25.10.2014 Views

Productividad del factor humano en el proceso de - Adingor.es

Productividad del factor humano en el proceso de - Adingor.es

Productividad del factor humano en el proceso de - Adingor.es

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

International Confer<strong>en</strong>ce on Industrial Engineering & Industrial Managem<strong>en</strong>t - CIO 2007 1493<br />

<strong>Productividad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

<strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las c<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> hidro<strong>el</strong>éctricas v<strong>en</strong>ezolanas<br />

Mirza Cequea<br />

Doctorando <strong>d<strong>el</strong></strong> Programa <strong>de</strong> Doctorado Conjunto <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> la Organización, Administración <strong>de</strong> Empr<strong>es</strong>as<br />

y Estadística <strong>de</strong> la Escu<strong>el</strong>a Técnica Superior <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Industrial<strong>es</strong>. Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid.<br />

FIVE-UNEG. Puerto Ordaz, Estado Bolívar. República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, mm.cequea@alumnos.upm.<strong>es</strong>,<br />

mirza.cequea@gmail.com<br />

R<strong>es</strong>um<strong>en</strong><br />

El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te trabajo ti<strong>en</strong>e como fi nalidad la formulación <strong>de</strong> un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> productividad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas<br />

V<strong>en</strong>ezolanas, mediante una revisión <strong>de</strong> las mejor<strong>es</strong> prácticas, <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>es</strong>tado <strong>d<strong>el</strong></strong> arte, <strong>de</strong> lo <strong>es</strong>tablecido<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> G<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la Calidad y lo pautado por <strong>el</strong> Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> G<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> EDELCA. En <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>es</strong>te mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o se tomarán <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración la situación <strong>de</strong>seada, <strong>de</strong>fi nida con base<br />

al análisis <strong>de</strong> brechas <strong>en</strong>tre la situación prevaleci<strong>en</strong>te y la situación <strong>de</strong>seada, <strong>de</strong>fi nida con base<br />

a las consi<strong>de</strong>racion<strong>es</strong> <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te. El mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>es</strong>tará basado <strong>en</strong> la óptica sistémica,<br />

y <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s; por lo que se <strong>de</strong>sarrollan las bas<strong>es</strong> conceptúal<strong>es</strong> nec<strong>es</strong>arias para su formulación.<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> sistemas se <strong>de</strong>berán <strong>es</strong>tablecer sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos (objetivos, ger<strong>en</strong>cia,<br />

recursos, <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s y productos); corr<strong>es</strong>pondiéndose con un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o ecléctico y dinámico, ya que<br />

cont<strong>en</strong>drá como principios guías, la calidad y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to continuo. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

se realizará <strong>en</strong> la fase <strong>de</strong> la t<strong>es</strong>is doctoral. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o será validado mediante <strong>el</strong> juicio<br />

u opinión <strong>de</strong> expertos.<br />

Palabras clave: Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> <strong>Productividad</strong>, Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o Ger<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>Productividad</strong>, <strong>Productividad</strong><br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> Factor Humano.<br />

1. Introducción<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque que se le ha dado a la productividad ha sido meram<strong>en</strong>te económico.<br />

La revisión bibliográfica previa reportó que la mayoría <strong>de</strong> los autor<strong>es</strong> coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que las<br />

personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una influ<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong> la productividad, sin embargo los mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os <strong>es</strong>tudiados<br />

no son concluy<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con r<strong>el</strong>ación a la influ<strong>en</strong>cia que ejerce <strong>el</strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> la productividad.<br />

La medición <strong>de</strong> la productividad se hace compleja, al <strong>es</strong>tar involucrados aspectos conductual<strong>es</strong><br />

y <strong>de</strong> motivación que son difícil<strong>es</strong> <strong>de</strong> cuantificar, por lo que se plantea <strong>es</strong>tablecer un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o que<br />

r<strong>el</strong>acione dichos <strong>factor</strong><strong>es</strong>, a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar la metodología a<strong>de</strong>cuada para medir la productividad<br />

<strong>en</strong> las c<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> hidro<strong>el</strong>éctricas v<strong>en</strong>ezolanas.<br />

El parque <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>es</strong>tá constituido por cinco (5)<br />

empr<strong>es</strong>as: CADAFE, ENELVEN, ENELBAR, CVG EDELCA y la EDC recién adquirida por <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong>tado. El país cu<strong>en</strong>ta con g<strong>en</strong>eración hidráulica y térmica, <strong>de</strong> las cual<strong>es</strong> <strong>el</strong> 67% <strong>de</strong> la capacidad<br />

instalada <strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo hidro (agua), <strong>el</strong> 20 % <strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo térmica (vapor) y <strong>el</strong> 13% <strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo térmica<br />

(gas).<br />

CVG Electrificación <strong>d<strong>el</strong></strong> Caroní, C.A. (CVG EDELCA), <strong>es</strong> la empr<strong>es</strong>a <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

hidro<strong>el</strong>éctrica más importante que posee V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y la tercera <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo; actualm<strong>en</strong>te<br />

suministra cerca <strong>d<strong>el</strong></strong> 75% <strong>de</strong> la <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica que se consume <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. El 35 % r<strong>es</strong>tante<br />

<strong>es</strong> suministrado por <strong>el</strong> r<strong>es</strong>to <strong>de</strong> las empr<strong>es</strong>as <strong>d<strong>el</strong></strong> sector, <strong>en</strong> su mayoría con <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>t<strong>es</strong> térmicas. La producción <strong>de</strong> CVG EDELCA repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta un ahorro aproximado <strong>de</strong>


1494 Work Organization and Human R<strong>es</strong>ourc<strong>es</strong> Managem<strong>en</strong>t<br />

432.000 barril<strong>es</strong> <strong>de</strong> petróleo, que no son quemados para producir <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica. La empr<strong>es</strong>a<br />

basa su planificación <strong>es</strong>tratégica <strong>en</strong> la metodología <strong>d<strong>el</strong></strong> Cuadro <strong>de</strong> Mando Integral, bajo <strong>el</strong> cual<br />

ha <strong>de</strong>finido su marco <strong>es</strong>tratégico. CVG EDELCA cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más con un Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> G<strong>es</strong>tión (MEGE), basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> premio Malcolm Baldrige, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 99.<br />

La inv<strong>es</strong>tigación se abordó <strong>de</strong> acuerdo a la teoría g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sistemas. Consi<strong>de</strong>rando la g<strong>es</strong>tión<br />

<strong>de</strong> la productividad como un subsistema <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema empr<strong>es</strong>a, lo cual permite pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tarlo<br />

como un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o para su <strong>es</strong>tudio, con la premisa básica <strong>de</strong> que incluya sus tr<strong>es</strong> <strong>factor</strong><strong>es</strong>: los<br />

organizacional<strong>es</strong>, los tecnológicos y los motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> las personas; y sus tr<strong>es</strong> dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong>:<br />

efici<strong>en</strong>cia, efectividad, eficacia.<br />

La formulación <strong>de</strong> un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas, corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong> a la realización <strong>de</strong> un<br />

proyecto factible, don<strong>de</strong> la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> la propu<strong>es</strong>ta final, requiere <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> un<br />

diagnostico <strong>de</strong> la situación exist<strong>en</strong>te y la <strong>d<strong>el</strong></strong>imitación <strong>de</strong> las nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> hecho <strong>es</strong>tudiado,<br />

para formular un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o operativo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> la realidad abordada.<br />

La principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación para la <strong>el</strong>aboración <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o prov<strong>en</strong>drá <strong>de</strong> la revisión <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

marco refer<strong>en</strong>cial (teórico y contextual), y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to acumulado o <strong>es</strong>tado <strong>d<strong>el</strong></strong> arte sobre <strong>el</strong><br />

tema abordado; a fin aprovechar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to que hoy <strong>en</strong> día existe sobre la productividad<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong>, y <strong>el</strong> planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un marco conceptual que sirva <strong>de</strong> base a las posicion<strong>es</strong><br />

adoptadas por <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador ante <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio. La observación directa y análisis<br />

sistemático <strong>de</strong> las prácticas actual<strong>es</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> área <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio, la inv<strong>es</strong>tigación <strong>de</strong> campo a<br />

realizar y la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una posición <strong>d<strong>el</strong></strong> inv<strong>es</strong>tigador ante los hallazgos efectuados durante<br />

<strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio permitirá id<strong>en</strong>tificar las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora a fin <strong>de</strong> proponer <strong>es</strong>trategias <strong>de</strong><br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la g<strong>es</strong>tión.<br />

2. Planteami<strong>en</strong>to <strong>d<strong>el</strong></strong> Problema<br />

En <strong>el</strong> 2004, CVG EDELCA incluye <strong>en</strong> su norte <strong>es</strong>tratégico, la iniciativa <strong>de</strong> certificar sus <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s<br />

clav<strong>es</strong> con la NVC ISO 9001:2000, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la certificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica, <strong>en</strong> las tr<strong>es</strong> c<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> que actualm<strong>en</strong>te posee la empr<strong>es</strong>a, <strong>en</strong> servicio <strong>en</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2005. Otro aspecto importante, ha sido la implantación <strong>d<strong>el</strong></strong> Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> G<strong>es</strong>tión<br />

Humana, <strong>el</strong> cual ha permitido a algunas áreas <strong>de</strong> la organización, tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los<br />

<strong>factor</strong><strong>es</strong> que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> vida <strong>d<strong>el</strong></strong> capital <strong>humano</strong>, <strong>en</strong> un <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> compartido <strong>de</strong><br />

soñar <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong>seado, medir la satisfacción <strong>d<strong>el</strong></strong> personal, e incorporar <strong>en</strong> la planificación la<br />

solución <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los aspectos que van <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida.<br />

Dado <strong>es</strong>te <strong>es</strong>c<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>el</strong>éctrico v<strong>en</strong>ezolano, se plantea <strong>en</strong> <strong>es</strong>ta inv<strong>es</strong>tigación id<strong>en</strong>tificar<br />

las variabl<strong>es</strong> humanas que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

<strong>el</strong>éctrica, por lo que se planteó “Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>ar la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas”. t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

objetivos <strong>es</strong>pecíficos: analizar las variabl<strong>es</strong> humanas que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong><br />

<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas, formular un<br />

mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad, operacionalizar <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o y medir la productividad <strong>en</strong> una C<strong>en</strong>tral<br />

Hidro<strong>el</strong>éctrica V<strong>en</strong>ezolana.<br />

2.1. Objetivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación<br />

Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>ar la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong><br />

las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.


International Confer<strong>en</strong>ce on Industrial Engineering & Industrial Managem<strong>en</strong>t - CIO 2007 1495<br />

2.2. Objetivos <strong>es</strong>pecíficos<br />

− Analizar las variabl<strong>es</strong> humanas que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

− Formular un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

− Operacionalizar <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> productividad y medir la productividad <strong>en</strong> una C<strong>en</strong>tral<br />

Hidro<strong>el</strong>éctrica V<strong>en</strong>ezolana.<br />

2.3. Justificación<br />

Para r<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>r a <strong>es</strong>ta nec<strong>es</strong>idad <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, se plantea como propósito g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>ta inv<strong>es</strong>tigación la formulación <strong>de</strong> un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>en</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

La revisión bibliográfica previa reportó que la mayoría <strong>de</strong> los autor<strong>es</strong> coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que las<br />

personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una influ<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong> la productividad, sin embargo los mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os <strong>es</strong>tudiados<br />

no son concluy<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con r<strong>el</strong>ación a la influ<strong>en</strong>cia que ejerce <strong>el</strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> la productividad.<br />

Al <strong>es</strong>tar involucrados aspectos conductual<strong>es</strong> y <strong>de</strong> motivación que son difícil<strong>es</strong> <strong>de</strong> cuantificar,<br />

la medición <strong>de</strong> la productividad se hace compleja por lo que se plantea <strong>es</strong>tablecer un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

que r<strong>el</strong>acione dichos <strong>factor</strong><strong>es</strong>, a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar la metodología a<strong>de</strong>cuada para medir la<br />

productividad.<br />

Esta inv<strong>es</strong>tigación <strong>es</strong> <strong>de</strong> interés tanto para <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador como para la CVG EDELCA, <strong>de</strong>bido<br />

a que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra mejorando sus <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s, con la certificación <strong>de</strong> su <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s<br />

clave con la Norma V<strong>en</strong>ezolana COVENIN ISO 9001:2000 y para r<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>r favorablem<strong>en</strong>te al<br />

<strong>es</strong>c<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> cambios que <strong>es</strong>tá experim<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> país.<br />

3. Marco Refer<strong>en</strong>cial<br />

Las organizacion<strong>es</strong> empr<strong>es</strong>arial<strong>es</strong>, vistas como sistema, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> su medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te, material<strong>es</strong>, dinero e información. Esto permite consi<strong>de</strong>rar a la organización como<br />

un sistema sociotécnico abierto, integrado por varios subsistemas, don<strong>de</strong> <strong>es</strong>tán <strong>es</strong>tructuradas<br />

activida<strong>de</strong>s humanas <strong>en</strong> torno a varios <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s tecnológicos. Consi<strong>de</strong>rando la g<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la<br />

productividad como un subsistema <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema empr<strong>es</strong>a <strong>es</strong> posible pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tarlo como un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

para su <strong>es</strong>tudio, con la premisa básica <strong>de</strong> que incluya las tr<strong>es</strong> dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong> <strong>es</strong>tablecidas para la<br />

productividad y que permita la medición <strong>de</strong> la productividad consi<strong>de</strong>rando sus tr<strong>es</strong> <strong>factor</strong><strong>es</strong>: los<br />

organizacional<strong>es</strong>, los tecnológicos y los motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> las personas.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los <strong>factor</strong><strong>es</strong> motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> las personas <strong>es</strong>tá inmerso <strong>el</strong> atributo “Calidad <strong>de</strong> vida<br />

laboral”, <strong>de</strong>finido como un ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> <strong>el</strong> personal ti<strong>en</strong>e la oportunidad <strong>de</strong> influir sobre las<br />

<strong>de</strong>cision<strong>es</strong> que afectan su trabajo y <strong>en</strong> la r<strong>es</strong>olución <strong>de</strong> problemas, aportando i<strong>de</strong>as; trabajando <strong>en</strong><br />

un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> colaboración con otros miembros <strong>de</strong> la organización; <strong>es</strong>timulación, autonomía,<br />

discrecionalidad, y <strong>es</strong>tabilidad laboral lo cual l<strong>es</strong> da s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia e id<strong>en</strong>tificación.<br />

Un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o clásico <strong>de</strong> sistema abierto, <strong>es</strong>tá constituido por un <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> transformación (que<br />

posee objetivos, una ger<strong>en</strong>cia y los <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s y sub<strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s), una <strong>en</strong>tradas (insumos nec<strong>es</strong>arios)<br />

y unas salidas (bi<strong>en</strong><strong>es</strong> y servicios). La productividad <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> transformación <strong>es</strong> la<br />

proporción <strong>de</strong> outputs (bi<strong>en</strong><strong>es</strong> y servicios) dividida por los inputs (recursos), por lo que mejorar


1496 Work Organization and Human R<strong>es</strong>ourc<strong>es</strong> Managem<strong>en</strong>t<br />

la productividad significa mejorar la efici<strong>en</strong>cia, lo cual significa realizar bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, con un<br />

mínimo <strong>de</strong> recursos y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sperdicio. Heizer, 2001. Pág. 17.<br />

Prokop<strong>en</strong>ko, 1999, <strong>de</strong>fine la productividad como “la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre la producción obt<strong>en</strong>ida por<br />

un sistema <strong>de</strong> producción o servicios y los recursos utilizados para obt<strong>en</strong>erla ... uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

recursos-trabajo, capita, tierra, material<strong>es</strong>, <strong>en</strong>ergía, información- <strong>en</strong> la producción <strong>de</strong> diversos<br />

bi<strong>en</strong><strong>es</strong> y servicios ....r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre la cantidad y calidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong><strong>es</strong> o servicios producidos y la<br />

cantidad <strong>de</strong> recursos utilizados para producirlos”.<br />

Una productividad mayor significa la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> más con la misma cantidad <strong>de</strong> recursos,<br />

o <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> una mayor producción <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> y calidad. La <strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la productividad <strong>es</strong> trabajar <strong>de</strong> manera int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te, no más dura. Rey, 2000, pág. 20, afirma<br />

que con <strong>el</strong> correr <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> productividad ha evolucionado, adaptándose a las<br />

nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> competitividad <strong>d<strong>el</strong></strong> mercado y la <strong>de</strong>fine como “<strong>el</strong> r<strong>es</strong>ultado <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la mejora continua a través <strong>de</strong> la “calidad <strong>de</strong> g<strong>es</strong>tión” y <strong>de</strong> la “calidad <strong>d<strong>el</strong></strong> trabajo”, si<strong>en</strong>do su<br />

evolución <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> progr<strong>es</strong>o económico <strong>de</strong> la empr<strong>es</strong>a”. Este autor id<strong>en</strong>tifica cinco puntos<br />

clav<strong>es</strong> <strong>de</strong> la productividad:<br />

1. D<strong>es</strong>arrollo <strong>de</strong> la imag<strong>en</strong> y la id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> la empr<strong>es</strong>a tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior como <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior<br />

<strong>de</strong> la misma.<br />

2. Compartir la información, <strong>de</strong> tal manera que los objetivos, las políticas, los puntos fuert<strong>es</strong><br />

y débil<strong>es</strong> así como las <strong>es</strong>trategias, sean conocidos.<br />

3. D<strong>es</strong>arrollo <strong>de</strong> sistemas ger<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> flexibl<strong>es</strong>, equipos <strong>de</strong> trabajos multidisciplinarios <strong>en</strong><br />

proyectos <strong>de</strong> mejora continua.<br />

4. D<strong>es</strong>arrollo <strong>de</strong> la g<strong>es</strong>tión y formación <strong>d<strong>el</strong></strong> recurso <strong>humano</strong>.<br />

5. D<strong>es</strong>arrollo <strong>de</strong> la apertura al <strong>en</strong>torno.<br />

La productividad pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como la medida global <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> una organización,<br />

al r<strong>es</strong>pecto Prokop<strong>en</strong>ko, 1999, afirma que <strong>es</strong> “una medida global <strong>en</strong> que las organizacion<strong>es</strong><br />

satisfac<strong>en</strong> los criterios sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>: Objetivos, medida <strong>en</strong> que se alcanzan; Efici<strong>en</strong>cia, grado <strong>en</strong><br />

que se utilizan los recursos para crear un producto útil; Eficacia, r<strong>es</strong>ultado g<strong>en</strong>eral logrado <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> r<strong>es</strong>ultado posible; Comparabilidad, forma <strong>de</strong> registro <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

la productividad a lo largo <strong>d<strong>el</strong></strong> tiempo.” Este autor consi<strong>de</strong>ra la efici<strong>en</strong>cia y la eficacia como<br />

dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong> útil<strong>es</strong> para asegurar la productividad.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los autor<strong>es</strong> revisados señalan que se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a confundir efici<strong>en</strong>cia o la eficacia<br />

con productividad, lo cual <strong>es</strong> incorrecto ya que ambas son dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong> o forman parte <strong>de</strong><br />

concepto <strong>de</strong> productividad. Un verda<strong>de</strong>ro <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> g<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la productividad, que requiere<br />

compromiso y participación <strong>de</strong> los empleados <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong><strong>es</strong>, no <strong>es</strong> viable cuando los<br />

empleados <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que mejorar la productividad constituye una am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> empleo.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te se ha <strong>en</strong>focado <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> la calidad y la productividad como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

separados, que pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>erse a exp<strong>en</strong>sas <strong>d<strong>el</strong></strong> otro y que para alcanzar mejoras significativas<br />

<strong>en</strong> uno <strong>de</strong>be aceptarse <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro o merma <strong>d<strong>el</strong></strong> otro. Sin embargo, hoy por hoy se sabe que<br />

mejorar la calidad da como r<strong>es</strong>ultado increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la productividad, Blanchet, pág 243. “Un<br />

bajo <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> calidad increm<strong>en</strong>ta los recursos requeridos para producir una <strong>de</strong>terminada<br />

cantidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong><strong>es</strong>, por lo tanto la productividad se ve mermada; por otro lado, los <strong>de</strong>sperdicios o


International Confer<strong>en</strong>ce on Industrial Engineering & Industrial Managem<strong>en</strong>t - CIO 2007 1497<br />

productos <strong>de</strong>fectuosos increm<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> material requerido para un niv<strong>el</strong> dado <strong>de</strong> producción”. Lo<br />

cual corrobora que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> baja calidad aum<strong>en</strong>ta la nec<strong>es</strong>idad <strong>de</strong> inspección y control,<br />

por lo que se requiere <strong>de</strong> recursos adicional<strong>es</strong>, afectando negativam<strong>en</strong>te la productividad. Al<br />

mejorar la calidad, los recursos requeridos para increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producir una cantidad dada <strong>de</strong><br />

productos <strong>de</strong>clinan, y <strong>es</strong>o se traduce <strong>en</strong> la productividad.<br />

La mayoría <strong>de</strong> las <strong>de</strong>finicion<strong>es</strong> formal<strong>es</strong> <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> vida laboral como una congru<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre las metas personal<strong>es</strong> y organizacional<strong>es</strong>; <strong>es</strong> <strong>de</strong>cir, “<strong>el</strong> grado <strong>en</strong> que los miembros <strong>de</strong> una<br />

organización laboral son capac<strong>es</strong> <strong>de</strong> satisfacer important<strong>es</strong> nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s personal<strong>es</strong> a través <strong>de</strong><br />

sus experi<strong>en</strong>cias con la organización”. B<strong>el</strong>cher, Pág. 120. la <strong>de</strong>fine como “Calidad <strong>de</strong> vida laboral<br />

<strong>es</strong> un ámbito don<strong>de</strong> las personas son miembros <strong>es</strong><strong>en</strong>cial<strong>es</strong> <strong>de</strong> una organización que <strong>es</strong>timula <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong>píritu <strong>humano</strong>, inspira crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo personal y lograr hacer las cosas”.<br />

Calidad <strong>de</strong> vida laboral <strong>es</strong> un ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> <strong>el</strong> personal ti<strong>en</strong>e la oportunidad <strong>de</strong> influir sobre las<br />

<strong>de</strong>cision<strong>es</strong> que afecta su trabajo y <strong>en</strong> la r<strong>es</strong>olución <strong>de</strong> problemas, aportando i<strong>de</strong>as; los empleados<br />

<strong>es</strong>tán informados <strong>de</strong> las fuerzas que impulsan o afectan la empr<strong>es</strong>a; recib<strong>en</strong> retroalim<strong>en</strong>tación<br />

positiva; trabajan <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> colaboración con otros miembros <strong>de</strong> la organización;<br />

pose<strong>en</strong> un trabajo inter<strong>es</strong>ante y <strong>es</strong>timulante y disfrutan <strong>de</strong> cierta autonomía y discrecionalidad;<br />

cu<strong>en</strong>tan con <strong>es</strong>tabilidad laboral lo cual l<strong>es</strong> da s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia e id<strong>en</strong>tificación. La calidad<br />

<strong>de</strong> vida se expr<strong>es</strong>a mediante un ambi<strong>en</strong>te exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te para los empleados que contribuye a la<br />

salud económica <strong>de</strong> la organización.<br />

El mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la productividad y la calidad <strong>es</strong> un <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te (ger<strong>en</strong>cia y trabajador<strong>es</strong>)<br />

<strong>en</strong> la búsqueda perman<strong>en</strong>te y sistemática <strong>de</strong> mejoras; <strong>de</strong> cada vez hacerlo mejor”, <strong>es</strong>tá claro que<br />

la participación y <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>es</strong> uno <strong>de</strong> los <strong>factor</strong><strong>es</strong> mas important<strong>es</strong> <strong>en</strong> la mejora<br />

<strong>de</strong> la productividad. Esta nueva concepción y manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>focar la calidad, la productividad y<br />

la mejora continua introduce profundos cambios <strong>en</strong> la manera <strong>de</strong> hacer las cosas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las<br />

organizacion<strong>es</strong>.<br />

El rol protagónico que <strong>es</strong>tá t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s organizacional<strong>es</strong>,<br />

<strong>en</strong> la mejora <strong>de</strong> la eficacia, la efici<strong>en</strong>cia y la efectividad, <strong>el</strong> cual ti<strong>en</strong>e como r<strong>es</strong>ultados, una alta<br />

motivación, flexibilidad y gran habilidad; <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do r<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>r la ger<strong>en</strong>cia dotándolos <strong>de</strong> mayor<br />

autonomía, otorgando reconocimi<strong>en</strong>to, impulsando mayor<strong>es</strong> retos y mayor preparación.<br />

Consi<strong>de</strong>rando la g<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la productividad como un subsistema <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema empr<strong>es</strong>a <strong>es</strong> posible<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tarlo como un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o para su <strong>es</strong>tudio. Establecer un Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> <strong>Productividad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Factor<br />

Humano <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> sistemas, requiere <strong>de</strong>terminarle sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos: objetivos,<br />

recursos, <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s, productos y/o servicios, su ger<strong>en</strong>cia y retroalim<strong>en</strong>tación. Cumpli<strong>en</strong>do<br />

a<strong>de</strong>más con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s, con la premisa básica <strong>de</strong> que incluya las tr<strong>es</strong> dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong><br />

<strong>es</strong>tablecidas para la productividad y que permita la medición <strong>de</strong> la productividad consi<strong>de</strong>rando<br />

tr<strong>es</strong> <strong>factor</strong><strong>es</strong>: organizacional<strong>es</strong>, los tecnológicos y los motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> las personas.<br />

Las variabl<strong>es</strong> a consi<strong>de</strong>rar para la medición <strong>de</strong> la productividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o propu<strong>es</strong>to, <strong>de</strong>berán<br />

permitir su cuantificación para su evaluación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las perspectivas <strong>d<strong>el</strong></strong> Cuadro <strong>de</strong> Mando<br />

Integral, las variabl<strong>es</strong> propu<strong>es</strong>tas se mu<strong>es</strong>tran <strong>en</strong> la tabla 1, para cada dim<strong>en</strong>sión se <strong>es</strong>tablecerán<br />

indicador<strong>es</strong>.


1498 Work Organization and Human R<strong>es</strong>ourc<strong>es</strong> Managem<strong>en</strong>t<br />

Tabla 1. Variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación<br />

Definición nominal<br />

Definición Real (Dim<strong>en</strong>sión)<br />

<strong>Productividad</strong><br />

Factor<strong>es</strong> Tecnológicos<br />

Factor<strong>es</strong> Organizacional<strong>es</strong><br />

Factor<strong>es</strong> Motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> la G<strong>en</strong>te<br />

4. Marco Metodológico<br />

De acuerdo con los objetivos <strong>es</strong>pecíficos <strong>es</strong>tablecidos para realizar <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te trabajo, se plantea<br />

una inv<strong>es</strong>tigación no experim<strong>en</strong>tal, aplicada y <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>scriptivo. En <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio, <strong>el</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado serán las C<strong>en</strong>tral Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> análisis y <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> los r<strong>es</strong>ultados, <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se ubica d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />

inv<strong>es</strong>tigación <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>scriptivo, don<strong>de</strong> los aspectos que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> corr<strong>es</strong>pond<strong>en</strong> a una<br />

situación objetiva, lo cual permite realizar un diagnóstico y brindar suger<strong>en</strong>cias para mejorar <strong>el</strong><br />

problema inv<strong>es</strong>tigado. El análisis se basará <strong>en</strong> como <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se conduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te.<br />

La formulación <strong>de</strong> un Mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la <strong>Productividad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> Factor Humano <strong>en</strong> <strong>el</strong> Proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong><br />

Producción <strong>de</strong> Energía Eléctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas, corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong> a<br />

la realización <strong>de</strong> un proyecto factible, ya que <strong>es</strong>tá ori<strong>en</strong>tado a “...proporcionar r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>tas o<br />

solucion<strong>es</strong> a problemas planteados <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada realidad...”, Bal<strong>es</strong>trini, 1998, Pág. 9,<br />

don<strong>de</strong> la <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> la propu<strong>es</strong>ta final, requiere <strong>de</strong> “...la realización <strong>de</strong> un diagnostico <strong>de</strong> la<br />

situación exist<strong>en</strong>te y la <strong>d<strong>el</strong></strong>imitación <strong>de</strong> las nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> hecho <strong>es</strong>tudiado, para formular un<br />

mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o operativo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> la realidad abordada”, í<strong>de</strong>m. A tal efecto, la<br />

inv<strong>es</strong>tigación será abordada <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> fas<strong>es</strong>:<br />

− Primera fase, se realizará u diagnóstico y se analizarán las variabl<strong>es</strong> humanas que incid<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong><br />

Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas, haci<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> las variabl<strong>es</strong> humanas.<br />

− Segunda fase, se formulará un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

− Tercera fase, se operacionalizará <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> la productividad <strong>en</strong> una C<strong>en</strong>tral<br />

Hidro<strong>el</strong>éctrica V<strong>en</strong>ezolana.<br />

La principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación para la <strong>el</strong>aboración <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> la revisión<br />

<strong>d<strong>el</strong></strong> marco refer<strong>en</strong>cial (teórico y contextual), y <strong>el</strong> <strong>es</strong>tado <strong>d<strong>el</strong></strong> arte sobre <strong>el</strong> tema abordado; a fin<br />

aprovechar <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to que hoy <strong>en</strong> día existe sobre la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong>, y<br />

<strong>el</strong> planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un marco conceptual que sirva <strong>de</strong> base a las posicion<strong>es</strong> adoptadas por <strong>el</strong><br />

inv<strong>es</strong>tigador ante <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio.<br />

La observación directa y análisis sistemático <strong>de</strong> las prácticas actual<strong>es</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>d<strong>el</strong></strong> área <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio,<br />

la inv<strong>es</strong>tigación <strong>de</strong> campo a realizar y la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una posición <strong>d<strong>el</strong></strong> inv<strong>es</strong>tigador ante los<br />

hallazgos efectuados durante <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio permitirá id<strong>en</strong>tificar las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora a fin<br />

<strong>de</strong> proponer <strong>es</strong>trategias <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la g<strong>es</strong>tión.


International Confer<strong>en</strong>ce on Industrial Engineering & Industrial Managem<strong>en</strong>t - CIO 2007 1499<br />

El diseño <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong> a un diseño <strong>de</strong> campo. La inv<strong>es</strong>tigación a realizar <strong>es</strong>tá<br />

<strong>en</strong>marcada d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los <strong>es</strong>tudios no experim<strong>en</strong>tal<strong>es</strong> transeccional<strong>es</strong> o transversal<strong>es</strong>, tal como<br />

lo señalan Hernán<strong>de</strong>z y otros, 1998, pág. 184, se observan los “f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os tal como se dan <strong>en</strong><br />

su contexto natural, para <strong>de</strong>spués analizarlos”. El diseño <strong>es</strong> transeccional-<strong>de</strong>scriptivo, ya que<br />

<strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio, permitirá <strong>de</strong>terminar y <strong>de</strong>scribir los difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> compon<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> la productividad<br />

<strong>en</strong> una C<strong>en</strong>tral Hidro<strong>el</strong>éctrica, e indagar la incid<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> la productividad y<br />

los valor<strong>es</strong> que toman cada una <strong>de</strong> las variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong>finidas, obt<strong>en</strong>iéndose información r<strong>el</strong>evante<br />

sobre su <strong>es</strong>tado actual.<br />

El propósito <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación <strong>es</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> realizar un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas V<strong>en</strong>ezolanas.<br />

4.1. Población y Mu<strong>es</strong>tra<br />

La capacidad instalada que posee CVG EDELCA (15.300 MW) repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 60% <strong>de</strong> la capacidad<br />

instalada total <strong>d<strong>el</strong></strong> país, su g<strong>en</strong>eración total provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> sus tr<strong>es</strong> C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas<br />

(Macagua, Guri, y Caruachi). A tal efecto, se consi<strong>de</strong>rará como población objeto <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>es</strong>tudio a<br />

las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas <strong>de</strong> la CVG EDELCA, <strong>de</strong>bido a la magnitud <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s<br />

instaladas y al aporte <strong>de</strong> su g<strong>en</strong>eración para <strong>el</strong> país, lo cual las hace repr<strong>es</strong><strong>en</strong>tativas <strong>d<strong>el</strong></strong> sector.<br />

La mu<strong>es</strong>tra <strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo “no probabilística”, ya que por las características similar<strong>es</strong> <strong>de</strong> las<br />

tr<strong>es</strong> C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas, se <strong>es</strong>tudiará una <strong>de</strong> <strong>el</strong>las, la C<strong>en</strong>tral Hidro<strong>el</strong>éctrica Caruachi.<br />

Ramírez, pág. 120 (1999), la clasifica como mu<strong>es</strong>tra “no probabilística int<strong>en</strong>cional”, a tal efecto<br />

señala “<strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador obti<strong>en</strong>e información <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la población <strong>es</strong>cogidas <strong>de</strong> acuerdo<br />

con criterios previam<strong>en</strong>te <strong>es</strong>tablecidos, s<strong>el</strong>eccionando unida<strong>de</strong>s tipo o repr<strong>es</strong><strong>en</strong>tativas”. La<br />

C<strong>en</strong>tral Hidro<strong>el</strong>éctrica Caruachi “Pr<strong>es</strong>a Francisco <strong>de</strong> Miranda”. La C<strong>en</strong>tral posee una capacidad<br />

instalada <strong>de</strong> 2.160 MW.<br />

4.2. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> Información<br />

Para analizar la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> la C<strong>en</strong>tral<br />

Hidro<strong>el</strong>éctrica Caruachi, se <strong>el</strong>aborarán instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> información <strong>en</strong><br />

concordancia con <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o propu<strong>es</strong>to, a fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er la opinión <strong>de</strong> los expertos <strong>de</strong> la División<br />

<strong>de</strong> Planta Caruachi, tal<strong>es</strong> como cu<strong>es</strong>tionarios y <strong>en</strong>trevistas, <strong>en</strong>tre otros.<br />

4.3. Pertin<strong>en</strong>cia y validación <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

Con la finalidad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> la C<strong>en</strong>tral Hidro<strong>el</strong>éctrica Caruachi, cu<strong>en</strong>te con la opinión <strong>de</strong><br />

los involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>, se comprobará la pertin<strong>en</strong>cia <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o mediante <strong>el</strong> método<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>calami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Lickert, para conocer sí la actitud <strong>de</strong> los expertos consultados, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

al mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>es</strong> favorable o no. A<strong>de</strong>más, se solicitará su validación a expertos (niv<strong>el</strong> ger<strong>en</strong>cial,<br />

mandos medios y supervisorios <strong>de</strong> la División). A tal efecto se <strong>es</strong>tablecerán criterios para<br />

garantizar que la opinión o juicio <strong>es</strong> emitido por conocedor<strong>es</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> área y con la experticia y niv<strong>el</strong><br />

jerárquico tal que le confiera autoridad para emitir veredictos, tal<strong>es</strong> como: años <strong>de</strong> servicio,<br />

años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> área, tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong> cargo, <strong>en</strong>tre otros). La aprobación <strong>de</strong> la propu<strong>es</strong>ta<br />

será mediante un <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> validación que <strong>es</strong>tablecerá si se <strong>es</strong>tá <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo<br />

con <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o. Para conocer la opinión <strong>de</strong> los expertos se aplicará <strong>el</strong> método <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so.


1500 Work Organization and Human R<strong>es</strong>ourc<strong>es</strong> Managem<strong>en</strong>t<br />

4.4. Técnicas para la formulación <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o<br />

El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio, r<strong>el</strong>acionado con la formulación <strong>de</strong> un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> la productividad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas<br />

V<strong>en</strong>ezolanas, se partirá <strong>de</strong> un diagnóstico <strong>de</strong> la situación prevaleci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la productividad<br />

<strong>de</strong> dicha c<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva sistémica, lo cual permitirá analizar cada uno <strong>de</strong> los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>d<strong>el</strong></strong> sistema y <strong>de</strong>tectar las oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora.<br />

Con r<strong>el</strong>ación al <strong>es</strong>tablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>seada para la g<strong>es</strong>tión, y la formulación <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>es</strong>a perspectiva sistémica, se consi<strong>de</strong>rarán <strong>en</strong> primer término <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong><br />

principios guías que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una organización para ser competitiva, a saber la calidad,<br />

productividad y mejorami<strong>en</strong>to continuo; <strong>en</strong> segundo término lo sugerido por las Normas <strong>en</strong><br />

cuanto a g<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> g<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la calidad y mo<strong>d<strong>el</strong></strong>os <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, y por último<br />

se realizará una revisión bibliográfica y docum<strong>en</strong>tal para <strong>es</strong>tablecer <strong>el</strong> <strong>es</strong>tado <strong>d<strong>el</strong></strong> arte.<br />

Se utilizarán técnicas <strong>de</strong> análisis organizacional, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> las<br />

organizacion<strong>es</strong> mo<strong>de</strong>rnas <strong>es</strong> realizado a través <strong>de</strong> éste, lo cual <strong>es</strong>tá r<strong>el</strong>acionado con la<br />

inv<strong>es</strong>tigación para la acción, por lo que permite efectuar propu<strong>es</strong>tas concretas con la finalidad<br />

<strong>de</strong> promocionar un cambio <strong>en</strong> la organización. Los métodos a emplear serán los <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>es</strong>tratégicos y las herrami<strong>en</strong>tas formal<strong>es</strong> a emplear serán: <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> discrepancias o brechas<br />

y herrami<strong>en</strong>tas <strong>es</strong>tadísticas.<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>es</strong>tadísticas a utilizar, serán: números índic<strong>es</strong>, <strong>es</strong>tadística no paramétricas,<br />

análisis <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos, e índic<strong>es</strong> <strong>de</strong> Malmquist; pudi<strong>en</strong>do utilizar un método multi<strong>factor</strong>ial<br />

como <strong>el</strong> DEA, para la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los r<strong>es</strong>ultados. A fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar la r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> los<br />

<strong>factor</strong><strong>es</strong> se empleará la jerarquización y la significación <strong>de</strong> la opinión <strong>de</strong> los expertos, mediante<br />

<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> concordancia <strong>de</strong> K<strong>en</strong>dall.<br />

5. R<strong>es</strong>ultados Esperados<br />

La formulación <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o t<strong>en</strong>drá como premisa <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas<br />

<strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio han implem<strong>en</strong>tado y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un Sistema <strong>de</strong> G<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la Calidad, <strong>el</strong> cual posee un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s para la g<strong>es</strong>tión, por lo cual <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o clásico <strong>de</strong> productividad, <strong>de</strong>riva <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s, con lo cual <strong>es</strong> posible visualizar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> la forma como se mu<strong>es</strong>tra<br />

<strong>en</strong> la figura 1.<br />

Este sistema conti<strong>en</strong>e los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos requeridos para la obt<strong>en</strong>ción <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>de</strong> productividad <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

<strong>factor</strong> <strong>humano</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica <strong>de</strong> las C<strong>en</strong>tral<strong>es</strong> Hidro<strong>el</strong>éctricas<br />

V<strong>en</strong>ezolanas; cumpli<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más con la premisa básica, <strong>de</strong> que incluya las tr<strong>es</strong> dim<strong>en</strong>sion<strong>es</strong><br />

<strong>es</strong>tablecidas para la productividad (eficacia, efectividad y efici<strong>en</strong>cia) y que permita la medición <strong>de</strong><br />

la productividad consi<strong>de</strong>rando los tr<strong>es</strong> <strong>factor</strong><strong>es</strong>: los <strong>factor</strong><strong>es</strong> organizacional<strong>es</strong>, los tecnológicos y<br />

los motivacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> las personas. Por lo que <strong>el</strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o <strong>en</strong> cu<strong>es</strong>tión <strong>es</strong> un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o ger<strong>en</strong>cial.


International Confer<strong>en</strong>ce on Industrial Engineering & Industrial Managem<strong>en</strong>t - CIO 2007 1501<br />

Figura 1. Evolución <strong>d<strong>el</strong></strong> mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o clásico con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s<br />

El mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o r<strong>es</strong>ultante será un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o sistémico, por lo que cumplirá con las características <strong>de</strong> un<br />

sistema; recogerá las nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>d<strong>el</strong></strong> sector, se trazará plan<strong>es</strong> y producirá un r<strong>es</strong>ultado tangible.<br />

Derivará <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>proc<strong>es</strong>o</strong>s y finalm<strong>en</strong>te se corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>rá con un mo<strong>d<strong>el</strong></strong>o ecléctico,<br />

ya que se tomarán <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración para su <strong>el</strong>aboración las mejor<strong>es</strong> prácticas, la opinión <strong>de</strong><br />

expertos, <strong>el</strong> <strong>es</strong>tado <strong>d<strong>el</strong></strong> arte, y lo <strong>es</strong>tablecido <strong>en</strong> las normas.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

Álvarez, A. (2001). La medición <strong>de</strong> la efici<strong>en</strong>cia y la productividad. Edicion<strong>es</strong> Pirámi<strong>de</strong>.<br />

Madrid.<br />

Adam, E.; Hershauer, J.; Ruch, W. (2001). <strong>Productividad</strong> y Calidad. Editorial Trillas, México.


1502 Work Organization and Human R<strong>es</strong>ourc<strong>es</strong> Managem<strong>en</strong>t<br />

Bal<strong>es</strong>trini, M. (1998). Cómo se <strong>el</strong>abora <strong>en</strong> Proyecto <strong>de</strong> Inv<strong>es</strong>tigación. BL Consultor<strong>es</strong> Asociados,<br />

Servicio Editorial. Segunda edición. Caracas.<br />

B<strong>el</strong>cher, J. (1991). <strong>Productividad</strong> Total. Edicion<strong>es</strong> Granica. España.<br />

Gutiérrez, H. (2005). Calidad Total y <strong>Productividad</strong>. Mc Graw-Hill Interamericana Editor<strong>es</strong>,<br />

S.A. <strong>de</strong> C.V. México.<br />

Heizer, J.; R<strong>en</strong><strong>de</strong>r, B. (2001). Dirección <strong>de</strong> la Producción, <strong>de</strong>cision<strong>es</strong> <strong>es</strong>tratégicas. Pearson<br />

Educación. Madrid.<br />

Hernán<strong>de</strong>z, R.; Fernán<strong>de</strong>z, C.; Baptista, P. (1998). Metodología <strong>de</strong> la Inv<strong>es</strong>tigación. McGraw-<br />

Hill.<br />

Mercado, E. (1998). <strong>Productividad</strong> Base <strong>de</strong> la Competitividad. Editorial Limusa, S.A. <strong>de</strong> C.V.<br />

México.<br />

Prokop<strong>en</strong>ko, J. (1999). La G<strong>es</strong>tión <strong>de</strong> la <strong>Productividad</strong>. Editorial Limusa, S.A. <strong>de</strong> C.V.<br />

México.<br />

Ramírez, T. (1999). Cómo Hacer un Proyecto <strong>de</strong> Inv<strong>es</strong>tigación. Editorial PANAPO.<br />

Rey, F. (2000). Por qué implantar <strong>el</strong> TPM, manual teórico <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y g<strong>es</strong>tión total <strong>d<strong>el</strong></strong><br />

sistema <strong>de</strong> producción. Editorial Alción, S.A. Madrid.<br />

Rodríguez, F.; Gómez, L. (1990). Indicador<strong>es</strong> <strong>de</strong> calidad y productividad <strong>en</strong> la empr<strong>es</strong>a. FIM<br />

productividad. V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. Segunda edición.<br />

Sumanth, D. (1990). Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> la Administración <strong>de</strong> la <strong>Productividad</strong>. Mc Graw-Hill.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!