Aspectos tecnicos y legales del manejo de lodos en Mexico
Aspectos tecnicos y legales del manejo de lodos en Mexico
Aspectos tecnicos y legales del manejo de lodos en Mexico
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
TALLER SOBRE MANEJO Y APROVECHAMIENTO DE <br />
LODOS PROVENIENTES DE PLANTAS DE <br />
TRATAMIENTO <br />
ASPECTOS TÉCNICOS Y LEGALES DEL <br />
MANEJO DE LODOS EN MÉXICO <br />
ING. ENRIQUE MEJÍA MARAVILLA
ASPECTOS TÉCNICOS Y LEGALES DEL MANEJO DE <br />
LODOS EN MÉXICO <br />
Legislación Fe<strong>de</strong>ral <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargas <strong>de</strong> <br />
aguas residuales y biosólidos. <br />
Panorámica <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y la <br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> <strong>en</strong> México. <br />
Situación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>manejo</strong> <strong>de</strong> biosólidos <strong>en</strong> México.
P R O D D E R Y PROSANEAR<br />
Ley Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Derechos <br />
EsFmulos <br />
Sanciones Fiscales <br />
P A S<br />
Aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> biósolidos <br />
Consejos <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca <br />
REÚSO Concertación DE <br />
AGUA<br />
RESIDUAL<br />
Oportunidad <strong>de</strong><br />
Negocios<br />
P R O M A G U A<br />
Ley <strong>de</strong> Aguas Nacionales <br />
Declaratorias <br />
Sanciones <br />
AdministraNvas <br />
A P A Z U y FONDO CONCURSABLE<br />
NORMAS SEMARNAT <br />
NOM-‐001, NOM-‐002, NOM-‐003, NOM-‐004, PNOM-‐005 y NOM-‐052 <br />
NORMAS CONAGUA NOM-‐014 y NOM-‐015
Descargas <strong>de</strong> aguas residuales industriales que cumpl<strong>en</strong> con <br />
la NOM-‐001-‐SEMARNAT-‐1996. <br />
Industria tex>l <br />
Industria <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos
Difer<strong>en</strong>tes capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>puración <strong>de</strong> contaminantes <br />
DBO = 75 mg/l y caudal = 100 l/s <br />
Oxíg<strong>en</strong>o > 6 mg/l <br />
Oxíg<strong>en</strong>o 4 mg/l <br />
Oxíg<strong>en</strong>o < 2 mg/l <br />
Caudal = 40 000 L/s <br />
DBO = 3 mg/L <br />
2 500 L/s <br />
DBO = 15 mg/L <br />
400 L/s <br />
DBO = 60 mg/L <br />
La AnNgua, Ver. Cazones, Ver. San Juan, Qro.
1 <br />
10 <br />
Número <strong>de</strong> plantas <br />
172 <br />
1,650 <br />
PRIMARIAS <br />
SECUNDARIAS <br />
INVENTARIO DE PLANTAS DE TRATAMIENTO DE AGUAS <br />
RESIDUALES MUNICIPALES 2008 <br />
TERCIARIAS <br />
NO ESPECIFICADAS
Gasto L/s <br />
50 <br />
4,373 <br />
11,117 <br />
68,098 <br />
INVENTARIO DE PLANTAS DE TRATAMIENTO DE AGUAS <br />
RESIDUALES MUNICIPALES 2008 <br />
PRIMARIAS <br />
SECUNDARIAS <br />
TERCIARIAS <br />
NO ESPECIFICADAS
183 <br />
Número <strong>de</strong> plantas <br />
66 <br />
648 <br />
1,185 <br />
PRIMARIAS <br />
SECUNDARIAS <br />
INVENTARIO DE PLANTAS DE TRATAMIENTO <br />
DE AGUAS RESIDUALES INDUSTRIALES 2008 <br />
TERCIARIAS <br />
NO ESPECIFICADAS
Gasto L/s <br />
4,373 <br />
826 <br />
12,246 <br />
17,622 <br />
INVENTARIO DE PLANTAS DE TRATAMIENTO DE AGUAS <br />
RESIDUALES INDUSTRIALES 2008 <br />
PRIMARIAS <br />
SECUNDARIAS <br />
TERCIARIAS <br />
NO ESPECIFICADAS
EsNmación <strong><strong>de</strong>l</strong> volum<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> <br />
subproducto <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales <br />
Uno <strong>de</strong> los factores a consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <br />
aguas residuales es el relacionado con el tratami<strong>en</strong>to y <br />
disposición <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> subproducto <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> las <br />
aguas residuales, ya que su costo pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <br />
hasta un 50% <strong><strong>de</strong>l</strong> valor total <strong>de</strong> la construcción, <br />
operación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las instalaciones. <br />
Agua residual domés>ca con><strong>en</strong>e: <br />
• 0.10% sólidos <br />
• 99.9% agua
EsNmación <strong><strong>de</strong>l</strong> volum<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> <br />
subproducto <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales <br />
Los <strong>lodos</strong> crudos ><strong>en</strong><strong>en</strong> un bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos y un <br />
alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad (agua). <br />
Los obje>vos principales para su <strong>manejo</strong> y <br />
aprovechami<strong>en</strong>to consist<strong>en</strong>: <br />
• Conc<strong>en</strong>trar los sólidos removi<strong>en</strong>do el volum<strong>en</strong> máximo <br />
posible <strong>de</strong> agua; y <br />
• Reducir su cont<strong>en</strong>ido orgánico y <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os para <br />
hacerlo inocuo.
EsNmación <strong><strong>de</strong>l</strong> volum<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> <br />
subproducto <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales <br />
Para el tratami<strong>en</strong>to y disposición efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>lodos</strong> <strong>de</strong> una planta <strong>de</strong> <br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas se requiere conocer las caracterís>cas: <br />
• <strong><strong>de</strong>l</strong> agua residual cruda, <br />
• <strong>de</strong> los sólidos y <br />
• <strong><strong>de</strong>l</strong> lodo por procesar. <br />
Así como: <br />
• la ap>tud <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sistemas <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to; y <br />
• la facilidad <strong>de</strong> acceso a las difer<strong>en</strong>tes opciones <strong>de</strong> disposición final.
Calidad <strong>de</strong> Vida
Disposición <strong><strong>de</strong>l</strong> papel sanitario
Disposición <strong>de</strong> residuos <strong>de</strong> comida
Eliminación <strong>de</strong> aguas residuales y pluviales <br />
Sistema <strong>de</strong> Alcantarillado Combinado (SAC) <br />
Las aguas residuales municipales y no municipales <br />
y las pluviales se <strong>de</strong>scargan al mismo sistema. <br />
Sistema <strong>de</strong> Alcantarillado Separado (SAS) <br />
Las aguas residuales municipales, no municipales y <br />
las pluviales se <strong>de</strong>scargan a dis>ntos sistemas.
Problemas causados por el SAC
Inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema combinado <br />
• Riesgo <strong>de</strong> corrosión <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong> alcantarillado y <strong>de</strong> las <br />
instalaciones <strong>en</strong> la planta <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <br />
• Riesgo <strong>de</strong> explosiones <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> alcantarillado <br />
• Exposición <strong>de</strong> los trabajadores a sustancias tóxicas y gases <br />
peligrosos <br />
• Interfer<strong>en</strong>cia e inhibición a los procesos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <br />
• Opciones limitadas o costosas para la disposición <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> y <br />
biosólidos <br />
• Paso <strong>de</strong> sustancias tóxicas hacia aguas y bi<strong>en</strong>es y nacionales <br />
• Sobrecargas <strong>en</strong> can>dad y calidad a la planta <strong>de</strong> <br />
tratami<strong>en</strong>to (CSO) <br />
• Malos olores <strong>en</strong> zonas urbanas
Alcantarillado <strong>en</strong> Japón
La contaminación provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> las aguas residuales <br />
al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> las lluvias <br />
A pesar <strong>de</strong> haber poca <br />
can>dad, se <strong>en</strong>sucia <br />
Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <br />
Calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> agua <br />
Inicio <strong>de</strong> <br />
precipitación <br />
Conforme aum<strong>en</strong>ta la <br />
can>dad <strong>de</strong> agua, es cada vez <br />
más limpia <br />
Fin <strong>de</strong> <br />
precipitación <br />
20
Mejoras <strong>en</strong> el SAC
Mejoras <strong>en</strong> el SAC<br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> liberación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos <br />
• Disposi>vo para recolección <strong>de</strong> grasas <br />
• Pantallas <strong>en</strong> estaciones <strong>de</strong> bombeo<br />
• Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to con>nuo<br />
• Campaña por un Alcantarillado Limpio
Mejoras <strong><strong>de</strong>l</strong> SAC<br />
Antes <br />
Después <br />
Ríos <br />
PTAR <br />
Muro <strong>de</strong> guía <br />
Deflector <br />
Grasa e impurezas liberadas <br />
con las aguas pluviales <br />
Ríos <br />
PTAR <br />
Después <strong>de</strong> que la grasa y otras <br />
impurezas sean expulsadas por el <br />
mecanismo <strong>de</strong> recogida, las aguas <br />
pluviales son liberadas a los ríos <br />
La grasa atrapada y otras impurezas <br />
se eliminan <strong>en</strong> la planta
Mejora <strong><strong>de</strong>l</strong> SAC<br />
Antes<br />
Después (3Q) <br />
CSO Almac<strong>en</strong>ado<br />
Tiempo<br />
Tiempo
Mejora <strong><strong>de</strong>l</strong> SAC<br />
Antes<br />
Después <strong>de</strong> infiltración
Mejoras <strong>en</strong> el SAC<br />
Concepto SAS SAC <br />
Tratami<strong>en</strong>to <br />
secundario <br />
Antes <br />
Después <br />
605 608 647 <br />
Tratami<strong>en</strong>to primario 168 98 <br />
Alcantarillado pluvial <br />
185 <br />
Estación <strong>de</strong> bombeo 253 13 <br />
Total 790 1029 758 <br />
Carga contaminante (Kg/ha/año)
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos y humedad (agua) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los procesos aplicados <br />
Secu<strong>en</strong>cia Lodos crudos Lodos espesados Lodos secados <br />
Cont<strong>en</strong>ido <br />
<strong>de</strong> sólidos <br />
Cont<strong>en</strong>ido <br />
<strong>de</strong> agua <br />
0.5 – 5.0 % <br />
5,000 – 50,000 ppm <br />
2.0 – 15 % <br />
20,000 – 150,000 <br />
ppm <br />
15 – 50 % <br />
150,000 – 500,000 ppm <br />
99.5 – 95 % 98 – 85 % 85 – 50 % <br />
Procesos <br />
ipicos <br />
(1) Sedim<strong>en</strong>tación <br />
(2) Flotación <br />
(1) Por gravedad <br />
(2) Por flotación <br />
(1) Filtros <strong>de</strong> vacio <br />
(2) C<strong>en</strong>trifugación <br />
(3) Filtros a presión <br />
(4) Lechos <strong>de</strong> secado
EsNmación <strong><strong>de</strong>l</strong> volum<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong> <strong>lodos</strong> <br />
subproducto <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales <br />
Programa Nacional Hídrico 2007 -‐ 2012 <br />
Meta: Tratar el 60% <strong><strong>de</strong>l</strong> agua residual colectada. <br />
Suponi<strong>en</strong>do que el agua residual se tratara <br />
mediante un proceso secundario (biológico); y <br />
que el lodo producido fuera espesado, digerido y <br />
secado.
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas residuales colectadas <br />
206 m 3 /s <br />
Valor al 2006 Meta 2007 -‐2012 Meta al 2012 <br />
36.1% 23.9% 60% <br />
74.4 m 3 /s 49.2 m 3 /s 123.6 m 3 /s <br />
630,554 ton/año 426,682 ton/año 1’057,236 ton/año <br />
4’203,619 m 3 /año 2’844,547 m 3 /año 7’048,166 m 3 /año
Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> lodo que equivale a ll<strong>en</strong>ar dos veces al año el <br />
Estadio Azteca hasta la altura <strong>de</strong> las lámparas o hasta su <br />
cúspi<strong>de</strong> a la Gran Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cholula.
LABORATORIOS ACREDITADOS EN LODOS EN MÉXICO <br />
(FUENTE: En>dad Mexicana <strong>de</strong> Acreditación, A. C.) <br />
Estado Muestreo Análisis Muestreo y <br />
Análisis <br />
Coahuila <br />
Distrito Fe<strong>de</strong>ral <br />
Estado <strong>de</strong> <br />
México <br />
Guanajuato 1 1 <br />
Jalisco 1 1 <br />
Nuevo León 1 3 2 <br />
Querétaro <br />
San Luis Potosí <br />
Subtotal 2 5 13 <br />
Total <br />
1 <br />
18 <br />
5 <br />
1 <br />
2 <br />
1
Biosólidos <br />
Son materiales orgánicos ricos <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes,<br />
removidos <strong>de</strong> los sólidos <strong>de</strong> las aguas negras, los<br />
cuales han sido estabilizados y cumple con un<br />
estricto criterio <strong>de</strong> calidad.
• En México: <br />
– 2/3 partes <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio son áridas o semi-‐áridas <br />
– 570,000 km 2 erosionados <br />
– Problemas <strong>de</strong> salinidad y sodicidad <strong>en</strong> 10% <strong>de</strong> <br />
suelos irrigados <br />
• Los <strong>lodos</strong>: <br />
– Reduc<strong>en</strong> el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación y recuperan <br />
la capacidad produc>va <strong>de</strong> los suelos <br />
– Reduc<strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> fer>lizantes químicos <br />
– Ayudan a conservar las reservas <strong>de</strong> P <br />
– Increm<strong>en</strong>tan el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos cul>vos
B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> la materia orgánica <strong>en</strong> biosólidos <br />
aplicados <strong>en</strong> suelos <br />
• Mejora la estructura ssica <strong><strong>de</strong>l</strong> suelo <br />
• Evita la erosión <br />
• Increm<strong>en</strong>ta la ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua <br />
• Favorece el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> vegetación <br />
• Favorece el intercambio <strong>de</strong> aire a las raíces <strong>de</strong> las <br />
plantas <br />
• Increm<strong>en</strong>ta la capacidad <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> <br />
nutri<strong>en</strong>tes planta -‐ suelo <br />
• El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las plantas es más vigoroso y <br />
disminuye el daño causado por insectos
Plantas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Norte <strong>de</strong> México que g<strong>en</strong>eran biosólidos.<br />
Estado Plantas Gasto (L/s) Biosólidos <br />
(t/año) B.H. <br />
Biosólidos <br />
(t/año) B.S. <br />
Nuevo León 20 8,161 238,301 47,660 <br />
Chihuahua 5 3,652 106,638 21,328 <br />
Baja California 3 1,146 33,469 6,694 <br />
Tamaulipas 7 1,026 29,959 5,992 <br />
Sinaloa 3 843 24,616 4,923 <br />
Coahuila 5 570 16,644 3,329 <br />
Baja California Sur 7 541 15,797 3,159 <br />
Aguascali<strong>en</strong>tes 10 287 8,392 1,678 <br />
Durango 1 25 730 146 <br />
Zacatecas 1 2 58 12 <br />
Total 474,604 94,921
Calidad <strong>de</strong> los biosólidos <strong>de</strong> Chihuahua<br />
Muestreo <br />
Indicador <br />
bacteriológico <strong>de</strong> <br />
contaminación <br />
Coliformes <br />
fecales NMP/g <strong>en</strong> <br />
base seca <br />
Patóg<strong>en</strong>os <br />
Salmonella spp. <br />
NMP/g <strong>en</strong> base <br />
seca <br />
Parásitos <br />
Huevos <strong>de</strong> <br />
helminto/g <strong>en</strong> <br />
base seca <br />
Octubre 2004 15,000 ND 1 <br />
Abril 2004 352,000 57 0 <br />
Octubre 2003 24,000 150 0 <br />
Límite uso <br />
agrícola Clase C <br />
M<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <br />
2,000,000 <br />
M<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 300 <br />
M<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 35
Calidad <strong>de</strong> los biosólidos <strong>de</strong> Chihuahua<br />
Metales <br />
pesados <br />
Febrero <br />
2001 <br />
Abril 2004 <br />
Octubre <br />
2004 <br />
Excel<strong>en</strong>tes <br />
Bu<strong>en</strong>os <br />
Cadmio 4.20 0.79 ND 39 85 <br />
Cromo 90.85 69.48 82.82 1200 3000 <br />
Mercurio 4.07 1.17 1.81 17 57 <br />
Níquel 19.37 16.99 17.69 420 420 <br />
Plomo 245.50 109.14 64.50 300 840 <br />
Arsénico -‐-‐-‐-‐-‐-‐ 12.04 ND 41 75 <br />
Cobre 455.06 619.46 252.05 1500 4300 <br />
Sel<strong>en</strong>io -‐-‐-‐-‐-‐-‐ -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ -‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐ 100 100 <br />
Zinc 950.56 1555.16 1081.24 2800 7500
LLENADO DEL ESPARCIDOR
Cul>vo Tecnología agricultor Tecnología con uso <strong>de</strong> <br />
biosólidos <br />
Maíz <br />
forrajero <br />
R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to Producción R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to Producción <br />
44.9 kg/ha 64,818 t 53.7 kg/ha 77,606 t <br />
Alfalfa 14,834 kg/ha 14,834 t 17,369 kg/ha 17,369 ton <br />
Av<strong>en</strong>a <br />
forrajera <br />
9.2 t/ha 13,285 t 10.9 t/ha 15,740 t <br />
Algodón 6,847 kg/ha 225,951 t 7,358 kg/ha 242,814 t
Conclusiones <strong><strong>de</strong>l</strong> INIFAP<br />
• En los cultivos estudiados, la aplicación <strong>de</strong> biosólidos<br />
produjo altos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y fue superior a la fertilización<br />
química.<br />
• Dosis <strong>de</strong> 11 a 13 Ton ha -1 <strong>de</strong> biosólidos, satisfac<strong>en</strong> los<br />
requerimi<strong>en</strong>tos nutrim<strong>en</strong>tales para un ciclo, <strong>en</strong> los cultivos<br />
estudiados.<br />
• Dosis <strong>de</strong> biosólidos mayores a las necesarias para cada<br />
cultivo no increm<strong>en</strong>tan la producción, este comportami<strong>en</strong>to<br />
se <strong>de</strong>scribe apropiadam<strong>en</strong>te con un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o lineal<br />
segm<strong>en</strong>tado.<br />
• Aplicaciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20 Ton ha -1 <strong>de</strong> biosólidos<br />
produc<strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> N-NO 3 que el cultivo no utiliza<br />
(50-60%), y que pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n contaminar<br />
cuerpos <strong>de</strong> agua, sobre todo cuando se siembra un solo<br />
cultivo <strong>en</strong> el año.
• La aplicación <strong>de</strong> biosólidos <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s agronómicas no<br />
afecta la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> metales pesados <strong>en</strong> los suelos y<br />
plantas evaluados.<br />
• La dosis económica más a<strong>de</strong>cuada para los cultivos<br />
estudiados fue 10 ton ha -1 <strong>de</strong> biosólidos, muy similar a la<br />
estimada agronómicam<strong>en</strong>te.<br />
• La aplicación <strong>de</strong> biosólidos <strong>en</strong> la agricultura es una<br />
alternativa viable para el uso <strong>de</strong> materiales residuales y<br />
ti<strong>en</strong>e altas perspectivas para aum<strong>en</strong>tar la fertilidad <strong>de</strong><br />
suelos con bajo nivel productivo.<br />
• La aplicación <strong>de</strong> biosólidos increm<strong>en</strong>tó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un<br />
21 a 25% <strong>en</strong> alfalfa, 8 a 9% <strong>en</strong> algodonero y <strong>de</strong> 4 a 88%<br />
<strong>en</strong> maíz forrajero <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> tipo <strong>de</strong> suelo y dosis <strong>de</strong><br />
fertilización aplicada por el agricultor.<br />
• Las dosis <strong>de</strong> biosólidos evaluadas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> satisfacer<br />
los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> N <strong><strong>de</strong>l</strong> cultivo, no <strong>de</strong>jaron cantida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o residual <strong>en</strong> el suelo que pudieran contaminar<br />
cuerpos <strong>de</strong> agua.
• La aplicación <strong>de</strong> biosólidos increm<strong>en</strong>tó el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> P<br />
aprovechable (Ols<strong>en</strong>), existi<strong>en</strong>do parcelas con 138% más<br />
que <strong>en</strong> las fertilizadas químicam<strong>en</strong>te. La dosis económica<br />
más a<strong>de</strong>cuada para los cultivos estudiados fue 10 ton ha -1<br />
<strong>de</strong> biosólidos, muy similar a la estimada agronómicam<strong>en</strong>te.<br />
• La respuesta más evi<strong>de</strong>nte a la aplicación <strong>de</strong> biosólidos <strong>en</strong><br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to fue <strong>en</strong> maíz forrajero, don<strong>de</strong> se observó un<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> zinc y cobre <strong>de</strong> 1,354 y<br />
402% <strong>en</strong> el tejido <strong><strong>de</strong>l</strong> cultivo, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
• Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> metales pesados <strong>en</strong> el suelo y <strong>en</strong><br />
el tejido <strong>de</strong> la planta, están muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> las<br />
reportadas como críticas <strong>en</strong> la literatura, lo que sugiere que<br />
el uso racional <strong>de</strong> biosólidos es seguro y ecológicam<strong>en</strong>te<br />
factible.<br />
• El análisis económico mostró <strong>en</strong> todos los cultivos, que el<br />
uso <strong>de</strong> biosólidos es la mejor alternativa <strong>de</strong> fertilización, ya<br />
que <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> las parcelas aum<strong>en</strong>tó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
(7-88%) o bi<strong>en</strong> disminuyeron los costos <strong><strong>de</strong>l</strong> cultivo por el<br />
ahorro <strong><strong>de</strong>l</strong> fertilizante (0-27%). Debido a lo anterior, el uso<br />
<strong>de</strong> biosólidos increm<strong>en</strong>to el índice <strong>de</strong> redituabilidad <strong>de</strong><br />
todos los cultivos, llegando a ser hasta <strong>de</strong> 105% más que<br />
la aplicación química <strong>de</strong> fertilizantes.