Exodoncia de un segundo molar en relación con el nervio ... - COEM
Exodoncia de un segundo molar en relación con el nervio ... - COEM
Exodoncia de un segundo molar en relación con el nervio ... - COEM
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
CASO CLÍNICO<br />
><br />
<strong>Exodoncia</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior<br />
Leco, M.I., Baca, R., López, C. <strong>Exodoncia</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t 2009;6;1:117-121.<br />
Leco Berrocal, Maria Isab<strong>el</strong><br />
Profesora colaboradora honorífica <strong>de</strong> Cirugía<br />
UCM.<br />
Profesora asociada <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Odontología <strong>de</strong> la UEM.<br />
Baca Pérez-Bryan, Rafa<strong>el</strong><br />
Profesor Titular <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Medicina y<br />
Cirugía Bucofacial <strong>de</strong> la UCM.<br />
López Carriches, Carm<strong>en</strong><br />
Profesora asociada <strong>de</strong> Odontología <strong>de</strong> UCM.<br />
In<strong>de</strong>xada <strong>en</strong> / In<strong>de</strong>xed in:<br />
– IME.<br />
– IBECS.<br />
– Latin<strong>de</strong>x.<br />
– google académico.<br />
Correspon<strong>de</strong>ncia<br />
Mª Isab<strong>el</strong> Leco Berrocal<br />
C/ Clara <strong>de</strong>l Rey,44, 5ºD<br />
28002 Madrid<br />
maria.leco@uem.es<br />
RESUMEN<br />
El <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior está muy r<strong>el</strong>acionado<br />
<strong>con</strong> los ápices <strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong>, y a veces <strong>con</strong> <strong>el</strong><br />
seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>, por <strong>el</strong>lo durante la extracción <strong>de</strong><br />
los mismos es posible la presión sobre <strong>el</strong> <strong>con</strong>ducto<br />
por don<strong>de</strong> discurre <strong>el</strong> <strong>nervio</strong>. Se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ra, por<br />
tanto, la causa traumática la más frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> la aparición <strong>de</strong> parestesias, existi<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a<br />
corr<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> pronóstico <strong>de</strong> la misma<br />
y la importancia <strong>de</strong>l traumatismo causado al<br />
<strong>nervio</strong>.<br />
Describimos <strong>un</strong> caso clínico <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación directa<br />
<strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior <strong>con</strong> las raíces <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />
seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
PALABRAS CLAVES<br />
Parestesia; Nervio <strong>de</strong>ntario inferior; Seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong><br />
inferior.<br />
Extraction of a se<strong>con</strong>d <strong>molar</strong><br />
in r<strong>el</strong>ation to the inferior<br />
<strong>de</strong>ntal nerve<br />
ABSTRACT<br />
The inferior <strong>de</strong>ntal nerve is clos<strong>el</strong>y r<strong>el</strong>ated to the<br />
apex of the third <strong>molar</strong>, and at times to the se<strong>con</strong>d<br />
<strong>molar</strong>; therefore, during their extraction it is<br />
possible that there is pressure on the duct through<br />
which the nerve r<strong>un</strong>s. H<strong>en</strong>ce, trauma is the most<br />
frequ<strong>en</strong>t cause in the pres<strong>en</strong>tation of paresthesia,<br />
with direct corr<strong>el</strong>ation existing betwe<strong>en</strong> the<br />
prognosis and the importance of the trauma<br />
caused to the nerve.<br />
We discovered a clinical case with the inferior<br />
<strong>de</strong>ntal nerve directly r<strong>el</strong>ated to the roots of a<br />
se<strong>con</strong>d <strong>molar</strong>.<br />
KEYWORDS<br />
Paresthesia; Inferior <strong>de</strong>ntal nerve; Lower se<strong>con</strong>d<br />
<strong>molar</strong>.<br />
Fecha <strong>de</strong> recepción: 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009.<br />
Fecha <strong>de</strong> aceptación para su publicación: 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2009.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La extracción <strong>de</strong> terceros <strong>molar</strong>es inferiores ret<strong>en</strong>idos repres<strong>en</strong>ta<br />
la práctica quirúrgica más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
campo odontológico. Sin embargo, los seg<strong>un</strong>dos <strong>molar</strong>es<br />
sólo supon<strong>en</strong> <strong>el</strong> 0,4-0,5% <strong>de</strong> estas inclusiones. 1<br />
Este tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones que <strong>en</strong> numerosas ocasiones<br />
están ex<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> riesgos y complicaciones importantes,<br />
<strong>en</strong> otras ocasiones pue<strong>de</strong>n dar lugar a <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong><br />
complicaciones postoperatorias, <strong>de</strong>bido a la complejidad<br />
<strong>de</strong> la exodoncia así como a la estrecha r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong><br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>nervio</strong>sos, pudiéndose producir <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
grados lesiones <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior, <strong>nervio</strong> lingual<br />
e incluso milohioi<strong>de</strong>o. Estos trastornos neurológicos<br />
pue<strong>de</strong>n ser transitorios o perman<strong>en</strong>tes, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rándose<br />
Ci<strong>en</strong>t. <strong>de</strong>nt., Vol. 6, Núm. 2, Agosto 2009. Págs. 117-121.<br />
41
Leco Berrocal, Maria Isab<strong>el</strong>; Baca Pérez-Bryan, Rafa<strong>el</strong>; López Carriches, Carm<strong>en</strong><br />
<strong>un</strong>a <strong>de</strong> las complicaciones más <strong>de</strong>sagradables para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.<br />
2,3<br />
El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior oscila<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 0,3-8%, según los distintos autores <strong>con</strong>sultados<br />
y referidos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a la extracción <strong>de</strong>l tercer<br />
<strong>molar</strong>. 4-11<br />
A <strong>con</strong>tinuación pres<strong>en</strong>tamos <strong>un</strong> caso clínico <strong>de</strong> <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do<br />
<strong>molar</strong> inferior ret<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> íntima r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior, su diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to y <strong>con</strong>troles postoperatorios.<br />
CASO CLÍNICO<br />
Mujer <strong>de</strong> 68 años <strong>de</strong> edad que pres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do y <strong>un</strong><br />
tercer <strong>molar</strong> inferior ret<strong>en</strong>idos (37 y 38) y que es remitida<br />
por su odontólogo g<strong>en</strong>eral para su extracción, previa a la<br />
rehabilitación protética.<br />
En <strong>el</strong> estudio radiológico previo se observa, tanto <strong>en</strong> la ortopantomografía<br />
como <strong>en</strong> la tomografía computerizada, la<br />
estrecha r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior <strong>con</strong> las raíces<br />
<strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>, pareci<strong>en</strong>do pasar <strong>en</strong>tre las raíces <strong>de</strong>l<br />
mismo (Figs. 1-4).<br />
Fig. 3.- Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la tomografía computerizada don<strong>de</strong> se observa la proximidad <strong>de</strong>l<br />
<strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario.<br />
Fig.1.- Ortopantomografía inicial.<br />
Fig. 4.- Cortes <strong>de</strong> la tomografía computerizada don<strong>de</strong> se observa como <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
pasa <strong>en</strong>tre las raíces <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Se aborda la cirugía <strong>con</strong> <strong>un</strong>a técnica habitual para la exodoncia<br />
quirúrgica <strong>de</strong> terceros <strong>molar</strong>es realizándose <strong>un</strong>a incisión<br />
lineal, <strong>de</strong>spegami<strong>en</strong>to y ostectomía. Se realiza primero<br />
la extracción <strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong> y se <strong>con</strong>tinúa <strong>con</strong> la luxación<br />
<strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>, apreciándose <strong>un</strong>a resist<strong>en</strong>cia <strong>el</strong>ástica<br />
que <strong>con</strong>firma la r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior <strong>de</strong><br />
las raíces <strong>de</strong> dicho <strong>molar</strong> (Figs. 5 y 6).<br />
Fig.2.- Detalle <strong>de</strong> ortopantomografía (37 y 38 ret<strong>en</strong>idos).<br />
Fig. 5.- Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la luxación <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>. Se observa la r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong><br />
<strong>de</strong>ntario inferior.<br />
42<br />
Pág. 118. Ci<strong>en</strong>t. <strong>de</strong>nt., Vol. 6, Núm. 2, Agosto 2009.
<strong>Exodoncia</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior<br />
><br />
Fig. 6.- Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la luxación <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>. Nervio <strong>de</strong>ntario inferior pasa <strong>en</strong>tre<br />
las raíces <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Fig. 8.- Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la liberación <strong>de</strong> las raíces <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior.<br />
Se inicia la odontosección <strong>de</strong> la corona y a <strong>con</strong>tinuación<br />
realizamos la separación <strong>de</strong> las raíces (Figs. 6-9). Se extra<strong>en</strong><br />
los dos fragm<strong>en</strong>tos, observando la <strong>con</strong>tinuidad anatómica<br />
<strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior (Fig. 10).<br />
A <strong>con</strong>tinuación se realiza la prescripción <strong>de</strong> la medicación<br />
habitual <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción (antibiótico, analgésico<br />
y antiinflamatorio) y se indican las normas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e<br />
habituales para <strong>el</strong> postoperatorio.<br />
Fig. 9.- Raíces <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Fig. 7a.- Odontosección corona seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Fig. 10.- Imag<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se observa la integridad <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario tras la extracción<br />
<strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Fig. 7b.- Odontosección raíces seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>.<br />
Se realiza la primera revisión a los 7 días, y coincidi<strong>en</strong>do<br />
<strong>con</strong> la retirada <strong>de</strong> la sutura, pres<strong>en</strong>tando la paci<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a<br />
parestesia <strong>de</strong>l hemilabio izquierdo y zona <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>tón<br />
(Fig. 11)<br />
Se prescribieron complejos vitamínicos <strong>de</strong> manera alternativa<br />
(B12, B6, B1) y, posteriorm<strong>en</strong>te, se efectuaron<br />
Ci<strong>en</strong>t. <strong>de</strong>nt., Vol. 6, Núm. 2, Agosto 2009. Pág. 119.<br />
43
Leco Berrocal, Maria Isab<strong>el</strong>; Baca Pérez-Bryan, Rafa<strong>el</strong>; López Carriches, Carm<strong>en</strong><br />
Fig. 11.- Postoperatorio a los 7 días. La paci<strong>en</strong>te no pres<strong>en</strong>ta s<strong>en</strong>sibilidad <strong>en</strong> hemilabio<br />
y zona <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>tón izquierda.<br />
<strong>con</strong>troles a 1, 3 y 6 meses, observándose como la zona<br />
anestesiada va disminuy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión y comi<strong>en</strong>zan<br />
a aparecer signos <strong>de</strong> recuperación (hormigueo y pinchazos)<br />
(Fig.12).<br />
En la revisión realizada a 1 año <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción la recuperación<br />
es total, <strong>en</strong> la ortopantomografía se aprecia la cicatrización<br />
ósea y la paci<strong>en</strong>te ha recuperado la s<strong>en</strong>sibilidad<br />
(Figs. 13 y 14).<br />
Fig. 12.- Revisión a los 3 meses. Se observa como se ha reducido la zona ins<strong>en</strong>sible.<br />
Fig. 13.- Ortopantomografía a 1 año tras la interv<strong>en</strong>ción.<br />
44<br />
Fig. 14.- Revisión a 1 año. Se observa como la paci<strong>en</strong>te ha recuperado la s<strong>en</strong>sibilidad.<br />
DISCUSIÓN<br />
La causa más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> parestesias <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior es la traumática. Se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a neuropatía <strong>con</strong><br />
afectación s<strong>en</strong>sitiva <strong>de</strong>ficitaria <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> inervación<br />
<strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> m<strong>en</strong>toniano a la exodoncia <strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong> inferior<br />
ret<strong>en</strong>ido. 12<br />
La sintomatología originada por la lesión <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior pue<strong>de</strong> ser temporal o perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />
la severidad <strong>de</strong>l traumatismo causado. 13 Existi<strong>en</strong>do, según<br />
alg<strong>un</strong>os autores, <strong>un</strong>a corr<strong>el</strong>ación directa <strong>en</strong>tre la duración<br />
y la importancia <strong>de</strong>l traumatismo ocasionado al <strong>nervio</strong> y <strong>el</strong><br />
pronóstico <strong>de</strong> la parestesia. 14,15<br />
Donado 16 r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong> daño <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior <strong>con</strong><br />
la maniobra <strong>de</strong> ostectomía y odontosección realizadas durante<br />
la exodoncia, igual que Rood, 17 a<strong>un</strong>que éste le da<br />
más importancia al uso <strong>de</strong> <strong>el</strong>evadores y también al curetaje<br />
<strong>de</strong>l fondo alveolar.<br />
Chaparro y cols. 18 afirman que a medida que aum<strong>en</strong>ta la<br />
edad se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar alteraciones <strong>de</strong><br />
la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> los <strong>nervio</strong>s <strong>de</strong>ntario inferior y/o lingual.<br />
Chiapasco y cols. 19 <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ran que al realizar germ<strong>en</strong>ectomías<br />
<strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong> hay m<strong>en</strong>or riesgo <strong>de</strong> producir parestesia<br />
<strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior, ya que sus raíces no están<br />
totalm<strong>en</strong>te formadas y, por tanto, la r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong><br />
es inexist<strong>en</strong>te o mucho m<strong>en</strong>os evi<strong>de</strong>nte que <strong>en</strong> <strong>el</strong> adulto.<br />
Carmicha<strong>el</strong> y cols. 4 <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ran que la mitad <strong>de</strong> las anestesias<br />
y parestesias <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior producidas<br />
intraoperatoriam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> a los 7-10 días y la tercera<br />
parte <strong>de</strong> éstas al año. Para Raspall 20 se produce la recuperación<br />
espontánea <strong>en</strong> <strong>el</strong> 96% <strong>de</strong> las lesiones <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong><br />
<strong>de</strong>ntario antes <strong>de</strong> los 9 meses y es improbable <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
dos años, si<strong>en</strong>do catalogada <strong>de</strong> lesión perman<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>el</strong> caso clínico que pres<strong>en</strong>tamos se observan signos <strong>de</strong><br />
recuperación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las primeras 4 semanas, evolucionando<br />
Pág. 120. Ci<strong>en</strong>t. <strong>de</strong>nt., Vol. 6, Núm. 2, Agosto 2009.
<strong>Exodoncia</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior<br />
><br />
favorablem<strong>en</strong>te, no <strong>en</strong><strong>con</strong>trando la recuperación total hasta<br />
<strong>el</strong> año.<br />
En cuanto al método diagnóstico radiográfico, la ortopantomografía<br />
permite analizar la proximidad <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior. Si<strong>en</strong>do necesario la realización <strong>de</strong> estudio tomográfico<br />
<strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> dislaceraciones radiculares, proliferaciones<br />
cem<strong>en</strong>tarías y cuando no hay <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>con</strong>ducto<br />
<strong>de</strong>ntario <strong>en</strong> las proyecciones <strong>de</strong>s<strong>en</strong>filadas. 21<br />
En nuestro caso se <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ró oport<strong>un</strong>o la realización <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />
estudio tomográfico, observando como <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
pasa <strong>en</strong>tre las raíces <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong>: Realizándose <strong>un</strong>a<br />
técnica quirúrgica <strong>con</strong> odontosección para la liberación total<br />
<strong>de</strong>l <strong>nervio</strong>.<br />
CONCLUSIONES<br />
La proximidad <strong>de</strong> las raíces <strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong> inferior y, <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>ores ocasiones, <strong>de</strong>l seg<strong>un</strong>do <strong>molar</strong> <strong>con</strong> <strong>el</strong> <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario<br />
inferior, obliga a realizar <strong>un</strong> estudio radiográfico previo<br />
y <strong>un</strong>a técnica quirúrgica <strong>de</strong>purada para evitar la lesión <strong>de</strong><br />
dicho <strong>nervio</strong>.<br />
Bibliografía<br />
1. Donado M. Di<strong>en</strong>tes ret<strong>en</strong>idos. En: Donado,M.<br />
Cirugía Bucal, Patología y Técnica. Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Masson, 2005; 385-94.<br />
2. Merino G. Complicaciones <strong>en</strong> la extracción <strong>de</strong><br />
terceros <strong>molar</strong>es (1a parte). Prof D<strong>en</strong>t 2003; 6:<br />
322-34.<br />
3. Peterson L J. Rationale for removing impacted.<br />
Teeth. JADA 1992; 123: 198-202.<br />
4. Carmicha<strong>el</strong> FA, McGowan DA. Inci<strong>de</strong>nce of<br />
nerve damage following third <strong>molar</strong> removal,<br />
a west of Scotland oral surgery research group<br />
study. Br J Oral Maxillofac Surg 1992; 30: 78- 82.<br />
5. Chiapasco M, De Cicco L, Marrone G. Si<strong>de</strong><br />
effects and complications associated with third<br />
<strong>molar</strong> surgery: Oral Surg Oral Med Oral Pathol<br />
1993; 76: 412-20.<br />
6. Robinson PP, Smith KG. Lingual nerve damage<br />
during lower third <strong>molar</strong> a removal, a comparison<br />
of two surgical methods. Br D<strong>en</strong>t J 1996; 180:<br />
456-61.<br />
7. Bataineh AB. S<strong>en</strong>sory nerve impairm<strong>en</strong>t following<br />
mandibular third <strong>molar</strong>s surgery. J. Oral<br />
Maxillofac Surg 2001; 59: 1012-7.<br />
8. Lopes V, Mum<strong>en</strong>ya R, Feinman C, Harris M.<br />
Third <strong>molar</strong> surgery, an audit of the indications for<br />
surgery, post-operative complaints and pati<strong>en</strong>t satisfaction.<br />
Br J Oral Maxilofac Surg 1995; 33-5.<br />
9. Sisk AL, Hammer WB, Sh<strong>el</strong>ton DW, Joy ED Jr.<br />
Complications following removal of impacted third<br />
<strong>molar</strong>s: the role of the experi<strong>en</strong>ce of the surgeon.<br />
J Oral Maxilofac Surg 1986;44:855-9.<br />
10. Capuzzi P, Montebugnoli L, Vaccaro MA. Extraction<br />
of impacted third <strong>molar</strong>. A longitudinal<br />
prospective study on factors that affect postoperative<br />
recovery. Oral Surg Oral Med Oral Pathol<br />
1994;77:341-3.<br />
11. Valmaseda E, Berini L, Gay-Escoda C. Inferior<br />
alveolar nerve damage after lower third <strong>molar</strong> surgical<br />
extraction: a prospective study of 1117 surgical<br />
extractions. Oral Surg Oral Med Oral Pathol<br />
Oral Radiol Endod 2001; 92:377-83.<br />
12. Morse DR. Endodontic-r<strong>el</strong>ated inferior alveolar<br />
nerve and m<strong>en</strong>tal foram<strong>en</strong> paresthesia. Comped<br />
Contin Educ D<strong>en</strong>t 1997;18:963-87.<br />
13. Khotari P, Hanson N, Cann<strong>el</strong> H. Bilateral mandibular<br />
nerve damage following root canal therapy.<br />
Brit D<strong>en</strong>t J 1996; 180:189-90.<br />
14. Yana Y, Boukobza f, Mardam W, Derycke R.<br />
La paresthésie du nerf <strong>de</strong>ntarie inférieur:signes<br />
cliniques, diagnostic etiologique et pronostic. Rev<br />
Odontoestomatol (Paris) 1990M;19:411-20.<br />
15. Neaverth EJ. Disabling complications following<br />
inadvert<strong>en</strong>t overext<strong>en</strong>sion of a root canal<br />
filling material. J Endod 1989;15:135-9.<br />
16. Donado M. Diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tercer<br />
<strong>molar</strong>. En: Donado,M. Cirugía Bucal, Patología<br />
y Técnica. Barc<strong>el</strong>ona, Masson, 2005; 412-33.<br />
17. Rood JP. Perman<strong>en</strong>t damage to inferior alveolar<br />
and lingual nerves during the removal<br />
of impacted mandibular third <strong>molar</strong>s; comparison<br />
of two methods of bone removal. Br D<strong>en</strong>t J<br />
1992;172:108-10.<br />
18. Chaparro A, Pérez S, Valmaseda E, Berini E,<br />
Gay-Escoda C. Morbilidad <strong>de</strong> la extracción <strong>de</strong> los<br />
terceros <strong>molar</strong>es <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre 12 y 18 años<br />
<strong>de</strong> edad. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2005;<br />
10:422-31.<br />
19. Chiapasco M, Cresc<strong>en</strong>tini M, Romanoni G.<br />
Germ<strong>en</strong>ectomy or <strong>de</strong>layed removal of mandibular<br />
impacted third <strong>molar</strong>s: the r<strong>el</strong>ationship betwe<strong>en</strong><br />
age and inci<strong>de</strong>nce of complications. J Oral Maxillofac<br />
Surg 1995;53:418-22.<br />
20. Raspall G. Cirugía Oral, tomo II. Barc<strong>el</strong>ona;<br />
Panamericana 1994; 166-85.<br />
21. Félez J, Roca I, Berini L, Gay-Escoda C. Las<br />
lesiones <strong>de</strong>l <strong>nervio</strong> <strong>de</strong>ntario inferior <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
quirúrgico <strong>de</strong>l tercer <strong>molar</strong> inferior ret<strong>en</strong>ido:<br />
aspectos radiológicos, pronósticos y prev<strong>en</strong>tivos.<br />
Arch Odontoestomtol 1997; 13:73-83.<br />
Ci<strong>en</strong>t. <strong>de</strong>nt., Vol. 6, Núm. 2, Agosto 2009. Pág. 121.<br />
45