11.07.2015 Views

Cómo apoyar al cuidador de un enfermo en el final de la vida

Cómo apoyar al cuidador de un enfermo en el final de la vida

Cómo apoyar al cuidador de un enfermo en el final de la vida

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PSICOONCOLOGÍA. Vol. 5, Núm. 2-3, 2008, pp. 359-381CÓMO APOYAR AL CUIDADOR DE UN ENFERMO EN EL FINAL DELA VIDAWilson Astudillo*, Carm<strong>en</strong> M<strong>en</strong>dinueta** y Patricia Granja**** C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Bi<strong>de</strong>bieta-La Paz <strong>de</strong> San Sebastián*** C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Alza San Sebastián***** Universidad Católica <strong>de</strong> Quito***“No es <strong>un</strong> hombre más que otro si no hace más que otro”.Don Quijote, I, Capt. 18Resum<strong>en</strong>El <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong>be ser objeto <strong>de</strong> <strong>un</strong>a especi<strong>al</strong> protecciónpor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad, no sóloporque es <strong>el</strong> último es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> <strong>un</strong>a ca<strong>de</strong>na<strong>de</strong> solidaridad sino también porque necesitadiversos apoyos para ayudar <strong>al</strong> que sufre <strong>un</strong>pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to progresivo a sobr<strong>el</strong>levar mejoresta etapa, a re<strong>en</strong>contrarse consigo mismo ya afrontar <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> paz. Para que <strong>el</strong>lo suceda,<strong>el</strong> equipo sanitario <strong>de</strong>berá reconocerlecomo parte <strong>de</strong> <strong>un</strong> triángulo terapéutico – familia–paci<strong>en</strong>te y equipo– y ser s<strong>en</strong>sible a susproblemas, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a actitud proactiva<strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to para ayudarle a com<strong>un</strong>icarsebi<strong>en</strong> con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, a formarse para sucuidado, a prev<strong>en</strong>ir y resolver sus numerososproblemas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> agotami<strong>en</strong>to, y a darle<strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a red socio-sanitaria que lepermita también satisfacer sus propias necesida<strong>de</strong>sfísicas y emocion<strong>al</strong>es sin ais<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> susotros seres queridos.P<strong>al</strong>abras c<strong>la</strong>ve: Fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, <strong>cuidador</strong>,cuidados p<strong>al</strong>iativos, necesida<strong>de</strong>s formativas,síndrome <strong>de</strong> estar quemado, búsqueda <strong>de</strong>s<strong>en</strong>tido.AbstractThe one who takes care of a pati<strong>en</strong>t duringthe <strong>en</strong>d of his life, must be especi<strong>al</strong>ly protectedby its comm<strong>un</strong>ity, not only as he is the <strong>la</strong>stand stronger link of a chain of solidarity butbecause will <strong>al</strong>so need soci<strong>al</strong> support in or<strong>de</strong>rto take care the one who is suffering, thiswill <strong>al</strong>low him to <strong>en</strong>dure this process, facinghis own re<strong>al</strong>ity and <strong>en</strong>abling to face <strong>de</strong>ath inpeace. For these objectives to be reached, thehe<strong>al</strong>th team must recognize the caregiver as apart of a therapeutic triangle in which family–the pati<strong>en</strong>t– and physician– are one <strong>un</strong>it;maintaining <strong>al</strong>l the time a constant proactiveattitu<strong>de</strong> to comm<strong>un</strong>icate with the pati<strong>en</strong>t,through a process of education that improveshis caring skills, i<strong>de</strong>ntifying and resolvingpot<strong>en</strong>ti<strong>al</strong> problems and <strong>de</strong>fining strategiesthat would satisfy care giver’s needs with thesupport of a soci<strong>al</strong> – sanitary network.Key words: The <strong>en</strong>d of life, carers, p<strong>al</strong>liativecare, education needs, burnout, searchfor meaning.Correspon<strong>de</strong>ncia:Wilson AstudilloC<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Bi<strong>de</strong>bieta.Paseo Julio Urquijo, 24.20016 San SebastiánE-mail: wastu@eusk<strong>al</strong>net.net


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 361En nuestra cultura <strong>la</strong> familia es <strong>un</strong>ag<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> que acostumbra a rec<strong>la</strong>marpara sí <strong>un</strong>a autonomía tot<strong>al</strong> y <strong>un</strong>cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado re<strong>al</strong> mi<strong>en</strong>traspue<strong>de</strong> ejercer <strong>un</strong> patern<strong>al</strong>ismo puroy duro con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, no si<strong>en</strong>do raroque llegue a bloquear <strong>un</strong> acercami<strong>en</strong>tomutuo <strong>en</strong>tre éste y su médico. Es compr<strong>en</strong>sibleque <strong>la</strong> familia t<strong>en</strong>ga miedo <strong>al</strong>as consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> información si<strong>de</strong>be sobr<strong>el</strong>levar<strong>la</strong> luego <strong>en</strong> solitario (5) .El temor y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión resultante impi<strong>de</strong>no dificultan todo <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> adaptacióna <strong>la</strong> muerte, por lo que es mejorhab<strong>la</strong>r con los familiares sobre sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tosy preocupaciones y obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong><strong>el</strong>los <strong>un</strong>as bu<strong>en</strong>as razones para no <strong>de</strong>cir<strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>la</strong> verdad, tras establecer <strong>el</strong>coste emocion<strong>al</strong> y <strong>el</strong> efecto que ti<strong>en</strong>esobre <strong>el</strong>los. Se hab<strong>la</strong>rá con <strong>la</strong> familia sobrecómo influye <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> susdifer<strong>en</strong>tes miembros y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>esforzarse por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no todosaceptan por igu<strong>al</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>lproceso. Así, mi<strong>en</strong>tras <strong>un</strong>os se manti<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> negación, otros pue<strong>de</strong>n estar<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> aceptación, hecho que esnatur<strong>al</strong> y compr<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>mayor o m<strong>en</strong>or cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personasa su ser querido. Conocer este hecholes ayudará a aceptarse y <strong>apoyar</strong>se mutuam<strong>en</strong>te.Por este motivo, se procuraráestablecer con <strong>el</strong>los <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong> principio<strong>un</strong> diálogo que les permita mejorar <strong>la</strong>compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>(i<strong>de</strong>ntificar y reconocer), hab<strong>la</strong>rsobre sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y preocupacionescon <strong>el</strong> equipo, y a éste <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong>sobrecarga <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong>, a través <strong>de</strong>lempleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esc<strong>al</strong>a Zarit (6) .Los miembros <strong>de</strong>l equipo pue<strong>de</strong>nfacilitar <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>en</strong>tre los familiaresy <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y ayudar a <strong>de</strong>rribar<strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación, <strong>la</strong> conspiración<strong>de</strong> sil<strong>en</strong>cio, que afectan <strong>al</strong> cuidado<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Por <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong>su situación, tanto <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> como sufamilia su<strong>el</strong><strong>en</strong> estar muy p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>todo lo que pasa a su <strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor porqueviv<strong>en</strong> <strong>un</strong>a gran cantidad <strong>de</strong> emocionesnegativas <strong>de</strong> angustia o sufrimi<strong>en</strong>to; <strong>de</strong>ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cuidar los <strong>de</strong>t<strong>al</strong>les<strong>de</strong> cómo se hab<strong>la</strong> y <strong>de</strong> que <strong>el</strong> trato <strong>al</strong><strong><strong>en</strong>fermo</strong> y a su familia procure ser máscálido y más cercano que n<strong>un</strong>ca, porquees posible hacer daño sin querer concom<strong>en</strong>tarios ban<strong>al</strong>es que pue<strong>de</strong>n serm<strong>al</strong>interpretados (2) . En ocasiones, sus<strong>de</strong>seos <strong>de</strong> <strong>un</strong> cambio pue<strong>de</strong>n ser tanfuertes que cuestiones sin importanciase m<strong>al</strong>interpret<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>erando sin quererf<strong>al</strong>sas esperanzas. No siempre es posibleevitarlo porque como dice Aristót<strong>el</strong>es,“<strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer y <strong>el</strong> dolor excesivo, turban<strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to”. La <strong>en</strong>fermedadgrave golpea brut<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> ya su familia y ante <strong>el</strong><strong>la</strong> , <strong>la</strong> perspectivavit<strong>al</strong> cambia, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l tiempose <strong>al</strong>tera y <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> lo que esprioritario, importante o no varia tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te;compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo <strong>de</strong> verdad es loque conducirá <strong>al</strong> imprescindible cambio<strong>en</strong> <strong>la</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los profesion<strong>al</strong>es(3) . Sólo <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>icación empáticay compr<strong>en</strong>siva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong> <strong>al</strong>gún mom<strong>en</strong>tose explicit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias y sehagan aflorar los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos negativosfacilita que se pueda ofrecer compañía,ayuda o consu<strong>el</strong>o, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te si sequiere at<strong>en</strong>uar <strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “<strong>de</strong>s”:<strong>de</strong>sasosiego, <strong>de</strong>sánimo, <strong>de</strong>so<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>s<strong>al</strong>i<strong>en</strong>to,<strong>de</strong>sgracia, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto, <strong>de</strong>sazón,<strong>de</strong>sconcierto, <strong>de</strong>samparo y <strong>de</strong>sconfianzaque les afecta <strong>en</strong> esta situación (3) . Seha <strong>de</strong>mostrado que <strong>un</strong> protocolo norm<strong>al</strong>izado<strong>de</strong> escucha activa y diez minutosextras <strong>de</strong> interacción a<strong>de</strong>cuada<strong>en</strong>tre los profesion<strong>al</strong>es y los familiarescontribuy<strong>en</strong> a at<strong>en</strong>uar s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>tesu sufrimi<strong>en</strong>to. No es tan importante <strong>el</strong>tiempo absoluto que dure <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevistasino <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> ser escuchados y <strong>la</strong>coher<strong>en</strong>cia que muestran los distintosmiembros <strong>de</strong> <strong>un</strong> equipo.


362 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.Preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y<strong>cuidador</strong>esEn <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad crónica <strong>la</strong> familiati<strong>en</strong><strong>de</strong> a aglutinarse o a <strong>de</strong>sintegrarse,por lo que <strong>de</strong>bemos i<strong>de</strong>ntificar precozm<strong>en</strong>t<strong>el</strong>os riesgos, los problemas quepres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, para abordarlos lo antesposible (7) . El grupo ha <strong>de</strong> reestructurarse<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo soci<strong>al</strong> para asumir <strong>la</strong>stareas que anteriorm<strong>en</strong>te re<strong>al</strong>izaba <strong>el</strong><strong><strong>en</strong>fermo</strong>, más aún si éste es <strong>el</strong> cabeza<strong>de</strong> familia, situación que provoca <strong>en</strong>muchas ocasiones efectos negativos <strong>en</strong><strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> lo ati<strong>en</strong><strong>de</strong> con <strong>de</strong>terioroeconómico (reducción o pérdida<strong>de</strong> trabajo), m<strong>al</strong>estar emocion<strong>al</strong> y cambios<strong>en</strong> su s<strong>al</strong>ud, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te cuando<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>came y necesite másayudas. Su <strong>de</strong>terioro progresivo y <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> los síntomas no contro<strong>la</strong>dossatisfactoriam<strong>en</strong>te (anorexia, cansancio,<strong>de</strong>bilidad, dificultad y dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> movilización)ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser factores importantes<strong>de</strong> preocupación para los familiares.Un diálogo constructivo con <strong>el</strong>lospue<strong>de</strong> facilitar <strong>un</strong> acuerdo sobre cómoactuar con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> y, a <strong>la</strong> vez que s<strong>el</strong>e ofrece ayuda o consu<strong>el</strong>o, favorece suacercami<strong>en</strong>to y reduce su aflicción. (vertab<strong>la</strong> 1).Muchos <strong>de</strong> los problemas que se <strong>de</strong>tectan<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te provi<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones emocion<strong>al</strong>esy soci<strong>al</strong>es que viv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, e influy<strong>en</strong><strong>de</strong> forma significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedady <strong>en</strong> <strong>la</strong> ansiedad que les acompaña(9)) Así , <strong>en</strong> <strong>un</strong> estudio cat<strong>al</strong>án (10) se<strong>en</strong>contró que los aspectos psicosoci<strong>al</strong>es<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (83%) y los síntomasfísicos (17%), eran más importantespara <strong>la</strong>s familias, mi<strong>en</strong>tras <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>parecían preocuparle más estos últimos(67,4%) <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los psicosoci<strong>al</strong>es(32,6%). Los paci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, <strong>de</strong>seaninformación m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>da queTab<strong>la</strong> 1. Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> (7,8)• Tiempo• Información a<strong>de</strong>cuada sobre <strong>el</strong> proceso que afecta <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> y su posibleevolución• Mejorar su com<strong>un</strong>icación• Facilitar su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>• Saber organizar su tiempo y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>de</strong>legar tareas• V<strong>al</strong>orar los recursos <strong>de</strong> los que dispone: los apoyos físicos <strong>de</strong> otras personas,<strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> tiempo y los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> compartir <strong>el</strong> cuidado que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia• Conocer cómo obt<strong>en</strong>er ayuda (amigos, asociaciones <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tariado, servicios<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar soci<strong>al</strong>: ingresos <strong>de</strong> respiro, ayudas institucion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>cuidador</strong>espor horas...)• Recibir apoyo emocion<strong>al</strong> y r<strong>el</strong>evos <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado• Asesorami<strong>en</strong>to para cuidar <strong>de</strong> sí mismo• Asesorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones• Mant<strong>en</strong>er, si es posible, sus acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s habitu<strong>al</strong>es• Acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> agonía y <strong>en</strong> <strong>el</strong> du<strong>el</strong>o• P<strong>la</strong>nificar <strong>el</strong> futuro y prepararse para recuperar <strong>la</strong> norm<strong>al</strong>idad tras <strong>el</strong> f<strong>al</strong>lecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> su ser querido


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 363sus <strong>cuidador</strong>es sobre los síntomas pot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>esfuturos y <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> f<strong>al</strong>lecery agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> más saber que no t<strong>en</strong>drándolor, que se mant<strong>en</strong>drá su dignidad yque serán bi<strong>en</strong> cuidados. Agrafojo (11) , <strong>en</strong>otro trabajo, rev<strong>el</strong>ó que <strong>la</strong>s princip<strong>al</strong>es<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y familiares <strong>en</strong><strong>la</strong> termin<strong>al</strong>idad fueron: a) soporte emocion<strong>al</strong>;b) asesorami<strong>en</strong>to (a<strong>un</strong>que sab<strong>en</strong><strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>al</strong>g<strong>un</strong>as ayudas específicas,no conoc<strong>en</strong> cómo poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica:p<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> inv<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z, viu<strong>de</strong>dad,orfandad, baja <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>, cambio <strong>de</strong> pólizas<strong>de</strong> seguros, conseguir p<strong>la</strong>za para <strong>un</strong>minusválido, <strong>un</strong>a beca para estudios <strong>de</strong>sus hijos….; c) recursos técnicos: (camasarticu<strong>la</strong>das, sil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ruedas, muletas, andadores,colchones antiescaras); d) coordinacióncon otros servicios (f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>m<strong>en</strong>tecon c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> serviciossoci<strong>al</strong>es) para agilizar expedi<strong>en</strong>tes y asípo<strong>de</strong>r <strong>en</strong>marcar <strong>al</strong>g<strong>un</strong>os <strong>de</strong> los temasque les preocupan con ayuda <strong>de</strong> abogados,procuradores, jueces y notarios;f) ayudas económicas y g) person<strong>al</strong> <strong>de</strong>asist<strong>en</strong>cia domiciliaria.Las familias <strong>en</strong> España son <strong>la</strong>s princip<strong>al</strong>esproveedoras <strong>de</strong> cuidado, peroesta situación ha variado <strong>en</strong> los últimostiempos porque los cambios <strong>de</strong>mográficosactu<strong>al</strong>es favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>familias nucleares <strong>de</strong> pequeño tamañocon muy pocos <strong>cuidador</strong>es, lo que ha<strong>de</strong>terminado que existan tres tipos <strong>de</strong>paci<strong>en</strong>tes: a) con sufrimi<strong>en</strong>to int<strong>en</strong>soque requier<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción directa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> cuidados p<strong>al</strong>iativos; b) con sufrimi<strong>en</strong>toleve-mo<strong>de</strong>rado y con <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>ared soci<strong>al</strong> <strong>de</strong> soporte, que pue<strong>de</strong>n sercuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio, y c) con sufrimi<strong>en</strong>tocontro<strong>la</strong>do que no pue<strong>de</strong>n sercuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio por su escasosoporte soci<strong>al</strong> y son subsidiarios <strong>de</strong> <strong>un</strong>seg<strong>un</strong>do niv<strong>el</strong> asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> como los c<strong>en</strong>trossociosanitarios. Muchos <strong>cuidador</strong>esconviv<strong>en</strong> con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, si<strong>en</strong>do <strong>un</strong> porc<strong>en</strong>tajemuy <strong>al</strong>to <strong>de</strong> los mismos mujeres<strong>de</strong> mediana edad, cónyuges <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>,predominando <strong>en</strong> <strong>un</strong>as <strong>en</strong>cuestas <strong>la</strong>esposa o pareja, seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>aciónfili<strong>al</strong>. La exist<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong> <strong>cuidador</strong>esfamiliares es <strong>un</strong> predictor importante<strong>de</strong> institucion<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s crónicosy ancianos discapacitados, por loque <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> apoyo familiar pue<strong>de</strong> evitaro reducir <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> esas personas (12) .Para Mor y Hiris (13) , si <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> primarioes <strong>la</strong> esposa o hija, <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> ti<strong>en</strong>e<strong>un</strong>a mayor posibilidad <strong>de</strong> morir <strong>en</strong> sucasa y <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> este lugar es cincoveces más frecu<strong>en</strong>te que si los esposos ylos hijos son los <strong>cuidador</strong>es. La cuestióneconómica es es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilioporque si ésta es precaria, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónno siempre será lo más satisfactoria, <strong>en</strong>especi<strong>al</strong> si no existe <strong>un</strong> equipo <strong>de</strong> cuidadosp<strong>al</strong>iativos público. Otros factoresimportantes son <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es,su formación para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rle, <strong>la</strong>progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>screci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cuidado, <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong>r<strong>el</strong>evos y no po<strong>de</strong>r repartir los tiempos.Un bajo niv<strong>el</strong> cultur<strong>al</strong> es más común <strong>en</strong>personas por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 65 años, sineducación esco<strong>la</strong>r, inmigrantes y con<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y se ha asociadocon <strong>un</strong> peor pronóstico <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, <strong>un</strong>am<strong>en</strong>or satisfacción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con <strong>el</strong>cuidado, peor seguridad <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> ycostos <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud más <strong>al</strong>tos. Se sospecharáque los <strong>cuidador</strong>es son an<strong>al</strong>fabetos porlos sigui<strong>en</strong>tes aspectos (14) :— No sab<strong>en</strong> los nombres <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>toso por qué éstos han sidoprescritos— Son más pasivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>troclínico y raram<strong>en</strong>te hac<strong>en</strong> preg<strong>un</strong>tas— Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s para completarsolicitu<strong>de</strong>s— Manifiestan problemas para moverse<strong>en</strong> los circuitos sanitarios,procedimi<strong>en</strong>tos y consultas


364 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.Una escasa <strong>al</strong>fabetización, no siemprefácil <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar, impacta <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> para administrar<strong>la</strong>s medicaciones apropiadam<strong>en</strong>te, moversea<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> circuitosanitario y afecta a los aspectos éticoscomo <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. Elniv<strong>el</strong> cultur<strong>al</strong> es <strong>un</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta para evitar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guajeci<strong>en</strong>tífico y emplear <strong>el</strong> más s<strong>en</strong>cillo posible,por lo que se procurará mejorar<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s indicaciones con<strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> dibujos y escritos muy s<strong>en</strong>cillospara reforzar (pero no sustituir)<strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación or<strong>al</strong> e involucrar a losequipos multidisciplinares y recursoscom<strong>un</strong>itarios, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los serviciossoci<strong>al</strong>es.La formación <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>esLos <strong>cuidador</strong>es no sólo <strong>de</strong>mandanseguridad, <strong>de</strong>streza o habilidad técnica<strong>de</strong>l equipo, sino también <strong>un</strong>a formaciónque les permita ejercer bi<strong>en</strong> sus tareas,administrar medicam<strong>en</strong>tos, <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tacióny otros cuidados físicos, a<strong>de</strong>más<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> sufrimi<strong>en</strong>to cuandoesté pres<strong>en</strong>te. Agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> que se promuevanre<strong>un</strong>iones periódicas <strong>de</strong>l equipopara informar y capacitarles <strong>en</strong> <strong>la</strong>stareas asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es y <strong>el</strong> autocuidado (15,16) .Es interesante fom<strong>en</strong>tar su participación<strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración y control <strong>de</strong> los síntomas,por lo que es útil instruirles sobrecómo hacerlo con <strong>un</strong>a esc<strong>al</strong>a graduada<strong>de</strong> cero (aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l síntoma) a diez (<strong>la</strong>mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l mismo). Las necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te cambian con <strong>el</strong>progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, por lo quese requiere ayuda para mant<strong>en</strong>er su higi<strong>en</strong>eperson<strong>al</strong>, <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación, moverseo caminar. Si no se cubr<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> estosaspectos, <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difícilf<strong>un</strong>cionar o interactuar <strong>en</strong> otros niv<strong>el</strong>esmás <strong>al</strong>tos. Las estrategias educativas sonbásicas para reducir <strong>el</strong> estrés <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong>y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que mejor<strong>en</strong>su participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong>toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, aum<strong>en</strong>tar su accesoa recursos educativos, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s y contarcon <strong>el</strong> equipo médico <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis.E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajoUna vez que <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>fase fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, <strong>el</strong> equipo procurarát<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a re<strong>un</strong>ión con éste paraconocer sus <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>casa o <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospit<strong>al</strong> para contrastarlosposteriorm<strong>en</strong>te con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia yp<strong>la</strong>nificar con <strong>el</strong>los cómo hacer fr<strong>en</strong>tea sus diversas necesida<strong>de</strong>s físicas, emocion<strong>al</strong>esy socioeconómicas mediante<strong>un</strong> reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas y responsabilida<strong>de</strong>s<strong>en</strong>tre los distintos compon<strong>en</strong>tes<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad familiar (13,15-17) . Es preferibleque <strong>en</strong> esta re<strong>un</strong>ión los <strong>cuidador</strong>essean los que tom<strong>en</strong> primero <strong>la</strong> p<strong>al</strong>abra,lo que permite explorar <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> quese está vivi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> proceso, hasta dón<strong>de</strong>compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n los hechos y, sobre todo,cuáles son sus esperanzas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>acióncon <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>. Escucharles permite<strong>de</strong>mostrarles interés por lo que estáocurri<strong>en</strong>do y facilita que se “vací<strong>en</strong>” loss<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos negativos, tan frecu<strong>en</strong>tes,<strong>de</strong> culpa o <strong>de</strong> negación <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad.Hay que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a suscitar preg<strong>un</strong>tasy escuchar activam<strong>en</strong>te para disminuir<strong>de</strong> forma significativa <strong>el</strong> impacto emocion<strong>al</strong>y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias ansiosas y <strong>de</strong>presivas<strong>de</strong> los familiares. Muchas veces sesi<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actitud t<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>al</strong>gún familiary se pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tir que <strong>al</strong>go no andabi<strong>en</strong>. A veces, señ<strong>al</strong>arlo pue<strong>de</strong> ayudar aexpresar los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos. Diversos estudiossugier<strong>en</strong> que mejorar <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icacióncon <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>en</strong> los aspectosno técnicos <strong>de</strong>l cuidado ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> efectosignificativo sobre <strong>la</strong> satisfacción y bi<strong>en</strong>estar<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> habilidad


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 365ci<strong>en</strong>tífico-técnica es importante, más loserá si va acompañada <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> escuchar, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir con los que sufr<strong>en</strong>,su compasión o empatía, que soncompon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong> los requisitos exigibles a <strong>un</strong> bu<strong>en</strong>profesion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina (3) . Se apreciarámás nuestra oferta <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>ciasi <strong>la</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y acog<strong>en</strong> como <strong>un</strong>a cooperaciónque reconozca y apoye suspot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>s antes que como <strong>un</strong>aintromisión.La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<strong>en</strong>tre su situación f<strong>un</strong>cion<strong>al</strong> y <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno sociofamiliar paracuidarle <strong>en</strong> casa (15) . Una visita a tiempo<strong>al</strong> hogar evitará los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cepcióny frustración que pue<strong>de</strong>n aparecer<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s familias m<strong>al</strong> informadasque se habían p<strong>la</strong>nteado otros objetivoso esperaban resultados distintos (7) .Diversas herrami<strong>en</strong>tas como <strong>la</strong> Esc<strong>al</strong>a<strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> cuidados <strong>en</strong> Domicilio(ECCD) (18) y <strong>el</strong> Home Death Assesm<strong>en</strong>tTool, por otro <strong>la</strong>do, sirv<strong>en</strong> para ev<strong>al</strong>uar<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> apoyo asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> e instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong>familiar (19) . Para Cecily Williams,“<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia práctica <strong>de</strong> visitar <strong>al</strong>os paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus hogares y <strong>en</strong> su <strong>en</strong>tornoproporciona, con <strong>un</strong>a so<strong>la</strong> ojeaday cinco minutos <strong>de</strong> escucha, mucha máscompr<strong>en</strong>sión que todo <strong>un</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>cuestionarios ll<strong>en</strong>os“.La organización <strong>de</strong>l cuidadoLas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s graves provocanmuchas <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias qu<strong>en</strong>o están preparadas para asumir<strong>la</strong>spl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, por lo que es necesarioprocurar interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> cuatro aspectosprimordi<strong>al</strong>es: <strong>un</strong>a información sobrecómo at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los cuidados físicos <strong>de</strong>lpaci<strong>en</strong>te, cómo organizarse y <strong>el</strong> materi<strong>al</strong>que sería conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>er a mano;cómo actuar si se pres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a urg<strong>en</strong>ciay cómo cuidarse a sí mismos. Dadoque estas habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado no seg<strong>en</strong>eran <strong>de</strong> forma espontánea, <strong>el</strong> profesion<strong>al</strong><strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria (sobre todo<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería) t<strong>en</strong>drá que aportar suori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> casi todas <strong>la</strong>s ocasionessobre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción física con indicacionesprácticas sobre cómo at<strong>en</strong><strong>de</strong>rle <strong>en</strong><strong>la</strong> cama, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> úlceras porpresión, <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e, los tipos <strong>de</strong> comidas,ingesta y excreta, administración <strong>de</strong>fármacos, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> medicación <strong>de</strong> rescatey qué hacer <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>un</strong>a crisis.Es aconsejable t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> casa repuestos<strong>de</strong> los materi<strong>al</strong>es que utilice <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>(p<strong>al</strong>omil<strong>la</strong>s, agujas, sondas, bolsas <strong>de</strong> estomas…)para, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que resultaranecesario cambiarlos, facilitar <strong>el</strong> trabajoa los profesion<strong>al</strong>es que acudan a domicilio.La educación sobre <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong>l<strong><strong>en</strong>fermo</strong>, <strong>la</strong>s visitas regu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l equipo,<strong>el</strong> interés que éste les <strong>de</strong>muestre, suexperi<strong>en</strong>cia, su bu<strong>en</strong> hacer, su disponibilidadpara tranquilizarles, <strong>en</strong> especi<strong>al</strong>si acog<strong>en</strong> favorablem<strong>en</strong>te sus inquietu<strong>de</strong>s,pue<strong>de</strong>n cambiar positivam<strong>en</strong>te susrecuerdos <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, más a<strong>un</strong>si se pasa <strong>de</strong>l consejo a <strong>la</strong> acción y setrata <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>un</strong>a solución satisfactoriaa sus problemas prácticos, bi<strong>en</strong>con ayuda <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar soci<strong>al</strong> o <strong>de</strong>l vol<strong>un</strong>tariado.En cuanto a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l cuidadoes <strong>de</strong> mucha ayuda confeccionar<strong>un</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s que permita<strong>de</strong>tectar con mayor c<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong>s tareasa re<strong>al</strong>izar (17,20) (ver tab<strong>la</strong> 2). El cuidar <strong>de</strong>otro <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar tiempo a los propios<strong>cuidador</strong>es para que mant<strong>en</strong>gan su <strong>en</strong>torno,sus r<strong>el</strong>aciones y puedan <strong>en</strong>contrarcómo recargar su <strong>en</strong>ergía. Se procurará<strong>de</strong>signar a <strong>un</strong> <strong>cuidador</strong> princip<strong>al</strong><strong>en</strong>tre los posibles <strong>cuidador</strong>es, que actuarácomo pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> familia y <strong>el</strong>equipo y que ayudará a cubrir <strong>al</strong>g<strong>un</strong>as<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas e instrum<strong>en</strong>t<strong>al</strong>espara <strong>la</strong> <strong>vida</strong> diaria <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>la</strong>


366 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.mayor parte <strong>de</strong>l tiempo. La distribución<strong>de</strong>l trabajo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas para evitarlo que se <strong>de</strong>nomina “<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> símismo” y <strong>el</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong>princip<strong>al</strong>, es <strong>un</strong> aspecto a cons<strong>en</strong>suar<strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te familiar y <strong>el</strong> resultado<strong>de</strong>l reparto <strong>de</strong>bería cumplirse casi arajatab<strong>la</strong>, porque a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cuidar <strong>al</strong>que lo necesita, es <strong>un</strong>a forma es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong><strong>de</strong> cuidar <strong>de</strong> sí mismos.Tab<strong>la</strong> 2. P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s diarias (17)• E<strong>la</strong>borar <strong>un</strong>a lista con <strong>la</strong>s tareas que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> re<strong>al</strong>izar• Or<strong>de</strong>nar<strong>la</strong>s según su importancia, empezando por <strong>la</strong>s más es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es• Anotar por cada tarea <strong>el</strong> tiempo que se necesita• Hacer otra lista con <strong>la</strong>s acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s que nos gustaría re<strong>al</strong>izar• Or<strong>de</strong>nar<strong>la</strong>s según <strong>la</strong> importancia que se les dé• Anotar para cada acti<strong>vida</strong>d <strong>el</strong> tiempo que se necesita para llevar<strong>la</strong> a cabo• Hacer ahora <strong>un</strong>a única lista con ambas acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>importanciaSi no hay tiempo para todas <strong>la</strong>s tareasy acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s que se ha anotado,<strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong>berá posponer para otromom<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s que están <strong>en</strong> los últimoslugares <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista para cuando disponga<strong>de</strong> tiempo extra. Les será muy útil ofrecerles<strong>la</strong> disponibilidad t<strong>el</strong>efónica <strong>de</strong>lequipo y <strong>de</strong>l médico y <strong>en</strong>fermero paraconsultar sus dudas, hacerles visitasmás frecu<strong>en</strong>tes conforme progrese <strong>la</strong><strong>en</strong>fermedad para interesarse <strong>en</strong> cómomejorar sus técnicas <strong>de</strong> cuidado <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>y <strong>en</strong> cómo ayudarse a sí mismos.El cuidado <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s , a<strong>de</strong>más , pue<strong>de</strong>requerir apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuevas <strong>de</strong>strezas,conocer los servicios disponibles,cómo coordinar los diversos recursos ycómo moverse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema sanitario,motivos por los cu<strong>al</strong>es, <strong>el</strong> equipo pue<strong>de</strong>sugerir, como <strong>un</strong>a medida útil <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong>,dotarse <strong>de</strong> <strong>un</strong>a carpeta organizadorapara colocar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> los informesmédicos, <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>sreacciones in<strong>de</strong>seables, direcciones yt<strong>el</strong>éfonos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que puedanser <strong>de</strong> interés o que <strong>de</strong>sean interv<strong>en</strong>ir,<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s percibidas y <strong>la</strong>s diversasofertas <strong>de</strong> ayuda que se han hechotanto <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia como <strong>de</strong>amigos (20) . El <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong>be saber organizarsey conservar bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> informaciónr<strong>el</strong>evante sobre todos los as<strong>un</strong>tos queafectan <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>te, por lo que es recom<strong>en</strong>dabledisponer para esa fin<strong>al</strong>idad<strong>de</strong> <strong>un</strong>a carpeta con separadores, hojasplásticas transpar<strong>en</strong>tes o <strong>un</strong> archivadory notas adhesivas. Ésta llevará su nombrey procurará cont<strong>en</strong>er los sigui<strong>en</strong>tescompartim<strong>en</strong>tos:a. I<strong>de</strong>ntificación person<strong>al</strong>: nombre,dirección, t<strong>el</strong>éfonos, fecha <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to,Docum<strong>en</strong>to Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad.b. Familia y amigos: nombres, direcciones,números <strong>de</strong>l t<strong>el</strong>éfono <strong>de</strong>l trabajoy <strong>de</strong> casa <strong>de</strong> los princip<strong>al</strong>es familiareso amigos.c. Números <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> yotros segurosd. Información sanitaria/profesion<strong>al</strong>esmédicos— Informes <strong>de</strong> anteriores ingresos,an<strong>al</strong>íticas, hojas <strong>de</strong> interconsultas,información r<strong>el</strong>evante sobre <strong>al</strong>ergias,intolerancias medicam<strong>en</strong>tosas,situación afectiva


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 367— Medicam<strong>en</strong>tos, esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong>stomas, formas <strong>de</strong> administración— Nombre, dirección, t<strong>el</strong>éfono <strong>de</strong>lmédico, c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, emerg<strong>en</strong>ciasy farmacéutico— Números <strong>de</strong> t<strong>el</strong>éfonos <strong>de</strong> otrosespeci<strong>al</strong>istas y nombres <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tosque <strong>el</strong>los hayan prescrito— Nombre <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermeros queati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>te.— Hojas para que los médicos y <strong>en</strong>fermerosescriban <strong>la</strong> evolución ocambios que se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicación<strong>en</strong> <strong>la</strong> visita.e. Listado <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s. Es es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>disponer <strong>de</strong> <strong>un</strong>a lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosaso acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s que se pue<strong>de</strong>n necesitarcubrir tanto <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>como para facilitar <strong>el</strong> acompañami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>al</strong> ser querido, porque muya m<strong>en</strong>udo los familiares o amigos preg<strong>un</strong>tancómo pue<strong>de</strong>n ayudar. Disponer<strong>de</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles necesida<strong>de</strong>sque hay que cubrir, sirve <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciónpara can<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a vol<strong>un</strong>tad <strong>de</strong> estaspersonas. Es también <strong>de</strong> interés conocerdatos sobre ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cuidadodomiciliario.f. Registro <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ayuda loc<strong>al</strong>es:direcciones y t<strong>el</strong>éfonos <strong>de</strong> asociacionesr<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,servicios <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tariado, Cruz Roja,Bi<strong>en</strong>estar soci<strong>al</strong> y otras instituciones públicas.Exist<strong>en</strong> t<strong>el</strong>éfonos como <strong>el</strong> T<strong>el</strong>éfonoP<strong>al</strong>iativo, Asociación contra <strong>el</strong> cáncer,Hilo Dorado, Hilo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, T<strong>el</strong>éfono <strong>de</strong><strong>la</strong> Esperanza, etc., que pue<strong>de</strong>n prestardiversos apoyos.g. As<strong>un</strong>tos leg<strong>al</strong>es: En caso <strong>de</strong> existir,<strong>el</strong> Testam<strong>en</strong>to vit<strong>al</strong> o D<strong>el</strong>egación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechoso Directrices previas, para ori<strong>en</strong>tarsobre lo que se <strong>de</strong>be hacer <strong>en</strong> caso <strong>de</strong>que <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> pierda su conci<strong>en</strong>cia.h. Arreglos fin<strong>al</strong>es: Seguros que cubran<strong>el</strong> f<strong>un</strong>er<strong>al</strong>, publicación <strong>de</strong> esqu<strong>el</strong>as,etc.Disponer <strong>en</strong> <strong>un</strong>a so<strong>la</strong> carpeta <strong>de</strong> losinformes sanitarios, <strong>la</strong> medicación quetoma, los t<strong>el</strong>éfonos <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>esque intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su tratami<strong>en</strong>toy cuidados y los otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><strong>la</strong> lista, permite a cu<strong>al</strong>quier profesion<strong>al</strong><strong>un</strong>a rápida visión <strong>de</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong>cómo está <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>. Muchas familiasse quejan <strong>de</strong> que f<strong>al</strong>ta <strong>un</strong>a continuidad<strong>de</strong> cuidado cuando <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>teva <strong>de</strong>l hospit<strong>al</strong> a casa o <strong>un</strong>a resi<strong>de</strong>ncia<strong>al</strong>ternativa y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los serviciosestán fragm<strong>en</strong>tados. Ignoran losrecursos disponibles o son incapaces<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er servicios porque sab<strong>en</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> negociar <strong>en</strong> <strong>un</strong> sistemacomplejo, si<strong>en</strong>do, por tanto, <strong>la</strong> coordinaciónes<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> para asegurar que<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te reciba <strong>la</strong> información necesariay los servicios con <strong>un</strong> mínimoesfuerzo. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<strong>al</strong>g<strong>un</strong>as personas están más dispuestasa co<strong>la</strong>borar que otras y que cuando nose obti<strong>en</strong>e sufici<strong>en</strong>te ayuda, pue<strong>de</strong>nser diversos los motivos: <strong>al</strong>gún miembrono es capaz <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>lproblema y su importancia o, t<strong>al</strong> vez,se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> culpables por no co<strong>la</strong>borarmás, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a “escaparse”. En ocasioneshay que volver a int<strong>en</strong>tarlo <strong>de</strong>otra forma. En <strong>la</strong>s familias conflictivases a veces útil que sea <strong>un</strong> profesion<strong>al</strong>o <strong>un</strong> amigo <strong>el</strong> que actúe como mediadorpara llegar a <strong>un</strong> acuerdo <strong>de</strong> cómodistribuir <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> cuidar<strong>al</strong> familiar. Cada grupo familiar es distinto(20-21) .Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong>s complicacionespot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es <strong>en</strong> esta etapa fin<strong>al</strong> como <strong>la</strong>hemorragia masiva, crisis convulsivas odisnea, v<strong>al</strong>e <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a indicar a los <strong>cuidador</strong>esque éstas son infrecu<strong>en</strong>tes y, sise produc<strong>en</strong>, <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te será sedado yno sufrirá. Se les indicará para qué seemplean los difer<strong>en</strong>tes medicam<strong>en</strong>tos,<strong>la</strong>s preparaciones <strong>de</strong> rescate, diazepamrect<strong>al</strong>, o <strong>la</strong>s dosis extra <strong>de</strong> neurolépti-


368 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.cos. Si <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> riesgo <strong>al</strong>to<strong>de</strong> complicaciones (tumor adyac<strong>en</strong>te <strong>al</strong>a tráquea o <strong>un</strong> vaso sanguíneo) y quieremorir <strong>en</strong> casa, los médicos y <strong>en</strong>fermerostratarán con su familia esta posibilidadpara asegurar que t<strong>en</strong>gan sedantesy to<strong>al</strong><strong>la</strong>s oscuras. Los afectadospor cáncer pulmonar se preocupan, porejemplo, <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong> llegar <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to<strong>en</strong> que no puedan respirar, pero<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con este tumormuer<strong>en</strong> por sus efectos g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>essobre <strong>el</strong> cuerpo y ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a apagars<strong>el</strong><strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Se les tranquilizará diciéndolesque no sufrirán y que estarán disponiblesmedicam<strong>en</strong>tos para <strong>al</strong>iviar <strong>la</strong>disnea. Se explicará a los <strong>cuidador</strong>es,cuando llegue <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> agonía <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación ya noes necesaria pero sí lo es mant<strong>en</strong>er húmed<strong>al</strong>a boca con ayuda <strong>de</strong> <strong>un</strong>a gasaempapada o hi<strong>el</strong>o triturado y, <strong>en</strong> ocasiones,<strong>de</strong> hidratación por vía subcutánea,porque <strong>en</strong> esta etapa, los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s noexperim<strong>en</strong>tan hambre ni sed y pue<strong>de</strong>agravarse su fin<strong>al</strong> por <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>secreciones, vómitos, etc., s<strong>al</strong>vo si seusan opioi<strong>de</strong>s a dosis <strong>al</strong>tas (para reducirsu toxicidad) o <strong>un</strong>a posible urolitiasis.Es importante no t<strong>en</strong>er <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>completam<strong>en</strong>te dormido para evitar <strong>la</strong>aparición <strong>de</strong> escaras (s<strong>al</strong>vo que se hayainiciado <strong>la</strong> sedación) y com<strong>un</strong>icarse conél a través <strong>de</strong>l tacto y <strong>de</strong>l masaje suavea<strong>un</strong>que esté inconsci<strong>en</strong>te. Es es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>subrayar a <strong>la</strong> familia que durante<strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, lo que más necesita<strong>el</strong> morib<strong>un</strong>do, <strong>un</strong>a vez contro<strong>la</strong>dossus síntomas (dolor, m<strong>al</strong>estar, etc.,) es<strong>la</strong> compañía <strong>de</strong> sus seres queridos, porlo que no es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que éstos se<strong>de</strong>j<strong>en</strong> atrapar por aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s obligacionescotidianas que otros pue<strong>de</strong>n hacer <strong>en</strong>su lugar y que emple<strong>en</strong>, si les es posible,ese tiempo v<strong>al</strong>ioso con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>para expresarle su afecto.La toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisionesLa familia siempre guarda <strong>el</strong> <strong>de</strong>seoy esperanza <strong>de</strong> que <strong>la</strong> muerte transcurra<strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor manera posible peroduda si podrá estar o no bi<strong>en</strong> preparadapara afrontar <strong>la</strong>s posibles crisis y<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to fin<strong>al</strong>. Por lo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, a<strong>un</strong>aceptando que los tratami<strong>en</strong>tos hayansido correctos y a<strong>de</strong>cuados, se consi<strong>de</strong>raque <strong>la</strong> información recibida hasido insufici<strong>en</strong>te y poco c<strong>la</strong>ra. Por estemotivo, es útil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong> principio ir tomandoconj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong><strong>la</strong> pequeñas<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> forma esc<strong>al</strong>onada,pru<strong>de</strong>nte o razonable, haciéndose cargo<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones pres<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación clínica (hechos, v<strong>al</strong>ores,emociones, <strong>de</strong>beres y normas) para irmarcando <strong>el</strong> camino. El profesion<strong>al</strong>, mediante<strong>un</strong> diálogo honesto, procuraráescuchar <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>te e incorporar estaescucha como <strong>un</strong>a variable indisp<strong>en</strong>sableque le permitirá proponer <strong>el</strong> o loscursos <strong>de</strong> acción posibles. La confianza,<strong>el</strong> compromiso y <strong>la</strong> responsabilidad<strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r les permitirás<strong>el</strong>eccionar <strong>la</strong> mejor opción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>sdisponibles y facilitará <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisionesdifíciles más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>rcuando se p<strong>la</strong>ntee <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>un</strong>tratami<strong>en</strong>to (22-24) . Cuesta m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>cidircuando se ha previsto con anterioridadlo que pue<strong>de</strong> ocurrir. Se pue<strong>de</strong> pactar,por ejemplo, que si se llega a producir<strong>el</strong> f<strong>al</strong>lo r<strong>en</strong><strong>al</strong>, no se iniciará diálisiso si aparece <strong>un</strong>a parada cardiaca no s<strong>el</strong>e reanimará. A veces, <strong>la</strong> familia si<strong>en</strong>te<strong>un</strong> peso excesivo <strong>de</strong> responsabilidad yes incapaz <strong>de</strong> manifestarse c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te,más aún cuando <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong>futuro <strong>de</strong> su familiar, por lo que <strong>el</strong> profesion<strong>al</strong>,lejos <strong>de</strong> separarse <strong>de</strong>l proceso<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión o <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> <strong>un</strong>aneutr<strong>al</strong>idad cómoda, t<strong>en</strong>drá que <strong>de</strong>cidircon su experi<strong>en</strong>cia, acompañar a <strong>la</strong>persona <strong>en</strong>ferma y comprometerse con


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 369<strong>el</strong><strong>la</strong> porque sus opiniones serán siempremuy útiles. Así <strong>en</strong> <strong>el</strong> cáncer avanzadoexist<strong>en</strong> varios factores que pue<strong>de</strong>nayudar a tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<strong>un</strong>a actitud terapéutica activa o adoptarsólo <strong>un</strong>as medidas meram<strong>en</strong>te sintomáticascomo son: <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te ysu s<strong>en</strong>sación o no <strong>de</strong> haber completadosu misión; su actitud (y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su familia)ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>sesperanza,negación, etc.; <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> base y<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, losobjetivos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y<strong>de</strong>l person<strong>al</strong> sanitario <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong>, los síntomas (número, severidady repercusión), <strong>la</strong>s cargas (también <strong>la</strong>seconómicas) y los riesgos y los posiblesb<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> respuestaa otras medias previas y <strong>la</strong>s cargas (osobrecargas) <strong>de</strong> trabajo que se asociana cada posible opción. Una vez tomada<strong>un</strong>a <strong>de</strong>cisión, se <strong>de</strong>be mostrar apoyo yresp<strong>al</strong>do a <strong>la</strong> actitud que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y<strong>la</strong> familia hayan adoptado (21-24) . Hay que<strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro, no obstante, que <strong>la</strong> responsabilidad<strong>de</strong> esta <strong>de</strong>cisión no le compete<strong>al</strong> profesion<strong>al</strong> <strong>de</strong> forma exclusiva porlo que <strong>el</strong> compartir<strong>la</strong> no supone <strong>un</strong>a<strong>de</strong>jación <strong>de</strong> su <strong>de</strong>ber.Los <strong>cuidador</strong>es pue<strong>de</strong>n manifestar<strong>en</strong> ocasiones difer<strong>en</strong>cias sobre cómoconsi<strong>de</strong>ran que <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong>. Así, para <strong>un</strong>os éste se basará <strong>en</strong><strong>un</strong> <strong>al</strong>ivio a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los síntomas, <strong>de</strong>lsufrimi<strong>en</strong>to y <strong>un</strong>a compañía afectuosay para otros, <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> más<strong>al</strong>ta tecnología, lo que traerá problemassobre cómo <strong>de</strong>cidir qué hacer <strong>en</strong> estaetapa. Las estrategias <strong>de</strong>liberativas, <strong>la</strong>participación, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so<strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación con <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>tey los <strong>cuidador</strong>es, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>espara <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos. Lag<strong>en</strong>er<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos leg<strong>al</strong>est<strong>al</strong>es como <strong>el</strong> Testam<strong>en</strong>to vit<strong>al</strong> y <strong>la</strong>s Directivasanticipadas, ór<strong>de</strong>nes concretasy cons<strong>en</strong>suadas (a po<strong>de</strong>r ser tambiéncon los comités <strong>de</strong> ética <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónprimaria y <strong>de</strong> los hospit<strong>al</strong>es <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia)<strong>de</strong>berían servir <strong>de</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> partidahacia <strong>un</strong>a at<strong>en</strong>ción asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> másacor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s re<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l<strong><strong>en</strong>fermo</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Si bi<strong>en</strong> sería<strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>seable que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>teopine sobre este particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> estudioSUPPORT, m<strong>en</strong>cionado por Hernando(24) hecho con 7.000 <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s, <strong>en</strong>contróque <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> los mismos no<strong>de</strong>sea hab<strong>la</strong>r sobre este tema, por loque queda hacerlo con sus <strong>cuidador</strong>esy <strong>la</strong> familia.Tanto <strong>el</strong> inicio como <strong>la</strong> retirada terapéuticati<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma categoríamor<strong>al</strong> y son importantes para <strong>la</strong> consecución<strong>de</strong> los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina,<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los cu<strong>al</strong>es es conseguir cuando<strong>la</strong> curación no es posible, <strong>un</strong>a muerte<strong>en</strong> paz. Es <strong>un</strong> problema que <strong>en</strong> ocasionespue<strong>de</strong> resolverse con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada“prueba terapéutica”, que consiste <strong>en</strong>tomar <strong>un</strong> curso <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiblesopciones exist<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> objetivo<strong>de</strong> comprobar su resultado. Si <strong>el</strong>curso <strong>de</strong> acción escogido no consigue<strong>al</strong>canzar los fines que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>seay se habían acordado, éste se abandonaráy será preciso buscar nuevam<strong>en</strong>te<strong>el</strong> más apropiado según estos fines individu<strong>al</strong>es.La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio<strong>la</strong> ha <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izar, <strong>en</strong> primer lugar,<strong>el</strong> propio paci<strong>en</strong>te (o su repres<strong>en</strong>tante)pues lo b<strong>en</strong>eficioso es muy subjetivo.Un concepto cada vez más aceptado esevitar <strong>el</strong> <strong>en</strong>carnizami<strong>en</strong>to terapéutico,que <strong>en</strong><strong>la</strong>za con <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> limitación<strong>de</strong>l Esfuerzo Terapéutico (LET) <strong>el</strong> cu<strong>al</strong>es <strong>un</strong> as<strong>un</strong>to polémico, porque no setrata sólo <strong>de</strong> “<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> hacer”, sino <strong>de</strong>adoptar <strong>un</strong>a actitud proactiva que incluyeañadir o modificar medidas <strong>de</strong>acuerdo a los objetivos terapéuticos<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to (22-24) . Se refiere a no iniciaro a retirar <strong>un</strong> <strong>de</strong>terminado tratami<strong>en</strong>to,con <strong>el</strong> que no se g<strong>en</strong>eran b<strong>en</strong>eficios


370 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> situaciones<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que éste pue<strong>de</strong> o no <strong>de</strong>cidir porsí mismo. Su justificación se basa ant<strong>el</strong>a percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sproporción <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>os fines y medios terapéuticos. La <strong>de</strong>cisióncompartida <strong>de</strong>l profesion<strong>al</strong> conlos <strong>cuidador</strong>es es así mucho más re<strong>al</strong>ista,<strong>al</strong>ejándonos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a mera oferta<strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s. La LET <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>tonces<strong>de</strong> ser “limitación” para pasar a ser a<strong>de</strong>cuaciónproporcion<strong>al</strong> <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to,como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>liberaciónlibre <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> y<strong>el</strong> profesion<strong>al</strong>, que se f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> terapéutica quebusca <strong>la</strong> participación y crece <strong>en</strong> mutuaconfianza.PROBLEMAS DE LOS CUIDADORESLas causas reconocidas <strong>de</strong> sufrimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es princip<strong>al</strong>es son <strong>la</strong>tarea asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>, observar <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> tipo cognitivo,sus vínculos afectivos con éste, <strong>la</strong>natur<strong>al</strong>eza irreversible <strong>de</strong> <strong>la</strong> situaciónque implica <strong>la</strong> muerte próxima, <strong>la</strong> estrechezeconómica y no saber cómoactuar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases (25) . Existe,por lo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, <strong>un</strong> periodo <strong>de</strong> adaptación<strong>al</strong> cuidado que pue<strong>de</strong> variar según<strong>la</strong>s personas con <strong>un</strong>a rápida o l<strong>en</strong>taaceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, <strong>un</strong>a faseintermedia, <strong>de</strong> duración variable, concrisis ocasion<strong>al</strong>es, que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prevery <strong>un</strong>a fase fin<strong>al</strong> que norm<strong>al</strong>m<strong>en</strong>teconlleva más int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Elproceso <strong>de</strong> ajuste su<strong>el</strong>e acompañarse<strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones y dificulta<strong>de</strong>s que haránnecesario <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>afrontami<strong>en</strong>to, no sólo por parte <strong>de</strong> los<strong>cuidador</strong>es sino también para <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>que a veces reacciona contra losque más le quier<strong>en</strong>. Durante este procesopue<strong>de</strong>n aparecer s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ira, <strong>en</strong>fado y frustración, sin saber, a veces,cuál es <strong>el</strong> motivo. La consecu<strong>en</strong>ciasu<strong>el</strong>e ser <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno<strong>la</strong>bor<strong>al</strong> y familiar. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>teriorocognitivo <strong>en</strong> los meses previosa <strong>la</strong> muerte se consi<strong>de</strong>ra <strong>un</strong> factor concapacidad para pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> aparición<strong>de</strong> <strong>un</strong>a mayor carga <strong>de</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong>última semana <strong>de</strong> <strong>vida</strong> (26) . Uno <strong>de</strong> cadados <strong>cuidador</strong>es <strong>de</strong> <strong>un</strong> paci<strong>en</strong>te concáncer pres<strong>en</strong>ta niv<strong>el</strong>es <strong>al</strong>tos <strong>de</strong> ansiedady <strong>un</strong>o <strong>de</strong> cada cuatro niv<strong>el</strong>es <strong>al</strong>tos<strong>de</strong> <strong>de</strong>presión. A más sobrecarga, más<strong>de</strong>presión (27) . Durante <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<strong>en</strong>fermedad grave, <strong>la</strong>s familias quier<strong>en</strong>más que n<strong>un</strong>ca, recibir <strong>un</strong>a informaciónhonesta sobre <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>lpaci<strong>en</strong>te, su progreso diario, los cambios<strong>en</strong> su estado clínico y pronósticoy se quejan a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong>información o problemas para com<strong>un</strong>icarsecon los sanitarios. Por su parte,los clínicos, a veces, procuran evitarlos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con los miembros <strong>de</strong><strong>la</strong>s familias por temor a que sus <strong>de</strong>mandassean excesivas. El <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s estrategias apropiadas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>restas necesida<strong>de</strong>s requiere s<strong>en</strong>sibilidadpara aceptar <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> losestilos individu<strong>al</strong>es <strong>de</strong> afrontar <strong>el</strong> estrés,<strong>el</strong> estado emocion<strong>al</strong> <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>tey <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s cambiantes <strong>de</strong>l curso<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Si bi<strong>en</strong> muchaspersonas son capaces <strong>de</strong> sobr<strong>el</strong>levar<strong>la</strong>aceptablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s crisis emocion<strong>al</strong>es<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad pue<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> <strong>al</strong>g<strong>un</strong>asocasiones, comprometer seriam<strong>en</strong>tesu resili<strong>en</strong>cia habitu<strong>al</strong>.En <strong>un</strong> estudio <strong>de</strong> Schultz y Beach (28) ,se rev<strong>el</strong>ó que <strong>la</strong>s esposas <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tesancianos que re<strong>al</strong>izaban <strong>la</strong> f<strong>un</strong>ción<strong>de</strong> <strong>cuidador</strong>as crónicas, pres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong>riesgo <strong>de</strong> mort<strong>al</strong>idad 63% más <strong>al</strong>toque los controles, con <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> complicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estegrupo <strong>de</strong> edad. Los problemas físicosmás referidos fueron: dolor <strong>de</strong>l aparatolocomotor, cef<strong>al</strong>eas <strong>de</strong> características


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 371t<strong>en</strong>sion<strong>al</strong>es, ast<strong>en</strong>ia, fatiga crónica y <strong>la</strong>s<strong>al</strong>teraciones <strong>de</strong>l ciclo sueño-vigilia. Elcuidado crónico conlleva <strong>un</strong> <strong>de</strong>terioro<strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>un</strong>ción inm<strong>un</strong>ológica <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es,a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>un</strong>a reducción<strong>de</strong> sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inm<strong>un</strong>idad c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r, loque los hace más susceptibles a <strong>de</strong>terminadasinfecciones víricas (29) . Los trastornospsíquicos <strong>al</strong>canzan <strong>un</strong> 50%, sona m<strong>en</strong>udo difíciles <strong>de</strong> verb<strong>al</strong>izar y se<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como somatizaciones o comotérminos vagos <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sánimo”o “f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> fuerzas”. Los <strong>cuidador</strong>espres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong>a <strong>al</strong>ta tasa <strong>de</strong> automedicación,especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> psicofármacosy an<strong>al</strong>gésicos. No se ha <strong>de</strong>mostrado, sinembargo, que exista <strong>un</strong> mayor consumo<strong>de</strong> <strong>al</strong>cohol <strong>en</strong>tre los <strong>cuidador</strong>es si loscomparamos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong>su mismo grupo <strong>de</strong> edad (30) . El <strong>cuidador</strong>crónico es <strong>un</strong>a persona especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>tevulnerable, por lo que es preciso que<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primariase re<strong>al</strong>ic<strong>en</strong> todos los esfuerzos <strong>en</strong>caminadosa <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> susposibles patologías.La c<strong>la</strong>udicación familiar se producecuando todos los miembros <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>toson incapaces <strong>de</strong> dar <strong>un</strong>a respuestaa<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong>s múltiples <strong>de</strong>mandas ynecesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Se refleja <strong>en</strong><strong>la</strong> dificultad para mant<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>icaciónpositiva <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, susfamiliares y <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> cuidados. Pue<strong>de</strong>ser <strong>un</strong> episodio mom<strong>en</strong>táneo, tempor<strong>al</strong>o <strong>de</strong>finitivo, que se expresa por<strong>el</strong> abandono <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>. Su <strong>de</strong>tecciónprecoz se hace mediante <strong>la</strong> Esc<strong>al</strong>a <strong>de</strong>Zarit, que <strong>en</strong> su versión reducida ha<strong>de</strong>mostrado ser útil y <strong>de</strong> fácil manejo<strong>en</strong> <strong>un</strong>a pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> familiares <strong>de</strong>paci<strong>en</strong>tes no sólo para diagnosticar<strong>la</strong>,sino también para po<strong>de</strong>r cuantificar<strong>la</strong> yhacer <strong>un</strong> seguimi<strong>en</strong>to posterior (6,12,31) . Lamayor parte <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es ti<strong>en</strong><strong>de</strong>na c<strong>la</strong>udicar <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado,no tanto por <strong>la</strong>s cargas físicas como por<strong>la</strong>s emocion<strong>al</strong>es, ya que contrariam<strong>en</strong>tea lo que ocurre con paci<strong>en</strong>tes con<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia, no hay r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicacióncon <strong>un</strong>a mayor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.Muchas veces requier<strong>en</strong> ayuda paradistribuir sus tareas, para <strong>la</strong> rotación<strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado, explicaciones sobre <strong>la</strong><strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación y nutrición y cons<strong>en</strong>suarcon <strong>el</strong>los los objetivos terapéuticos,así como sobre lo que se pue<strong>de</strong> hacerpara <strong>de</strong>spedirse, resolver <strong>al</strong>g<strong>un</strong>os as<strong>un</strong>tosp<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y estar con él <strong><strong>en</strong>fermo</strong> ycuidarle.Noguera (32) , <strong>en</strong> <strong>un</strong> estudio re<strong>al</strong>izado<strong>en</strong> 100 <strong>cuidador</strong>es (mujeres <strong>en</strong> su mayorparte) <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong> (superviv<strong>en</strong>cia media <strong>de</strong> 30 días)<strong>en</strong>contró <strong>un</strong>a <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> sobrecargay <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> ánimo,con <strong>un</strong> niv<strong>el</strong> mayor <strong>de</strong> 5 <strong>en</strong> <strong>un</strong>a esc<strong>al</strong>a<strong>de</strong> 0 a 10. A <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta <strong>de</strong>: “¿Existe <strong>al</strong>goque le preocupe?”, 80 <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>esrespondieron que su máxima preocupaciónera <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, 25 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los mostraronespeci<strong>al</strong> angustia por <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, 10 t<strong>en</strong>ían temor por <strong>la</strong>scomplicaciones que pudieran surgir, 7por <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>un</strong>o por <strong>la</strong>situación económica. Este autor consi<strong>de</strong>raque, dada <strong>la</strong> <strong>al</strong>ta prev<strong>al</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lestrés emocion<strong>al</strong> <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> y <strong>la</strong> <strong>el</strong>evadaasociación con morbilidad física yemocion<strong>al</strong> <strong>en</strong> los familiares, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>diseñar interv<strong>en</strong>ciones sistemáticaspara <strong>la</strong> sobrecarga y <strong>de</strong>l estrés emocion<strong>al</strong><strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> como parte <strong>de</strong> losprotocolos profesion<strong>al</strong>es <strong>en</strong> cuidadosp<strong>al</strong>iativos. En cuanto a sus expectativas<strong>de</strong> autoeficacia, se observa que los <strong>cuidador</strong>essu<strong>el</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>tirse muy capaces<strong>de</strong> cuidar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a su familiar<strong><strong>en</strong>fermo</strong> y que pres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong> <strong>al</strong>to niv<strong>el</strong><strong>en</strong> cuanto a sus expectativas <strong>de</strong> resultados.Según cómo se manej<strong>en</strong> estassituaciones, <strong>de</strong> cómo se haya podidog<strong>en</strong>erar <strong>un</strong> clima <strong>de</strong> confianza, permiti<strong>en</strong>doque se expres<strong>en</strong> y articul<strong>en</strong> los


372 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.v<strong>al</strong>ores y <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,y <strong>de</strong> cómo se pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ayuda <strong>al</strong> familiarpara <strong>en</strong>carar los tan frecu<strong>en</strong>tes s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> culpa y cu<strong>al</strong>quier otro tipo<strong>de</strong> emoción negativa, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivarse<strong>un</strong> efecto b<strong>en</strong>eficioso que cura, suavizay <strong>al</strong>ivia, o por <strong>el</strong> contrario, <strong>un</strong>o negativoque acreci<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> dolor. Los <strong>cuidador</strong>esagra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> recibir muestras <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>toa su <strong>la</strong>bor y escuchar que loss<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> confusión, ansiedad,tristeza, ira e incluso culpabilidad quepue<strong>de</strong>n experim<strong>en</strong>tar sus miembros,son perfectam<strong>en</strong>te norm<strong>al</strong>es y que noestarán solos cuando haya que tomar<strong>de</strong>cisiones más conflictivas, por ejemplosobre procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>licadoscomo <strong>la</strong> reanimación. Ayuda hacerlesver, como dice Ramón Bayés,”que<strong>el</strong> tiempo que le queda <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>te es<strong>un</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>vida</strong> y no <strong>de</strong> <strong>un</strong>a esperaangustiosa ante <strong>la</strong> muerte” y hacerless<strong>en</strong>tir que son <strong>un</strong>a parte vit<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idadsoci<strong>al</strong>.EL APOYO EMOCIONAL AL CUIDADORCuidar sin <strong>de</strong>scuidarse significaapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a dosificar <strong>el</strong> esfuerzo, saberexpresar sanam<strong>en</strong>te lo que se si<strong>en</strong>te,po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sahogar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión emocion<strong>al</strong>,preservar <strong>un</strong>a parte <strong>de</strong> tiempo para símismos y saber pedir y recibir ayuda (33-36) .Por <strong>el</strong>lo, es <strong>de</strong> mucho interés trabajarcon <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> princip<strong>al</strong> y v<strong>al</strong>orarcómo le está afectando <strong>la</strong> situación, siestá sobrecargado, <strong>de</strong> qué ayuda dispone,si hay signos <strong>de</strong> conflictos internosy si éstos le llegan <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>. Le su<strong>el</strong>eresultar difícil asumir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> muertepor no saber con precisión cuandoserá <strong>el</strong> fin<strong>al</strong>, lo que le g<strong>en</strong>era ansiedadsobre si está haci<strong>en</strong>do bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas.La percepción <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong>los <strong>cuidador</strong>es no siempre coinci<strong>de</strong> con<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, que su<strong>el</strong>e ser “<strong>la</strong>rga ol<strong>en</strong>ta” (33) . Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to interesante parasaber cómo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> espreg<strong>un</strong>tarle sobre <strong>el</strong>lo, utilizando <strong>la</strong> Esc<strong>al</strong>a<strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> Bayés (4) ,con <strong>la</strong> que se observa que éste pareceque pasa más rápidam<strong>en</strong>te cuando<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> se percibecomo bu<strong>en</strong>a, convirtiéndose así <strong>el</strong> hecho<strong>en</strong> <strong>un</strong>a tarea agradable y positiva.Los <strong>cuidador</strong>es primarios ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a manifestarque <strong>el</strong> tiempo se les hace <strong>la</strong>rgoa medida que avanza <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedady se aproxima <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>.Sólo los <strong>cuidador</strong>es que estén auxiliadospor <strong>al</strong>gún tipo <strong>de</strong> servicios soci<strong>al</strong>espue<strong>de</strong>n mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> afecto y c<strong>al</strong>or humanopor <strong>la</strong>rgo tiempo. Si se integran<strong>en</strong> nuestro sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción los recursosambi<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es y técnicas terapéuticas<strong>de</strong>stinados a mejorar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<strong><strong>en</strong>fermo</strong>-<strong>cuidador</strong>, podríamos facilitar<strong>en</strong> <strong>un</strong> futuro <strong>un</strong> mayor bi<strong>en</strong>estar paraambos <strong>en</strong> esta etapa.Las estrategias que los médicos ypsicólogos pue<strong>de</strong>n usar para suavizarlos compon<strong>en</strong>tes emocion<strong>al</strong>es y psicológicos<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad incluy<strong>en</strong>:<strong>el</strong>iminar o p<strong>al</strong>iar los factores <strong>de</strong> estrés<strong>en</strong> <strong>el</strong> hospit<strong>al</strong> si <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> está ingresado,mejorar <strong>la</strong>s condiciones físicaspara los acompañantes nocturnos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rmateri<strong>al</strong>es informativos apropiadosa <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s variables <strong>de</strong>lpaci<strong>en</strong>te y <strong>cuidador</strong>, <strong>en</strong>señarles diversosestilos <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to y técnicas<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> crisis, programas <strong>de</strong>r<strong>el</strong>ajación y <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l estrés agrupos i<strong>de</strong>ntificados <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y <strong>cuidador</strong>es,y proporcionar a los <strong>cuidador</strong>es<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> apoyo o<strong>de</strong> autoayuda (31) . En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no emocion<strong>al</strong>,<strong>el</strong> equipo ha <strong>de</strong> procurar cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> y soportar <strong>el</strong> estrésemocion<strong>al</strong> que le g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> nuevasituación <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong>. Muchas veces espreciso recordarles que también ti<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>un</strong>os <strong>de</strong>rechos para su propia protecciónperson<strong>al</strong> (ver tab<strong>la</strong> 3).


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 373¿<strong>Cómo</strong> dar apoyo emocion<strong>al</strong>? Paraayudar a <strong>al</strong>gui<strong>en</strong> es preciso que <strong>la</strong> personaque <strong>de</strong>see hacerlo haya apr<strong>en</strong>didoprimeram<strong>en</strong>te a manejar y confrontarsus propios miedos, <strong>la</strong> angustia asociadaa <strong>el</strong>los, los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>ciay frustración g<strong>en</strong>erados por los <strong>de</strong>seosimposibles, <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias erróneas, <strong>la</strong>sreacciones impulsivas o los comportami<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> evitación. Como dice Pi<strong>la</strong>rBarreto (35) , “es necesario haber reor<strong>de</strong>nadosus propias priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>y <strong>en</strong> <strong>la</strong> profesión y haber establecido<strong>un</strong> bu<strong>en</strong> can<strong>al</strong> <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong>s<strong>de</strong><strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te empáticaque permita facilitar sus manifestacionespara aceptar <strong>el</strong> impacto emocion<strong>al</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> cuidado”. Hay quere<strong>al</strong>izar <strong>un</strong> trabajo <strong>de</strong> confrontación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones con los <strong>cuidador</strong>es<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> empatía con <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to queviv<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> reflexión,para tratar <strong>de</strong> extraer nuevossignificados y cambiar su perspectivasobre los problemas o <strong>de</strong>cisiones quehan <strong>de</strong> tomar. El co<strong>un</strong>s<strong>el</strong>ling nos es útilpara saber cómo actuar <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<strong>de</strong> <strong>un</strong>a r<strong>el</strong>ación terapéutica <strong>de</strong> tipo<strong>de</strong>liberativo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>sy principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética clínicamo<strong>de</strong>rna (34,35) .Los otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, losamigos cercanos y personas significativaspue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>un</strong> gran impacto sobr<strong>el</strong>a experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, su s<strong>al</strong>udy f<strong>el</strong>icidad mucho más que cu<strong>al</strong>quiersanitario, por lo que <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong>beráofrecer oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s para que se produzcanesos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. Cuanto mejorf<strong>un</strong>cione su red soci<strong>al</strong> <strong>de</strong> apoyo, másprotegidos estarán los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s y sus<strong>cuidador</strong>es que pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>el</strong>Tab<strong>la</strong> 3. Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es.• El <strong>de</strong>recho a <strong>de</strong>dicar tiempo y acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s a sí mismos sin s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>culpa.• El <strong>de</strong>recho a experim<strong>en</strong>tar s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos negativos por ver <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> o estarperdi<strong>en</strong>do a <strong>un</strong> ser querido.• El <strong>de</strong>recho a resolver por sí mismos aqu<strong>el</strong>lo que seamos capaces y <strong>el</strong> <strong>de</strong>rechoa preg<strong>un</strong>tar sobre aqu<strong>el</strong>lo que no compr<strong>en</strong>dan.• El <strong>de</strong>recho a buscar soluciones que se ajust<strong>en</strong> razonablem<strong>en</strong>te a sus necesida<strong>de</strong>sy a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus seres queridos.• El <strong>de</strong>recho a ser tratados con respeto por aqu<strong>el</strong>los a qui<strong>en</strong>es solicit<strong>en</strong> consejoy ayuda• El <strong>de</strong>recho a cometer errores y a ser disculpados por <strong>el</strong>lo.• El <strong>de</strong>recho a ser reconocidos como miembros v<strong>al</strong>iosos y f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es <strong>de</strong><strong>la</strong> familia, incluso cuando sus p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> vista sean distintos.• El <strong>de</strong>recho a quererse a si mismos y a admitir que hac<strong>en</strong> lo que es humanam<strong>en</strong>teposible.• El <strong>de</strong>recho a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y a disponer <strong>de</strong>l tiempo necesario para hacerlo.• El <strong>de</strong>recho a admitir y expresar s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos tanto positivos como negativos.• El <strong>de</strong>recho a “<strong>de</strong>cir no” ante <strong>de</strong>mandas excesivas, inapropiadas o poco re<strong>al</strong>istas.• El <strong>de</strong>recho a seguir <strong>la</strong> propia <strong>vida</strong>.


374 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.cuidado <strong>de</strong> sus hijos, hacer <strong>la</strong> compra,pagar recibos, o cu<strong>al</strong>quier otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>smuchas tareas que <strong>un</strong>a persona ocupada<strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izar pero queahora no lo pue<strong>de</strong> hacer. Su pres<strong>en</strong>ciapermite que <strong>la</strong> familia y los <strong>cuidador</strong>esse si<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos y acompañadospara po<strong>de</strong>r abordar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> acogida y<strong>el</strong> respeto, sus temores, <strong>de</strong>seos y necesida<strong>de</strong>s.Medidas <strong>de</strong> apoyo para evitar <strong>el</strong> burnoutLos <strong>cuidador</strong>es <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s concáncer <strong>en</strong> fase avanzada o con trastornos<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativos crónicos pue<strong>de</strong>nexperim<strong>en</strong>tar m<strong>al</strong>estar emocion<strong>al</strong> yniv<strong>el</strong>es <strong>al</strong>tos <strong>de</strong> sobrecarga para cuyomanejo requier<strong>en</strong> ayuda. Su necesidadmás frecu<strong>en</strong>te es “saber cómo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarmea los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pérdida”,seguida <strong>de</strong> “saber cómo contro<strong>la</strong>r misemociones”, “po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>sahogarmesobre lo que me preocupa” y“t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>sufrirá lo m<strong>en</strong>os posible” (27,32) . Proporcionarcuidados person<strong>al</strong>es y <strong>un</strong>aat<strong>en</strong>ción individu<strong>al</strong>izada es siempre<strong>un</strong>a acti<strong>vida</strong>d difícil y absorb<strong>en</strong>te. Estaposibilidad <strong>de</strong> ser absorbido o incluso“quemado” por <strong>el</strong> cuidado aj<strong>en</strong>o estámuy bi<strong>en</strong> ilustrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> Hablecon <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>de</strong> Pedro Almodóvar, cuyosprotagonistas no son <strong>en</strong> re<strong>al</strong>idad <strong>la</strong>sdos mujeres <strong>en</strong>fermas, sino sus <strong>cuidador</strong>es:dos hombres que, según reza <strong>el</strong>guión, son “incapaces <strong>de</strong> hacer daño”,pero que viv<strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>dos,con problemas <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación: hab<strong>la</strong>n<strong>de</strong>masiado, o <strong>de</strong>masiado poco,o a <strong>la</strong> persona equivocada (22) . Por estarazón, <strong>el</strong> equipo procurará <strong>de</strong>tectar atiempo los signos <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>cuidador</strong>, como <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> hipnóticoso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergizantes y preparadosvitamínicos (pérdida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, fatigacrónica), los posibles m<strong>al</strong>os tratos<strong>al</strong> ser querido, <strong>el</strong> no permitir que nadiecomparta su cuidado, <strong>un</strong> consumoexcesivo <strong>de</strong> <strong>al</strong>cohol, <strong>de</strong> fármacos o <strong>la</strong>aparición <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, etc. Es importanteanimarles para que busqu<strong>en</strong>consejo médico sobre sus síntomas físicosy saber si están utilizando métodoscorrectos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>.En este caso y si se prevén síntomasdifíciles <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r a domicilio o sise percibe <strong>un</strong>a posible c<strong>la</strong>udicación familiarpor <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión,ansiedad, cansancio, etc., se pue<strong>de</strong> sugerira <strong>la</strong> familia <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do a tiempo<strong>al</strong> hospit<strong>al</strong>. Hay datos que <strong>de</strong>muestranque <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> cuidadosp<strong>al</strong>iativos mejora <strong>la</strong> satisfacción<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong>.Los mejores antídotos para prev<strong>en</strong>iry superar <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> c<strong>la</strong>udicación<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> son <strong>un</strong>a at<strong>en</strong>ción integr<strong>al</strong>,person<strong>al</strong>izada e interdisciplinar <strong>de</strong>lequipo sanitario <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, <strong>la</strong> autoformación<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> y <strong>el</strong> apoyo <strong>al</strong>grupo familiar, con <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>a informacióncontinua y a<strong>de</strong>cuada sobre <strong>el</strong>estado y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<strong>la</strong>s familias o ambos por parte <strong>de</strong>l equiposanitario, así como <strong>la</strong> acogida y <strong>la</strong>expresión emocion<strong>al</strong> <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos,mediante <strong>la</strong> escucha activa a <strong>la</strong> vezque se le da o se buscan diversos apoyosbi<strong>en</strong> familiares o <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno institucion<strong>al</strong>.En todo caso se <strong>de</strong>be res<strong>al</strong>tar<strong>el</strong> esfuerzo que está llevando a cabo<strong>la</strong> familia y <strong>el</strong> v<strong>al</strong>or <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>ciatanto para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te como para <strong>el</strong>losmismos. Es <strong>un</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que todoslos profesion<strong>al</strong>es sanitarios <strong>de</strong>bemosprocurar facilitar siempre <strong>al</strong> m<strong>en</strong>os a<strong>un</strong> cierto niv<strong>el</strong>, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> loscuidados p<strong>al</strong>iativos, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> impactoemocion<strong>al</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> proceso<strong>de</strong> morir es muy int<strong>en</strong>so. Según <strong>la</strong>complejidad <strong>de</strong>l problema se requiere<strong>un</strong>a formación más especi<strong>al</strong>izada <strong>en</strong>co<strong>un</strong>s<strong>el</strong>ling (34-36) .


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 375El equipo pue<strong>de</strong> ayudar a los <strong>cuidador</strong>eshaciéndoles conocer <strong>la</strong>s señ<strong>al</strong>es<strong>de</strong> <strong>al</strong>erta más com<strong>un</strong>es que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> saber<strong>de</strong>tectar a tiempo para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>scomplicaciones que pue<strong>de</strong>n surgir ycon consejos para cuidarse a sí mismosy a tratar <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido a loque les ocurre. Entre estas señ<strong>al</strong>es sem<strong>en</strong>cionan: cambios frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> humor,f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, pérdida <strong>de</strong>apetito o comer <strong>de</strong>masiado, ol<strong>vida</strong>r <strong>la</strong>scosas, problemas para conciliar <strong>el</strong> sueño,fumar o beber más <strong>de</strong> lo norm<strong>al</strong>,<strong>en</strong>contrarse continuam<strong>en</strong>te cansado y<strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> soledad y <strong>de</strong>samparo.Los <strong>cuidador</strong>es necesitan consejos para<strong>de</strong>scansar y cuidarse a sí mismos, bi<strong>en</strong>a través <strong>de</strong> proteger su propia s<strong>al</strong>ud,durmi<strong>en</strong>do lo sufici<strong>en</strong>te, <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tándosebi<strong>en</strong>, haci<strong>en</strong>do ejercicio o <strong>de</strong>scansando,aceptando <strong>la</strong> ayuda, simpatíay compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sus amigos y otrosfamiliares y <strong>de</strong>l equipo, porque <strong>de</strong>b<strong>en</strong>afrontar <strong>un</strong>a pérdida afectiva más o m<strong>en</strong>osinmin<strong>en</strong>te mi<strong>en</strong>tras están <strong>al</strong> mismotiempo <strong>en</strong> contacto continuo con <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to,<strong>la</strong> rabia y <strong>la</strong> impot<strong>en</strong>cia (21) . Esbásico que los <strong>cuidador</strong>es mant<strong>en</strong>gansus vínculos afectivos que amortiguan<strong>el</strong> estrés y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión, a pesar <strong>de</strong>l exceso<strong>de</strong> trabajo y que no se <strong>al</strong>ej<strong>en</strong> <strong>de</strong>sus amigos y familiares, por lo que <strong>de</strong>b<strong>en</strong>disponer siempre <strong>de</strong> <strong>al</strong>gún tiempolibre para hacer <strong>la</strong>s acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s que lesgustan. El humor, <strong>un</strong> abrazo y <strong>un</strong> intercambioabierto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, pue<strong>de</strong>nsignificar mucho cuando <strong>la</strong> situaciónse complica. María Colomer, Presi<strong>de</strong>nta<strong>de</strong> Payasos sin fronteras dice: “La risaes terapéutica, es b<strong>en</strong>eficiosa, <strong>al</strong>ivia yr<strong>el</strong>aja t<strong>en</strong>siones; es <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> antídotoy <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> anestésico; es <strong>la</strong> expresiónemocion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> estado <strong>de</strong>seable, a<strong>un</strong>quemom<strong>en</strong>táneo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad. Si somoscapaces <strong>de</strong> ejercer nuestro s<strong>en</strong>tido<strong>de</strong>l humor como nuestro c<strong>al</strong>eidoscopioperson<strong>al</strong>, <strong>al</strong> que po<strong>de</strong>mos girar y girar avol<strong>un</strong>tad para así contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad<strong>de</strong>s<strong>de</strong> otro ángulo, sólo <strong>en</strong>tonces, loscambios posiblem<strong>en</strong>te nos angustiaránm<strong>en</strong>os y podremos ser más flexibles”.La autoformación <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> es <strong>un</strong>factor importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>lburnout, por lo que <strong>de</strong>be estimu<strong>la</strong>rseque ésta incluya los sigui<strong>en</strong>tes aspectos:a) adquisición <strong>de</strong> pautas <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icacióny r<strong>el</strong>ación interperson<strong>al</strong>; b)conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus propias dinámicasperson<strong>al</strong>es, <strong>en</strong> especi<strong>al</strong> <strong>la</strong>s que le hanllevado a aceptar esta f<strong>un</strong>ción; c) int<strong>en</strong>tardistribuir <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cuidados másequitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los <strong>cuidador</strong>es y,d) saber cómo conseguir <strong>el</strong> auxilio <strong>de</strong><strong>al</strong>gún tipo <strong>de</strong> servicios soci<strong>al</strong>es. El <strong>cuidador</strong>p<strong>al</strong>iativo <strong>de</strong>berá adquirir también<strong>de</strong>strezas <strong>de</strong> autocontrol que no siempreson técnicas simples y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r aconsi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s situaciones estresantescomo oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s y retos y no comoexperi<strong>en</strong>cias negativas o catástrofes. Esimportante procurar buscar <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tidopositivo a <strong>la</strong>s cosas que nos suce<strong>de</strong>ny consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s como <strong>un</strong> factor <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to person<strong>al</strong> para <strong>en</strong>riquecernuestra <strong>vida</strong>. Esta actitud nos permitirásobr<strong>el</strong>levar <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong>l ser queridosin quemarnos (37) . Alg<strong>un</strong>os autores consi<strong>de</strong>ranútiles los sigui<strong>en</strong>tes aspectospara llevar <strong>un</strong>a <strong>vida</strong> m<strong>en</strong>os t<strong>en</strong>sa y másadaptada (8) (ver <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 4).Medidas institucion<strong>al</strong>esLas instituciones pue<strong>de</strong>n b<strong>en</strong>eficiar<strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> muchas formas. Así, <strong>un</strong>abu<strong>en</strong>a at<strong>en</strong>ción domiciliaria pue<strong>de</strong> y<strong>de</strong>be empezar con <strong>un</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria<strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que exista <strong>un</strong>a a<strong>de</strong>cuadainformación escrita y or<strong>al</strong> <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>tey a sus <strong>cuidador</strong>es sobre <strong>la</strong> evoluciónpre<strong>de</strong>cible <strong>de</strong>l proceso clínico <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio,con <strong>un</strong> informe <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<strong>al</strong> <strong>al</strong>ta sobre los cuidados que precisa,<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to t<strong>el</strong>efónico <strong>de</strong> contac-


376 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.Tab<strong>la</strong> 4. Medidas <strong>de</strong> autocuidado.• Int<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s motivaciones person<strong>al</strong>es para re<strong>al</strong>izar este trabajo.• Procurar t<strong>en</strong>er “<strong>un</strong> egoísmo <strong>al</strong>truista” y cuidar <strong>de</strong> nosotros mismos (y también<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más) y hacer acopio <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a vol<strong>un</strong>tad, <strong>la</strong> estima y <strong>el</strong> apoyosoci<strong>al</strong> <strong>en</strong> nuestras r<strong>el</strong>aciones soci<strong>al</strong>es.• Mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>vida</strong> privada con ocupaciones que nos hagan ol<strong>vida</strong>r <strong>la</strong> f<strong>un</strong>ciónque re<strong>al</strong>izamos cuando no estemos <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.• Tratar <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a capacidad <strong>de</strong> escuchar más efectivam<strong>en</strong>te y saberaceptarse a <strong>un</strong>o mismo t<strong>al</strong> como se es, evitando culpar a los <strong>de</strong>más cuando<strong>la</strong>s cosas no van tan bi<strong>en</strong> como nos gustaría.• Evitar que circ<strong>un</strong>stancias básicam<strong>en</strong>te neutras e inocuas se vu<strong>el</strong>van causas<strong>de</strong> estrés para <strong>de</strong>jar a <strong>un</strong> <strong>la</strong>do cu<strong>al</strong>quier causa a <strong>la</strong> que no merezca <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ahacer<strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te.• Cultivar <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> humor, que también pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse por apr<strong>en</strong>dizaje eintuición. Ayuda a r<strong>el</strong>ajar t<strong>en</strong>siones, mejora <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación y es <strong>el</strong> lubricante<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones humanas.• Buscar más tiempo para <strong>de</strong>scansar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> a través <strong>de</strong>hacer pausas y cambiar <strong>de</strong> horario <strong>de</strong> acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s.• Int<strong>en</strong>tar hacer bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que <strong>de</strong>bemos, pero <strong>de</strong> distinta forma, fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> autonomía, libertad y autoconfianza.• Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>de</strong>cir “no” para evitar sobrecargarse <strong>de</strong> acti<strong>vida</strong><strong>de</strong>s y tareas, parano sobrepasarse <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación propia y caer<strong>en</strong> “<strong>el</strong> estrés por <strong>de</strong>fecto”.• Cultivar <strong>la</strong> espiritu<strong>al</strong>idad, <strong>un</strong>a filosofía person<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong> <strong>la</strong>muerte y <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> que <strong>un</strong>o ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>.• Aceptar que <strong>la</strong> <strong>vida</strong> se estructura y manti<strong>en</strong>e por procesos, tareas y sucesosincompletos y procurar <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> preocuparse sin necesidad por cosas qu<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong>n cambiar.tos con los familiares <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tesmás complejos, <strong>un</strong>a guía <strong>de</strong> prácticapara <strong>en</strong>tregar a los familiares sobre loscuidados que necesitan los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s <strong>en</strong>sus domicilios y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> quepueda retornarse <strong>al</strong> hospit<strong>al</strong> si hay complicaciones,sin pasar por urg<strong>en</strong>cias (38) .La at<strong>en</strong>ción domiciliaria, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<strong>de</strong> los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s <strong>al</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, pue<strong>de</strong>mejorar porque cu<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a bas<strong>el</strong>eg<strong>al</strong> muy sólida capaz <strong>de</strong> proporcionar<strong>un</strong>a satisfacción a <strong>la</strong>s múltiples necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> este colectivo. Se apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong>Constitución España, artículos 41,49 y50, <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ciónPrimaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>sautónomas; <strong>la</strong> Ley 41/2002 <strong>de</strong> Autonomía<strong>de</strong>l Paci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Cohesión <strong>de</strong>l SistemaNacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (mayo 2003), y <strong>la</strong>Ley <strong>de</strong> Autonomía Person<strong>al</strong> y at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong>as personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia(2006). Requiere, no obstante, qu<strong>el</strong>os profesion<strong>al</strong>es también se si<strong>en</strong>tanmotivados a través <strong>de</strong> medidas como <strong>la</strong>ssigui<strong>en</strong>tes (38) :• Una a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>sno sólo <strong>en</strong> base a los datos <strong>de</strong>mográficos,sino también <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong>cultur<strong>al</strong> y económico, número


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 377<strong>de</strong> personas mayores, dispersióngeográfica.• Reorganización interna <strong>de</strong>l trabajo,sobre todo cuando haya paci<strong>en</strong>tesque requieran <strong>un</strong>a granfrecu<strong>en</strong>tación e int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> suseguimi<strong>en</strong>to para t<strong>en</strong>er más disponibilidad<strong>de</strong> tiempo asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta.• Formación continuada <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<strong>en</strong> aspectos bioéticos ypsicosoci<strong>al</strong>es.• Formación y soporte a los <strong>cuidador</strong>esinform<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tesincluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.• Implem<strong>en</strong>tar estrategias <strong>de</strong> coordinación<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> hospit<strong>al</strong>ario,los servicios soci<strong>al</strong>es y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónprimaria.• Ev<strong>al</strong>uar y cons<strong>en</strong>suar <strong>un</strong> sistema<strong>de</strong> v<strong>al</strong>oración integr<strong>al</strong> y multidisciplinar.• Integrar <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>cióndomiciliaria <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong>riesgos <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y <strong>la</strong> provisión<strong>de</strong> ayudas técnicas y adaptaciones.Muchas veces ponerse <strong>en</strong> su situaciónes lo que ha hecho surgir interesantesi<strong>de</strong>as, como lo que ha creado<strong>la</strong> J<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> And<strong>al</strong>ucía a través <strong>de</strong> P<strong>la</strong>n<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a los Cuidadores familiarespor <strong>el</strong> que 11.238 personas queofrec<strong>en</strong> este servicio a los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>safectados por <strong>un</strong>a gran discapacidad,cu<strong>en</strong>tan con prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> accesoa los c<strong>en</strong>tros sanitarios y <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<strong>de</strong> los trámites administrativos. Se haacompañado <strong>de</strong> <strong>un</strong>a inversión <strong>de</strong> 1,8millones <strong>de</strong> euros <strong>en</strong> materi<strong>al</strong> para domicilios.El <strong>cuidador</strong> su<strong>el</strong>e ser <strong>un</strong> familiardirecto <strong>de</strong> <strong>un</strong> paci<strong>en</strong>te con <strong>al</strong>tosniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, por lo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>con <strong>en</strong>camami<strong>en</strong>to prolongado y <strong>un</strong><strong>de</strong>terioro cognitivo grave. Estas personasdispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> adhesivo <strong>en</strong> sutarjeta sanitaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se lee PersonaCuidadora <strong>de</strong> Gran discapacidad.Las Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> usuario se<strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> facilitar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> los<strong>cuidador</strong>es a gestiones que re<strong>al</strong>ic<strong>en</strong> <strong>en</strong>los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud o que se evit<strong>en</strong>los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos innecesarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>cuidador</strong>a. En los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> especi<strong>al</strong>ida<strong>de</strong>sy hospit<strong>al</strong>es se coordinan <strong>la</strong>scitas y pruebas para que se hagan <strong>en</strong><strong>un</strong> solo día. Se dispone <strong>de</strong> <strong>un</strong> circuitodifer<strong>en</strong>ciado para estos <strong>cuidador</strong>es y seestá trabajando para que dispongan <strong>de</strong><strong>un</strong> circuito prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> transportesanitario. Esta es <strong>un</strong>a i<strong>de</strong>a muy a<strong>de</strong>cuadaque <strong>de</strong>be imp<strong>la</strong>ntarse <strong>en</strong> muchossitios y sería muy útil <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>, colectivo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a gran fragilidad,don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce pue<strong>de</strong> ocurrir<strong>en</strong> cu<strong>al</strong>quier mom<strong>en</strong>to, lo que <strong>de</strong>beríahacer que <strong>la</strong>s ayudas solicitadas <strong>en</strong> estecaso se concedan con <strong>la</strong> mayor rapi<strong>de</strong>zposible. And<strong>al</strong>ucía va a poner <strong>en</strong> marchaigu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este año2008, <strong>un</strong>a Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong>,a través <strong>de</strong> t<strong>al</strong>leres, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> formar apaci<strong>en</strong>tes, <strong>cuidador</strong>es y miembros <strong>de</strong>asociaciones <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s y consumidores<strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> sus dol<strong>en</strong>cias.Consi<strong>de</strong>ra que es importante que lospaci<strong>en</strong>tes y otras personas r<strong>el</strong>acionadascon <strong>el</strong>los conozcan cómo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>su <strong>en</strong>fermedad, cómo evoluciona y <strong>de</strong>qué manera se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar sussíntomas, con lo que podrían informarmás a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los servicios <strong>de</strong>urg<strong>en</strong>cia, o reconocer como norm<strong>al</strong>es<strong>al</strong>g<strong>un</strong>os síntomas que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><strong>el</strong> curso <strong>de</strong> su patología.Reflexiones fin<strong>al</strong>esLa proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte produce<strong>en</strong> los <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s diversas inquietu<strong>de</strong>sexist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es y espiritu<strong>al</strong>es que a


378 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.veces se atrev<strong>en</strong> a compartir con sus<strong>cuidador</strong>es <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> preg<strong>un</strong>tas difícilescomo: ¿Por qué me ocurre a míesto?, ¿he hecho <strong>al</strong>go m<strong>al</strong>o <strong>en</strong> mi <strong>vida</strong>?”,“¿quién cuidará <strong>de</strong> mis seres queridos?”.Muchas veces más que <strong>un</strong>a respuestanos pi<strong>de</strong>n que actuemos como <strong>un</strong>a caja<strong>de</strong> resonancia para po<strong>de</strong>r expresar susdudas o temores y se tranquilizan <strong>de</strong>saber que también a nosotros nos as<strong>al</strong>tan<strong>la</strong>s mismas incógnitas y no siempret<strong>en</strong>emos respuestas. Por este motivopue<strong>de</strong> ser útil recordar a los <strong>cuidador</strong>es<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>ayuda para escuchar <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>, saberestar y ayudarles a revisar los hechospositivos <strong>de</strong> su <strong>vida</strong> para hacer quesi<strong>en</strong>ta que su exist<strong>en</strong>cia no ha sido <strong>en</strong>vano. Si como sugiere Frankl (39) , “parasuperar o p<strong>al</strong>iar <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to ha <strong>de</strong>dárs<strong>el</strong>e <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido”, t<strong>al</strong> vez, para dars<strong>en</strong>tido <strong>al</strong> sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>vida</strong> quetermina habría que int<strong>en</strong>tar dárs<strong>el</strong>o <strong>al</strong>a <strong>vida</strong> <strong>en</strong>tera <strong>en</strong> perspectiva (22) . “Darse,ser útil a los <strong>de</strong>más y mejorar su m<strong>un</strong>do,constituye <strong>un</strong>a po<strong>de</strong>rosa fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>significados para <strong>la</strong> <strong>vida</strong>” (40) . La r<strong>el</strong>ación<strong>de</strong> ayuda es <strong>un</strong> intercambio humano<strong>en</strong>riquecedor, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se procurancaptar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong>para que éste pueda <strong>en</strong>contrar nuevasposibilida<strong>de</strong>s para afrontar su situacióny ac<strong>la</strong>rar sus temores, a <strong>la</strong> vez que se leofrece cont<strong>en</strong>ción, se fom<strong>en</strong>ta su autoestimay se pot<strong>en</strong>cian sus v<strong>al</strong>ores espiritu<strong>al</strong>esy cultur<strong>al</strong>es (37,41) . Para Frankl,“No sólo son significativas <strong>la</strong> creati<strong>vida</strong>dy <strong>el</strong> goce; todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong> son igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te significativos, <strong>de</strong>modo que <strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e que serlotambién”. En esta etapa exist<strong>en</strong> muchasposibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vivir mom<strong>en</strong>tospositivos, int<strong>en</strong>sos y únicos con <strong>el</strong> serquerido gracias a <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación másprof<strong>un</strong>da y a <strong>la</strong> intimidad que se produce,porque <strong>el</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> percibe y <strong>de</strong>seacompartir también lo que ha sido v<strong>al</strong>ioso<strong>en</strong> su <strong>vida</strong> gracias a los recuerdos, loque hace excepcion<strong>al</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>acompañarles.En <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> du<strong>el</strong>o, muchos <strong>cuidador</strong>esestán <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> haber cuidado <strong>al</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>produce también aspectos positivos, <strong>un</strong>s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> satisfacción y <strong>de</strong> utilidadque pot<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> <strong>al</strong>truismo, nuevosapr<strong>en</strong>dizajes, cambios <strong>de</strong> v<strong>al</strong>ores, <strong>el</strong>autoconocimi<strong>en</strong>to y autoestima, mejor<strong>al</strong>a r<strong>el</strong>ación con otras personas y <strong>la</strong>sr<strong>el</strong>aciones familiares. Sin embargo, <strong>al</strong>g<strong>un</strong>os<strong>cuidador</strong>es necesitan diversosapoyos porque su pérdida su<strong>el</strong>e t<strong>en</strong>erefectos emocion<strong>al</strong>es difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong>supervivi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción no sólo <strong>de</strong> subiografía sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias,<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong>pérdida para <strong>el</strong> supervivi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> loimprevisto <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (41) . Por este motivo,<strong>el</strong> equipo <strong>de</strong>be procurar mant<strong>en</strong>ercontacto con <strong>la</strong> familia y <strong>cuidador</strong>es, <strong>en</strong>especi<strong>al</strong> si <strong>el</strong> f<strong>al</strong>lecimi<strong>en</strong>to fue difícily <strong>en</strong> corto tiempo, si <strong>el</strong> doli<strong>en</strong>te vivesolo o ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a person<strong>al</strong>idad patológicaprevia. Es preciso recordar que <strong>el</strong>du<strong>el</strong>o empieza antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l<strong><strong>en</strong>fermo</strong> y que pue<strong>de</strong> hacerse muchoproporcionando ayuda a los familiaresy <strong>cuidador</strong>es <strong>de</strong> forma anticipada ymant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> puerta abiertapara <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación con los doli<strong>en</strong>tes.Esto le permitirá <strong>de</strong>tectar precozm<strong>en</strong>te<strong>un</strong> du<strong>el</strong>o patológico, pres<strong>en</strong>te hasta<strong>en</strong> <strong>un</strong> 16% <strong>de</strong> los <strong>de</strong>udos <strong>en</strong> <strong>el</strong> primeraño. Cuando <strong>un</strong> grupo familiar culminacon éxito <strong>un</strong> acompañami<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><strong>en</strong>tre los participantes <strong>un</strong>a serie<strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> solidaridad y <strong>de</strong>apoyo mutuo que les hace más fuertes,tanto individu<strong>al</strong> como colectivam<strong>en</strong>tepara <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a otras situacionesque les <strong>de</strong>pare <strong>la</strong> <strong>vida</strong> y eso se <strong>de</strong>bea <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber cumplido, <strong>de</strong>haber estado dón<strong>de</strong> y cuándo había queestar (42) . Todo lo que se ha experim<strong>en</strong>ta-


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 379do j<strong>un</strong>tos contribuye posteriorm<strong>en</strong>te aintegrar sus recuerdos (43) , a facilitar queacept<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad y les ayuda a s<strong>en</strong>tirque <strong>la</strong> <strong>vida</strong> sigue si<strong>en</strong>do v<strong>al</strong>iosa, inclusocon pérdidas tan importantes.REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS1. Bermejo JC. La com<strong>un</strong>icación como medioterapéutico. En: II Curso <strong>de</strong> CuidadosP<strong>al</strong>iativos para person<strong>al</strong> sanitario.Sociedad Vasca <strong>de</strong> Cuidados P<strong>al</strong>iativos,San Sebastián, 1995,16-43.2. Astudillo, W. M<strong>en</strong>dinueta C. Importancia<strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado p<strong>al</strong>iativo.En: Astudillo W, M<strong>en</strong>dinueta C,Astudillo E, editores. Medicina P<strong>al</strong>iativa,Cuidados <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong> y at<strong>en</strong>ción a su familia. 5 ed. Barañain:EUNSA, 2008. p. 75-92.3. Llubiá C. El po<strong>de</strong>r terapéutico <strong>de</strong> <strong>la</strong> escucha<strong>en</strong> Medicina Crítica. Humanida<strong>de</strong>sMédicas[revista <strong>en</strong> Internet] nº 27,Mayo 2008. nº27. [acceso 1 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>2008]; Disponible <strong>en</strong>: http://www.f<strong>un</strong>dacionmhm.org/www_humanitas_es_numero27/revista.html.4. Broggi M.B. La información clínica y <strong>el</strong>cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. Med Clini(Barc) 1995:104:218-20.5. Bayés, R. Alg<strong>un</strong>as aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología<strong>de</strong>l tiempo a los cuidados p<strong>al</strong>iativos.Med P<strong>al</strong>iat 2000;7:3,101-5.6. Gort AM, Mazarico S, B<strong>al</strong>lesté J, BarberaJ, Gómez X. De Migu<strong>el</strong> , M. Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>al</strong>a<strong>de</strong> Zarit <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación<strong>en</strong> cuidados p<strong>al</strong>iativos. MedClin (Barc) 2003;121(4):132-3.7. Astudillo W. M<strong>en</strong>dinueta C. El apoyo psicosoci<strong>al</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> termin<strong>al</strong>idad En: AstudilloW, M<strong>en</strong>dinueta C, Astudillo E, editores.Medicina P<strong>al</strong>iativa, Cuidados <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> y at<strong>en</strong>ción a sufamilia. 5 ed. Barañain: EUNSA, 2008. p.627-641.8. Astudillo W. M<strong>en</strong>dinueta C., El síndrome<strong>de</strong>l agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los cuidados p<strong>al</strong>iativos.En: Astudillo W, M<strong>en</strong>dinueta C,Astudillo E, editores. Medicina P<strong>al</strong>iativa,Cuidados <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>vida</strong> y at<strong>en</strong>ción a su familia. 5 ed. Barañain:EUNSA, 2008. p. 615-26.9. Hastings C<strong>en</strong>ter. Los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina.http://www.f<strong>un</strong>daciogrifols.org/docs10. Messeguer L. Preocupaciones y necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> fasetermin<strong>al</strong>. En: López Imedio E, editor. Enfermería<strong>en</strong> Cuidados P<strong>al</strong>iativos. Panamericana.Madrid, 1998,. P. 237-43.11. Agrafojo E. Aspectos soci<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedadtermin<strong>al</strong> e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>ltrabajador soci<strong>al</strong>. En: Gómez Sancho M.editor. Medicina P<strong>al</strong>iativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultur<strong>al</strong>atina. Madrid: Aran, 1999. p. 951-7.12. Cabo Domínguez P, Bonino I. Sobrecarga<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> princip<strong>al</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong>grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>situación termin<strong>al</strong>. Med P<strong>al</strong>iat, Resum<strong>en</strong><strong>de</strong> pon<strong>en</strong>cias, 2008; 15 (Suppl): 1.13. Mor V, Hiris J. Determinants of the siteof <strong>de</strong>ath among hospice cancer pati<strong>en</strong>ts.J Soc. Behav, 24(4): 375-84.14. Schillinger D, Ch<strong>en</strong> AH. Literacy and <strong>la</strong>nguage:dis<strong>en</strong>tangling measures of access,utilization, and qu<strong>al</strong>ity. J G<strong>en</strong> InternMed 2004;19:288-90.15. Astudillo W,M<strong>en</strong>dinueta C. Orbegozo,A. Bases para <strong>de</strong>cidir <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong> termin<strong>al</strong>, En: Giró J,editor. Envejecimi<strong>en</strong>to activo, <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<strong>en</strong> positivo. Logroño: Universidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> Rioja, 2006. p. 231-54.16. Lago C.,S, Deb<strong>en</strong>,S. M. Cuidados <strong>de</strong> <strong>cuidador</strong><strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia [En línea]Fisterra. Guías Clínicas 2001; 1 (51).[Acceso 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2008]. Disponible<strong>en</strong>: http://www.fisterra.com/guias2/<strong>cuidador</strong>.asp.17. Herrero LP. El cuidado <strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong>. En:Bermejo JC, Muñoz C. Manu<strong>al</strong> para <strong>la</strong>humanización <strong>de</strong> los gerocultores yauxiliares geriátricos. Madrid: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>Humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Caritas, 2007.p. 389-425.


380 Wilson Astudillo et <strong>al</strong>.18. Carmona T., Gómez B.M. Romero P. RomanC. Esc<strong>al</strong>a <strong>de</strong> Capacidad <strong>de</strong> Cuidados(ECCD) : resultados pr<strong>el</strong>iminares.Med P<strong>al</strong>iat 2005, 12:4,197-203.19. Novak, M. Guest C. Application of amultidim<strong>en</strong>sion<strong>al</strong> caregiver bur<strong>de</strong>n inv<strong>en</strong>tory.Gerontologist 1989; 29(6): 798-803.20. Astudillo W., M<strong>en</strong>dinueta C. Necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tescrónicos. En: Sociedad Vasca <strong>de</strong> CuidadosP<strong>al</strong>iativos, editor, Guía <strong>de</strong> recursossociosanitarios <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> <strong>en</strong>Guipúzcoa, Sociedad Vasca <strong>de</strong> CuidadosP<strong>al</strong>iativos, 2003. p. 237-250.21. M<strong>en</strong>cia V, García Cantero E, Prieto L,López C. Guía para <strong>cuidador</strong>es <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>stermin<strong>al</strong>es: manejo <strong>de</strong> los síntomasmás frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Cuidados P<strong>al</strong>iativos.Med P<strong>al</strong>iati 2002, 9:2:60-4.22. Casado A. Bioética para legos. Una introduccióna <strong>la</strong> ética asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>. CSIC, P<strong>la</strong>zay V<strong>al</strong>dés Editores, Madrid, 2008.23. Weissman DE. Decision making at atime of crisis near the <strong>en</strong>d of life. JAMA2004;292, 1738-43.24. Hernando P. Dietre G., Baigorri, F. Limitación<strong>de</strong>l esfuerzo terapéutico. ¿Cuestión<strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es o también <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong>s?.An Sist Sanit. Navar 2007, 30(suppl3): 129-35.25. W<strong>en</strong>k R, Monti C. Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los <strong>cuidador</strong>es responsables<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con cáncer asistidos <strong>en</strong> <strong>un</strong>c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cuidados p<strong>al</strong>iativos <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.Med P<strong>al</strong>iat 2006, 13:2: 64-8.26. Klink<strong>en</strong>berg M,Williams DL, Van <strong>de</strong>r W<strong>al</strong>G, Deeg JH. Symptom bur<strong>de</strong>n in the <strong>la</strong>stweek of life. J. Pain Symptom Manage2004;27:5-13.27. Buscemi V. Consecu<strong>en</strong>cias emocion<strong>al</strong>es<strong>de</strong>l cuidar y necesida<strong>de</strong>s insatisfechas<strong>de</strong>l <strong>cuidador</strong> primario. Medicina P<strong>al</strong>iativa:Resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Pon<strong>en</strong>cias .7º Congreso<strong>de</strong> <strong>la</strong> SECPAL, S<strong>al</strong>amanca, 2008, Vol 15,supl. 1., p. 28.28. Schultz R, Beach SR. Caregiving as a riskfactor for mort<strong>al</strong>ity. The Caregiver He<strong>al</strong>thEffects Study. JAMA 1999;282:2215-9.29. Kiecolt-G<strong>la</strong>ser JK, Speicher CE, Trask OJ,G<strong>la</strong>ser R. Spous<strong>al</strong> caregivers of <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tiavictims: longitudin<strong>al</strong> changes in imm<strong>un</strong>ityand he<strong>al</strong>th. Psychosomatic Med1991;53:345-62.30. Novak, M. Guest C., Application of amultidim<strong>en</strong>sion<strong>al</strong> caregiver bur<strong>de</strong>n inv<strong>en</strong>tory.Gerontologist 1989, 29:798-803.31. Barbero G., J. Cuidar <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong>. En:Cont<strong>el</strong> JC, G<strong>en</strong>é J, Peya M. At<strong>en</strong>cióndomiciliaria. Barc<strong>el</strong>ona: Springer Ver<strong>la</strong>gIbérica 1999.32. Noguera TA.,Sufrimi<strong>en</strong>to y <strong>cuidador</strong> primario.Med P<strong>al</strong>iat. Resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Pon<strong>en</strong>cias.7º Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> SECPAL, S<strong>al</strong>amanca,2008, 15:supl.1.33. Rodríguez-Morera, A, Roca Casa<strong>de</strong>montR., P<strong>la</strong>nes M, Gra ME, Bayés, R.. Percepciónsubjetiva <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong><strong>en</strong>fermo</strong> y <strong>el</strong> <strong>cuidador</strong> primario <strong>en</strong> CuidadosP<strong>al</strong>iativos hospit<strong>al</strong>arios. Med P<strong>al</strong>2008, 15:4; 200-4.34. Barreto, M. Pérez,M.A. ,Molero M. La com<strong>un</strong>icacióncon <strong>la</strong> familia. C<strong>la</strong>udicaciónfamiliar. En: López Imedio E, editor. Enfermería<strong>en</strong> cuidados p<strong>al</strong>iativos. Madrid:Panamericana 1998, 227-35.35. Barreto P, Barbero J, Arranz P. Bayés R,Díaz J.L. Co<strong>un</strong>s<strong>el</strong>ling y soporte psicológico<strong>al</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong>. En: AstudilloW, M<strong>en</strong>dinueta C, Astudillo E, editores.Medicina P<strong>al</strong>iativa, Cuidados <strong>de</strong>l <strong><strong>en</strong>fermo</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> y at<strong>en</strong>ción asu familia. 5 ed. Barañain: EUNSA, 2008.p. 93-99.36. Arranz P, Barbero J, Barreto P, Bayés, R.Interv<strong>en</strong>ción emocion<strong>al</strong> <strong>en</strong> cuidados p<strong>al</strong>iativos.Mo<strong>de</strong>lo y protocolos. Barc<strong>el</strong>ona,Ari<strong>el</strong> 2003.37. López J. , Rodríguez, M.I. La posibilidad<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong><strong>un</strong> ser querido con cáncer. Psicooncología.2007, 4: 111-20.


<strong>Cómo</strong> <strong>apoyar</strong> <strong>al</strong> <strong>cuidador</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong><strong>en</strong>fermo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vida</strong> 38138. Mor<strong>en</strong>o SI, González San Seg<strong>un</strong>do R.Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria:oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora. JANO,2008, 1708: 33-5.39. Frank V. El hombre <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidoúltimo. Barc<strong>el</strong>ona, Paidos 1999.40. Y<strong>al</strong>om I.D. Psicoterapia exist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>. Barc<strong>el</strong>ona.Her<strong>de</strong>r, 1984.41. Lor<strong>en</strong>zo N. Dar s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedadtermin<strong>al</strong>. Estudio cu<strong>al</strong>ititativoinflu<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> R.R. Parse.Med P<strong>al</strong>iat 15: 4: 210-9, 2008.42. Arrieta C. La com<strong>un</strong>icación y <strong>la</strong> familia.En: Astudillo W, Muruam<strong>en</strong>diaraz A,Arrieta C., editores. La com<strong>un</strong>icación <strong>en</strong><strong>la</strong> termin<strong>al</strong>idad. San Sebastián: SociedadVasca <strong>de</strong> Cuidados P<strong>al</strong>iativos, 1998. p.211-9.43. Bayés R , Tiempo y du<strong>el</strong>o. Med. P<strong>al</strong> 2008;15(4): 194-5.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!