22.01.2015 Views

agitación por oleaje en el puerto de ensenada, baja california

agitación por oleaje en el puerto de ensenada, baja california

agitación por oleaje en el puerto de ensenada, baja california

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Ortiz Figueroa: Agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California: México Medidas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>uación<br />

AGITACIÓN POR OLEAJE EN EL PUERTO DE ENSENADA,<br />

BAJA CALIFORNIA: MÉXICO MEDIDAS DE ATENUACIÓN<br />

Mo<strong>de</strong>sto Ortiz Figueroa<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación Ci<strong>en</strong>tífica y <strong>de</strong> educación Superior <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, B. C.<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Oceanografía Física, Km 107 Carretera Tijuana-Ens<strong>en</strong>ada<br />

T<strong>el</strong>. (646) 175-0500 Ext. 24045, ortizf@cicese.mx<br />

Ens<strong>en</strong>ada, Baja California, CP 22860, México<br />

En este trabajo se analiza <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California,<br />

México, y se propon<strong>en</strong> medidas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>uación que a su vez se analizan mediante la simulación d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>puerto</strong> con un mod<strong>el</strong>o numérico <strong>de</strong> propagación <strong>de</strong> olas para <strong>oleaje</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te tanto d<strong>el</strong> noroeste<br />

como d<strong>el</strong> suroeste. Las medidas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>uación que se propon<strong>en</strong> son: La prolongación <strong>de</strong> la escollera<br />

principal con una escollera impermeable <strong>de</strong> 400 metros <strong>de</strong> longitud o la prolongación <strong>de</strong> la escollera<br />

principal con una escollera permeable <strong>de</strong> 400 metros <strong>de</strong> longitud con 70% <strong>de</strong> impedancia <strong>en</strong> la altura d<strong>el</strong><br />

<strong>oleaje</strong> que se transmite.<br />

The problem of wave agitation in the harbor of Ens<strong>en</strong>ada, Baja California, México, as w<strong>el</strong>l as solutions for<br />

wave att<strong>en</strong>uation in the harbor, are analyzed by means of the numerical simulation of waves propagating<br />

from two directions, northwest and southwest. The solutions proposed here are: The increasing of 400<br />

meters in the l<strong>en</strong>gth of the main breakwater, or the increase of 400 meters in the l<strong>en</strong>gth of the main<br />

breakwater by means of a permeable breakwater, with 70% of impedance for the transmitting wave<br />

height.<br />

Palabras clave: Oleaje, difracción, Escolleras, Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada.<br />

Keywords: Wind waves, diffraction, breakwaters, Ens<strong>en</strong>ada harbor<br />

El <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California, se localiza <strong>en</strong> la Bahía <strong>de</strong> Todos Santos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Noroeste <strong>de</strong> México<br />

(Figura 1). A pesar <strong>de</strong> que es <strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> altura más im<strong>por</strong>tante <strong>en</strong> la región, <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> su interior ha<br />

hecho que los navegantes lo caracteric<strong>en</strong> como "un <strong>puerto</strong> muy agitado" (comunicación personal, Director<br />

<strong>de</strong> Astilleros, 2008). Este efecto no <strong>de</strong>seado d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> se <strong>de</strong>be a que se han construido nuevas escolleras a<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s específicas que han sobrepasado las expectativas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> a<br />

largo plazo. La cronología <strong>de</strong> las escolleras d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> explica <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong>, motivo<br />

<strong>por</strong> <strong>el</strong> que <strong>en</strong> este trabajo se <strong>de</strong>scribe muy brevem<strong>en</strong>te la cronología <strong>de</strong> cuatro <strong>de</strong> sus escolleras y se<br />

discute <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> éstas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> que se propaga al interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>. Una cronología completa tanto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong> las escolleras como <strong>de</strong> las variaciones morfológicas d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada <strong>en</strong>tre los años 1935 y<br />

2001 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Sepúlveda (2003).


GEOS, Vol. 29, No. 2<br />

Aun cuando esta escollera d<strong>el</strong>imitó parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> perímetro d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>, ésta se construyó afuera<br />

d<strong>el</strong> abrigo <strong>de</strong> la escollera principal, permiti<strong>en</strong>do<br />

que una fracción consi<strong>de</strong>rable d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong>trara<br />

sin obstáculos e incidiera directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

<strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> la empresa cem<strong>en</strong>tera. En<br />

lugar <strong>de</strong> prolongar la escollera principal para dar<br />

abrigo a la escollera secundaria, se construyó <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 1993 una tercera escollera o espolón<br />

ori<strong>en</strong>tado hacia <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>. Sobra <strong>de</strong>cir<br />

que tanto la segunda escollera como <strong>el</strong> espolón se<br />

construyeron para satisfacer las necesida<strong>de</strong>s<br />

específicas <strong>de</strong> la empresa cem<strong>en</strong>tera, sin<br />

consi<strong>de</strong>rar su efecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.<br />

Figura 1. Localización d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja<br />

California y vectores que muestran las dos direcciones <strong>de</strong><br />

<strong>oleaje</strong> que se emplearon <strong>en</strong> este trabajo para <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

propagación <strong>de</strong> olas.<br />

A manera <strong>de</strong> ejemplo para ilustrar una<br />

configuración a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong>tre una escollera<br />

principal y una escollera secundaria se muestra <strong>el</strong><br />

Puerto <strong>de</strong> El Sauzal (Figura 3), ubicado a escasos 8<br />

kilómetros al noroeste d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada.<br />

En El Sauzal, la escollera principal abriga a la<br />

escollera secundaria para impedir que <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> se<br />

propague directam<strong>en</strong>te al interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.<br />

La escollera principal o rompeolas d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong><br />

Ens<strong>en</strong>ada, con una longitud <strong>de</strong> 1650 metros<br />

(Figura 2), se construyó <strong>en</strong>tre los años 1951-1955<br />

con rocas que fueron extraídas d<strong>el</strong> cerro "El<br />

Vigía", aledaño al <strong>puerto</strong>. En esos años no se<br />

construyeron escolleras adicionales que<br />

d<strong>el</strong>imitaran <strong>el</strong> perímetro d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> y<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te la agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> al<br />

interior era consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>bido a que la escollera<br />

principal solam<strong>en</strong>te protegía a las embarcaciones<br />

d<strong>el</strong> embate directo <strong>de</strong> las olas, permiti<strong>en</strong>do que <strong>el</strong><br />

<strong>oleaje</strong> difractado al final <strong>de</strong> la escollera <strong>en</strong>trara sin<br />

obstáculos al interior.<br />

La segunda escollera data d<strong>el</strong> año 1955. Esta<br />

escollera inició su operación como un espigón <strong>de</strong><br />

escasos 150 metros <strong>de</strong> longitud para apoyar las<br />

maniobras <strong>de</strong> la empresa cem<strong>en</strong>tera. El espigón<br />

operó sin cambios <strong>en</strong> su longitud hasta <strong>el</strong> año<br />

1978. La prolongación d<strong>el</strong> espigón hasta su<br />

longitud actual culminó <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1980.<br />

Figura 2. Imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California,<br />

que ilustra la cronología <strong>de</strong> tres <strong>de</strong> sus escolleras: La<br />

principal data d<strong>el</strong> año 1955 y se indica con <strong>el</strong> numero 1; la<br />

segunda escollera <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo Sur d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> data d<strong>el</strong><br />

año 1980 y se indica con <strong>el</strong> numero 2 y, una tercera<br />

escollera o espolón, data d<strong>el</strong> año 1993 y se indica con <strong>el</strong><br />

numero 3. Imag<strong>en</strong> INEGI, noviembre, 1993.


Ortiz Figueroa: Agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California: México Medidas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>uación<br />

A finales d<strong>el</strong> año 2006 se construyó <strong>en</strong> la parte<br />

sur d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada una cuarta escollera<br />

<strong>de</strong> 320 metros <strong>de</strong> longitud, ori<strong>en</strong>tada hacia <strong>el</strong><br />

exterior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> y paral<strong>el</strong>a al canal <strong>de</strong><br />

navegación, parti<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> extremo oeste <strong>de</strong> la<br />

segunda escollera. En la Figura 4 se muestra una<br />

imag<strong>en</strong> reci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se indica la<br />

ubicación <strong>de</strong> la cuarta escollera.<br />

Intuitivam<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>rando las leyes <strong>de</strong><br />

incid<strong>en</strong>cia y reflexión <strong>de</strong> ondas, se aprecia <strong>en</strong> la<br />

figura que la cuarta escollera reflejará al interior<br />

d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te tanto d<strong>el</strong><br />

noroeste como d<strong>el</strong> suroeste. De hecho, a raíz <strong>de</strong><br />

esta escollera se agudizó <strong>el</strong> problema <strong>de</strong><br />

agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong><br />

(comunicación personal, usuarios d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong><br />

Ens<strong>en</strong>ada, 2008). Al igual que la segunda<br />

escollera, es evid<strong>en</strong>te que la cuarta escollera se<br />

construyó para satisfacer necesida<strong>de</strong>s<br />

específicas, sin consi<strong>de</strong>rar su efecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto<br />

d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.<br />

La solución para at<strong>en</strong>uar la agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada ha sido y es la<br />

prolongación <strong>de</strong> la escollera principal <strong>de</strong> tal<br />

forma que ahora <strong>de</strong>be abrigar a la cuarta<br />

escollera, motivo <strong>por</strong> <strong>el</strong> que las medidas <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>uación que se propon<strong>en</strong> son:<br />

Figura 4. Fotografía d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja<br />

California, que muestra la cuarta escollera (4) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

extremo sur d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>, construida <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2006, cuya<br />

longitud es <strong>de</strong> 320 m <strong>de</strong> longitud. Imag<strong>en</strong> DigitalGlobe,<br />

<strong>en</strong>ero, 2008.<br />

La prolongación <strong>de</strong> la escollera principal con una<br />

escollera impermeable <strong>de</strong> 400 metros <strong>de</strong><br />

longitud, o la prolongación <strong>de</strong> la escollera<br />

principal con una escollera permeable <strong>de</strong> 400<br />

metros <strong>de</strong> longitud con impedancia sufici<strong>en</strong>te<br />

para at<strong>en</strong>uar sustancialm<strong>en</strong>te la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

que se trasmite. En este trabajo se analizan las<br />

escolleras propuestas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> la<br />

at<strong>en</strong>uación d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> al interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong><br />

manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te al costo <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> las mismas.<br />

Figura 3. Puerto El Sauzal, Baja California, don<strong>de</strong> se ilustra<br />

una configuración a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong>tre la escollera principal y<br />

la escollera secundaria. Imag<strong>en</strong> cortesía <strong>de</strong> Servicios<br />

Portuarios S.A. <strong>de</strong> C.V., junio, 2003.<br />

El <strong>oleaje</strong> más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la Bahía <strong>de</strong> Todos<br />

Santos provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> noroeste y las olas más altas<br />

se observan <strong>en</strong> invierno. Con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or altura se observa <strong>oleaje</strong> d<strong>el</strong> suroeste,<br />

principalm<strong>en</strong>te durante <strong>el</strong> verano. En particular,<br />

<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> más <strong>en</strong>ergético observado fr<strong>en</strong>te a la<br />

escollera principal d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada ti<strong>en</strong>e<br />

períodos <strong>de</strong> 12 a 16 segundos (Martínez y Nava,<br />

1987), motivo <strong>por</strong> <strong>el</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

propagación <strong>de</strong> olas se consi<strong>de</strong>rará <strong>el</strong> período <strong>de</strong><br />

15 segundos como repres<strong>en</strong>tativo d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.


GEOS, Vol. 29, No. 2<br />

En la proximidad d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> y <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong><br />

éste, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> las profundida<strong>de</strong>s son <strong>de</strong> 15<br />

metros, la olas con períodos <strong>de</strong> 12 a 16 segundos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una longitud <strong>de</strong> onda 10 veces mayor que<br />

la profundidad d<strong>el</strong> agua <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se propagan, lo<br />

que permite simular a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te la<br />

propagación d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> empleando las ecuaciones<br />

d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> propagación <strong>de</strong> ondas largas o<br />

barotrópicas comúnm<strong>en</strong>te conocido <strong>en</strong> la<br />

literatura como <strong>el</strong> Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Aguas Someras. En<br />

este trabajo se empleará <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

propagación <strong>de</strong> ondas <strong>de</strong> Goto et al. (1997), que<br />

resu<strong>el</strong>ve numéricam<strong>en</strong>te las ecuaciones d<strong>el</strong><br />

Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Aguas Someras:<br />

,<br />

.<br />

(1)<br />

(2)<br />

La ecuación (1) repres<strong>en</strong>ta la conservación <strong>de</strong><br />

masa y las ecuaciones (2) repres<strong>en</strong>tan la<br />

conservación <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tum <strong>en</strong> las direcciones<br />

perp<strong>en</strong>diculares x-y, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> ecuaciones (1) y (2), t es <strong>el</strong><br />

tiempo, repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to vertical<br />

<strong>de</strong> la superficie d<strong>el</strong> agua respecto al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

medio d<strong>el</strong> mar, g es la ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> la gravedad,<br />

h la profundidad media <strong>de</strong> la columna <strong>de</strong> agua<br />

(mod<strong>el</strong>o digital <strong>de</strong> la batimetría). D = ( +h)<br />

repres<strong>en</strong>ta la profundidad instantánea <strong>de</strong> la<br />

columna <strong>de</strong> agua. U y V son las v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s<br />

(integradas verticalm<strong>en</strong>te) d<strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> las<br />

direcciones perp<strong>en</strong>diculares x-y,<br />

respectivam<strong>en</strong>te. La fuerza <strong>de</strong> fricción <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo<br />

se controla con <strong>el</strong> parámetro <strong>de</strong> rugosidad <strong>de</strong><br />

Manning (m). Para la integración <strong>de</strong> las<br />

ecuaciones (1) y (2) se prescribió un paso <strong>de</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> ¼ <strong>de</strong> segundo y se simuló una hora <strong>de</strong><br />

tiempo real hasta alcanzar un estado cuasiestacionario<br />

d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.<br />

El mod<strong>el</strong>o digital d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> o dominio espacial<br />

para la integración numérica d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong><br />

ecuaciones (1) y (2) se confeccionó interpolando<br />

la batimetría <strong>en</strong> una malla rectangular con<br />

resolución espacial <strong>de</strong> 5 metros. En la Figura 5 se<br />

muestra <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o digital <strong>de</strong> la batimetría<br />

consi<strong>de</strong>rando las cuatro configuraciones d<strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong> que se emplearon <strong>en</strong> este trabajo. En<br />

particular, la escollera permeable que se indica <strong>en</strong><br />

la Figura 5d se confeccionó con una impedancia<br />

<strong>de</strong> 70%, es <strong>de</strong>cir, la amplitud <strong>de</strong> las olas se reduce<br />

<strong>en</strong> 70% al propagarse a través <strong>de</strong> ésta. La<br />

impedancia <strong>de</strong> la escollera <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o numérico<br />

se prescribió con un "peine" <strong>de</strong> columnas o<br />

pilotes equidistantes que impid<strong>en</strong> naturalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> agua (50% <strong>de</strong> impedancia).<br />

Para lograr la impedancia d<strong>el</strong> 70% se aum<strong>en</strong>tó<br />

artificialm<strong>en</strong>te la disipación <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tum <strong>en</strong> las<br />

ecuaciones (2), aum<strong>en</strong>tando artificialm<strong>en</strong>te (a<br />

prueba y error) <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> parámetro <strong>de</strong><br />

rugosidad <strong>de</strong> Manning (m) <strong>en</strong> los nodos d<strong>el</strong><br />

mod<strong>el</strong>o que correspond<strong>en</strong> a los espacios vacíos<br />

d<strong>el</strong> peine <strong>de</strong> columnas. No se observaron cambios<br />

significativos <strong>en</strong> la at<strong>en</strong>uación d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong><br />

experim<strong>en</strong>tos numéricos con escolleras<br />

permeables con impedancias m<strong>en</strong>ores al 50%. No<br />

se hicieron experim<strong>en</strong>tos con escolleras<br />

permeables con impedancias mayores al 70% <strong>por</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar que impedancias mayores se pued<strong>en</strong><br />

suplir con escolleras impermeables.<br />

A manera <strong>de</strong> ejemplo para ilustrar los resultados<br />

d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> propagación <strong>de</strong> olas se muestran<br />

cuatro registros sintéticos <strong>de</strong> <strong>oleaje</strong> (Figura 6),<br />

todos <strong>el</strong>los resultantes <strong>de</strong> <strong>oleaje</strong> con periodo <strong>de</strong><br />

15 segundos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> noroeste.<br />

Los cuatro registros <strong>de</strong> <strong>oleaje</strong> sintético que se<br />

muestran <strong>en</strong> la Figura 6 correspond<strong>en</strong> a una<br />

misma localidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo noroeste d<strong>el</strong><br />

interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>, y cada registro, como se indica<br />

<strong>en</strong> la figura, correspon<strong>de</strong> a cada una <strong>de</strong> las cuatro<br />

configuraciones d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> que se muestran <strong>en</strong> la


Ortiz Figueroa: Agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California: México Medidas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>uación<br />

Figura 5. Mod<strong>el</strong>o digital <strong>de</strong> la batimetría d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California. La escala <strong>de</strong> tonos indica la<br />

profundidad <strong>en</strong> metros: a) Configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1993; b) <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2006; c) con prolongación<br />

impermeable <strong>de</strong> la escollera principal; d) con prolongación permeable <strong>de</strong> la escollera principal.<br />

Figura 5. El <strong>oleaje</strong> <strong>de</strong> alta frecu<strong>en</strong>cia que se<br />

observa <strong>en</strong> Figura 6 es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> la<br />

superposición d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> incid<strong>en</strong>te con las<br />

múltiples reflexiones d<strong>el</strong> mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong>.<br />

Para comparar la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong>tre cada una<br />

<strong>de</strong> las configuraciones d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> se obtuvieron<br />

registros sintéticos <strong>de</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> 21 localida<strong>de</strong>s al<br />

interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>, registros similares al los que<br />

se muestran <strong>en</strong> la Figura 6. A partir <strong>de</strong> cada<br />

registro se calculó la altura significante o altura<br />

1/3 d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong>. Ésta se calcula como la altura<br />

promedio d<strong>el</strong> tercio <strong>de</strong> las olas más altas d<strong>el</strong><br />

registro.<br />

Los resultados <strong>de</strong> altura significante <strong>en</strong> las 21<br />

localida<strong>de</strong>s al interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> para <strong>oleaje</strong><br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> noroeste se muestran <strong>en</strong> la<br />

Figura 7. En la Figura 7a, que correspon<strong>de</strong> a la<br />

configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1993, se<br />

indica la altura significante d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

normalizada con la altura significante <strong>en</strong> la<br />

<strong>en</strong>trada d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>. En las Figuras 7b,c y d, se<br />

indica la altura significante r<strong>el</strong>ativa a la altura<br />

significante correspondi<strong>en</strong>te a cada una <strong>de</strong> las<br />

localida<strong>de</strong>s que se indican <strong>en</strong> la Figura 7a. La<br />

altura significante-r<strong>el</strong>ativa se calculó con la<br />

sigui<strong>en</strong>te ecuación:


GEOS, Vol. 29, No. 2<br />

Figura 6. Registros sintéticos <strong>de</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada correspondi<strong>en</strong>tes a cada una <strong>de</strong><br />

las cuatro configuraciones d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> que se indican <strong>en</strong> la Figura 5.<br />

(3)<br />

don<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>ta la altura significante <strong>en</strong> las<br />

localida<strong>de</strong>s j, para la configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> que<br />

se indica <strong>en</strong> las figuras 7k; (k = b, c, d).<br />

repres<strong>en</strong>ta la altura significante <strong>en</strong> las<br />

localida<strong>de</strong>s j para la configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> que<br />

se indica <strong>en</strong> la figura 7a. La altura significanter<strong>el</strong>ativa<br />

indica a su vez <strong>el</strong> <strong>por</strong>c<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

(+) o <strong>en</strong> su caso <strong>de</strong> disminución (-) <strong>de</strong> la altura<br />

significante con respecto a la altura significante<br />

correspondi<strong>en</strong>te que se indica <strong>en</strong> la Figura 7a. Por<br />

ejemplo, una altura significante r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> -100%<br />

indicaría la <strong>el</strong>iminación completa d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong>.<br />

Ninguna escollera es perfecta, <strong>por</strong> lo que los<br />

valores negativos no llegan a -100%.<br />

Cero <strong>por</strong> ci<strong>en</strong>to indica que no hay at<strong>en</strong>uación d<strong>el</strong><br />

<strong>oleaje</strong> con respecto al <strong>oleaje</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que se<br />

indica <strong>en</strong> Figura 7a. En contraste, los valores<br />

positivos indican que <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> es mayor que <strong>el</strong><br />

<strong>oleaje</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, es <strong>de</strong>cir, que la escollera está<br />

tra<strong>baja</strong>ndo al revés <strong>de</strong> lo planeado. A difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los valores negativos, los valores positivos<br />

pued<strong>en</strong> ser mayores al 100%, indicando <strong>en</strong> este<br />

caso que la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> es al m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> doble<br />

que la altura <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

Al igual que <strong>en</strong> la Figura 7, los resultados <strong>de</strong> altura<br />

significante para <strong>oleaje</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> suroeste<br />

se muestran <strong>en</strong> las figuras 8a,b,c y d.


Ortiz Figueroa: Agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California: México Medidas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>uación<br />

Figura 7. Resultados para olas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> noroeste: a) Altura significante d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> normalizada con la<br />

altura significante <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>; b) Altura significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante <strong>en</strong> a; c) Altura<br />

significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante <strong>en</strong> a. d) Altura significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante <strong>en</strong> a.<br />

Los resultados <strong>de</strong> altura significante d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

corroboran <strong>el</strong> análisis intuitivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

que la construcción <strong>de</strong> la cuarta escollera <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 2006 -configuración actual d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>-,<br />

aum<strong>en</strong>taría la agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> (Figura 7b). En<br />

esta figura se observa <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral un aum<strong>en</strong>to<br />

promedio <strong>de</strong> 24% <strong>en</strong> la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> con<br />

respecto a la configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1993. Para olas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> suroeste se<br />

observa un aum<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> 11% (Figura<br />

8b).<br />

La prolongación <strong>de</strong> la escollera principal con una<br />

escollera impermeable (Figura 7c) es la mejor<br />

solución al problema <strong>de</strong> agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong>.<br />

Esta escollera ti<strong>en</strong>e como efecto una reducción<br />

promedio <strong>de</strong> 55% <strong>en</strong> la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> con<br />

respecto a la configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

1993 y una reducción promedio <strong>de</strong> 79% con<br />

respecto a la configuración actual. Para olas<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> suroeste (Figura 8c), la<br />

at<strong>en</strong>uación es <strong>de</strong> 14% y 25% respectivam<strong>en</strong>te.


GEOS, Vol. 29, No. 2<br />

Los resultados que se muestran <strong>en</strong> la Figura 7d<br />

correspond<strong>en</strong> a la prolongación <strong>de</strong> la escollera<br />

principal con una escollera permeable con 70% <strong>de</strong><br />

impedancia. En esta figura se observa una<br />

reducción promedio <strong>de</strong> 37% <strong>en</strong> la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

con respecto a la configuración d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> <strong>en</strong><br />

1993 y una reducción promedio <strong>de</strong> 61% con<br />

respecto a la configuración actual. El efecto <strong>de</strong> la<br />

escollera permeable versus la escollera<br />

impermeable (Figuras 8c y 8d) es también<br />

al<strong>en</strong>tador cuando las olas provi<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>el</strong> suroeste.<br />

La escollera permeable reduce la altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong><br />

prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo <strong>por</strong>c<strong>en</strong>taje que la<br />

escollera impermeable y lo at<strong>en</strong>úa<br />

sustancialm<strong>en</strong>te con respecto a la configuración<br />

actual d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que los valores positivos (183%,<br />

117% y 117%) <strong>de</strong> altura significante r<strong>el</strong>ativa que<br />

se observan <strong>en</strong> la vecindad <strong>de</strong> la <strong>en</strong>trada d<strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong> <strong>en</strong> las Figuras 8b, 8c y 8d,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> al <strong>oleaje</strong> reflejado<br />

tanto <strong>por</strong> la cuarta escollera como <strong>por</strong> <strong>el</strong> espolón,<br />

cuando <strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> suroeste. En<br />

particular, <strong>en</strong> la Figura 8c, se pue<strong>de</strong> apreciar este<br />

efecto <strong>en</strong> tres localida<strong>de</strong>s consecutivas <strong>de</strong> sur a<br />

norte.<br />

El hecho <strong>de</strong> que la escollera permeable reduzca la<br />

altura d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> al interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> no<br />

solam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a la impedancia misma <strong>de</strong> la<br />

escollera, sino también a que la impedancia <strong>de</strong> la<br />

escollera inhibe la difracción d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Figura 8. Resultados para olas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> suroeste: a) Altura significante d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> normalizada con la<br />

altura significante <strong>en</strong> la <strong>en</strong>trada d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>; b) Altura significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante <strong>en</strong> a; c)<br />

Altura significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante <strong>en</strong> a; d) Altura significante-r<strong>el</strong>ativa a la altura significante<br />

<strong>en</strong> a.


Ortiz Figueroa: Agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong> Ens<strong>en</strong>ada, Baja California: México Medidas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>uación<br />

Figura 9. a) Instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ola se propaga más allá <strong>de</strong> la escollera impermeable; b) difer<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> agua a lo largo <strong>de</strong> la línea A - A'; c) instante <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ola se propaga más allá <strong>de</strong> la<br />

escollera permeable; d) difer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> agua a lo largo <strong>de</strong> la línea B - B'.<br />

extremo <strong>de</strong> la misma. Para explicar este<br />

mecanismo sutil, consi<strong>de</strong>remos primeram<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

caso una escollera impermeable y <strong>de</strong> un fr<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> ola avanzando hacia <strong>el</strong>la. En <strong>el</strong> instante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que una parte <strong>de</strong> la ola se refleja <strong>en</strong> la escollera,<br />

la otra parte <strong>de</strong> la ola avanza más allá <strong>de</strong> ésta,<br />

como se indica <strong>en</strong> la Figura 9a. En ese preciso<br />

instante se establece un gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> presión<br />

<strong>de</strong>bido a la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altura <strong>en</strong> la superficie<br />

d<strong>el</strong> agua a lo largo d<strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ola (Figura 9b),<br />

que fuerza a la ola a propagarse al interior d<strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> la escollera permeable, la<br />

ola que pasa a través <strong>de</strong> la escollera reduce su<br />

altura mi<strong>en</strong>tras que la otra parte <strong>de</strong> la ola avanza<br />

intacta más allá <strong>de</strong> la escollera (Figura 9c). En este<br />

caso, la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altura <strong>en</strong> la superficie d<strong>el</strong><br />

agua a lo largo d<strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la ola (Figura 9d) es<br />

m<strong>en</strong>or que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior y<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te es m<strong>en</strong>or <strong>el</strong> gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

presión que impulsa a ola difractada hacia <strong>el</strong><br />

interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>. Mi<strong>en</strong>tras que este proceso <strong>de</strong><br />

difracción ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo <strong>de</strong> la escollera<br />

permeable, la ola que pasa a través <strong>de</strong> ésta se<br />

difracta a la altura <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se une la escollera<br />

permeable con la escollera principal. El efecto<br />

conjunto <strong>de</strong> ambas difracciones es <strong>el</strong> <strong>de</strong> distribuir<br />

la <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> la ola incid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mayor lapso <strong>de</strong><br />

tiempo, como si dos tr<strong>en</strong>es <strong>de</strong> olas <strong>de</strong> igual<br />

período <strong>en</strong>traran al <strong>puerto</strong> con un <strong>de</strong>sfase<br />

constante, pero cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los con m<strong>en</strong>or<br />

altura que <strong>el</strong> que incidiría <strong>por</strong> difracción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> una escollera impermeable.<br />

A la par <strong>de</strong> los experim<strong>en</strong>tos numéricos para<br />

analizar la at<strong>en</strong>uación d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong><br />

Ens<strong>en</strong>ada, se realizaron experim<strong>en</strong>tos numéricos<br />

para estudiar la posibilidad <strong>de</strong> emplear, tanto


GEOS, Vol. 29, No. 2<br />

rompeolas impermeables, como permeables <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong> con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> proteger a<br />

las embarcaciones m<strong>en</strong>ores que atracan <strong>en</strong> los<br />

"peines" que se observan <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo norte d<strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong> <strong>en</strong> la Figura 4. En los resultados <strong>de</strong> los<br />

experim<strong>en</strong>tos numéricos se observó, como era <strong>de</strong><br />

esperarse, que al proteger al área <strong>de</strong> los peines se<br />

afectaba a difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong>bido a la reflexión<br />

total o parcial d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> los rompeolas<br />

sintéticos. En g<strong>en</strong>eral, se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar que<br />

cualquier modificación a la geometría d<strong>el</strong> interior<br />

d<strong>el</strong> <strong>puerto</strong>, ya sea para proteger algunas áreas o<br />

para construir nuevas marinas, <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> agitación <strong>por</strong><br />

<strong>oleaje</strong>.<br />

En resum<strong>en</strong>, los resultados <strong>de</strong> este trabajo<br />

muestran que <strong>en</strong> primer lugar es necesario<br />

at<strong>en</strong>uar la agitación <strong>por</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> todo <strong>el</strong><br />

<strong>puerto</strong> antes <strong>de</strong> construir nuevas marinas o<br />

escolleras para satisfacer necesida<strong>de</strong>s<br />

específicas.<br />

Martínez Díaz <strong>de</strong> León A. y Nava Button C., 1987.<br />

Estadísticas d<strong>el</strong> <strong>oleaje</strong> <strong>en</strong> las costas <strong>de</strong> Baja<br />

California. Re<strong>por</strong>te Técnico 87-04. Instituto<br />

<strong>de</strong> Investigaciones Oceanológicas,<br />

Universidad Autónoma <strong>de</strong> Baja California.<br />

Sepúlveda Nuñes, R., 2003. Variaciones<br />

Morfológicas <strong>de</strong> la Rada d<strong>el</strong> Puerto <strong>de</strong><br />

Ens<strong>en</strong>ada, B. C., a partir d<strong>el</strong> método <strong>de</strong><br />

fotografía aérea multitem<strong>por</strong>al (1935-<br />

2001). Tesis <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura, Facultad <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias Marinas, Universidad Autónoma<br />

<strong>de</strong> Baja California.<br />

Recepción d<strong>el</strong> manuscrito: 29 mayo <strong>de</strong> 2009<br />

Aceptación d<strong>el</strong> manuscrito: 31 agosto <strong>de</strong> 2009<br />

Al Consejo Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología<br />

(CONACYT, México) <strong>por</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to parcial<br />

<strong>de</strong> esta investigación mediante <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia Básica, CONACYT PCI 51457. Esta<br />

investigación se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong><br />

conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> colaboración d<strong>el</strong> CICESE con la<br />

Administración Portuaria Integral (API) <strong>de</strong><br />

Ens<strong>en</strong>ada, Baja California. También agra<strong>de</strong>zco los<br />

arbitrajes <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> Antonio González y otro<br />

revisor anónimo que ayudaron a lograr la versión<br />

final <strong>de</strong> este trabajo.<br />

Goto, C., Y. Ogawa, N. Shuto, and F. Imamura,<br />

1997. IUGG/IOC TIME Project: "Numerical<br />

Method of Tsunami Simulation with the<br />

Leap-Frog Scheme", Intergovernm<strong>en</strong>tal<br />

Oceanographic Commission of UNESCO,<br />

Manuals and Gui<strong>de</strong>s #35, Paris, 4 Parts.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!