evaluación temprana de la deficiencia del nitrógeno en ... - Cenicafé
evaluación temprana de la deficiencia del nitrógeno en ... - Cenicafé
evaluación temprana de la deficiencia del nitrógeno en ... - Cenicafé
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
420<br />
Junio<br />
<strong>de</strong> 2012<br />
Ger<strong>en</strong>cia Técnica /<br />
Programa <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica<br />
Fondo Nacional <strong>de</strong>l Café<br />
EVALUACIÓN TEMPRANA DE LA<br />
DEFICIENCIA DEL NITRÓGENO EN<br />
CAFÉ Y APLICACIONES<br />
El Nitróg<strong>en</strong>o (N) es uno <strong>de</strong> los nutri<strong>en</strong>tes que más limita <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los cultivos,<br />
<strong>de</strong>bido a que junto con el potasio son los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda por<br />
unidad <strong>de</strong> materia seca <strong>de</strong> los cultivos (3). En el fruto <strong>de</strong> café (alm<strong>en</strong>dra + pulpa +<br />
pergamino + mucí<strong>la</strong>go), <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> N es <strong>de</strong>l 30,94% (11), y hasta los 650<br />
días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> siembra <strong>la</strong> absorción varía <strong>en</strong>tre 8,55 a 19,36 g/p<strong>la</strong>nta (10).<br />
La efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> fertilizantes es alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 50% o m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong>bido a factores<br />
como lixiviación, <strong>de</strong>snitrificación, pérdidas por erosión y escorr<strong>en</strong>tía (8); <strong>en</strong> café se ha<br />
estimado que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> N, solo por vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> urea,<br />
varía <strong>en</strong>tre 30% y 35% (4), mi<strong>en</strong>tras que su pérdida por perco<strong>la</strong>ción varía <strong>en</strong>tre 23% y<br />
42%, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> suelo (1).
Autores<br />
Ci<strong>en</strong>cia, tecnología<br />
e innovación<br />
para <strong>la</strong> caficultura<br />
colombiana<br />
Víctor Hugo Ramírez-Builes<br />
Investigador Ci<strong>en</strong>tífico II<br />
Disciplina Fitotecnia<br />
Argemiro Miguel Mor<strong>en</strong>o-Berrocal<br />
Investigador Ci<strong>en</strong>tífico II<br />
Disciplina Fitotecnia<br />
Juan Carlos López-Ruiz<br />
Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigación<br />
Disciplina Fisiología<br />
C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Investigaciones<br />
<strong>de</strong> Café, C<strong>en</strong>icafé. Manizales,<br />
Caldas, Colombia.<br />
Edición:<br />
Sandra Mil<strong>en</strong>a Marín López<br />
Fotografías:<br />
Gonzalo Hoyos Sa<strong>la</strong>zar<br />
Diagramación:<br />
María <strong>de</strong>l Rosario Rodríguez L.<br />
Impr<strong>en</strong>ta:<br />
ISSN - 0120 - 0178<br />
La producción cafetera, al igual que<br />
otros r<strong>en</strong>glones <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura, es<br />
muy s<strong>en</strong>sible a cambios <strong>en</strong> el precio<br />
<strong>de</strong> los fertilizantes, un ejemplo <strong>de</strong> ello<br />
se observó <strong>en</strong> el año 2008, época<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que los fertilizantes tuvieron<br />
alzas hasta <strong>de</strong>l 336% (14), lo que<br />
condujo a una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />
fertilizantes <strong>en</strong> el sector cafetero <strong>de</strong><br />
330.253 tone<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el año 2007 a<br />
234.610 tone<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el año 2008 1 .<br />
De igual manera, uno <strong>de</strong> los retos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> este siglo es<br />
reducir <strong>la</strong> contaminación ambi<strong>en</strong>tal,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura contribuye con<br />
cerca <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> emisiones<br />
antropogénicas <strong>de</strong> oxido nitroso o<br />
nitrito (N 2<br />
O), consi<strong>de</strong>rado como un<br />
pot<strong>en</strong>te gas <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />
(15).<br />
Los factores m<strong>en</strong>cionados<br />
anteriorm<strong>en</strong>te han motivado el<br />
estudio, evaluación y <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> nuevas técnicas que ayu<strong>de</strong>n a<br />
hacer más efici<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong> los<br />
fertilizantes. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />
que permit<strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o (EUN) <strong>en</strong><br />
los cultivos se <strong>de</strong>stacan: i) Ajuste a<br />
<strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s aplicadas con base<br />
<strong>en</strong> estimaciones precisas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cultivo, por ejemplo,<br />
el uso <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> agricultura<br />
<strong>de</strong> precisión y uso <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong><br />
diagnóstico apropiadas y evaluadas<br />
localm<strong>en</strong>te; ii) Uso <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
nitrog<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> liberación l<strong>en</strong>ta o con<br />
inhibidores <strong>de</strong> nitrificación, <strong>la</strong>s cuales<br />
reduc<strong>en</strong> los procesos microbiales<br />
que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> N 2<br />
O;<br />
iii) Aplicación <strong>de</strong> N, cuando éste sea<br />
m<strong>en</strong>os susceptible a pérdidas, como<br />
vo<strong>la</strong>tilización, lixiviación y fijación;<br />
iv) Aplicación <strong>de</strong>l N <strong>de</strong> manera<br />
precisa <strong>en</strong> el suelo para que esté sea<br />
fácilm<strong>en</strong>te disponible para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta,<br />
<strong>en</strong>tre otras (13).<br />
El propósito <strong>de</strong> este avance es<br />
pres<strong>en</strong>tar resultados <strong>de</strong> investigación<br />
que contribuyan a mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el cultivo<br />
<strong>de</strong> café <strong>en</strong> Colombia, a partir <strong>de</strong><br />
técnicas <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> precisión,<br />
y más específicam<strong>en</strong>te, a partir el<br />
uso <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sores basados <strong>en</strong> índices<br />
espectrales. Para este caso, se usó<br />
el medidor portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> o<br />
clorofilómetro (SPAD-502; Spectrum<br />
Technologies, Figura 1), el cual<br />
Los trabajos suscritos por el personal<br />
técnico <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />
Investigaciones <strong>de</strong> Café son parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones realizadas por<br />
<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Cafeteros<br />
<strong>de</strong> Colombia. Sin embargo, tanto <strong>en</strong><br />
este caso como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> personas no<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a este C<strong>en</strong>tro, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />
emitidas por los autores son <strong>de</strong> su<br />
exclusiva responsabilidad y no expresan<br />
necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Entidad.<br />
Manizales, Caldas, Colombia<br />
Tel. (6) 8506550 Fax. (6) 8504723<br />
A.A. 2427 Manizales<br />
www.c<strong>en</strong>icafe.org<br />
Figura 1. Medidor portátil <strong>de</strong><br />
clorofi<strong>la</strong> o clorofilómetro (SPAD-<br />
502; Spectrum Technologies).<br />
1<br />
Comunicado <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa, Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Cafeteros <strong>de</strong> Colombia, Enero 21<br />
<strong>de</strong> 2010.<br />
2
directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo, estima una conc<strong>en</strong>tración re<strong>la</strong>tiva<br />
<strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong>, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmitancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja a dos<br />
longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda -600 a 700 y 400 a 500 nanómetros<br />
(5). Como resultado se obti<strong>en</strong>e una lectura <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s<br />
re<strong>la</strong>tivas, que a su vez son proporcionales a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
clorofi<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> N foliar.<br />
El criterio para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>temprana</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
N se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el tejido y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
cultivo (16). Entre <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />
zona a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> su disponibilidad (Figura 2), se ubica<br />
<strong>la</strong> zona <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración crítica, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual no<br />
hay respuesta <strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to, o zona<br />
<strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración mínima <strong>de</strong>l nutri<strong>en</strong>te que<br />
se corre<strong>la</strong>ciona con el máximo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o crecimi<strong>en</strong>to.<br />
De <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración crítica hacia abajo se inicia <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> un punto intermedio <strong>en</strong>tre ésta y <strong>la</strong> zona<br />
<strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuada disponibilidad se ubica <strong>la</strong> zona marginal,<br />
también l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> “hambre escondida”, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l nutri<strong>en</strong>te afecta el<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, pero los síntomas <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia no son<br />
visibles, <strong>de</strong> igual forma se pres<strong>en</strong>ta una zona marginal<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuada disponibilidad y<br />
<strong>la</strong> zona <strong>de</strong> toxicidad.<br />
A <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> toxicidad, se le ha prestado m<strong>en</strong>or at<strong>en</strong>ción,<br />
pero es igualm<strong>en</strong>te importante porque pue<strong>de</strong> reducir<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to como resultado <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sequilibrio<br />
nutricional, sea por una aplicación excesiva o falta <strong>de</strong><br />
otro elem<strong>en</strong>to.<br />
100<br />
Zona<br />
marginal<br />
Zona a<strong>de</strong>cuada<br />
Zona<br />
marginal<br />
R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to Pot<strong>en</strong>cial (%)<br />
50<br />
Zona <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
“Hambre escondida”<br />
Conc<strong>en</strong>traciones críticas<br />
Zona <strong>de</strong> toxicidad<br />
0<br />
Defici<strong>en</strong>cia<br />
Toxicidad<br />
Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l nutrim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el tejido<br />
Figura 2. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l nutrim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los tejidos (9, 16).<br />
Métodos<br />
Durante dos años, <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> C<strong>en</strong>icafé La Granja<br />
(Chinchiná, Caldas) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Experim<strong>en</strong>tal<br />
Paraguaicito (Bu<strong>en</strong>avista, Quindío), se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />
difer<strong>en</strong>tes experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se sembraron almácigos<br />
que cont<strong>en</strong>ían suelo y ar<strong>en</strong>a, con dosis creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> N<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0% a 150% <strong>de</strong> <strong>la</strong> dosis recom<strong>en</strong>dada por p<strong>la</strong>nta<br />
(12), con el propósito <strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s lecturas re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida con el s<strong>en</strong>sor<br />
portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> (SPAD-502) <strong>en</strong> el campo y los valores<br />
<strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, tanto <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> como<br />
<strong>de</strong> N foliar.<br />
De igual manera, se marcaron hojas antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aplicaciones <strong>de</strong> N y se tomaron <strong>la</strong>s lecturas <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong><br />
varios días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización, con el fin <strong>de</strong><br />
conocer el tiempo <strong>de</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización con N, y<br />
<strong>de</strong>finir un criterio para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fertilización nitrog<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> café. La fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />
comercial empleada fue urea (46% N), y <strong>la</strong> nutrición con<br />
los nutrim<strong>en</strong>tos restantes fue simi<strong>la</strong>r para toda <strong>la</strong> unidad<br />
experim<strong>en</strong>tal.<br />
Avances Tecnicos<br />
3
Resultados<br />
Se <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s lecturas <strong>de</strong><br />
clorofi<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva obt<strong>en</strong>idas con el equipo SPAD-502 y<br />
<strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> total medida <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, empleando <strong>la</strong><br />
metodología <strong>de</strong>scrita por López (6), lo que significa que<br />
cada unidad <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida por el SPAD-<br />
502 equivale a 0,0945 mg/L <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> total <strong>en</strong> hojas<br />
<strong>de</strong> café. Los límites <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong>l SPAD-502 obt<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo son: inferior 22,5 y superior 73,4 unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> SPAD-502 (Figura 3).<br />
Se observó una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s lecturas <strong>de</strong><br />
clorofi<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tivas obt<strong>en</strong>idas con el SPAD-502 y <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o foliar, indicando que cada<br />
unidad <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida por el SPAD-502<br />
es equival<strong>en</strong>te a 0,045% <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o total <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong><br />
café <strong>en</strong> base seca, y los límites <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong>s<br />
lecturas <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> con el SPAD-502 son: inferior 23<br />
unida<strong>de</strong>s y superior 71 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> SPAD-502 (Figura<br />
4).<br />
Aplicaciones prácticas<br />
Detección Temprana <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> N <strong>en</strong> café. Una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aplicaciones prácticas propuestas <strong>en</strong> este trabajo para<br />
el s<strong>en</strong>sor portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> (SPAD-502), es <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />
<strong>temprana</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> N <strong>en</strong> café, lo que significa que<br />
con este equipo se pue<strong>de</strong> inferir si una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> café ti<strong>en</strong>e<br />
niveles a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, que asegur<strong>en</strong> su máxima<br />
expresión productiva, o si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta pres<strong>en</strong>ta condiciones<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia no <strong>de</strong>tectable <strong>de</strong> forma visual pero que<br />
pueda convertirse <strong>en</strong> factor limitante <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción,<br />
estado conocido como <strong>de</strong> “hambre escondida”. Para café<br />
se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s lecturas <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> con el SPAD-<br />
502 que pue<strong>de</strong>n estar indicando el estado <strong>de</strong> “hambre<br />
escondida” y que facilitarían <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>temprana</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 44 y 60 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong><br />
(Figura 5).<br />
Clorofi<strong>la</strong> (mg/L)<br />
8,0<br />
7,0<br />
6,0<br />
5,0<br />
4,0<br />
3,0<br />
2,0<br />
1,0<br />
Clorofi<strong>la</strong> (mg/L)= 0,0945(Lectura SPAD-502) - 0,2503<br />
R 2 = 0,9112<br />
Clorofi<strong>la</strong> Total<br />
0,0<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
Lectura Clorofilómetro (SPAD-502)<br />
Figura 3. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>la</strong>s lecturas obt<strong>en</strong>idas<br />
con el s<strong>en</strong>sor portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> o clorofilómetro<br />
(SPAD-502) y <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />
Figura 4. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s lecturas obt<strong>en</strong>idas con el<br />
s<strong>en</strong>sor portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> o clorofilómetro (SPAD-502)<br />
y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o foliar <strong>en</strong> base seca.<br />
Nitróg<strong>en</strong>o Foliar (%)<br />
4,5<br />
4,0<br />
3,5<br />
3,0<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
N Foliar (%)= 0,045(Lectura SPAD-502) + 0,2653<br />
R 2 = 0,70<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80<br />
Lectura Clorofilómetro (SPAD-502)<br />
4
Defici<strong>en</strong>te con<br />
síntomas<br />
Defici<strong>en</strong>te<br />
Marginal<br />
"Hambre escondida"<br />
A<strong>de</strong>cuado<br />
Figura 5. Rangos <strong>de</strong> color y equival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lecturas <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>idas con el equipo (SPAD-502) <strong>en</strong> hojas<br />
<strong>de</strong> café sometidas a dosis creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> N.<br />
De acuerdo a <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones foliares críticas <strong>de</strong> N<br />
<strong>en</strong> café, reportadas por difer<strong>en</strong>tes autores (2, 7, 9, 17,<br />
18), se propone el sigui<strong>en</strong>te rango <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong><br />
obt<strong>en</strong>ido con el SPAD-502 (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada.<br />
Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>sor portátil<br />
<strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> (SPAD-502), es evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fertilización nitrog<strong>en</strong>ada. Se corroboró que el SPAD-502<br />
es útil para evaluar <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización con N,<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> café sembradas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong> río <strong>la</strong>vada<br />
y <strong>en</strong> suelo con materia orgánica (M.O = 8,6% y pH<br />
= 4,7), se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
dosis creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2,5; 5,0; 7,5; 10,0;<br />
12,5 y 15,0 g/p<strong>la</strong>nta, con respecto al testigo sin N, para<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas establecidas <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los sustratos<br />
evaluados (Tab<strong>la</strong> 2).<br />
Respecto al tiempo <strong>de</strong> respuesta, se observa que <strong>en</strong> suelos<br />
pobres (por ejemplo, suelos muy ar<strong>en</strong>osos), <strong>la</strong> respuesta<br />
a <strong>la</strong> fertilización con N se estabiliza aproximadam<strong>en</strong>te<br />
a los 25 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> los suelos orgánicos <strong>la</strong> respuesta se estabiliza<br />
aproximadam<strong>en</strong>te a los 32 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización<br />
(Tab<strong>la</strong> 3), lo anterior significa que <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fertilización <strong>en</strong> café pue<strong>de</strong> medirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas, <strong>en</strong>tre el<br />
tercer y cuarto par <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> rama marcadas (tercer<br />
a cuarto par <strong>de</strong> hojas), <strong>en</strong>tre los 35 y 50 días <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Rangos a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> N foliar <strong>en</strong> café y sus equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> clorofi<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>idas<br />
con el SPAD-502.<br />
Categoría<br />
Defici<strong>en</strong>te<br />
Marginal<br />
A<strong>de</strong>cuado<br />
Conc<strong>en</strong>tración foliar <strong>de</strong> N<br />
(%)<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Comparación <strong>en</strong>tre dosis <strong>de</strong> N y lecturas con el equipo SPAD-502 <strong>en</strong><br />
p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> café sembradas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a y <strong>en</strong> suelo.<br />
Tratami<strong>en</strong>to con<br />
urea<br />
(g/p<strong>la</strong>nta)<br />
Promedio <strong>de</strong> lectura<br />
SPAD <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a<br />
Promedio <strong>de</strong> lectura<br />
SPAD <strong>en</strong> suelo<br />
0,0 39,55 a 50,56 a<br />
2,5 54,01 c 62,55 d<br />
5,0 62,81 d 60,17 cd<br />
7,5 54,22 c 62,34 d<br />
10,0 51,42 bc 58,26 bc<br />
12,5 47,22 b 55,80 b<br />
15,0 48,95 bc 57,61 bc<br />
DMS 6,11 3,70<br />
Letras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre promedios indican difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te<br />
significativas (DMS, 5%).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura SPAD registrada <strong>en</strong> hojas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> café <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un año <strong>de</strong><br />
edad cultivadas <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>a y suelo.<br />
Días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fertilización<br />
Promedio <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong><br />
con el SPAD - ar<strong>en</strong>a<br />
Días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Fertilización<br />
Promedio <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong><br />
con el SPAD - suelo<br />
4<br />
46,64 a<br />
0<br />
48,34 a<br />
11<br />
46,54 ab<br />
8<br />
52,11 b<br />
18<br />
50,72 bc<br />
15<br />
56,51 c<br />
25<br />
55,56 c<br />
22<br />
58,66 c<br />
31<br />
55,37 c<br />
32<br />
62,73 d<br />
46<br />
55,18 c<br />
43<br />
63,84 d<br />
--<br />
--<br />
50<br />
65,09 d<br />
DMS 5,61207 DMS 3,70075<br />
Letras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre promedios indican difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas (DMS, 5%-Prueba<br />
<strong>de</strong> Fisher).<br />
Procedimi<strong>en</strong>to para hacer <strong>la</strong>s lecturas con el SPAD-502. Si el objetivo es monitorear el estado <strong>de</strong> nutrición<br />
nitrog<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> el cultivo <strong>de</strong> café empleando el s<strong>en</strong>sor portátil <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> SPAD-502, se recomi<strong>en</strong>da:<br />
• Hacer <strong>la</strong>s lecturas <strong>en</strong>tre el tercer y cuarto par <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> rama<br />
• Dividir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> tres tercios y hacer dos lecturas <strong>en</strong> cada tercio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>dos opuestos<br />
• Las lecturas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerse antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización, <strong>de</strong> cuatro a seis meses antes <strong>de</strong> cada cosecha y <strong>en</strong><br />
hojas libres <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
6
Si el objetivo es evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada se recomi<strong>en</strong>da:<br />
• Dividir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> tres tercios (superior, medio e inferior), tomar una rama <strong>de</strong> cada tercio y <strong>de</strong> cada<br />
rama tomar <strong>en</strong>tre el tercer y cuarto par <strong>de</strong> hojas<br />
• Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización o el día <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización tomar lecturas con el SPAD-502, como lectura inicial<br />
y marcar <strong>la</strong>s hojas con cinta <strong>de</strong> color<br />
• Después <strong>de</strong> los 35 días, y si ha habido bu<strong>en</strong>a disponibilidad hídrica, tomar lecturas <strong>en</strong> los pares <strong>de</strong> hojas<br />
marcadas con <strong>la</strong> cinta, y evaluar por p<strong>la</strong>nta, por surco o por lote, si los niveles <strong>de</strong> SPAD-502 alcanzan<br />
los valores a<strong>de</strong>cuados propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, <strong>en</strong> caso contrario pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> fertilización no<br />
fue eficaz, y <strong>de</strong>bería hacerse un refuerzo <strong>de</strong> lo mismo.<br />
Señor caficultor<br />
La fertilización <strong>de</strong> los cafetales es importante porque permite mant<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong><br />
estado <strong>de</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, garantiza <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> tejido nuevo para <strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te cosecha y el a<strong>de</strong>cuado ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> los frutos. Fertilizar tres meses antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha garantiza un a<strong>de</strong>cuado ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> los frutos, y permita mant<strong>en</strong>er el<br />
pot<strong>en</strong>cial productivo <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Literatura citada<br />
1.ARIAS, S.E. 2008. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> textura <strong>de</strong>l suelo sobre <strong>la</strong>s<br />
pérdidas por lixiviación <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, fósforo, y potasio<br />
aplicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> fertilización. Tesis <strong>de</strong> grado <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iero<br />
Agrónomo. Universidad <strong>de</strong> Caldas. Manizales. 96p.<br />
2.CENTRO NACIONAL DE INVESTIGACIONES DEL CAFÉ-<br />
CENICAFÉ.2011. Evaluación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y dosis<br />
<strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> café. Informe<br />
anual.147p.<br />
3.IFA-INTERNATIONAL FERTILIZER ASSOCIATION.1992. World<br />
Fertilizer Use. Manual. Editing by: D.J. Halliday & M.E.<br />
Tr<strong>en</strong>kel. Germany.632p.<br />
4.LEAL, V. L.A.; SALAMANCA, J.A.; SADEGHIAN, K. S. 2007.<br />
Pérdidas <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o por vo<strong>la</strong>tilización <strong>en</strong> cafetales <strong>en</strong><br />
etapa productiva. C<strong>en</strong>icafé 58(3): 216-226.<br />
5.LOH, C.W.F.; GRABOSKY,J.C.; BASSUK, L.N. 2002. Using<br />
the SPAD-502 meter to asses chlorophyll and nitrog<strong>en</strong><br />
cont<strong>en</strong>t of B<strong>en</strong>jamin Fig and Cottonwood leaves. Florida<br />
Agriculture Experim<strong>en</strong>t Station Journal Series.12(4).<br />
October-December:682-686.<br />
6.LOPEZ, R.J.C. 2009. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l<br />
Nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Coffea arabica L. Tesis <strong>de</strong> Maestro <strong>en</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> producción agropecuarias. Universidad <strong>de</strong><br />
Caldas/Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Agropecuarias, Manizales.<br />
87p.<br />
7.MALAVOLTA, E. VITTI, G.C.; OLIVEIRA,S.A. 1997. Avaliacao<br />
do estado nutricional das p<strong>la</strong>ntas: principios e<br />
aplicaciones. Piracicaba/POTAFOS. 2 ed .319p<br />
8.NEWBOULD, P.1989.The use of nitrog<strong>en</strong> fertilizer in<br />
agriculture. Where do we go practically and ecologically.<br />
P<strong>la</strong>nt Soil. 115:297-311.<br />
9.REUTER, D.J.; ROBINSON, J.B. 1997. P<strong>la</strong>n analysis and<br />
interpretation manual. CSIRO Publishing. Collingwood,<br />
Australia. 572p.<br />
10.RIAÑO, H.N.M.; ARCILA, P.J.; JARAMILLO, R.A.; CHAVES,<br />
C.B. 2004. Acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materia seca y extracción<br />
<strong>de</strong> nutrim<strong>en</strong>tos por Coffea arabica L. cv. Colombia <strong>en</strong><br />
tres localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona cafetera c<strong>en</strong>tral. C<strong>en</strong>icafé<br />
55(4):265-276.<br />
11.SADEGHIAN, K. S.; MEJÍA M.,B.; ARCILA, P.J. 2007.<br />
composición elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los frutos <strong>de</strong> café y extracción<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> cosecha. Avances Técnicos C<strong>en</strong>icafé<br />
No 364. 8p.<br />
12.SADEGHIAN, K. S.2008. Fertilidad <strong>de</strong>l suelo y nutrición<br />
<strong>de</strong>l café <strong>en</strong> Colombia: Guía práctica. C<strong>en</strong>icafé, Boletín<br />
Técnico No 32. 43p.<br />
13.SAMBORSKI, S.M.; TREMBLAY, N.; FALLON, E. 2009.<br />
Strategies to make use of p<strong>la</strong>nt s<strong>en</strong>sors-based diagnostic<br />
Avances Tecnicos<br />
7
information for nitrog<strong>en</strong><br />
recomm<strong>en</strong>dations. Agronomy<br />
Journal 101(4):800-816.<br />
14.SISEMA DE INFORMACIÓN DE<br />
PRECIOS DEL SECOTOR<br />
AGROPECUARIO-SIPSA.<br />
Fósforo ¿Qué está pasando <strong>en</strong> el<br />
mundo. Boletin M<strong>en</strong>saual. No 9<br />
Vol.7.39p.<br />
15.SMITH, P., D. MARTINO, Z. CAI,<br />
D. GWARY, H. JANZEN, P.<br />
KUMAR, B. MCCARL, S.<br />
OGLE, F. O’MARA, C. RICE, B.<br />
SCHOLES, O. SIROTENKO,2007:<br />
Agriculture. In Climate Change<br />
2007: Mitigation. Contribution<br />
of Working Group III to the<br />
Fourth Assessm<strong>en</strong>t Report of<br />
the Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel on<br />
Climate Change [B. Metz, O.R.<br />
Davidson, P.R. Bosch, R. Dave,<br />
L.A. Meyer (eds)], Cambridge<br />
University Press, Cambridge,<br />
United Kingdom and New York,<br />
NY, USA.<br />
16.TAIZ, L.; ZEIGER,E. 1998. P<strong>la</strong>nt<br />
Physiology. Sinauer Associates,<br />
Inc., Publisher. Sun<strong>de</strong>r <strong>la</strong>nd,<br />
Massachusetts. Second<br />
Edition.792p.<br />
17.VALENCIA, A.G.; ARCILA, P.J. 1977.<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización con N, P,<br />
K <strong>en</strong> tres niveles <strong>de</strong> composición<br />
mineral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l cafeto.<br />
C<strong>en</strong>icafé.28(4):119-138.<br />
18.VALENCIA, A.G. 1999. Fisiología,<br />
Nutrición y Fertilización <strong>de</strong>l<br />
cafeto. Chinchiná (Colombia),<br />
Agroisumos <strong>de</strong>l café S.A-<br />
CENICAFÉ.94p.<br />
©FNC-C<strong>en</strong>icafé<br />
8