA, M.J.): Tirant lo B<strong>la</strong>nch.València, edició<br />
coordinada per A. Hauf, Clàssics Val<strong>en</strong>cians, Conselleria <strong>de</strong> Cultura,<br />
Educació i Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, .<br />
() Tirante el B<strong>la</strong>nco, edición, introducción y notas <strong>de</strong> Martín <strong>de</strong><br />
Riquer, Barcelona, P<strong>la</strong>neta, .<br />
SALVADOR, V., El gest poètic. Institut <strong>de</strong> Filologia Val<strong>en</strong>ciana i Institut <strong>de</strong><br />
Cinema i Ràdio-Televisió, Ed. Bull<strong>en</strong>t. Universitat <strong>de</strong> València, <br />
SALVADOR, V., “L’anàlisi <strong>de</strong>l discurs, <strong>en</strong>tre l’oralitat i l’escriptura”. Caplletra<br />
(). p. -.<br />
SANCHIS GUARNER, M., La ll<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>ls val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia, Estel, ª ed.,<br />
<br />
STUBBS, M., Análisis <strong>de</strong>l discurso. Análisis sociolingüístico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
natural. Madrid, Alianza Editorial, .