La estética, la belleza y el diseño. Su aplicación al diseño de los ...
La estética, la belleza y el diseño. Su aplicación al diseño de los ...
La estética, la belleza y el diseño. Su aplicación al diseño de los ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong><br />
<strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
Autor: Perez-Fadon Martinez Santiago sp.fadon@ferrovi<strong>al</strong>.es<br />
Director Técnico<br />
Ferrovi<strong>al</strong>-Agromán<br />
RESUMEN<br />
Esta ponencia, se dio por primera vez en <strong>el</strong> Primer Congreso <strong>de</strong> Estética e Ingeniería<br />
Civil c<strong>el</strong>ebrado en <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ingenieros <strong>de</strong> Caminos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coruña en septiembre d<strong>el</strong> 2006.<br />
Trata sobre <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> ingeniería.<br />
¿Qué pue<strong>de</strong>n hacer <strong>los</strong> Ingenieros para proyectar obras más b<strong>el</strong><strong>la</strong>s Se parte d<strong>el</strong><br />
concepto p<strong>la</strong>tónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza. Aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> capacidad innata d<strong>el</strong> <strong>al</strong>ma humana para apreciar <strong>la</strong><br />
B<strong>el</strong>leza Perfecta. Se aña<strong>de</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza Cultur<strong>al</strong> y se concluye que <strong>la</strong> única forma que<br />
tienen <strong>los</strong> ingenieros para proyectar obras mas b<strong>el</strong><strong>la</strong>s es cultivarse para ser mas cultos.<br />
Se pasa <strong>de</strong>spués <strong>al</strong> Diseño como técnica para proyectar obras más b<strong>el</strong><strong>la</strong>s. Se dan unos<br />
conceptos gener<strong>al</strong>es <strong>de</strong> Diseño y otros particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>aplicación</strong> que provienen d<strong>el</strong> Análisis <strong>de</strong><br />
Formas. Fin<strong>al</strong>mente se ponen <strong>al</strong>gunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>de</strong> estos últimos <strong>al</strong> Diseño <strong>de</strong><br />
puentes.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves:<br />
Estética; Diseño; Puentes; Formación <strong>de</strong> Ingenieros; Análisis <strong>de</strong> Formas; Repetición <strong>de</strong><br />
Formas, Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repetición; Ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repetición.<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 5
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
1. PARTE PRIMERA: LA ESTÉTICA Y LA BELLEZA.<br />
Dos conceptos <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza se reparten <strong>la</strong> discusión. <strong>La</strong> B<strong>el</strong>leza Natur<strong>al</strong> o B<strong>el</strong>leza<br />
Perfecta que se traduce en <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza Funcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> nuestras obras <strong>de</strong> Ingeniería; Y <strong>la</strong><br />
B<strong>el</strong>leza Cultur<strong>al</strong> que se traduce en <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza Ornament<strong>al</strong> <strong>de</strong> nuestras obras.<br />
1.1. Re<strong>al</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lengua Españo<strong>la</strong><br />
El Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>al</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lengua Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>fine Estética como<br />
(<strong>de</strong>jando <strong>la</strong>s dos primeras acepciones que se refieren <strong>al</strong> adjetivo): 3 Artístico, <strong>de</strong> aspecto<br />
b<strong>el</strong>lo y <strong>el</strong>egante // 4 f. Ciencia que trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría fundament<strong>al</strong> y<br />
fi<strong>los</strong>ófica d<strong>el</strong> arte // 5 Conjunto <strong>de</strong> <strong>el</strong>ementos estilísticos y temáticos que caracterizan a<br />
un <strong>de</strong>terminado autor o movimiento artístico. // 6 Armonía y apariencia agradable a <strong>la</strong><br />
vista que tienen <strong>al</strong>guien o <strong>al</strong>go <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong>.<br />
Como se ve <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra c<strong>la</strong>ve, en <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acepciones, es <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
“B<strong>el</strong>leza”. Veamos pues que dice <strong>el</strong> Diccionario sobre <strong>la</strong> misma. B<strong>el</strong>leza. // 1 Propiedad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que hacen amar<strong>la</strong>s, infundiendo en nosotros d<strong>el</strong>eite espiritu<strong>al</strong>. Esta<br />
propiedad existe en <strong>la</strong> natur<strong>al</strong>eza y en <strong>la</strong>s obras literarias<br />
y artísticas. // 2 Mujer notable por su hermosura //<br />
<strong>b<strong>el</strong>leza</strong> artística: <strong>La</strong> que se produce <strong>de</strong> modo cab<strong>al</strong> y<br />
conforme a <strong>los</strong> principios estéticos por imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
natur<strong>al</strong>eza o por intuición d<strong>el</strong> espíritu. // B<strong>el</strong>leza I<strong>de</strong><strong>al</strong>:<br />
Princip<strong>al</strong>mente entre <strong>los</strong> estéticos p<strong>la</strong>tónicos, prototipo,<br />
mod<strong>el</strong>o o ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> que sirve <strong>de</strong> norma <strong>al</strong><br />
artista en sus creaciones.<br />
1.2. P<strong>la</strong>tón o <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza Perfecta<br />
Observamos, en <strong>la</strong> primera acepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>al</strong><br />
Aca<strong>de</strong>mia, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> Amor y <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Natur<strong>al</strong>eza y d<strong>el</strong> Espíritu Humano como fuentes <strong>de</strong><br />
<strong>b<strong>el</strong>leza</strong>, todo lo cuál nos recuerda a P<strong>la</strong>tón. En efecto<br />
P<strong>la</strong>tón, referencia clásica para este concepto, estableció,<br />
en su Diálogo d<strong>el</strong> Banquete y en Fedro, <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza como<br />
6 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
<strong>el</strong> objetivo d<strong>el</strong> Amor. El hombre busca <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza en un cuerpo b<strong>el</strong>lo (En <strong>la</strong> imagen <strong>el</strong><br />
Sátiro <strong>de</strong> Praxít<strong>el</strong>es), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí se <strong>el</strong>eva para amar <strong>al</strong>mas hermosas y fin<strong>al</strong>mente acaba<br />
amando <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes y <strong>la</strong>s Ciencias. El concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza es <strong>al</strong>go<br />
inmutable que está en <strong>el</strong> espíritu d<strong>el</strong> hombre. Así se llega a <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza Perfecta canon<br />
para todos <strong>los</strong> artistas según P<strong>la</strong>tón.<br />
Mediante un <strong>la</strong>rgo s<strong>al</strong>to histórico-cultur<strong>al</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí se podría llegar a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> Le Corbusier <strong>de</strong> que <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza Perfecta <strong>de</strong> una obra o estructura es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que<br />
refleja <strong>la</strong> Función <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y que por tanto es inmutable.<br />
1.3. <strong>La</strong> B<strong>el</strong>leza Cultur<strong>al</strong><br />
Sin embargo este concepto <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s aspiraciones innatas,<br />
diríamos natur<strong>al</strong>es, <strong>de</strong> nuestra <strong>al</strong>ma anu<strong>la</strong>ría toda i<strong>de</strong>a adquirida sobre <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />
B<strong>el</strong>leza, lo cu<strong>al</strong> no parece correspon<strong>de</strong>rse con <strong>los</strong> diferentes patrones <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza que se<br />
han tenido a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong>. Así pues ¿pue<strong>de</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza verse influido<br />
por <strong>la</strong> cultura Y natur<strong>al</strong>mente <strong>la</strong> respuesta es que: sí. Konrad Lorenz estableció, en sus<br />
estudios d<strong>el</strong> comportamiento, que éste está influenciado mitad por <strong>los</strong> Genes y mitad<br />
por <strong>la</strong> Cultura. Y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza esta también en <strong>el</strong> comportamiento.<br />
En cada momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia se<br />
establecen patrones <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza.<br />
Movimientos soci<strong>al</strong>es, pictóricos,<br />
escultóricos, cinematográficos, etc.<br />
establecen normas <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza en <strong>la</strong>s que se<br />
“educa” a <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> nuestros días.<br />
Por eso <strong>la</strong> postura funcion<strong>al</strong>ista <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza es <strong>de</strong>masiado limitada. Se nos<br />
queda <strong>de</strong>masiado corta. Es como si <strong>el</strong><br />
concepto <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza <strong>de</strong> Rubens en <strong>la</strong>s Tres<br />
Gracias no hubiera cambiado a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />
tiempo o como si <strong>los</strong> únicos parques b<strong>el</strong><strong>los</strong><br />
fueran <strong>los</strong> que se parecen a <strong>los</strong> bosques<br />
natur<strong>al</strong>es; Sin embargo hoy día <strong>el</strong> canon <strong>de</strong><br />
<strong>b<strong>el</strong>leza</strong> femenino es muy diferente <strong>al</strong> <strong>de</strong><br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 7
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
Rubens y <strong>la</strong> <strong>estética</strong> <strong>de</strong> nuestros parques pue<strong>de</strong> estar más cerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> jardines franceses<br />
o it<strong>al</strong>ianos que <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques que nos ofrece <strong>la</strong> Natur<strong>al</strong>eza. Igu<strong>al</strong>mente en <strong>el</strong> <strong>diseño</strong><br />
estético <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras y estructuras, estas y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s pue<strong>de</strong>n adornarse más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Función. Dependiendo <strong>de</strong> cada caso, este adorno se pue<strong>de</strong> basar<br />
más o menos; o no tener nada que ver con <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción entre <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> función.<br />
1.4. <strong>La</strong> origin<strong>al</strong>idad, <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>el</strong> filtro d<strong>el</strong> éxito<br />
Queda aún <strong>al</strong>guna reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios cultur<strong>al</strong>es y<br />
también <strong>de</strong> <strong>la</strong> intensidad <strong>de</strong> estos cambios. En efecto, en <strong>los</strong> días que vivimos, <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> propuestas <strong>estética</strong>s en <strong>la</strong>s artes es más numerosa que nunca y estas<br />
propuestas se producen con una v<strong>el</strong>ocidad inusitada. En primer lugar estas propuestas<br />
han <strong>de</strong> ser nuevas es <strong>de</strong>cir origin<strong>al</strong>es. Y aquí cabría preguntarse sobre <strong>el</strong> v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
soluciones <strong>estética</strong>s origin<strong>al</strong>es y su génesis. Parece que <strong>la</strong> origin<strong>al</strong>idad estaría ligada, <strong>al</strong><br />
menos en <strong>al</strong>gunos casos, a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>al</strong>gunos aspectos no resu<strong>el</strong>tos con<br />
anterioridad o resu<strong>el</strong>tos <strong>de</strong> otro modo menos <strong>el</strong>egante hasta ese momento. Parece que <strong>la</strong><br />
incorporación a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> todas estas propuestas <strong>de</strong>be sufrir una s<strong>el</strong>ección. El<br />
proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> estas nuevas “B<strong>el</strong>lezas” habrá <strong>de</strong> basarse en lo que vamos a<br />
<strong>de</strong>nominar <strong>el</strong> filtro d<strong>el</strong> éxito. Este filtro se produce como una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites (<strong>el</strong> <strong>de</strong>spotismo ilustrado) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas (filtro <strong>de</strong>mocrático). En cu<strong>al</strong>quier caso<br />
hay un cierto retraso entre <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> estas formas <strong>de</strong> B<strong>el</strong>leza nuevas y <strong>la</strong><br />
aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas por <strong>la</strong> Cultura<br />
establecida. Es como si <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Cultura hubiera superado <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad<br />
<strong>de</strong> adaptación d<strong>el</strong> <strong>al</strong>ma humana y tuviera<br />
ésta que tomarse más tiempo d<strong>el</strong> que<br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> tarda en proponer nuevas formas.<br />
1.5. Conclusión<br />
Probablemente <strong>el</strong> sentido innato<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza no se pueda enseñar en<br />
nuestras escue<strong>la</strong>s como una asignatura<br />
8 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
más. Probablemente <strong>la</strong> única manera <strong>de</strong> acentuar <strong>la</strong> sensibilidad a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
B<strong>el</strong>leza sea convertir a <strong>los</strong> Ingenieros en personas cultas que amen <strong>la</strong>s B<strong>el</strong><strong>la</strong>s Artes. Así<br />
cobraría sentido <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses que daba nuestro profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ingenieros <strong>de</strong><br />
Caminos <strong>de</strong> Madrid Jose Antonio Fernan<strong>de</strong>z-Ordóñez que nos mostraba diapositivas <strong>de</strong><br />
Pintura, Arquitectura, Escultura, etc. y nos explicaba sobre dichas diapositivas <strong>los</strong><br />
conceptos artísticos que <strong>la</strong>s mismas contenían, con <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> introducirnos en <strong>la</strong><br />
apreciación d<strong>el</strong> Arte. Cuanto más culto y refinado es un ingeniero mas posibilida<strong>de</strong>s<br />
tendremos <strong>de</strong> que su sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>el</strong>leza se <strong>de</strong>sarrolle. <strong>Su</strong> sentido Innato, y <strong>el</strong> Cultur<strong>al</strong><br />
también.<br />
2. PARTE SEGUNDA: EL DISEÑO<br />
Sin embargo lo que sí se podría enseñar en nuestras Escue<strong>la</strong>s, es <strong>el</strong> Análisis <strong>de</strong><br />
Formas y <strong>la</strong>s herramientas d<strong>el</strong> Diseño como una asignatura que sería <strong>de</strong> gran utilidad<br />
para disponer <strong>de</strong> una técnica que podría ayudar a proyectar obras más b<strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
2.1. Criterios Gener<strong>al</strong>es para El Diseño<br />
Dentro d<strong>el</strong> Diseño se pue<strong>de</strong>n distinguir <strong>los</strong> conceptos gener<strong>al</strong>es que no<br />
constituyen reg<strong>la</strong>s propiamente dichas si no reflexiones <strong>de</strong> carácter gener<strong>al</strong> para<br />
enmarcar <strong>la</strong> creación en su entorno o para fijar diferentes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> Diseño. Estos<br />
principios gener<strong>al</strong>es están contemp<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> diversa forma en <strong>los</strong> manu<strong>al</strong>es y libros <strong>al</strong><br />
uso.<br />
2.1.1. Adaptación <strong>al</strong> entorno<br />
<strong>La</strong> integración<br />
form<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras en <strong>el</strong><br />
entorno o, por <strong>el</strong><br />
contrario, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
un nuevo entorno con<br />
<strong>la</strong>s obras que se<br />
proyectan es ya una<br />
discusión clásica. En<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 9
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
nuestra opinión <strong>la</strong> respuesta no es única y<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>, entre otras cosas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza que tenga<br />
<strong>el</strong> entorno en <strong>el</strong> que se proyecta <strong>la</strong> obra. Entornos<br />
con una person<strong>al</strong>idad fuerte, muy marcada,<br />
parece que serian <strong>los</strong> que <strong>de</strong>berían hacer pensar<br />
en <strong>la</strong> integración; Sin embargo entornos mas<br />
comunes con menos fuerza, permitirían una<br />
creación form<strong>al</strong> más libre d<strong>el</strong> contexto. Esta c<strong>la</strong>ro<br />
que estos conceptos <strong>de</strong> entorno fuerte o débil, son<br />
muy subjetivos y don<strong>de</strong> unos creen que es mejor<br />
mimetizarse con <strong>el</strong> entorno otros creen que es <strong>el</strong><br />
lugar a<strong>de</strong>cuado para una creación mas libre d<strong>el</strong><br />
mismo. Hace unos años hubo un concurso para proyectar y construir un nuevo puente<br />
sobre <strong>el</strong> río Guadiana en Mérida. <strong>La</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> concursantes presentamos<br />
proyectos muy respetuosos con <strong>el</strong> entorno Romano <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, muy cerca, aguas<br />
arriba hay uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> mejores puentes romanos <strong>de</strong> nuestro país; Sin embargo Santiago<br />
Ca<strong>la</strong>trava presentó un arco <strong>de</strong> tablero inferior, con una gran <strong>al</strong>tura sobre <strong>el</strong> tablero y<br />
sobre <strong>la</strong> ciudad. Ganó <strong>el</strong> concurso. T<strong>al</strong> vez <strong>la</strong> Arquitectura esta más cerca <strong>de</strong> crear<br />
formas b<strong>el</strong><strong>la</strong>s que crean entorno y en menor medida <strong>de</strong> adaptarse <strong>al</strong> entorno. Al fin y <strong>al</strong><br />
cabo <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> un edificio urbano a su entorno es <strong>la</strong> adaptación a un entorno<br />
creado previamente precisamente por otros edificios. De <strong>la</strong> Ingeniería hay que <strong>de</strong>cir que<br />
es esenci<strong>al</strong>mente transformadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Natur<strong>al</strong>eza. Procura precisamente liberar <strong>al</strong><br />
hombre <strong>de</strong> sus inclemencias y<br />
dificulta<strong>de</strong>s por eso, en <strong>el</strong> fondo,<br />
tampoco es inici<strong>al</strong>mente respetuosa<br />
con <strong>el</strong> entorno. El ingeniero no se<br />
mimetiza con <strong>el</strong> entorno lo<br />
transforma para hacerlo mas<br />
confortable, para humanizarlo. Por<br />
eso siempre he pensado que es<br />
difícil que <strong>los</strong> Ingenieros seamos <strong>al</strong><br />
10 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
mismo tiempo transformadores y ecologistas, otra cosa es que diseñemos medidas<br />
compensatorias.<br />
2.1.2. Los puntos <strong>de</strong> vista<br />
Cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> características<br />
form<strong>al</strong>es <strong>de</strong> una obra, estamos diciendo<br />
implícitamente que hay unos espectadores<br />
que reciben esa impresión <strong>estética</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra.<br />
Por eso más vista es una estructura, mas<br />
juicio estético positivo o negativo recibirá <strong>la</strong><br />
obra. Mas cabe preguntarse ¿impresión<br />
<strong>estética</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que punto<br />
<strong>de</strong> vista En principio se pue<strong>de</strong>n an<strong>al</strong>izar tres<br />
situaciones respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra: Alejado,<br />
Próximo y Cercano.<br />
Punto <strong>de</strong> vista Alejado: Cuando se<br />
empieza a percibir una obra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos, lo<br />
que se ve son <strong>la</strong>s formas y proporciones gener<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> un puente,<br />
se vería <strong>la</strong> disposición gener<strong>al</strong> <strong>de</strong> sus <strong>el</strong>ementos: <strong>La</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s, <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> vanos, <strong>la</strong> <strong>al</strong>tura respecto d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o o mejor <strong>la</strong> proporción entre <strong>la</strong>s luces y su <strong>al</strong>tura,<br />
etc. Es <strong>de</strong>cir a esta distancia es <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra y sus magnitu<strong>de</strong>s gener<strong>al</strong>es <strong>la</strong>s<br />
que van a transmitir <strong>la</strong> sensación <strong>estética</strong>.<br />
Punto <strong>de</strong> vista Próximo: Cuando<br />
<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista se aproxima<br />
suficientemente, se va a percibir también<br />
<strong>la</strong> forma y proporciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> diferentes<br />
<strong>el</strong>ementos que componen <strong>el</strong> Puente. Se<br />
va a percibir <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>los</strong> estribos, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pi<strong>la</strong>s, d<strong>el</strong> tablero <strong>de</strong> <strong>los</strong> terraplenes <strong>de</strong><br />
acceso, etc.<br />
Punto <strong>de</strong> vista Cercano: Cuando<br />
se esta muy cerca d<strong>el</strong> Puente<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 11
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
percibiremos a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s texturas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>ementos y <strong>los</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>les d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. Muy<br />
re<strong>la</strong>cionado con <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista cercano esta <strong>la</strong> durabilidad, <strong>los</strong> <strong>de</strong>fectos que va<br />
acumu<strong>la</strong>ndo una obra por <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo se perciben, en primer lugar y en mayor<br />
medida, en <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> vista cercanos. Si se quiere que una obra sea b<strong>el</strong><strong>la</strong> a lo <strong>la</strong>rgo<br />
d<strong>el</strong> tiempo habrá que pensar en su durabilidad y en su mantenimiento.<br />
Así pues <strong>al</strong> diseñar habrá que pensar en como se percibirá <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
diferentes puntos <strong>de</strong> vista y cu<strong>al</strong> será <strong>el</strong> que tendrán <strong>los</strong> espectadores más a menudo. De<br />
esta manera se prestará atención prioritaria a <strong>la</strong>s variables que influyen en <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong><br />
vista mas frecuentes.<br />
2.2. Criterios Particu<strong>la</strong>res<br />
En este apartado se tratará <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s mas <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>das d<strong>el</strong> Diseño. En gener<strong>al</strong> estos<br />
criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le proce<strong>de</strong>n d<strong>el</strong> Análisis <strong>de</strong> Formas aplicables <strong>al</strong> Diseño <strong>de</strong> un proyecto<br />
<strong>de</strong> ingeniería.<br />
2.2.1. Forma<br />
<strong>La</strong> manera académica <strong>de</strong><br />
llegar <strong>al</strong> concepto <strong>de</strong> Forma es<br />
recorrer <strong>la</strong> geometría partiendo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> una<br />
dimensión hasta llegar a <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
Figura 1 Forma, Tamaño, Color, Textura<br />
tres dimensiones: Primero es <strong>el</strong> punto, este genera rectas y curvas, con <strong>la</strong>s rectas y<br />
curvas se generan superficies y estas a su vez generan volúmenes. Los volúmenes tienen<br />
<strong>la</strong> Forma que le proporcionan <strong>la</strong>s superficies que les d<strong>el</strong>imitan. <strong>La</strong>s <strong>Su</strong>perficies tiene <strong>la</strong><br />
Forma d<strong>el</strong> contorno <strong>de</strong> líneas que <strong>la</strong>s d<strong>el</strong>imitan. Y <strong>la</strong>s líneas tienen <strong>la</strong> Forma d<strong>el</strong><br />
conjunto <strong>de</strong> puntos que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finen.<br />
Para lo que aquí interesa princip<strong>al</strong>mente, <strong>la</strong>s Formas que nos encontramos en <strong>la</strong>s<br />
creaciones <strong>de</strong> Ingeniería son en gener<strong>al</strong> tridimension<strong>al</strong>es, aunque en muchos casos se<br />
pue<strong>de</strong>n percibir o asimi<strong>la</strong>r a bidimension<strong>al</strong>es o unidimension<strong>al</strong>es (<strong>el</strong> espejo <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
un puerto o <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> una carretera). Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> Forma es <strong>la</strong> configuración<br />
12 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
externa <strong>de</strong> <strong>al</strong>go. Definición que hace referencia otra vez <strong>al</strong> contorno externo <strong>de</strong> un<br />
volumen.<br />
<strong>La</strong>s Formas tienen una serie <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es vamos a <strong>de</strong>stacar: El<br />
tamaño: Para lo que aquí interesa, en gener<strong>al</strong> va a ser una propiedad re<strong>la</strong>tiva y no<br />
absoluta que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras Formas próximas con <strong>la</strong>s que se<br />
compare. El color: En ingeniería <strong>el</strong> color no siempre es un <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> <strong>diseño</strong> pues <strong>el</strong><br />
color es dado muchas veces (no se pue<strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>el</strong> gris <strong>de</strong> un pavimento) pero en<br />
<strong>al</strong>gunas ocasiones si se pue<strong>de</strong> utilizar como un <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>La</strong> textura: Es una<br />
propiedad que se aprecia en <strong>la</strong>s distancias cortas, más propia d<strong>el</strong> Diseño <strong>de</strong> Interiores o<br />
<strong>de</strong> <strong>La</strong> Arquitectura y menos importante para <strong>la</strong> Ingeniería.<br />
2.2.2. Formas Positivas o Negativas<br />
<strong>La</strong>s Formas pue<strong>de</strong>n ser positivas o negativas. <strong>La</strong>s<br />
Formas positivas son <strong>la</strong>s que dan un volumen<br />
predominantemente convexo en tanto que <strong>la</strong>s formas<br />
negativas aparentan un volumen cóncavo. En Arquitectura se<br />
diferencian muy bien ambas formas cuando observamos un<br />
edificio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> exterior o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> interior. En este sentido<br />
<strong>la</strong>s formas negativas son muy importantes para <strong>la</strong><br />
Arquitectura pues se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Espacio.<br />
El espacio generado para ser usado o habitado.<br />
Fig. 3 Positiva Negativa<br />
En gener<strong>al</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s formas positivas ocupan una parte d<strong>el</strong> espacio,<br />
se aña<strong>de</strong>n <strong>al</strong> espacio. Mientras que <strong>la</strong>s formas negativas recortan un trozo d<strong>el</strong> espacio,<br />
encuadran <strong>el</strong> espacio. Por ejemplo <strong>la</strong> escultura clásica re<strong>al</strong>iza formas positivas mientras<br />
que <strong>al</strong>gunos escultores mo<strong>de</strong>rnos como E. Chillida<br />
vacían un espacio en <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> sus esculturas. En<br />
Ingeniería también se pue<strong>de</strong>n utilizar ambas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />
formas para <strong>de</strong>terminados <strong>diseño</strong>s, como ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
Formas negativas se tiene <strong>el</strong> espacio que un arco<br />
recorta por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> él, <strong>la</strong> parte interior <strong>de</strong> un tún<strong>el</strong>, El<br />
Figura 2 Positivas y Negativas vaso <strong>de</strong> un emb<strong>al</strong>se, etc.<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 13
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
2.2.3. Formas Básicas<br />
Existen unas formas básicas que provienen <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría y que son origen más<br />
o menos lejano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas que se usan habitu<strong>al</strong>mente en Ingeniería. Hay unos sólidos<br />
geométricos que se l<strong>la</strong>man P<strong>la</strong>tónicos por que <strong>los</strong> utilizaba en su escue<strong>la</strong> <strong>el</strong> filósofo<br />
P<strong>la</strong>tón (volúmenes cuyas caras<br />
son polígonos <strong>de</strong> <strong>la</strong>dos igu<strong>al</strong>es).<br />
<strong>La</strong>s Formas básicas mo<strong>de</strong>rnas<br />
Figura 4 Formas básicas<br />
no coinci<strong>de</strong>n con <strong>el</strong><strong>los</strong>; pero a<br />
partir <strong>de</strong> estas formas mediante <strong>la</strong> intersección con p<strong>la</strong>nos, superficies o con otras, se<br />
pue<strong>de</strong>n generar muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas que usamos habitu<strong>al</strong>mente en Ingeniería.<br />
También se pue<strong>de</strong>n transformar modificando <strong>al</strong>guna <strong>de</strong> sus dimensiones o proporciones.<br />
2.2.4. Interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Formas<br />
<strong>La</strong>s formas se interre<strong>la</strong>cionan según su posición unas respecto <strong>de</strong> otras. En un<br />
caso tan simple como dos círcu<strong>los</strong> igu<strong>al</strong>es, pue<strong>de</strong>n estar:<br />
1) Distanciadas una <strong>de</strong> otra. Es evi<strong>de</strong>nte que si <strong>la</strong> distancia es muy gran<strong>de</strong> respecto <strong>de</strong><br />
su tamaño, es como si no tuvieran re<strong>la</strong>ción. Por tanto <strong>el</strong> término: Distanciadas se<br />
refiere separadas pero<br />
re<strong>la</strong>cionadas por su<br />
proximidad. Esta re<strong>la</strong>ción<br />
se pue<strong>de</strong> subrayar por <strong>la</strong><br />
existencia <strong>de</strong> una segunda<br />
Forma que <strong>la</strong>s conecte. Fig.<br />
5. <strong>La</strong> segunda Forma ha <strong>de</strong> ser diferente que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos primeros o <strong>de</strong> tamaño<br />
muy diferente, pues <strong>de</strong> lo contrario hab<strong>la</strong>ríamos <strong>de</strong> tres formas re<strong>la</strong>cionadas (véase<br />
Repetición)<br />
2) Tangentes: <strong>La</strong>s dos formas son precisamente tangentes. Todavía <strong>la</strong> Forma <strong>de</strong> cada<br />
<strong>el</strong>emento se percibe con niti<strong>de</strong>z como in<strong>de</strong>pendiente, se<br />
entien<strong>de</strong> que son dos formas juntas y no una d<strong>el</strong><br />
conjunto. Fig. 6.<br />
3) Unión: Equiv<strong>al</strong>e <strong>al</strong> concepto matemático <strong>de</strong> Unión <strong>de</strong><br />
Conjuntos. Dos formas que están so<strong>la</strong>padas dan lugar a<br />
una Forma nueva que es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios<br />
ocupados por cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes. Fig. 7.<br />
4) <strong>Su</strong>stracción: Cuando <strong>de</strong> una Forma se resta un espacio<br />
Figura 5 Formas Distanciadas o Re<strong>la</strong>cionadas<br />
Fig. 6 Formas Tangentes<br />
ocupado por otra Forma y queda solo <strong>la</strong> parte remanente <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera. En este caso<br />
<strong>la</strong>s formas pue<strong>de</strong>n ser igu<strong>al</strong>es o diferentes, d<strong>el</strong> mismo tamaño o <strong>de</strong> otro tamaño. Ver<br />
figura 8.<br />
14 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
Fig. 7 Unión<br />
Fig. 8 <strong>Su</strong>stracción<br />
Fig. 9 Intersección<br />
5) Intersección: Equiv<strong>al</strong>e <strong>al</strong> concepto matemático <strong>de</strong> Intersección <strong>de</strong> Conjuntos. Se<br />
produce a partir <strong>de</strong> dos formas que están so<strong>la</strong>padas en <strong>el</strong> espacio y <strong>la</strong> nueva Forma<br />
retiene so<strong>la</strong>mente <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> espacio ocupada simultáneamente por ambas formas<br />
origin<strong>al</strong>es. Fig. 9.<br />
Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se vera como unas formas generadas <strong>de</strong> una manera tan sencil<strong>la</strong><br />
como <strong>la</strong>s aquí <strong>de</strong>scritas en función <strong>de</strong> su posición re<strong>la</strong>tiva, tiene <strong>aplicación</strong> práctica en<br />
nuestros puentes.<br />
2.2.5. <strong>La</strong> Repetición<br />
<strong>La</strong> simple repetición <strong>de</strong> una Forma pue<strong>de</strong> dar resultados sorpren<strong>de</strong>ntes,<br />
diferentes a <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Forma ais<strong>la</strong>da por si misma. Lo que en arte mo<strong>de</strong>rno se l<strong>la</strong>ma<br />
“insta<strong>la</strong>ciones”, que todos hemos visto <strong>al</strong>guna vez en Exposiciones <strong>de</strong> Arte actu<strong>al</strong>,<br />
utiliza frecuentemente este concepto <strong>de</strong> repetición <strong>de</strong> objetos para generar impresiones<br />
completamente diferentes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que produce <strong>la</strong> Forma ais<strong>la</strong>da.<br />
<strong>La</strong> Repetición perfecta o en sentido estricto, es <strong>la</strong> que repite formas igu<strong>al</strong>es, d<strong>el</strong><br />
mismo tamaño, color y textura; Pero también se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
imperfectas que son aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que:<br />
a) Repiten <strong>la</strong> Forma so<strong>la</strong>mente pero no d<strong>el</strong><br />
tamaño ni otras cu<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />
b) Repiten <strong>el</strong> tamaño que solo es posible<br />
cuando <strong>la</strong>s figuras son muy simi<strong>la</strong>res<br />
c) Repiten <strong>el</strong> color, haciendo que <strong>los</strong><br />
<strong>el</strong>ementos se re<strong>la</strong>cionen unos con otros por<br />
tener <strong>el</strong> mismo color.<br />
d) Repiten <strong>la</strong>s texturas, siendo en este caso <strong>la</strong><br />
textura <strong>la</strong> que re<strong>la</strong>ciona a <strong>los</strong> <strong>el</strong>ementos<br />
entre<br />
Algunas <strong>de</strong> esta repeticiones nos traen<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “hace juego con” hay una propiedad<br />
en común que es <strong>la</strong> que genera <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
repetición. <strong>La</strong> repetición más importante para<br />
Figura 10 Repeticiones<br />
repeticiones<br />
a) Forma b) Tamaño c) Color d) Textura<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 15
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
<strong>el</strong> <strong>diseño</strong> es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Forma o figura. <strong>La</strong> Repetición<br />
con mayor fuerza es <strong>la</strong> que repite todas <strong>la</strong>s<br />
cu<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s: Forma, Color, Tamaño, y Textura, es<br />
<strong>de</strong>cir se repiten formas idénticas.<br />
<strong>La</strong> repetición pue<strong>de</strong> utilizar figuras<br />
compuestas en lugar <strong>de</strong> figuras simples, por ejemplo<br />
Figura 11 <strong>Su</strong>permódu<strong>los</strong><br />
bandas <strong>de</strong> cruces rojas que <strong>al</strong>ternan con bandas <strong>de</strong><br />
cruces ver<strong>de</strong>s con un cuadrado amarillo en su centro. A estas figuras se les su<strong>el</strong>e l<strong>la</strong>mar<br />
supermódu<strong>los</strong> y <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong> estos supermódu<strong>los</strong> da lugar a <strong>diseño</strong>s más sofisticados.<br />
Un caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> supermódulo es <strong>el</strong> que se logra mediante composiciones <strong>de</strong> una<br />
Forma y su reflejada. Este supermódulo presenta propieda<strong>de</strong>s muy interesantes.<br />
2.2.6. <strong>La</strong> Estructura<br />
<strong>La</strong> manera en que un conjunto <strong>de</strong> formas (una repetición) se organiza es<br />
<strong>de</strong>nominada Estructura. <strong>La</strong> estructura incluye <strong>los</strong> <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción entre formas y<br />
es esenci<strong>al</strong> en <strong>el</strong> Análisis <strong>de</strong> Formas.<br />
En gener<strong>al</strong> <strong>la</strong> organización y disposición <strong>de</strong> formas en una repetición su<strong>el</strong>e<br />
respon<strong>de</strong>r a una Estructura Por ejemplo si se disponen cruces sobre un m<strong>al</strong><strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
cuadrados tendremos una estructura en <strong>la</strong> que apoyarnos para <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> nuevos<br />
<strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Repetición. <strong>La</strong> Estructura pue<strong>de</strong> ser tan sencil<strong>la</strong> como <strong>la</strong> que se acaba<br />
<strong>de</strong> comentar o pue<strong>de</strong> ser tan compleja<br />
como cada uno pueda imaginar. Luego<br />
se verán ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> estructuras más<br />
complicadas.<br />
<strong>La</strong> Estructura pue<strong>de</strong> ser activa o<br />
inactiva. a) Si <strong>la</strong> estructura gobierna<br />
conceptu<strong>al</strong>mente <strong>la</strong> colocación pero no<br />
interfiere con <strong>los</strong> módu<strong>los</strong> se dice que<br />
<strong>la</strong> estructura es inactiva casos a) y b);<br />
Sin embargo si <strong>la</strong> estructura interfiere<br />
Figura 11 Estructuras Activa o Pasiva con <strong>los</strong> módu<strong>los</strong> o estos con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />
16 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
casos c), y d) se dice que <strong>la</strong><br />
estructura es activa. En <strong>la</strong><br />
interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura con <strong>los</strong><br />
módu<strong>los</strong> y <strong>de</strong> estos entre si cuando<br />
rebasan su recuadro, cabe aplicar<br />
cu<strong>al</strong>quiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones<br />
comentadas cuando se expuso <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción entre formas.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>la</strong> estructura pue<strong>de</strong><br />
ser visible o invisible según que <strong>la</strong>s<br />
Figura 12 Estructuras Visible o Invisible<br />
líneas que marcan <strong>la</strong> estructura sean<br />
visibles o no. A veces estas líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estructura son dadas y en ese caso seguramente<br />
serán visibles como luego se verá. En cu<strong>al</strong>quier caso se muestra <strong>de</strong> nuevo una serie <strong>de</strong><br />
cruces con Estructura en retícu<strong>la</strong> cuadrada, <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> esta estructura tienen líneas<br />
parci<strong>al</strong>mente o tot<strong>al</strong>mente visibles según <strong>los</strong> casos.<br />
2.2.7. <strong>La</strong> Radiación<br />
<strong>La</strong> Radiación pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada un caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Estructura en <strong>la</strong> que <strong>la</strong><br />
or<strong>de</strong>nación se genera por rotación <strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un punto. Así aparecen por una parte<br />
Estructuras Centrífugas, Centrípetas y<br />
Concéntricas, y por otra con <strong>el</strong> centro <strong>de</strong> giro<br />
<strong>de</strong>ntro o fuera d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. Los módu<strong>los</strong> se<br />
pue<strong>de</strong>n colocar en <strong>el</strong> enrejado rotacion<strong>al</strong> o<br />
también se pue<strong>de</strong>n girar directamente, ya que<br />
<strong>el</strong> resultado es <strong>el</strong> mismo.<br />
Fig. 13 Radiación.<br />
2.2.8. <strong>La</strong> Gradación<br />
Cuando <strong>los</strong> diferentes <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> <strong>la</strong> repetición son simi<strong>la</strong>res pero no igu<strong>al</strong>es, o<br />
bien ocupan posiciones diferentes en <strong>el</strong> espacio d<strong>el</strong> Diseño, se pue<strong>de</strong> incorporar <strong>el</strong><br />
concepto <strong>de</strong> Gradación, que también se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>nominar Ritmo. El Ritmo sería <strong>la</strong> ley<br />
que interpretan <strong>los</strong> sucesivos <strong>el</strong>ementos durante su repetición. Recuerdan a esas series<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 17
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
<strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> <strong>los</strong> “test <strong>de</strong><br />
int<strong>el</strong>igencia” que permite<br />
loc<strong>al</strong>izar cu<strong>al</strong> seria <strong>el</strong> siguiente<br />
<strong>el</strong>emento <strong>de</strong> una serie. Hay<br />
Figura 14 <strong>La</strong> Gradación o Ritmo<br />
diversas formas <strong>de</strong> obtener un<br />
ritmo en una serie: Se pue<strong>de</strong> generar un ritmo con <strong>la</strong> posición que ocupan <strong>el</strong>ementos<br />
igu<strong>al</strong>es en <strong>el</strong> espacio, casos a) y b). También mediante <strong>la</strong> modificación gradu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Forma para convertir<strong>la</strong> en otra caso c). Fin<strong>al</strong>mente se pue<strong>de</strong> lograr un ritmo con <strong>el</strong><br />
tamaño <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> <strong>la</strong> repetición caso d). <strong>La</strong> v<strong>el</strong>ocidad d<strong>el</strong> ritmo es importante<br />
y hay que tener cuidado con <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad excesiva pues si en <strong>el</strong> caso c) se cambiase <strong>la</strong><br />
Forma en solo dos <strong>el</strong>ementos no existiría gradación si no dos formas diferentes mas o<br />
menos re<strong>la</strong>cionadas.<br />
2.2.9. <strong>La</strong> Anom<strong>al</strong>ía<br />
<strong>La</strong> Anom<strong>al</strong>ía es para pa<strong>la</strong>dares exquisitos. <strong>La</strong> Anom<strong>al</strong>ía consiste en romper<br />
intencionadamente <strong>la</strong> Repetición o su Ritmo precisamente para subrayar <strong>la</strong> armonía<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> carencia <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. También se pue<strong>de</strong> usar <strong>la</strong> Anom<strong>al</strong>ía para l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> atención<br />
hacia una parte d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong>.<br />
3. PARTE TERCERA: EJEMPLOS EN NUESTROS PUENTES<br />
3.1. Pi<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> Puente d<strong>el</strong> río Guadiana en Mérida<br />
El concurso d<strong>el</strong> Puente sobre <strong>el</strong> río<br />
Guadiana en Mérida fue una ocasión para<br />
cuidar especi<strong>al</strong>mente todas <strong>la</strong>s formas. En<br />
particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> proyecto que nosotros presentamos<br />
cuidó <strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s. <strong>La</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pi<strong>la</strong>s se configuró como <strong>la</strong> sustracción <strong>de</strong> un<br />
trapecio menos un círculo no coinci<strong>de</strong>nte con <strong>el</strong><br />
mismo, si no centrado en horizont<strong>al</strong> y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado hacia arriba en vertic<strong>al</strong>. Como se trata<br />
<strong>de</strong> un objeto <strong>de</strong> tres dimensiones, en <strong>la</strong> dirección longitudin<strong>al</strong> se estableció una<br />
18 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
disminución <strong>de</strong> canto <strong>de</strong> abajo hacia arriba y unos bor<strong>de</strong>s afi<strong>la</strong>dos en tajamar en sus dos<br />
<strong>la</strong>ter<strong>al</strong>es.<br />
Así se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> esta pi<strong>la</strong> es una <strong>aplicación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustracción <strong>de</strong><br />
formas y por otra parte ha dado lugar a una forma positiva cuando se presta atención <strong>al</strong><br />
volumen <strong>de</strong> hormigón y a otra negativa cuando se atien<strong>de</strong> <strong>al</strong> hueco que queda entre <strong>la</strong>s<br />
cuatro pi<strong>la</strong>s.<br />
A su vez en <strong>la</strong> dirección longitudin<strong>al</strong> un trapecio <strong>al</strong> que se le sustraía una zona<br />
centr<strong>al</strong> circu<strong>la</strong>r En estas pi<strong>la</strong>s se pondrá <strong>de</strong> manifiesto <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Contraste: recta<br />
versus curva.<br />
3.2. Torre <strong>de</strong> una pasare<strong>la</strong> atirantada<br />
Se trata d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> torre <strong>de</strong><br />
una pasare<strong>la</strong> atirantada sobre <strong>la</strong> autopista<br />
d<strong>el</strong> V<strong>al</strong>le <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orotava en Tenerife. El<br />
V<strong>al</strong>le <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orotava es un paraje <strong>de</strong><br />
singu<strong>la</strong>r <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> don<strong>de</strong> fijó su resi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>el</strong> Explorador y Geógrafo Humboldt en<br />
<strong>los</strong> últimos años <strong>de</strong> su vida, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
haber visto paisajes por todo <strong>el</strong> mundo.<br />
<strong>La</strong> pasare<strong>la</strong> sobre <strong>la</strong> autopista tenia como<br />
uno <strong>de</strong> sus princip<strong>al</strong>es <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> <strong>diseño</strong> <strong>la</strong> torre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se atirantaba <strong>el</strong> tablero.<br />
Se pensó reproducir en acero <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección transvers<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s columnas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
iglesias góticas. <strong>La</strong> más sencil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es <strong>la</strong> compuesta por dos formas: un cuadrado y<br />
una serie <strong>de</strong> círcu<strong>los</strong> que lo intersectan. Se dibujaron <strong>la</strong>s diferentes posiciones <strong>de</strong> estas<br />
formas partiendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s cinco formas se iban a penetrar y que fin<strong>al</strong>mente<br />
se retendría como forma <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Fin<strong>al</strong>mente se <strong>el</strong>igió una que <strong>de</strong>stacaba más <strong>los</strong><br />
círcu<strong>los</strong> que <strong>el</strong> cuadrado. Así parangonando <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebre<br />
frase arquitectónica: “gótico hoy, si; Pero con acero y<br />
poli-carbonato …”, <strong>la</strong> pasare<strong>la</strong> se construyó en t<strong>al</strong>ler y se<br />
erigió en medio d<strong>el</strong> V<strong>al</strong>le <strong>de</strong> <strong>la</strong> Orotava como una<br />
columna gótica, en acero “corten” con tirantes <strong>de</strong> acero<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 19
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
<strong>de</strong> <strong>al</strong>to límite <strong>el</strong>ástico.<br />
Así en este ejemplo se han puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> formas y en<br />
particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>: Unión <strong>de</strong> cinco formas que se penetran unas a otras, cuatro<br />
círcu<strong>los</strong> igu<strong>al</strong>es y un cuadrado.<br />
3.3. Arcos <strong>de</strong> Chic<strong>la</strong>na y V<strong>al</strong><strong>la</strong>dolid.<br />
En <strong>el</strong> concurso para <strong>el</strong><br />
quinto puente sobre <strong>el</strong> río Pisuerga<br />
en V<strong>al</strong><strong>la</strong>dolid se <strong>diseño</strong> un puente<br />
en arco <strong>de</strong> tablero inferior; Si bien<br />
form<strong>al</strong>mente se continuó <strong>el</strong> arco<br />
hasta <strong>el</strong> terreno en re<strong>al</strong>idad <strong>el</strong> arco<br />
se terminaba como un “Bow-<br />
String”. El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> reste <strong>diseño</strong><br />
estaba sobre todo en lograr una apariencia form<strong>al</strong> b<strong>el</strong><strong>la</strong> y actu<strong>al</strong>, <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro era diseñar<br />
un puente con aspecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos <strong>de</strong> ferrocarril <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo XX d<strong>el</strong> cu<strong>al</strong><br />
existe precisamente un ejemplo en un puente sobre <strong>el</strong> Pisuerga en V<strong>al</strong><strong>la</strong>dolid, <strong>el</strong> Puente<br />
<strong>de</strong> Hierro.<br />
Para lograr nuestro propósito se<br />
estudiaron <strong>la</strong>s formas y sus re<strong>la</strong>ciones, en<br />
primer lugar se <strong>de</strong>cidió que <strong>los</strong> arcos fueran<br />
tubos <strong>de</strong> acero. <strong>La</strong> forma <strong>de</strong> perfil circu<strong>la</strong>r no<br />
ha sido usada más que recientemente y con<br />
esta <strong>el</strong>ección se empezaba a dar un aire<br />
mo<strong>de</strong>rno <strong>al</strong> puente. Se quería a<strong>de</strong>más evitar<br />
<strong>el</strong> arriostramiento horizont<strong>al</strong> contra pan<strong>de</strong>o entre arcos <strong>de</strong> uno y otro <strong>la</strong>do, siguiendo <strong>la</strong>s<br />
re<strong>al</strong>izaciones d<strong>el</strong> magnifico ingeniero b<strong>el</strong>ga Jean Marie Crémer (2005 IABSE award of<br />
merit in structur<strong>al</strong> engineering). Para <strong>el</strong>lo se necesita tener inercia transvers<strong>al</strong> a fin d<strong>el</strong><br />
que <strong>el</strong> arco no pan<strong>de</strong>e fuera <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>no. Uniendo esta i<strong>de</strong>a con <strong>la</strong> <strong>de</strong> repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
forma circu<strong>la</strong>r se <strong>de</strong>cidió que <strong>la</strong> sección d<strong>el</strong> arco estuviera formada por dos círcu<strong>los</strong> en<br />
vez <strong>de</strong> uno. <strong>La</strong> re<strong>la</strong>ción entre <strong>los</strong> dos círcu<strong>los</strong> convenía en este caso que fuera <strong>la</strong> que<br />
hemos l<strong>la</strong>mado distanciamiento con <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción entre <strong>el</strong><strong>los</strong>, pues así se lograba<br />
20 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
una mayor inercia y también se percibía c<strong>la</strong>ramente dos<br />
círcu<strong>los</strong> completos en vez <strong>de</strong> uno. Teníamos pues dos<br />
arcos <strong>de</strong> sección transvers<strong>al</strong> circu<strong>la</strong>r, pero queríamos<br />
tener más, repetir <strong>la</strong> forma más veces. Para <strong>el</strong>lo<br />
utilizamos <strong>la</strong> sección transvers<strong>al</strong> d<strong>el</strong> puente en su<br />
conjunto. Se trataba <strong>de</strong> una c<strong>al</strong>le <strong>de</strong> dos c<strong>al</strong>zadas por lo<br />
que existía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> colocar un arco doble en<br />
cada bor<strong>de</strong> o colocar a<strong>de</strong>más otro arco doble en <strong>el</strong><br />
centro, entre <strong>la</strong>s dos c<strong>al</strong>zadas. Dado que <strong>la</strong> repetición no<br />
solo no nos molestaba si no que era lo que buscábamos<br />
se <strong>de</strong>cidió colocar tres p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> dobles arcos uno a cada<br />
<strong>la</strong>do y otro en <strong>el</strong> centro con lo cu<strong>al</strong> teníamos un tot<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />
seis círcu<strong>los</strong> que sin duda nos darían ese efecto <strong>de</strong> repetición que estábamos utilizando<br />
en <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. El aspecto fin<strong>al</strong> d<strong>el</strong> proyecto es <strong>el</strong> que se muestra en <strong>la</strong> figura. Pero<br />
<strong>de</strong>sgraciadamente <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>cidió construir <strong>el</strong> proyecto base y rechazar<br />
nuestra variante. Aun más tubos por arco se pue<strong>de</strong>n encontrar en <strong>el</strong> arco sobre <strong>el</strong><br />
Guadiana <strong>de</strong> S. Ca<strong>la</strong>trava en Merida y en <strong>el</strong> Arco sobre <strong>el</strong> Centa, en Albenga (It<strong>al</strong>ia)<br />
Sin embargo años <strong>de</strong>spués tuvimos <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> diseñar un puente singu<strong>la</strong>r<br />
en Chic<strong>la</strong>na (Sevil<strong>la</strong>) y utilizamos <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as aquí indicadas con <strong>la</strong> única diferencia que<br />
<strong>al</strong>lí se trataba <strong>de</strong> una c<strong>al</strong>le sin mediana por lo que no se podía ubicar un arco en <strong>el</strong> centro<br />
así que tuvimos que conformarnos con cuatro arcos, dos en cada <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> sección<br />
circu<strong>la</strong>r.<br />
En este ejemplo se han puesto <strong>de</strong> manifiesto<br />
<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> repetición, <strong>el</strong> <strong>de</strong> distanciamiento y <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción mediante un tercer <strong>el</strong>emento entre dos<br />
formas distanciadas.<br />
3.4. Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pasos superiores<br />
Sobre <strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pasos<br />
superiores parece que estuviera todo dicho; Sin<br />
embargo un <strong>diseño</strong> origin<strong>al</strong> siempre es posible si <strong>la</strong><br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 21
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
imaginación esta <strong>de</strong>spierta y <strong>al</strong>erta a <strong>la</strong> inspiración que<br />
pue<strong>de</strong> surgir en cu<strong>al</strong>quier momento. Esta vez <strong>la</strong><br />
inspiración surgió <strong>al</strong> ver unas p<strong>al</strong>meras en Tenerife.<br />
Había estado ojeando <strong>el</strong> libro <strong>de</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> Wucius<br />
Wong titu<strong>la</strong>do: El <strong>diseño</strong> bi y tri dimension<strong>al</strong> y había<br />
retenido <strong>de</strong> él un ejercicio que consistía en generar<br />
cuerpos <strong>de</strong> revolución con unas cartulinas dispuestas<br />
radi<strong>al</strong>mente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una línea vertic<strong>al</strong>. Pensé que <strong>la</strong>s<br />
p<strong>al</strong>meras se podrían generar así y me puse a dibujar en<br />
un sobre una p<strong>al</strong>mera concebida <strong>de</strong> este modo. De <strong>la</strong><br />
p<strong>al</strong>mera pase a <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s, y a medida que iba explorando <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s me di cuenta<br />
<strong>de</strong> que <strong>la</strong> Forma tenia unas posibilida<strong>de</strong>s extraordinarias.<br />
Cuando volví a <strong>la</strong> oficina hice <strong>al</strong>gunas maquetas en cartulina y <strong>de</strong> entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
<strong>el</strong>egimos <strong>los</strong> mod<strong>el</strong>os mas a<strong>de</strong>cuados para todas <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autovía <strong>de</strong> <strong>La</strong> Orotava<br />
en Tenerife. Incluso una con forma <strong>de</strong> P<strong>al</strong>mera que construimos en una isleta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
autovía para informar <strong>al</strong> espectador d<strong>el</strong> origen form<strong>al</strong> <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s. Y también para<br />
que quedará como una escultura.<br />
Este experimento ha tenido una segunda parte en Madrid en <strong>la</strong> Autopista Radi<strong>al</strong><br />
4 (AP 4) y luego una tercera en <strong>la</strong> Autopista Ocaña <strong>La</strong> Roda que es continuación <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> autopista Radi<strong>al</strong> (AP-4) <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s son simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Tenerife<br />
con <strong>la</strong> diferencia <strong>de</strong> que en estas <strong>el</strong> adorno se generaba<br />
como una forma positiva que sobres<strong>al</strong>ía d<strong>el</strong> fuste <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pi<strong>la</strong>, en tanto que en Madrid <strong>los</strong> adornos eran formas<br />
negativas que se t<strong>al</strong><strong>la</strong>ban, por así <strong>de</strong>cirlo, en <strong>el</strong> fuste <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s.<br />
Aun ha habido una tercera generación <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>s<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma i<strong>de</strong>a, <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pasos<br />
superiores <strong>de</strong> Ocaña <strong>La</strong> Roda. En este caso <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s no<br />
eran mixtas como en <strong>La</strong> Orotava y Mdrid AP-4, se<br />
trataba <strong>de</strong> Pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Hormigón y <strong>la</strong> Administración nos<br />
pidió que hiciéramos <strong>al</strong>gún <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas que<br />
22 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
fuera un poco más <strong>al</strong>lá d<strong>el</strong> fuste cilíndrico típico.<br />
Pensamos inmediatamente en hacer <strong>al</strong>go simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s<br />
<strong>al</strong>etas metálicas con adornos. En hormigón era mas<br />
difícil pues había que ver como se colocaba <strong>la</strong><br />
armadura en <strong>la</strong>s ent<strong>al</strong><strong>la</strong>duras, <strong>al</strong> fin <strong>de</strong>cidimos utilizar<br />
hormigón con fibras metálicas y superfluidificado para<br />
que penetrara bien en todos <strong>los</strong> recovecos. Se hizo una<br />
formu<strong>la</strong> y una prueba que funcionó perfectamente por<br />
lo que se construyeron estas pi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> “tercera<br />
generación sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a base d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> una forma<br />
con repetición radiada.<br />
Se ha puesto aquí <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> repetición tri-dimension<strong>al</strong> <strong>de</strong> una forma con<br />
estructura <strong>de</strong> radiación, también <strong>la</strong>s formas positivas y negativas e incluso <strong>el</strong> concepto<br />
<strong>de</strong> modulo si consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>s en <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> pasos<br />
superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> autopista.<br />
3.5. Puente sobre <strong>el</strong> río Guadiana<br />
Este Puente fue diseñado recientemente para un concurso que convoco <strong>la</strong> Junta<br />
<strong>de</strong> Extremadura. Se partía <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que se quería un puente singu<strong>la</strong>r y <strong>al</strong> mismo<br />
tiempo que <strong>el</strong> presupuesto no fuera <strong>de</strong>sorbitado como ocurre tantas veces con <strong>los</strong><br />
puentes singu<strong>la</strong>res. Para logar ambos objetivos se utilizaron dos criterios gener<strong>al</strong>es. En<br />
primer lugar utilizar luces re<strong>la</strong>tivamente pequeñas, incluso aunque <strong>el</strong> puente utilizase<br />
tipos estructur<strong>al</strong>es que son óptimos para luces mucho mayores. A menor luz menor<br />
coste <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo tipo estructur<strong>al</strong>. En segundo lugar utilizar tipos estructur<strong>al</strong>es<br />
que no fueran puramente funcion<strong>al</strong>es si no<br />
que tuvieran un cierto grado <strong>de</strong> <strong>estética</strong> no<br />
funcion<strong>al</strong>ista.<br />
A partir d<strong>el</strong> Marco <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong><br />
Propiedad y tomando como guía <strong>los</strong> dos<br />
criterios citados, se p<strong>la</strong>ntearon una serie <strong>de</strong><br />
soluciones <strong>al</strong>ternativas que cumplieran con <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Puente Singu<strong>la</strong>r. El concepto <strong>de</strong><br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 23
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
Puente Singu<strong>la</strong>r es re<strong>la</strong>tivo lo que para unos en un <strong>de</strong>terminado contexto y lugar pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse singu<strong>la</strong>r para otros podría consi<strong>de</strong>rarse estándar.<br />
El concepto <strong>de</strong> Puente Singu<strong>la</strong>r, en nuestra opinión, está en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />
sensación que produce en <strong>el</strong> espectador. Para <strong>el</strong>lo aparece una primera condición: El<br />
Puente <strong>de</strong>be ser visto. Cuanto mas fácil sea verlo mas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producir<br />
sensaciones en <strong>el</strong> espectador. <strong>La</strong> forma en que un Puente no urbano es visto por más<br />
espectadores, es que tenga parte <strong>de</strong> su estructura por encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera. Así: arcos<br />
por encima d<strong>el</strong> tablero, puentes atirantados, puentes colgantes, etc. son percibidos por <strong>el</strong><br />
usuario <strong>al</strong> atravesar <strong>el</strong> Puente. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estrictamente estructur<strong>al</strong> estos<br />
puentes se emplean en gran<strong>de</strong>s luces; Pero, como queda dicho, <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
aspectos form<strong>al</strong>es y arquitectónicos en <strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> Puentes <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos veinte años<br />
ha difundido su utilización en luces menores por estas consi<strong>de</strong>raciones. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong><br />
Puente sobre <strong>el</strong> Guadiana, <strong>la</strong> otra condición impuesta por <strong>la</strong> Propiedad, un presupuesto<br />
razonable, nos lleva precisamente a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> Puentes con luces<br />
menores para no <strong>de</strong>sorbitar <strong>el</strong> coste.<br />
Dentro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soluciones <strong>de</strong> arcos por encima d<strong>el</strong> tablero se ha explorado una<br />
solución nueva a base <strong>de</strong> arcos transvers<strong>al</strong>es que actúen como “pi<strong>la</strong>s” colgando <strong>el</strong><br />
tablero <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>. Esta solución <strong>de</strong> Arcos múltiples por encima d<strong>el</strong> tablero es<br />
completamente origin<strong>al</strong> no existiendo re<strong>al</strong>izaciones simi<strong>la</strong>res que nosotros conozcamos.<br />
Nosotros habíamos empleado arcos transvers<strong>al</strong>es por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> tablero a modo <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>s<br />
para resolver problemas <strong>de</strong> oblicuidad entre una línea <strong>de</strong> ferrocarril y <strong>el</strong> AVE (ver<br />
figura). Y más tar<strong>de</strong> arcos transvers<strong>al</strong>es<br />
por encima d<strong>el</strong> tablero a modo <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>s<br />
para resolver problemas <strong>de</strong> oblicuidad<br />
con g<strong>al</strong>ibo vertic<strong>al</strong> estricto entre un ram<strong>al</strong><br />
y <strong>el</strong> tronco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autopista <strong>de</strong> peaje<br />
Ocaña <strong>La</strong> Roda (ver figura). A partir <strong>de</strong><br />
estas re<strong>al</strong>izaciones anteriores se nos<br />
ocurrió extrapo<strong>la</strong>r <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> esta<br />
solución para <strong>el</strong> Concurso d<strong>el</strong> Guadiana<br />
24 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
aunque aquí no hubiera problemas <strong>de</strong> g<strong>al</strong>ibo vertic<strong>al</strong> ni <strong>de</strong> oblicuidad. Aquí su<br />
utilización era puramente form<strong>al</strong> y por eso <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a fue repetir estas pi<strong>la</strong>s arco un número<br />
gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> veces.<br />
<strong>La</strong> evolución d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> esta solución ha pasado por varias etapas.<br />
Inici<strong>al</strong>mente se dibujo una solución con cinco arcos y seis vanos, es <strong>de</strong>cir cinco “pi<strong>la</strong>s”<br />
en arcos transvers<strong>al</strong>es, en <strong>la</strong>s que todos <strong>los</strong> arcos eran vertic<strong>al</strong>es y <strong>de</strong> igu<strong>al</strong> <strong>al</strong>tura. Los<br />
arcos eran metálicos r<strong>el</strong>lenos <strong>de</strong> hormigón, <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos era simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> que se<br />
ha <strong>de</strong>scrito anteriormente para <strong>los</strong> arcos longitudin<strong>al</strong>es, es <strong>de</strong>cir eran con sección<br />
transvers<strong>al</strong> d<strong>el</strong> arco en doble tubo empresil<strong>la</strong>do. <strong>La</strong>s perspectivas que se obtienen <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
fuera d<strong>el</strong> Puente y, sobre todo, <strong>la</strong> extraordinaria sensación d<strong>el</strong> usuario que atraviesa <strong>el</strong><br />
Puente por <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos es muy novedosa y origin<strong>al</strong>.<br />
Sin embargo un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s form<strong>al</strong>es <strong>de</strong> esta solución llevó a<br />
varias modificaciones que <strong>la</strong> enriquecieron notablemente. En efecto <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> repetición<br />
<strong>de</strong> una Forma b<strong>el</strong><strong>la</strong>, que ya se ha comentado cuando se <strong>de</strong>scribieron <strong>los</strong> arcos<br />
longitudin<strong>al</strong>es, se aplicó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio a este <strong>diseño</strong>. Por eso y a fin <strong>de</strong> remarcar<br />
este efecto multiplicador se añadió un arco más <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> solución incorpora seis<br />
arcos y siete vanos.<br />
Después se modificó <strong>la</strong> vertic<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos y se les dio una inclinación<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 25
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
creciente hacia ambas oril<strong>la</strong>s, que fue acompañada <strong>de</strong> una modificación gradu<strong>al</strong> en <strong>la</strong><br />
<strong>al</strong>tura <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos. Así <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>, que incluía <strong>la</strong> repetición <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma b<strong>el</strong><strong>la</strong>, se<br />
enriqueció con <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación, con un ritmo para <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos. Los seis arcos<br />
se configuran como <strong>los</strong> radios <strong>de</strong> un arco mayor que es <strong>de</strong>scrito por <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
arcos menores. Inici<strong>al</strong>mente se pensó en reforzar este or<strong>de</strong>n con unos tubos que<br />
<strong>de</strong>scribiesen <strong>el</strong> arco mayor; pero <strong>de</strong>spués se vio que <strong>la</strong> estructura quedaba más <strong>el</strong>egante<br />
con <strong>la</strong> mera insinuación <strong>de</strong> este arco sin subrayarlo <strong>de</strong>masiado.<br />
Por otra parte se modificaron <strong>la</strong>s secciones y <strong>los</strong> materi<strong>al</strong>es inici<strong>al</strong>es <strong>de</strong> arco y<br />
tablero. Los arcos pasaron <strong>de</strong> metálicos a hormigón, a fin <strong>de</strong> minimizar <strong>la</strong>s operaciones<br />
<strong>de</strong> mantenimiento y conservación d<strong>el</strong> Puente. <strong>La</strong> sección transvers<strong>al</strong> pasó <strong>de</strong> un doble<br />
círculo a rectangu<strong>la</strong>r redon<strong>de</strong>ada mas apropiada para <strong>el</strong> hormigón. <strong>La</strong> sección incorpora<br />
gran<strong>de</strong>s chaf<strong>la</strong>nes en <strong>la</strong> esquina <strong>de</strong> unos 10 cm. <strong>de</strong> <strong>la</strong>do que aproxima <strong>el</strong> rectángulo a<br />
una forma más redon<strong>de</strong>ada y <strong>el</strong> hormigón será <strong>de</strong> cemento b<strong>la</strong>nco y áridos bancos en <strong>la</strong><br />
tot<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos, así como en <strong>la</strong>s impostas y baberos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
Al pasar <strong>los</strong> arcos a hormigón <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción cobra importancia pues<br />
es más difícil colocar “in situ” un arco <strong>de</strong> hormigón que uno metálico. Inici<strong>al</strong>mente se<br />
pensó en ejecutar “in situ” con encofrados trepantes <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> abajo d<strong>el</strong> tablero y en<br />
prefabricar <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos en varios sectores. Pero luego a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dificultad <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> estas gran<strong>de</strong>s piezas <strong>de</strong> hormigón y <strong>de</strong> sus uniones, se <strong>de</strong>cidió<br />
diseñar un proceso constructivo “ad hoc” que utiliza <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> rotación en <strong>la</strong> base,<br />
empleada (en otro contexto) para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> arcos <strong>de</strong> hormigón.<br />
De entre todas <strong>la</strong>s soluciones estudiadas se ha <strong>el</strong>egido esta última por que se<br />
consi<strong>de</strong>ra que es <strong>la</strong> que mejor cumple <strong>los</strong> criterios que se fijaron <strong>al</strong> principio d<strong>el</strong> trabajo:<br />
Por una parte es una solución cuyo presupuesto encaja <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo estipu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong><br />
26 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
Propiedad y por otra parte es un puente<br />
singu<strong>la</strong>r, completamente origin<strong>al</strong> y <strong>de</strong> gran<br />
v<strong>al</strong>or form<strong>al</strong>. Nos parece importante res<strong>al</strong>tar<br />
<strong>el</strong> paso por <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos con <strong>la</strong><br />
magnifica perspectiva que percibe <strong>el</strong> usuario,<br />
una foto fija <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> es <strong>la</strong> figura adjunta.<br />
En cuanto <strong>al</strong> tablero se ha diseñado<br />
con forma curva en su cara inferior lo que en<br />
<strong>el</strong> lenguaje especi<strong>al</strong>izado se <strong>de</strong>nomina “en vientre <strong>de</strong> pez” esta forma tiene <strong>la</strong><br />
particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que disminuye <strong>el</strong> ángulo sólido y por <strong>el</strong>lo <strong>el</strong> canto aparente d<strong>el</strong> tablero.<br />
El cu<strong>el</strong>gue <strong>de</strong> <strong>los</strong> arcos se p<strong>la</strong>nteo inici<strong>al</strong>mente inclinado a 45º pero <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que<br />
surgían con cables tan cortos hacían muy difícil esta disposición por lo que fin<strong>al</strong>mente<br />
se dispusieron vertic<strong>al</strong>es y en color b<strong>la</strong>nco igu<strong>al</strong> que <strong>los</strong> arcos. Para colgar <strong>el</strong> tablero se<br />
dispone una viga transvers<strong>al</strong> embrocha<strong>la</strong>da en <strong>el</strong> tablero que sobres<strong>al</strong>e <strong>la</strong>ter<strong>al</strong>mente d<strong>el</strong><br />
mismo. En su arista superior lleva imposta dotada <strong>de</strong> babero en hormigón b<strong>la</strong>nco que<br />
recorre toda <strong>la</strong> longitud d<strong>el</strong> Puente incluso <strong>la</strong>s aristas <strong>de</strong> <strong>la</strong> traviesa <strong>de</strong> cu<strong>el</strong>gue.<br />
En este ejemplo se pondrá <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> repetición, <strong>el</strong> Ritmo invisible con<br />
estructura activa visible (terreno y tablero), <strong>la</strong> similitud, <strong>la</strong> distorsión y <strong>la</strong> gradación con<br />
estructura <strong>de</strong> radiación <strong>de</strong> centro excéntrico.<br />
3. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
[1] El Banquete/Fedro.P<strong>la</strong>ton. Altamira,S.A. Los gran<strong>de</strong>s Pensadores. SARPE ISBN 84-<br />
7291-732-0<br />
[2] Di<strong>al</strong>ogos. P<strong>la</strong>ton. Altamira, S.A. Los Gran<strong>de</strong>s Pensadores SARPE. ISBN 84-<br />
7291569-7<br />
[3] Le Corbusier. An<strong>al</strong>isis <strong>de</strong> <strong>La</strong> Forma.Geoffrey H. Baker. Editori<strong>al</strong> Gustavo Gili, S.A.<br />
[4] Arquitectura. Forma, espacio y or<strong>de</strong>n. Francis D. K. Ching. Editori<strong>al</strong> Gustavo Gili,<br />
S.A.<br />
[5] Diseño y Funcion<strong>al</strong>idad Visu<strong>al</strong> en <strong>la</strong> Obra Publica. Mo<strong>de</strong>st Batlle Girona. Colegio<br />
<strong>de</strong> Ingenieros <strong>de</strong> Caminos C. y P. Colección Ciencias y Humanida<strong>de</strong>s.<br />
Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura 27
<strong>La</strong> <strong>estética</strong>, <strong>la</strong> <strong>b<strong>el</strong>leza</strong> y <strong>el</strong> <strong>diseño</strong>. <strong>Su</strong> <strong>aplicación</strong> <strong>al</strong> <strong>diseño</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> puentes.<br />
[6] The aesthetics of concrete bridges. Concrete Bridge Dev<strong>el</strong>opement Group. The<br />
Concrete Society. ISBN 0 946691 80 0<br />
[7] Fundamentos d<strong>el</strong> <strong>diseño</strong> bi y tridimension<strong>al</strong>. Wucius Wong. Editori<strong>al</strong> Gustavo Gili,<br />
S.A.<br />
28 Segundo Congreso Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Matemáticas en <strong>la</strong> Ingeniería y <strong>la</strong> Arquitectura