plegarias y amenazas a los dioses en el egipto de los faraones
plegarias y amenazas a los dioses en el egipto de los faraones
plegarias y amenazas a los dioses en el egipto de los faraones
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
PLEGARIAS Y AMENAZAS A LOS DIOSES EN EL<br />
EGIPTO DE LOS FARAONES<br />
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Derecho. Diplomado <strong>en</strong> Antiguo Egipto por<br />
En <strong>el</strong> antiguo Egipto <strong>los</strong> hombres p<strong>en</strong>saban que la<br />
evolución d<strong>el</strong> mundo creado <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día estrecham<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
la actitud que <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to adoptaran las divinida<strong>de</strong>s.<br />
Para favorecer una bu<strong>en</strong>a r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> y<br />
<strong>el</strong> mundo resultaba necesario que día tras día se realizaran<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> temp<strong>los</strong> unos actos <strong>de</strong> tipo ritual que permities<strong>en</strong><br />
asegurar que Maat, la divinidad d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong>, la justicia<br />
y <strong>el</strong> equilibrio, imperase tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> cosmos como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
mundo inferior.<br />
En <strong>los</strong> temp<strong>los</strong> egipcios no se r<strong>en</strong>día, sin más,<br />
culto a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> sino que se llevaban a cabo unos rituales<br />
complejos que buscaban garantizar <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> cosmos y d<strong>el</strong> mundo a lo largo d<strong>el</strong> tiempo.<br />
Era así que gracias a <strong>los</strong> ritos sagrados <strong>el</strong> sol nacía<br />
<strong>en</strong> cada nuevo amanecer, las estaciones se repetían <strong>de</strong><br />
manera cíclica, la inundación d<strong>el</strong> Nilo llegaba cada año...<br />
Los rituales egipcios no t<strong>en</strong>ían un carácter meram<strong>en</strong>te<br />
simbólico sino que constituían una parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
acontecimi<strong>en</strong>tos cósmicos. A través <strong>de</strong> esos ritos sagrados<br />
<strong>el</strong> hombre llevaba a cabo la misión que <strong>el</strong> Creador le<br />
había asignado. Si esa función no se cumplía existía una<br />
clara am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> catástrofe para <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> y <strong>el</strong> cosmos.<br />
por sus sacerdotes, t<strong>en</strong>ían acerca <strong>de</strong> la función <strong>de</strong> las<br />
<strong>plegarias</strong> como medio para conseguir la aproximación o<br />
la fusión d<strong>el</strong> hombre con la divinidad. Para acercarnos a<br />
esas cre<strong>en</strong>cias estudiaremos lo que Jámblico <strong>de</strong> Calcis,<br />
que hoy conocemos como “Sobre <strong>los</strong> misterios egipcios”<br />
acerca <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> actos rituales y <strong>de</strong> las<br />
<strong>plegarias</strong> como vías que permitían acce<strong>de</strong>r a lo divino <strong>en</strong><br />
-<br />
cación <strong>de</strong> <strong>los</strong> motivos por <strong>los</strong> que, a veces, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> esos textos egipcios, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> súplicas o peticiones,<br />
<strong>am<strong>en</strong>azas</strong> claras y viol<strong>en</strong>tas que <strong>los</strong> hombres emit<strong>en</strong><br />
contra esas mismas divinida<strong>de</strong>s.<br />
El faraón, <strong>en</strong> cuanto dios vivi<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>ía como misión<br />
es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto todos <strong>los</strong> días con <strong>los</strong><br />
<strong>dioses</strong> para asegurar que <strong>los</strong> mismos estuvieran satisfechos.<br />
Día tras día <strong>el</strong> faraón lavaba y cambiaba la ropa<br />
<strong>de</strong> la estatua d<strong>el</strong> dios, le ofrecía sus alim<strong>en</strong>tos, le dirigía<br />
peticiones, etc. Gracias a ese contacto continuo con la<br />
divinidad, plasmado <strong>en</strong> unos actos rituales rígidos, <strong>el</strong> rey,<br />
que recibía la vida y la fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>, podía garantizar<br />
a <strong>los</strong> hombres, sus súbditos, que la prosperidad y la<br />
justicia, <strong>en</strong> suma Maat, reinas<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país d<strong>el</strong> Nilo. El faraón,<br />
sin embargo, no podía estar pres<strong>en</strong>te, por motivos<br />
obvios, <strong>en</strong> todos y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temp<strong>los</strong> egipcios. En<br />
su lugar, <strong>los</strong> sacerdotes se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong> llevar a cabo<br />
diariam<strong>en</strong>te ese servicio divino.<br />
En esa r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> faraón, o <strong>los</strong> sacerdotes<br />
<strong>en</strong> que este d<strong>el</strong>egaba, y las divinida<strong>de</strong>s jugaban un pap<strong>el</strong><br />
importante las <strong>plegarias</strong> o súplicas que aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>el</strong>evaban<br />
a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. En este estudio pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos acercarnos a<br />
las cre<strong>en</strong>cias que <strong>los</strong> antiguos egipcios, repres<strong>en</strong>tados<br />
Doble estatua d<strong>el</strong> sacerdote Nimaatsed. Necrópolis <strong>de</strong> Saqqara<br />
Historia
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Historia<br />
<br />
Jámblico<br />
-<br />
tingue, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, por estar impregnada <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> clara ori<strong>en</strong>tación mística que pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> retornar a<br />
todo aqu<strong>el</strong>lo que Platón y las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> las que este se<br />
-<br />
nismo <strong>los</strong> p<strong>en</strong>sadores d<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to int<strong>en</strong>taban respaldarse<br />
<strong>en</strong> las <strong>en</strong>señanzas que <strong>en</strong> tiempos antiguos habrían<br />
sido rev<strong>el</strong>adas por autorida<strong>de</strong>s que como Hermes, asimilado<br />
al Thot egipcio, se consi<strong>de</strong>raban sagradas.<br />
Estamos <strong>en</strong> unos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> profunda crisis<br />
conjunta d<strong>el</strong> paganismo para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarla a las <strong>en</strong>señanzas<br />
<strong>de</strong> Jesús, que <strong>los</strong> cristianos pret<strong>en</strong>dían imponer <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Imperio. Es así como la sabiduría <strong>de</strong> la tradición egipcia,<br />
<strong>los</strong> Orácu<strong>los</strong> Cal<strong>de</strong>os o <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Platón,<br />
Orfeo, Hesiodo, Aristót<strong>el</strong>es, etc. se aúnan <strong>en</strong> la obra <strong>de</strong><br />
autores como Jámblico. La verdad d<strong>el</strong> paganismo, articulada<br />
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a Platón, t<strong>en</strong>ía que ser<br />
capaz <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse al cristianismo.<br />
Jámblico, que vivió <strong>en</strong> la segunda mitad d<strong>el</strong> si-<br />
-<br />
mo siríaco, que se distingue por estar muy próximo a las<br />
fu<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>tales egipcias y cal<strong>de</strong>as. En su formación<br />
<strong>de</strong> las doctrinas más esotéricas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sadores como Pitágoras<br />
o Platón.<br />
Sobresale <strong>en</strong> Jámblico la cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>el</strong><br />
hombre, para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r a Dios, <strong>de</strong>be utilizar ritos<br />
y fórmulas propiciatorias que favorezcan ese contacto.<br />
La divinidad, cuando actúa, no lo hace por haber sido<br />
persuadida por nuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, que es imperfecto,<br />
sino gracias a que hemos sabido utilizar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />
unos símbo<strong>los</strong> y unas fórmulas que la propia divinidad ha<br />
sugerido <strong>en</strong> otros tiempos pasados a <strong>los</strong> hombres.<br />
Se le atribuye la obra “Sobre <strong>los</strong> misterios <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
egipcios”, <strong>en</strong> la que <strong>en</strong>contramos refer<strong>en</strong>cias que nos hablan<br />
d<strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que las cre<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>igiosas egipcias<br />
según com<strong>en</strong>tamos, mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis profunda y <strong>el</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>igioso y mágico egipcio, con todo lo que<br />
-<br />
tónica.<br />
Jámblico gozó <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong> un gran<br />
ese s<strong>en</strong>tido, que cuando <strong>el</strong> emperador Juliano <strong>el</strong> Apósneoplatónica<br />
<strong>en</strong> la forma que había tomado con este<br />
autor. Es también conocido que una seguidora <strong>de</strong> este<br />
muerte <strong>en</strong> Alejandría <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 415 víctima d<strong>el</strong> fanatismo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cristianos que <strong>el</strong> obispo Cirilo había impulsado<br />
contra <strong>el</strong>la.<br />
Misterios egipcios<br />
La obra <strong>de</strong> Jámblico supone la respuesta <strong>de</strong> este<br />
autor, que actúa bajo <strong>el</strong> seudónimo <strong>de</strong> Abamón, a un esegipcio<br />
<strong>de</strong> nombre Anebo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que le había planteado<br />
diversos interrogantes <strong>de</strong> tipo r<strong>el</strong>igioso.<br />
El texto <strong>de</strong> Jámblico está formado por un total <strong>de</strong><br />
diez libros y <strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> mismo <strong>el</strong> autor aclara que<br />
como base <strong>de</strong> la obra no ha dudado <strong>en</strong> situar la sabiduría<br />
y la r<strong>el</strong>igión paganas. De esa sabiduría egipcia, nos dice<br />
Jámblico, habrían bebido <strong>en</strong> tiempos antiguos hombres<br />
como Pitágoras, Platón, Demócrito y muchos otros más.<br />
Todos <strong>el</strong><strong>los</strong>, <strong>en</strong> sus comi<strong>en</strong>zos, habrían ido accedi<strong>en</strong>do<br />
al conocimi<strong>en</strong>to gracias al estudio <strong>de</strong> las inscripciones<br />
sagradas que se custodiaban <strong>en</strong> <strong>los</strong> santuarios egipcios.<br />
Ramos Jurado, cuya traducción <strong>de</strong> Jámblico hemos<br />
utilizado, sosti<strong>en</strong>e que la obra <strong>de</strong> este autor ti<strong>en</strong>e indudables<br />
r<strong>el</strong>aciones con la tradición y con la r<strong>el</strong>igión egipcias,<br />
<strong>de</strong>stacando <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, sobre todo, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
su libro VII, <strong>de</strong>dicado a la “Teología egipcia simbólica”; sin<br />
embargo no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> llamarle la at<strong>en</strong>ción que <strong>el</strong> modo <strong>en</strong><br />
que Jámblico se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>los</strong> “misterios” sea tan distinto<br />
a como lo hac<strong>en</strong> otros autores que como Plutarco nos han<br />
legado también obras sobre estos asuntos. Posiblem<strong>en</strong>te<br />
que no parece tan evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> textos <strong>de</strong> Plutarco.<br />
En <strong>el</strong> ya citado libro VII <strong>de</strong> su obra, Jámblico,<br />
bu<strong>en</strong> conocedor <strong>de</strong> <strong>los</strong> misterios <strong>de</strong> Egipto, nos dice que<br />
<strong>de</strong>bido a la antigüedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> egipcios y a <strong>los</strong> profundos<br />
conocimi<strong>en</strong>tos sagrados que estos alcanzaron, <strong>los</strong> <strong>dioses</strong><br />
gozan cuando son invocados con las fórmulas rituales<br />
<strong>de</strong> este pueblo. En efecto, según Jámblico, si <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> ritos sagrados hay algo que se a<strong>de</strong>cue especialm<strong>en</strong>te<br />
a su santidad, eso es la inmutabilidad que <strong>de</strong>be presidir<br />
su realización. Pi<strong>en</strong>sa Jámblico que es necesario que se<br />
conserv<strong>en</strong> las fórmulas <strong>de</strong> las antiguas <strong>plegarias</strong> egipcias,<br />
como templo inviolable, sin suprimir ni añadir nada a<br />
<strong>el</strong>las, ya que <strong>de</strong> eso modo está contrastado que resultan<br />
especialm<strong>en</strong>te gratas a la divinidad. Posiblem<strong>en</strong>te, aña<strong>de</strong><br />
nuestro autor, <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong> que ahora hayan perdido<br />
han cesado <strong>de</strong> cambiar continuam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al ansia <strong>de</strong><br />
novedad y <strong>de</strong> violación <strong>de</strong> la tradición que es propio <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> griegos.<br />
Los egipcios, a lo largo d<strong>el</strong> tiempo, han permaexpresarlas,<br />
y por <strong>el</strong>lo son tan queridos por <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>,<br />
a <strong>los</strong> que dirig<strong>en</strong> discursos que agradan a estos. Cam-
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
biar esos discursos sagrados no <strong>de</strong>bería estar permitido<br />
a ningún hombre.<br />
Ritos y <strong>plegarias</strong><br />
En <strong>el</strong> Libro I <strong>de</strong> “Sobre <strong>los</strong> misterios egipcios” sos-<br />
-<br />
ciso dirigir <strong>plegarias</strong> a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>, que la respuesta <strong>de</strong>be<br />
hombre consigue que <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te divino que posee<br />
<strong>en</strong> su interior se <strong>de</strong>spierte y se integre con la divinidad. A<br />
través <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos sagrados y <strong>de</strong> la plegaria <strong>los</strong> egipcios<br />
iniciados <strong>en</strong> <strong>los</strong> misterios conseguían que <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te<br />
divino d<strong>el</strong> hombre se pusiera <strong>en</strong> contacto con <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te<br />
divino <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>.<br />
En la medida <strong>en</strong> que <strong>los</strong> hombres, a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />
ese compon<strong>en</strong>te divino, son inferiores a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong><br />
tanto <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r como <strong>en</strong> pureza y <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> ámbitos,<br />
Jámblico consi<strong>de</strong>ra que es oportuno que <strong>el</strong> hombre realice<br />
<strong>plegarias</strong> a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> hasta la saciedad; esa sería<br />
características es<strong>en</strong>ciales. De un lado, nos habla <strong>de</strong> su<br />
función conectiva; a través <strong>de</strong> la plegaría <strong>el</strong> hombre <strong>en</strong>tre<br />
<strong>en</strong> contacto con la divinidad y con <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />
De otro, por su función copulativa, la plegaria favorece<br />
la comunión <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> hombre y <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. A través <strong>de</strong> la<br />
plegaria <strong>el</strong> alma d<strong>el</strong> hombre se une inefablem<strong>en</strong>te a la divinidad.<br />
En Jámblico, <strong>en</strong> suma, la plegaria es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />
sustancial <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos. Cuando <strong>el</strong> hombre la realiza su<br />
alma se abre para acoger a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> y recibe c<strong>en</strong>t<strong>el</strong>leos<br />
<strong>de</strong> la luz divina. A través <strong>de</strong> <strong>el</strong>la <strong>el</strong> hombre se <strong>el</strong>eva a lo<br />
más alto.<br />
Complejidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos<br />
Lo que <strong>los</strong> sacerdotes egipcios invocaban y ponían<br />
<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> unos rituales complejos<br />
no era algo simple y <strong>de</strong> un solo rango, ya que si fuera<br />
así, nos dice Jámblico (Libro V), esos ritos podrían ser<br />
también simples. Lo cierto es que nadie que no esté iniciado<br />
podría abarcar la complejidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res que<br />
<strong>de</strong>spiertan y se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> marcha cuando <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>, llamados<br />
a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos y <strong>de</strong> las <strong>plegarias</strong>, <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
y se interr<strong>el</strong>acionan con <strong>los</strong> hombres.<br />
Solo <strong>los</strong> teurgos, dotados <strong>de</strong> una profunda experi<strong>en</strong>cia<br />
práctica, conoc<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos asuntos. Solo <strong>el</strong><strong>los</strong><br />
sab<strong>en</strong> <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que se cumple <strong>el</strong> arte hierático y son<br />
consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que cualquier posible omisión que se produzca<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> rito pue<strong>de</strong> hacer que toda la obra d<strong>el</strong> culto<br />
que<strong>de</strong> subvertida, d<strong>el</strong> mismo modo <strong>en</strong> que una sola cuerda<br />
rota hace que todo <strong>el</strong> acor<strong>de</strong> musical que<strong>de</strong> inarmónico<br />
y sin proporciones.<br />
Los rituales son complejos ya que no se <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>jar sin honrar a ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres superiores que<br />
<strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> acompañando a la divinidad. Es preciso que<br />
todos <strong>el</strong><strong>los</strong> sean honrados por <strong>el</strong> teurgo, cada uno según<br />
su rango, no olvidando que la cima d<strong>el</strong> arte hierático, es<br />
<strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos místicos <strong>de</strong> <strong>el</strong>evación, es lo que Jámbli-<br />
-<br />
dumbre <strong>de</strong> divinida<strong>de</strong>s.<br />
Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una diosa <strong>en</strong> un féretro para vasos canópicos. Tumba <strong>de</strong><br />
Tutankamón. Valle <strong>de</strong> <strong>los</strong> Reyes.<br />
<strong>los</strong> sacerdotes egipcios dirigían a las divinida<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong><br />
proceso repetitivo <strong>de</strong> las letanías <strong>el</strong> hombre, que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
contacto con lo sagrado, pue<strong>de</strong> ver como su compon<strong>en</strong>te<br />
divino <strong>de</strong>spierta. A través <strong>de</strong> la súplica, según Jámblico,<br />
<strong>los</strong> hombres se <strong>el</strong>evan al ser al que están suplicando,<br />
<strong>de</strong> manera que l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un proceso paulatino, la<br />
imperfección propia d<strong>el</strong> hombre se va transformando <strong>en</strong><br />
la propia perfección divina.<br />
En <strong>el</strong> Libro V <strong>de</strong> la obra que manejamos, Jámblico<br />
La d<strong>en</strong>ominada “Fiesta <strong>de</strong> Opet” era uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
actos rituales <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>igioso más <strong>de</strong>stacados d<strong>el</strong><br />
antiguo Egipto <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor espl<strong>en</strong>dor, es <strong>de</strong>esta<br />
se ofrecía a <strong>los</strong> egipcios no iniciados <strong>en</strong> <strong>los</strong> misterios la<br />
posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar, siquiera fuera <strong>de</strong> manera marginal, <strong>en</strong><br />
contacto con la divinidad, a la que podían dirigir sus súplicas.<br />
-<br />
nalm<strong>en</strong>te a la mirada <strong>de</strong> <strong>los</strong> hombres, salía <strong>de</strong> su santuario<br />
para realizar una visita al cercano templo <strong>de</strong> Luxor. Se sabe<br />
que <strong>el</strong> cortejo se integraba por cuatro barcas que portaban<br />
a las estatuas <strong>de</strong> Amón, su esposa Mut, su hijo Khonsu y la<br />
repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> propio faraón reinante<br />
Para llevar a cabo <strong>el</strong> recorrido, <strong>de</strong> unos tres kilómetros,<br />
<strong>el</strong> cortejo, que estaba integrado por sacerdotes,<br />
Historia
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
músicos, bailarines, soldados, etc., empleaba según las<br />
distintas épocas <strong>en</strong>tre once y veintisiete días. La marcha,<br />
l<strong>en</strong>tísima, estaba jalonada <strong>de</strong> continuas <strong>plegarias</strong> y súplicas<br />
al gran dios y constituía una oportunidad única para<br />
que la muchedumbre aclamase a Amón y recibiese sus<br />
consejos.<br />
Historia<br />
<br />
Cuando <strong>el</strong> cortejo llegaba a Luxor se multiplica-<br />
Opet <strong>el</strong> pueblo, siquiera <strong>en</strong> la distancia, podía <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />
contacto con Amón al que <strong>el</strong>evaban sus peticiones y súplicas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, cuando <strong>el</strong> dios <strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>el</strong> templo,<br />
solam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> sacerdotes podían ya acompañarle, <strong>de</strong>sarrollando<br />
a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>en</strong> la cámara secreta,<br />
lejos <strong>de</strong> la mirada <strong>de</strong> <strong>los</strong> hombres, nuevos ritos y <strong>plegarias</strong>.<br />
Am<strong>en</strong>azas a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong><br />
Según hemos com<strong>en</strong>tado Jámblico, conocedor <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> misterios egipcios, p<strong>en</strong>saba que a través <strong>de</strong> la plegaria<br />
<strong>el</strong> hombre podía <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto <strong>de</strong> una forma pura<br />
con la divinidad. El ritual y la plegaria, unidos, se refuerzan<br />
<strong>en</strong>tre sí y se comunican recíprocam<strong>en</strong>te un po<strong>de</strong>r<br />
teúrgico int<strong>en</strong>so y perfecto. ¿Cuál pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong><br />
motivo <strong>de</strong> que <strong>los</strong> sacerdotes egipcios, a veces, <strong>en</strong> lugar<br />
<strong>de</strong> súplicas a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> no dudas<strong>en</strong> <strong>en</strong> emitir viol<strong>en</strong>tas<br />
<strong>am<strong>en</strong>azas</strong> contra <strong>el</strong><strong>los</strong>?.<br />
Jámblico nos habla <strong>de</strong> esas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> terribles<br />
que a veces emit<strong>en</strong> <strong>los</strong> teurgos y nos dice, a modo <strong>de</strong><br />
ejemplo, que <strong>en</strong> algunas ocasiones estos han llegado a<br />
am<strong>en</strong>azar a la divinidad con sacudir <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o,<br />
<strong>de</strong>sv<strong>el</strong>ar <strong>los</strong> misterios <strong>de</strong> Isis, divulgar <strong>el</strong> secreto d<strong>el</strong> que<br />
esta <strong>en</strong>terrado <strong>en</strong> Abido (Osiris), <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er la barca <strong>de</strong> Re,<br />
esparcir por la tierra <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>scuartizados <strong>de</strong> Osiris....<br />
¿Qué pue<strong>de</strong> estar sucedi<strong>en</strong>do para que <strong>el</strong> teurgo se<br />
vea obligado a actuar <strong>de</strong> esa manera tan apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
impía, am<strong>en</strong>azando con perturbar <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> cosmos,<br />
ord<strong>en</strong> que, precisam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> hombre <strong>de</strong>be contribuir a<br />
mant<strong>en</strong>er y no a <strong>de</strong>struir?.<br />
En <strong>el</strong> Capítulo 65 d<strong>el</strong> “Libro <strong>de</strong> <strong>los</strong> Muertos”, que<br />
lleva por título “Fórmula para salir al día y po<strong>de</strong>r disponer<br />
<strong>de</strong> su <strong>en</strong>emigo”, <strong>en</strong>contramos un conjuro que incluye<br />
una am<strong>en</strong>aza clara <strong>de</strong> perturbación d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong> natural<br />
<strong>de</strong> las cosas. El espíritu d<strong>el</strong> difunto, <strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong><br />
duda <strong>en</strong> lanzar una terrible am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />
que la divinidad lo rechace y no pueda salir victorioso<br />
sobre esos <strong>en</strong>emigos:<br />
“Pero si (rechazándome) no me <strong>de</strong>jas salir contra<br />
mi vil <strong>en</strong>emigo y ser proclamado victorioso sobre él <strong>en</strong> la<br />
asamblea d<strong>el</strong> Gran dios, ante la gran Enéada, ¡que Re<br />
no asci<strong>en</strong>da <strong>en</strong>tre la gran Enéada, sino que sea Hapy<br />
(g<strong>en</strong>io d<strong>el</strong> Nilo) qui<strong>en</strong> asci<strong>en</strong>da al ci<strong>el</strong>o y viva <strong>de</strong> Verdad,<br />
al tiempo que Re <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>da a las aguas y viva <strong>de</strong><br />
peces!”.<br />
En caso contrario, es <strong>de</strong>cir si <strong>el</strong> espíritu es <strong>de</strong>clarado<br />
victorioso <strong>en</strong> la asamblea d<strong>el</strong> Gran dios, <strong>en</strong>tonces: “Re<br />
asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rá al ci<strong>el</strong>o y vivirá <strong>de</strong> Verdad y Hapy <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />
y vivirá <strong>de</strong> peces. Entonces, <strong>en</strong> <strong>el</strong> país un largo día rematará<br />
su tiempo”.<br />
Las <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> “Textos <strong>de</strong><br />
las Pirámi<strong>de</strong>s”<br />
Muchos sig<strong>los</strong> antes, <strong>en</strong> <strong>los</strong> tiempos d<strong>el</strong> Reino<br />
Antiguo, las sacerdotes egipcios habían confeccionado<br />
<strong>los</strong> “Textos <strong>de</strong> las Pirámi<strong>de</strong>s”, que repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> las<br />
pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> corredores y cámaras sepulcrales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
reyes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> la V dinastía, pret<strong>en</strong>dían facilitar<br />
la asc<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> espíritu d<strong>el</strong> faraón fallecido, que <strong>de</strong><strong>el</strong><br />
d<strong>en</strong>ominado Lago <strong>de</strong> <strong>los</strong> Juncos, antes <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse<br />
ante <strong>el</strong> Gran Tribunal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Dioses, que presidido por<br />
-<br />
gaciones <strong>de</strong> las divinida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> d<strong>en</strong>ominado ”Pueblo d<strong>el</strong><br />
Sol”, para conocer si durante su reinado <strong>en</strong> la tierra <strong>el</strong><br />
monarca había hecho aplicar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la Regla<br />
<strong>de</strong> Maat, la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>, Justicia y Equilibrio que <strong>el</strong><br />
Dios Primordial había impuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />
acto <strong>de</strong> la Creación.<br />
En ese juicio cabía la posibilidad <strong>de</strong> que alguna <strong>de</strong><br />
las divinida<strong>de</strong>s se opusiera a la pret<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> rey fallecido<br />
<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al Reino C<strong>el</strong>este, motivo por <strong>el</strong> que <strong>los</strong> sacerdotes<br />
<strong>de</strong> H<strong>el</strong>iópolis <strong>el</strong>aboraron multitud <strong>de</strong> sortilegios<br />
y conjuros que, favorables a las pret<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> Rey,<br />
se repetían <strong>de</strong> manera reiterativa por las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />
tumba.<br />
Entre esos sortilegios hemos s<strong>el</strong>eccionado la Declaración<br />
número 569, cuyo título es “Discurso al dios-<br />
Mer<strong>en</strong>ra y Pepi II. Se trata <strong>de</strong> un conjuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />
<strong>el</strong> espíritu d<strong>el</strong> rey no duda <strong>en</strong> emitir terribles <strong>am<strong>en</strong>azas</strong><br />
tanto contra Re, <strong>el</strong> Dios Primordial, como contra <strong>el</strong><br />
Ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> mundo. El rey está dotado <strong>de</strong> un inm<strong>en</strong>so<br />
se le pon<strong>en</strong> trabas para acce<strong>de</strong>r al Ci<strong>el</strong>o, morada <strong>de</strong><br />
las divinida<strong>de</strong>s, no dudará <strong>en</strong> impedir que <strong>el</strong> sol salga<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo amanecer o que las estr<strong>el</strong>las brill<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Sotis. Incluso, ¡algo terrible para Egipto!, las Dos Orillas<br />
d<strong>el</strong> Nilo serán cont<strong>en</strong>idas por Horus, divinidad con la que<br />
<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o anual <strong>de</strong> la inundación.<br />
Llama la at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre esas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> que <strong>el</strong> esque<br />
pueda acce<strong>de</strong>r a lo que consi<strong>de</strong>ra su <strong>de</strong>recho no dudará,<br />
incluso, <strong>en</strong> impedir que <strong>los</strong> hombres mueran <strong>en</strong> <strong>el</strong>
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
futuro. El po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong> rey superaría, <strong>de</strong> ese modo, al m<strong>en</strong>os<br />
Como no podía ser <strong>de</strong> otro modo, tras proclamar<br />
equilibrio se restaura y <strong>el</strong> espíritu d<strong>el</strong> rey, que ama con<br />
-<br />
vegación <strong>de</strong> la Barca Solar y escoltar a la Gran Divinidad,<br />
a la que expresa sin titubeos que amará tanto con<br />
su cuerpo como con su corazón.<br />
Veamos <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido completo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>claración<br />
que estamos com<strong>en</strong>tando, <strong>en</strong> la versión <strong>de</strong> F. López y<br />
R. Tho<strong>de</strong>:<br />
“Yo conozco tu nombre, no ignoro tu nombre; tu<br />
nombre es “Ilimitado”, <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> tu padre es “Tu-eresgran<strong>de</strong>”,<br />
<strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> tu madre es “Paz”, la que te da a<br />
luz <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro d<strong>el</strong> amanecer (¿), <strong>el</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro d<strong>el</strong> amanecer<br />
(¿).<br />
El nacimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Ilimitado <strong>en</strong> <strong>el</strong> horizonte será im<br />
pedido,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> S<strong>el</strong>kis será impedido,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
Las Dos Orillas serán cont<strong>en</strong>idas por Horus,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Orión será impedido,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sotis será impedido,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
Los Dos Monos,sus queridos hijos,serán apartados<br />
<strong>de</strong> Re,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
Los Hombres serán alejados d<strong>el</strong> Rey, <strong>el</strong> hijo d<strong>el</strong><br />
dios,<br />
si me impi<strong>de</strong>s llegar al lugar don<strong>de</strong> estás.<br />
Yo soy..., <strong>en</strong>viado <strong>de</strong> Re, y no seré apartado d<strong>el</strong><br />
ci<strong>el</strong>o; <strong>el</strong> árbol... pone su mano sobre mí, (incluso <strong>el</strong>la) la<br />
portera d<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o; ... se ha preparado para mí, (incluso él)<br />
<strong>el</strong> barquero d<strong>el</strong> Canal Sinuoso, no seré ret<strong>en</strong>ido, ni se<br />
pondrán obstácu<strong>los</strong> contra mí, porque soy uno <strong>de</strong> vosotros,<br />
<strong>dioses</strong>.<br />
Yo he v<strong>en</strong>ido a ti, Oh Re, he v<strong>en</strong>ido a ti, Oh Ilimitado,<br />
y te conduciré a remo, te escoltaré, te amaré con mi<br />
cuerpo, te amaré con mi corazón.”<br />
Magia y <strong>en</strong>ergía<br />
Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> motivos por <strong>los</strong> que <strong>los</strong> sacerdotes<br />
podían llegar a emitir este tipo <strong>de</strong> <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> contra<br />
las divinida<strong>de</strong>s p<strong>en</strong>samos que <strong>de</strong>bemos analizar lo que la<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r mágico (Heka) implicaba para <strong>los</strong> antiguos<br />
egipcios, al m<strong>en</strong>os para <strong>los</strong> iniciados <strong>en</strong> <strong>los</strong> misterios.<br />
Al igual que Maat, la i<strong>de</strong>a divinizada d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong><br />
y la justicia d<strong>el</strong> cosmos, Heka era también una i<strong>de</strong>a divinizada<br />
que era, lógicam<strong>en</strong>te, posterior al Gran Creador<br />
pero anterior al nacimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>.<br />
Heka, que simbolizaba <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r mágico d<strong>el</strong> Supremo, es<br />
d<strong>en</strong>ominada <strong>en</strong> <strong>los</strong> “Textos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Sarcófagos” como la<br />
<strong>en</strong>ergía divina d<strong>el</strong> Creador. En ese s<strong>en</strong>tido, Heka sería <strong>el</strong><br />
inm<strong>en</strong>so po<strong>de</strong>r creador que estaba cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> Verbo<br />
<strong>de</strong> Atum, <strong>el</strong> dios primig<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>los</strong> egipcios, y ya existía,<br />
por tanto, antes <strong>de</strong> que existieran las otras divinida<strong>de</strong>s.<br />
De algún modo esos <strong>dioses</strong> secundarios habrían sido<br />
creados gracias a la Heka <strong>de</strong> Atum. En su obra “El templo<br />
d<strong>el</strong> cosmos” Jeremy Naydler recoge una inscripción <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> “Textos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Sarcófagos” que recoge esas cre<strong>en</strong>cias<br />
sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>stacado pap<strong>el</strong> que Heka jugaba <strong>en</strong> la cosmogénesis<br />
egipcia:<br />
“Yo soy <strong>el</strong> que da vida a las compañías <strong>de</strong> <strong>los</strong> dio<br />
ses,<br />
yo soy <strong>el</strong> que hizo todo lo que <strong>de</strong>sea,<br />
<strong>el</strong> padre <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> (...)<br />
Todas las cosas eran mías<br />
antes <strong>de</strong> que vosotros nacierais, ¡oh <strong>dioses</strong>!<br />
Vosotros vinisteis <strong>de</strong>spués,<br />
¡pues yo soy Heka!”<br />
A tu tripulación <strong>de</strong> Estr<strong>el</strong>las Imperece<strong>de</strong>ras se le im<br />
pedirá llevarte a remo,<br />
si les impi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>jarme ir a bordo <strong>de</strong> esta barca tuya.<br />
A <strong>los</strong> hombres se les impedirá morir,<br />
si me impi<strong>de</strong>s ir a bordo <strong>de</strong> esta barca tuya.<br />
Los hombres serán apartados <strong>de</strong> la comida,<br />
si me impi<strong>de</strong>s ir a bordo <strong>de</strong> esta barca tuya.<br />
Historia
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
se <strong>en</strong>caminan a asustar a <strong>los</strong> démones, cuya naturaleza<br />
es claram<strong>en</strong>te inferior a la <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. Esos démones<br />
no pued<strong>en</strong> soportar escuchar las <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> y por <strong>el</strong>lo,<br />
a veces, según Jámblico, pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> teurgo cierta<br />
-<br />
go actúa cuando emite una am<strong>en</strong>aza con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r mágico<br />
que es propio <strong>de</strong> una divinidad y dirige la misma no<br />
contra <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>, sino contra <strong>los</strong> démones. Entre <strong>los</strong> cal<strong>de</strong>os,<br />
que se distingu<strong>en</strong> por la pureza <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>guaje, nos<br />
<strong>de</strong> las <strong>plegarias</strong>. Los egipcios, sin embargo, que mezclan<br />
<strong>los</strong> símbo<strong>los</strong> divinos con las palabras <strong>de</strong>mónicas, si es<br />
cierto que a veces llevan a cabo esas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong>.<br />
Esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> adoración a Osiris <strong>en</strong> <strong>el</strong> “Libro <strong>de</strong> <strong>los</strong> Muertos” <strong>de</strong> Pinudjem<br />
I. Necrópolis <strong>de</strong> Tebas Oeste.<br />
El sacerdote-mago, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que con sus<br />
po<strong>de</strong>res mágicos inm<strong>en</strong>sos era poseedor <strong>de</strong> Heka podía<br />
llegar a controlar, incluso, a las propias divinida<strong>de</strong>s, ya<br />
que estas también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían y estaban subordinadas a<br />
Heka. De ese modo, <strong>el</strong> teurgo, que ha llegado a dominar<br />
<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Heka, pue<strong>de</strong> verse obligado <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />
límites a am<strong>en</strong>azar con romper <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> cosmos para<br />
así forzar a <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> a que sean favorables al acontecimi<strong>en</strong>to<br />
que <strong>de</strong>sea producir. En palabras <strong>de</strong> Jeremy<br />
Naydler “<strong>el</strong> mago participa tan int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> universo<br />
que podría pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te ejercer una extraordinaria in-<br />
En otro pasaje d<strong>el</strong> Libro VI <strong>de</strong> “Sobre <strong>los</strong> misterios<br />
egipcios” aporta Jámblico otra explicación <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
con este asunto <strong>de</strong> las <strong>am<strong>en</strong>azas</strong>. Nos dice ahora <strong>el</strong> autor<br />
que <strong>el</strong> teurgo ti<strong>en</strong>e la capacidad <strong>de</strong> dar órd<strong>en</strong>es a <strong>los</strong><br />
po<strong>de</strong>res cósmicos <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que utiliza para <strong>el</strong>lo<br />
la fuerza que le proporcionan unos símbo<strong>los</strong> inefables<br />
que <strong>los</strong> <strong>dioses</strong> han dado a conocer solam<strong>en</strong>te a algunos<br />
hombres. Así, <strong>el</strong> teurgo cuando actúa no lo hace <strong>en</strong><br />
cuanto hombre, sino que lo hace como si ya estuviera<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> rango propio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. Ese es <strong>el</strong> motivo, su<br />
inm<strong>en</strong>so po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> que no du<strong>de</strong> <strong>en</strong> emitir unas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong><br />
que superan su propia es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hombre. Realm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
teurgo no ti<strong>en</strong>e int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hacer lo que dice. Solam<strong>en</strong>te<br />
está mostrando, utilizando esas palabras <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza,<br />
lo gran<strong>de</strong> que es <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r que ha alcanzado gracias a<br />
su unión con <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> símbo<strong>los</strong><br />
inefables le ha otorgado un gran po<strong>de</strong>r que él proclama,<br />
pero que realm<strong>en</strong>te no llegará a utilizar.<br />
Libro <strong>de</strong> Asclepio<br />
Las <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> <strong>en</strong> Jámblico<br />
En r<strong>el</strong>ación con esta cuestión <strong>de</strong> las <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a la<br />
divinidad, Jámblico ofrece dos interpretaciones distintas.<br />
De un lado, <strong>el</strong> autor nos dice que esas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> no se<br />
dirigirían contra <strong>los</strong> propios <strong>dioses</strong>, sino contra <strong>los</strong> démones,<br />
que son <strong>los</strong> espíritus que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su cargo la custodia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> misterios. Esos misterios, que <strong>en</strong> suma harían<br />
refer<strong>en</strong>cia a la in<strong>de</strong>cible es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>, constituy<strong>en</strong><br />
un conocimi<strong>en</strong>to secreto que nunca <strong>de</strong>bería ser <strong>de</strong>sv<strong>el</strong>ado.<br />
La b<strong>el</strong>leza oculta y fecunda <strong>de</strong> <strong>los</strong> principios <strong>de</strong><br />
Isis, <strong>en</strong> palabras <strong>de</strong> Jámblico, no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta<br />
<strong>el</strong> cuerpo perceptible por <strong>los</strong> s<strong>en</strong>tidos y visible. Igualm<strong>en</strong>intacto<br />
a lo largo d<strong>el</strong> tiempo, d<strong>el</strong> mismo modo que <strong>el</strong> curso<br />
d<strong>el</strong> sol, día tras día, nunca se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e. Estos gran<strong>de</strong>s<br />
misterios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permanecer ocultos y nadie, salvo <strong>los</strong><br />
iniciados, <strong>de</strong>be acce<strong>de</strong>r a <strong>el</strong><strong>los</strong>.<br />
Pi<strong>en</strong>sa Jámblico que realm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> teurgo no am<strong>en</strong>aza<br />
a las divinida<strong>de</strong>s; esas <strong>am<strong>en</strong>azas</strong>, cuando exist<strong>en</strong>,<br />
pret<strong>en</strong>dido acercarnos a las cre<strong>en</strong>cias propias d<strong>el</strong> antiguo<br />
Egipto acerca <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> hombre y <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>,<br />
r<strong>el</strong>ación que hemos visto que se <strong>de</strong>sarrollaba a través <strong>de</strong><br />
unos actos rituales complejos y precisos que se apoyaban<br />
<strong>en</strong> la emisión <strong>de</strong> <strong>plegarias</strong> y súplicas por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> teurgos,<br />
si bi<strong>en</strong> acompañadas <strong>de</strong> manera ocasional por viol<strong>en</strong>tas<br />
<strong>am<strong>en</strong>azas</strong> que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>rían alterar <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> natural <strong>de</strong><br />
las cosas <strong>en</strong> <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> que <strong>el</strong> acontecimi<strong>en</strong>to solicitado<br />
no se produjera. Hemos utilizado para profundizar <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> estudio diversos textos mágicos egipcios y, sobre todo,<br />
<strong>el</strong> abundante material que Jámblico nos legó <strong>en</strong> su obra.<br />
D<strong>el</strong> análisis realizado se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> la importancia<br />
que las <strong>plegarias</strong> y súplicas a la divinidad t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
antiguo Egipto; a través <strong>de</strong> <strong>el</strong>las <strong>el</strong> hombre iniciado podía<br />
conseguir que su naturaleza divina <strong>en</strong>trase <strong>en</strong> contacto y<br />
se fundiese con la naturaleza divina <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>dioses</strong>. A través<br />
<strong>de</strong> la plegaría vimos que <strong>el</strong> hombre podía <strong>en</strong>contrar<br />
su unión con <strong>el</strong> Supremo.<br />
Estas cre<strong>en</strong>cias egipcias habrían <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar,<br />
mucho tiempo <strong>de</strong>spués, junto con la doctrina <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sa-<br />
Historia
Il<strong>de</strong>fonso Robledo Casanova<br />
Plegarias y <strong>am<strong>en</strong>azas</strong> a <strong>los</strong> Dioses <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong><br />
dores griegos como Pitágoras o Platón, las cre<strong>en</strong>cias que<br />
-<br />
mítica <strong>de</strong> Hermes Trimegisto. En <strong>el</strong> Hermetismo, <strong>en</strong> efecto,<br />
<strong>el</strong> hombre ti<strong>en</strong>e una doble función: <strong>de</strong> un lado, <strong>de</strong>be<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r al cuidado d<strong>el</strong> mundo inferior (y aquí <strong>de</strong>staca la<br />
importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> ritos); <strong>de</strong> otro, <strong>de</strong>be amar y rever<strong>en</strong>ciar<br />
a la divinidad. En <strong>el</strong> “Libro <strong>de</strong> Asclepio” Hermes llegará a<br />
<strong>de</strong> admiración y más emin<strong>en</strong>te que cualquier otro ser y<br />
habitan <strong>en</strong> <strong>los</strong> temp<strong>los</strong>, que están f<strong>el</strong>ices con la proximidad<br />
humana, <strong>de</strong> modo que <strong>el</strong> hombre no sólo es alumbrado<br />
por la Luz <strong>de</strong> Dios sino que también alumbra, no sólo<br />
se proyecta hacia Dios sino que también proyecta <strong>dioses</strong>.<br />
-<br />
clepio” Hermes, <strong>en</strong> línea con las cre<strong>en</strong>cias egipcias que<br />
antes hemos expuesto, inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> lo trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal que resulta<br />
que <strong>el</strong> hombre dirija sus súplicas a la divinidad, que<br />
no precisa ni quiere que <strong>los</strong> hombres le hagan ofr<strong>en</strong>das<br />
materiales sino que <strong>de</strong>sea que estos busqu<strong>en</strong> integrarse<br />
espiritualm<strong>en</strong>te con <strong>el</strong>la. Reproducimos esas conclusiones<br />
d<strong>el</strong> Asclepio:<br />
“Salieron todos d<strong>el</strong> santuario y se dispusieron a di-<br />
BIBLIOGRAFÍA<br />
rigir sus <strong>plegarias</strong> a Dios con la mirada vu<strong>el</strong>ta hacia <strong>el</strong> sur<br />
( pues cuando se ora a Dios <strong>en</strong> <strong>el</strong> ocaso, se ha <strong>de</strong> mirar<br />
hacia <strong>el</strong> sur, lo mismo que si está amaneci<strong>en</strong>do se ha <strong>de</strong><br />
mirar hacia <strong>el</strong> este) pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que empezaban<br />
a orar, Asclepio, dirigiéndose a Tat, le dijo con voz<br />
queda:<br />
- Tat, ¿quieres que sugiramos a tu padre que acompañe<br />
nuestra súplica a Dios con inci<strong>en</strong>so y perfumes?<br />
Pero Trimegisto, que le había oído, repuso irritado:<br />
- ¡Calla Asclepio! ¡Calla!, porque casi es un sacrilegio<br />
quemar inci<strong>en</strong>so y todo lo <strong>de</strong>más mi<strong>en</strong>tras se ora<br />
a Dios, pues nada le pue<strong>de</strong> faltar a qui<strong>en</strong> es él mismo<br />
todas las cosas o <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> todas las cosas están. Por<br />
tanto, adoremos a Dios dándole gracias, porque la mejor<br />
forma <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>sar a Dios es la acción <strong>de</strong> gracias <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mortales”.<br />
Bresciani, Edda (2001): “A orillas d<strong>el</strong> Nilo.<br />
Egipto <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong>”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Brier, Bob (2008): “Los misterios d<strong>el</strong> anti -<br />
guo Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Budge, E.A.W. (2005): “La magia egipcia”.<br />
Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Budge, E.A.W. (2006): “I<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>los</strong> egi -<br />
pcios sobre <strong>el</strong> más allá”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Calvo Martínez, José y Sánchez Romero,<br />
M. Dolores (1987): “Textos <strong>de</strong> magia <strong>en</strong> papiros<br />
griegos”. Madrid.<br />
Cantú, G. (2002): “Misterios esotéricos d<strong>el</strong><br />
Antiguo Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Cast<strong>el</strong>, Elisa (1999): “Egipto. Signos y símbo<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> lo sagrado”. Madrid.<br />
Cast<strong>el</strong>, Elisa (1998): “Los Sacerdotes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Antiguo Egipto”. Madrid.<br />
Cast<strong>el</strong>, Elisa (1995): “Diccionario <strong>de</strong> Mitología<br />
Egipcia”. Madrid.<br />
Daumas, F. (2000): “La civilización d<strong>el</strong><br />
Egipto faraónico”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
David, R. (2003): “R<strong>el</strong>igión y magia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Antiguo Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Desroches, Christiane (2005): “Símbo<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Drioton y Vandier (1973): “Historia <strong>de</strong> Egipto”.<br />
Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />
Fletcher, Joann (2002): “Egipto: <strong>el</strong> libro <strong>de</strong><br />
la vida y la muerte”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Gahlin, Lucía (2007): “Egipto. Dioses, mitos<br />
y r<strong>el</strong>igión”. Madrid.<br />
Gros <strong>de</strong> B<strong>el</strong>er (1998): “Mitología egipcia”.<br />
París.<br />
Gros <strong>de</strong> B<strong>el</strong>er (2001): “Los <strong>faraones</strong>”. París.<br />
Hag<strong>en</strong>, Rose-Marie y Rainer (2004): “Egipto.<br />
Hombres, <strong>dioses</strong> y <strong>faraones</strong>”. Colonia.<br />
-<br />
ples. Concepciones egipcias <strong>de</strong> la divinidad”.<br />
Madrid.<br />
Jacq, C. (1999): “El saber mágico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Antiguo<br />
Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Jacq, C. (1999): “La sabiduría viva d<strong>el</strong> Antiguo<br />
Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Jacq, C. (2001): “Po<strong>de</strong>r y sabiduría <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Antiguo Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Jámblico (1997): “Sobre <strong>los</strong> misterios egipcios”.<br />
Edición <strong>de</strong> Enrique Áng<strong>el</strong> Ramos Jurado.<br />
Madrid.<br />
Lara Peinado, F. (1993): “Libro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Muertos”. Edición y notas. Madrid.<br />
Martín Val<strong>en</strong>tín, F.J. (2002): “Los magos<br />
d<strong>el</strong> antiguo Egipto”. Madrid.<br />
Max Müller, F. (1996): “Mitología egipcia”.<br />
Barc<strong>el</strong>ona.<br />
M<strong>en</strong>ard, L. (1998): “Los libros <strong>de</strong> Hermes<br />
Trismegisto”. Edición. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Naydler, J. (2003): “El templo d<strong>el</strong> cosmos.<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo sagrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Egipto antiguo”.<br />
Madrid.<br />
Ogdón, Jorge Roberto: “Apuntes sobre la<br />
práctica d<strong>el</strong> exorcismo <strong>en</strong> Textos Mágicos”. En<br />
http://www.<strong>egipto</strong>logia.com<br />
Padró Parcerisa, Josep (2005): “El Egipto<br />
d<strong>el</strong> Imperio Antiguo”. Madrid.<br />
Parra, J.M. (2003): “G<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong><br />
Nilo”. Madrid.<br />
Parra, J.M. y otros (2008): “Egipto. El culto<br />
a la muerte junto al río <strong>de</strong> la vida”. Madrid.<br />
Pir<strong>en</strong>ne, J. (1971): “Historia <strong>de</strong> la civilización<br />
d<strong>el</strong> antiguo Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Piulats Riu, Octavi (2006): “Egiptosophía.<br />
R<strong>el</strong>ectura d<strong>el</strong> Mito al Logos”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Quirke, S. (2003): “La r<strong>el</strong>igión d<strong>el</strong> Antiguo<br />
Egipto”. Madrid. Quirke, S. (2003): “Ra, <strong>el</strong> dios<br />
d<strong>el</strong> Sol”. Madrid<br />
Edición. Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2004): “Maat: El<br />
hombre y <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> antiguo<br />
Egipto” (Historia 16, número 336). Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2004): “La magia<br />
<strong>de</strong> la palabra <strong>en</strong> Egipto” (Revista <strong>de</strong> Arqueología,<br />
número 281). Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2005): “Los mis -<br />
terios <strong>de</strong> <strong>los</strong> egipcios. El hombre, sus compon<strong>en</strong>tes<br />
y <strong>el</strong> Más Allá” (Historia 16, número<br />
356). Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2007): “Heka y<br />
Maat: <strong>los</strong> egipcios y la creación” (Revista <strong>de</strong><br />
Arqueología, número 309). Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2007): “Textos mágicos<br />
egipcios” (Historia 16, número 373). Madrid.<br />
Robledo Casanova, I. (2008): “Magos y<br />
<strong>de</strong>monios <strong>en</strong> la antigüedad” (Historia 16, nú -<br />
mero 381). Madrid.<br />
Román, María Teresa (2004): “Sabidurías<br />
ori<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la Antigüedad”. Madrid.<br />
Schulz, Regine y otros (2004): “Egipto, <strong>el</strong><br />
mundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>faraones</strong>”. Colonia.<br />
Serrano, J.M. (1993): “Textos para la historia<br />
antigua <strong>de</strong> Egipto”. Madrid.<br />
Siliotti, Alberto (2005): “Egipto”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Wilkinson, Richard H. (2003): “Magia y<br />
símbolo <strong>en</strong> <strong>el</strong> arte egipcio”. Madrid.<br />
Wilkinson, Richard H. (2004): “Cómo leer<br />
<strong>el</strong> arte egipcio”. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
Historia