12.07.2015 Views

excreción urinaria de yodo en el monitoreo del programa para la ...

excreción urinaria de yodo en el monitoreo del programa para la ...

excreción urinaria de yodo en el monitoreo del programa para la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008;18(1):72-83Instituto <strong>de</strong> Nutrición e Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los Alim<strong>en</strong>tos.EXCRECIÓN URINARIA DE YODO EN EL MONITOREO DELPROGRAMA PARA LA ELIMINACIÓN DE LOS DESÓRDENES PORDEFICIENCIA DE YODO.Maytt<strong>el</strong> De La Paz Luna, 1 Beatriz Basabe Tuero, 2 Daisy Zulueta Torres, 3 B<strong>la</strong>nca Terry Berro, 4Sailid Granado Viera, 5 María Eug<strong>en</strong>ia Quintero Alejo, 5 María Victoria Luna, 6 Mavis DíazMiranda. 7RESUMENLa sal <strong>de</strong>stinada al consumo humano <strong>en</strong> Cuba se fortifica con <strong>yodo</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999. Se hapropuesto <strong>la</strong> Excreción Urinaria <strong>de</strong> Yodo (EUY) como un indicador <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>lPrograma Nacional <strong>de</strong> Yodación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sal. En <strong>el</strong> 2004 se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> EUY <strong>en</strong> 1,988niños esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> uno y otro sexo, con eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre 6 – 12 años, y repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> losestratos urbano, rural y rural–montañoso <strong>de</strong>l país. Se recolectaron también 1,598 muestras<strong>de</strong> sal <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> estos niños <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> mediante untest colorimétrico. El 66.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> los niñosestudiados mostró niv<strong>el</strong>es óptimos <strong>de</strong> yodación. El perc<strong>en</strong>til 50 <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> losvalores <strong>de</strong> EUY <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estudio fue <strong>de</strong> 246.9 µg/L, casi 2.5 veces mayor que <strong>el</strong>límite t<strong>en</strong>ido como aceptable <strong>para</strong> esta <strong>de</strong>terminación. Aunque <strong>la</strong> EUY fuesignificativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>tre los niños <strong>de</strong>l estrato rural–montañoso, <strong>el</strong> valor propio <strong>de</strong>este estrato fue superior al límite aceptable (211.1 vs. 100.0 µg/L; p < 0.05; test <strong>de</strong>com<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> una media pob<strong>la</strong>cional conocida). Los valores observados <strong>de</strong> EUYpermit<strong>en</strong> afirmar que los ingresos <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong>tre esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estratosgeográficos son óptimos.Descriptores DeCS: Yodo / Yoduria / Excreción <strong>urinaria</strong> <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> / Defici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> /Sal yodada / Fortificación.1 Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Farmacéuticas. Máster <strong>en</strong> Nutrición <strong>en</strong> Salud Pública. Investigadora Agregada.2 Doctora <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los Alim<strong>en</strong>tos. Investigadora Auxiliar.3 Máster <strong>en</strong> Nutrición <strong>en</strong> Salud Pública. Investigadora Auxiliar.4 Máster <strong>en</strong> Salud Ambi<strong>en</strong>tal. Investigadora Auxiliar.5Técnico medio <strong>en</strong> Química Industrial.6Ing<strong>en</strong>iera <strong>en</strong> Agronomía. Investigadora Titu<strong>la</strong>r.7Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Bioquímica.Recibido: 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2007. Aprobado: 23 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong>l 2008.Mayt<strong>el</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz Luna. Instituto <strong>de</strong> Nutrición e Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los Alim<strong>en</strong>tos. Infanta 1158 <strong>en</strong>tre C<strong>la</strong>v<strong>el</strong> y Llinás.La Habana. CUBA.Correo <strong>el</strong>ectrónico: maytt<strong>el</strong>@infomed.sld.cu


73 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.INTRODUCCIÓNDes<strong>de</strong> hace varias décadas se conoce qu<strong>el</strong>a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> micronutri<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>perjudicar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo int<strong>el</strong>ectual y <strong>la</strong>calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, y <strong>en</strong>ocasiones pue<strong>de</strong>n favorecer <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>muertes <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s tempranas. 1-2 Según <strong>la</strong>Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), <strong>el</strong>déficit <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principalcausa global evitable tanto <strong>de</strong> retraso m<strong>en</strong>talcomo <strong>de</strong> parálisis cerebral, y afecta <strong>en</strong> gradovariable <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> más <strong>de</strong>1,000 millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo,esto es, <strong>la</strong> quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónmundial. 1-4La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nespor <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (DDY) se rev<strong>el</strong>ó <strong>en</strong>Cuba por primera vez a mediados <strong>de</strong> los1960’s. 5 Sin embargo, no fue hasta 1974 <strong>en</strong>que se realizaron <strong>la</strong>s primeras<strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> excreción <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>(EUY) <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> orina colectadasdurante 24 horas. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> estosestudios permitieron establecer que <strong>la</strong> EUYera m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 50 µg <strong>de</strong>l mineral por cadagramo <strong>de</strong> creatinina <strong>urinaria</strong> excretada <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>os habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Baracoa, y porlo tanto, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estadosmo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ficitarios <strong>de</strong> ingestión <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong>l país. 5-8A fin <strong>de</strong> cumplir los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong>Cumbre Mundial <strong>en</strong> Favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia,c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1990, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre Nutrición,<strong>de</strong>l año 1992, que <strong>de</strong>finieron como meta <strong>la</strong><strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY antes <strong>de</strong><strong>la</strong>ño 2000, 9-11 <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Nutrición eHigi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los Alim<strong>en</strong>tos (INHA) realizó <strong>en</strong>1995 un estudio sobre <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> los cubanos <strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res<strong>en</strong>tre 6 – 12 años <strong>de</strong> edad resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong>zonas rurales <strong>de</strong>l país mediante <strong>la</strong> EUY. 12 Lainvestigación fue coordinada con <strong>el</strong>Ministerio <strong>de</strong> Educación (MINED) <strong>de</strong> Cuba,y contó con <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> OrganizaciónPanamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS) y <strong>el</strong>Instituto <strong>de</strong> Nutrición <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica yPanamá (INCAP), y <strong>el</strong> apoyo financiero <strong>de</strong>lFondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong>Infancia (UNICEF). De acuerdo con losresultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> EUY, se concluyóque <strong>la</strong> situación actual se correspondió conestados leves <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (EUY<strong>en</strong>tre 50 – 100 µg/L). Sin embargo, <strong>el</strong> valor<strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY <strong>en</strong>tre los esco<strong>la</strong>res muestreados<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas montañosas <strong>de</strong> Cuba fue m<strong>en</strong>or<strong>de</strong> 20 µg/L, correspondi<strong>en</strong>te a estados graves<strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>, unhal<strong>la</strong>zgo significativo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>taque <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> esta región <strong>de</strong>l país norebasan los 1,000 metros <strong>de</strong> altura.A partir <strong>de</strong>l año 1999 se inició <strong>el</strong>Programa Nacional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Eliminación13Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY.Gracias a este <strong>programa</strong>, se produce, ydistribuye a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sal yodada.El Programa sosti<strong>en</strong>e un sistema <strong>de</strong>vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal yodada. 13 Elsistema prevé <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> consumo humanomediante tests colorimétricos conperiodicidad trimestral. Se ha establecidoque <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> sea mayor <strong>de</strong> 15partes por millón (ppm) <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal consumida<strong>en</strong> <strong>el</strong> 90% o más <strong>de</strong> los hogaresmuestreados. 13Como parte <strong>de</strong> este Programa se creó <strong>en</strong><strong>el</strong> INHA un <strong>la</strong>boratorio <strong>para</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY. La introducción<strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>para</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY sirvió <strong>en</strong>tonces<strong>para</strong> evaluar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificacióncon <strong>yodo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal <strong>en</strong> colectivida<strong>de</strong>shumanas <strong>de</strong> estratos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l paíst<strong>en</strong>idos como vulnerables.Este trabajo pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY<strong>en</strong> esco<strong>la</strong>res cubanos muestreados <strong>de</strong> variosestratos socio<strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong>tre losaños 2004 – 2005.


Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 74MATERIALES Y MÉTODOSSe realizó un estudio epi<strong>de</strong>miológicoobservacional, transversal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónesco<strong>la</strong>r cubana con eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre 6 – 12 años,distribuida <strong>en</strong> los estratos socio<strong>de</strong>mográficosurbano, rural, rural-montaña<strong>de</strong>finidos por <strong>la</strong> Oficina Nacional <strong>de</strong>Estadísticas (ONE). Se extrajo una muestrarepres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> cada estrato, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong>consi<strong>de</strong>ración: <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cada uno <strong>de</strong> los estratos, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>los cuadros <strong>de</strong> DDY hal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> los estudios<strong>de</strong>l año 1995, 12 un efecto <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> 1.8, yuna caída <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong>l 10%. Se trató <strong>de</strong>que <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo no superara <strong>el</strong> 10%<strong>de</strong>l tamaño estimado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras. Se<strong>el</strong>igió una confiabilidad <strong>de</strong>l 95%.Se excluyeron los niños y niñas coneda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 años, o mayores <strong>de</strong> 12años, y aquejados <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedadaguda importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lmuestreo.La ejecución <strong>de</strong>l proyecto no implicóprocedimi<strong>en</strong>tos invasivos. Una vezs<strong>el</strong>eccionados los niños y <strong>la</strong>s niñas <strong>en</strong> <strong>la</strong>sescu<strong>el</strong>as participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio, <strong>el</strong>equipo <strong>de</strong> investigadores, <strong>de</strong> conjunto conlos maestros, se reunió con los padres, uotros familiares, <strong>para</strong> explicar <strong>la</strong>scaracterísticas y propósitos <strong>de</strong>l proyecto, yobt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informadorequerido <strong>para</strong> <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong> losestudios.Figura 1. Gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> coloración <strong>de</strong>l punto final <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción colorimétrica <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal común retiradas <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> los niños y niñas muestreados.Fu<strong>en</strong>tes: Refer<strong>en</strong>cia (13).Los esco<strong>la</strong>res integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<strong>en</strong> cada estrato se s<strong>el</strong>eccionaron mediante undiseño bietápico complejo, estratificado ypor conglomerados. En <strong>la</strong> primera etapa ses<strong>el</strong>eccionaron aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as con unaprobabilidad proporcional al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>muestra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda etapa seextrajeron aleatoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 18 y 20 niños<strong>de</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s prescritas. El listado <strong>de</strong>estudiantes matricu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>asprimarias <strong>de</strong>l país durante <strong>el</strong> curso esco<strong>la</strong>r2003 – 2004 fue suministrado por <strong>el</strong>MINED.La muestra nacional quedó integradafinalm<strong>en</strong>te por 2,101 niños y niñasprov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 86 escu<strong>el</strong>as, 67 municipios y14 provincias <strong>de</strong>l país. y <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>smuestras <strong>de</strong> los estratos: 14 provincias, 67municipios y 86 escu<strong>el</strong>as.Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> orina y<strong>en</strong>sayo <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido: De cada niño seobtuvo una muestra <strong>de</strong> orina casual, bajo <strong>la</strong>observación <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong>sescu<strong>el</strong>as, y sin que constituyera riesgoalguno <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l mismo. Lasmuestras <strong>de</strong> orina se recogieron <strong>en</strong> frascos


75 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.plásticos <strong>de</strong>sechables, opacos y <strong>de</strong> cierrehermético. Los frascos se rotu<strong>la</strong>ron<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te, y se refrigeraron hasta <strong>el</strong>mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l análisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>boratorio.El <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>orina casual se <strong>de</strong>terminó mediante unmicrométodo espectrofotométrico cinético<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> INCAP a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>reacción <strong>de</strong>scrita por San<strong>de</strong>ll y Kolthoff. 14-15Figura 2. Distribución <strong>de</strong> los valores obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>EUY según los criterios epi<strong>de</strong>miológicos <strong>para</strong> <strong>la</strong>evaluación <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong>. Losvalores mostrados repres<strong>en</strong>tan los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>resultados <strong>de</strong> EUY compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> cadacategoría. Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY seexpresan <strong>en</strong> µg/L.Fu<strong>en</strong>te: Registros <strong>de</strong>l estudio.Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estudio: 1,988.Los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY se estratificaronsegún los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> WHO/UNICEF/ICCIDD: 16 Mayor <strong>de</strong> 100.0 µg/L: Excreciónesperada; Entre 50.0 – 99.9: Excreciónligeram<strong>en</strong>te disminuida; Entre 20.0 – 49.9:Excreción mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te disminuida; yM<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 20.0: Excreción gravem<strong>en</strong>tedisminuida.De acuerdo con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY, <strong>la</strong>ingestión <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> se calificó como sigue: 16M<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 100.0 µg/L: Ingestión insufici<strong>en</strong>te<strong>de</strong> <strong>yodo</strong>; Entre 100.0 – 199.9: Ingestióna<strong>de</strong>cuada; Entre 200.0 y 299.9: Ingestiónmás que A<strong>de</strong>cuada; e Igual/Mayor <strong>de</strong> 300.0µg/L: Ingestión excesiva <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>.Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal comúny <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido: D<strong>el</strong> hogar <strong>de</strong>lniño muestreado se obtuvieron muestras <strong>de</strong><strong>la</strong> sal empleada <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumo familiar ydoméstico. Las muestras <strong>de</strong> sal seconservaron <strong>en</strong> frascos <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>terotu<strong>la</strong>dos y cerrados.El <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> salcomún se <strong>en</strong>sayó mediante los sistemascolorimétricos empleados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong>vigi<strong>la</strong>ncia previsto por <strong>el</strong> ProgramaNacional. 13 La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l colorobservado se correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong>conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> sal(Figura 1). El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>muestra <strong>en</strong>sayada <strong>de</strong> sal se <strong>de</strong>notó comoaceptable si fuera igual que (mayor <strong>de</strong>) 15ppm. 13Análisis estadístico <strong>de</strong> los resultados:Los datos socio<strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> los niños yniñas participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio, losresultados <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong> cont<strong>en</strong>ido<strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> orina casuales, y losresultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal retiradas <strong>de</strong> los hogaresmuestreados se almac<strong>en</strong>aron <strong>en</strong> uncont<strong>en</strong>edor digital creado al efecto <strong>en</strong>EXCEL v. 7.0 <strong>para</strong> OFFICE <strong>de</strong> Windows(Microsoft, Redmont, Virgina, EstadosUnidos). Los resultados se redujeron porsexo y estrato <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, y se<strong>de</strong>scribieron estadísticam<strong>en</strong>te medianteestadígrafos <strong>de</strong> locación c<strong>en</strong>tral(media/mediana), dispersión (<strong>de</strong>sviaciónestándar/rango) y agregación (porc<strong>en</strong>tajes)con auxilio <strong>de</strong> los paquetes SPSS v. 10.0(Ja<strong>en</strong><strong>de</strong>l Sci<strong>en</strong>tific, Estados Unidos) yEpinfo v. 10 (C<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> <strong>el</strong> Control <strong>de</strong> <strong>la</strong>sEnfermeda<strong>de</strong>s, At<strong>la</strong>nta, Estados Unidos). Lanormalidad <strong>de</strong> los resultados se comprobómediante <strong>el</strong> test <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov.Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY se pres<strong>en</strong>taroncomo <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> los valores. Las


Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 76difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estratos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>smedianas <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY seevaluaron mediante <strong>el</strong> test <strong>de</strong> Mann-Whitney-Wilcoxon.difer<strong>en</strong>cias como significativas estadísticam<strong>en</strong>te.Figura 3. Cambios <strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1995 – 2005. Se muestran los casos con<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia establecida <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (EUY < 100 µg/L), junto con aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados como <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>ciagrave <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (EUY < 20 µg/L). Línea roja discontinua: Mediana <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> EUY <strong>en</strong> 1995.Línea azul discontinua: Mediana <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> EUY <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005.Los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY, y <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras domésticas <strong>de</strong> sal,se dicotomizaron <strong>de</strong> acuerdo con los puntos<strong>de</strong> corte reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normasinternacionalm<strong>en</strong>te aceptadas. Lasdifer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre subgrupos se evaluaronmediante los correspondi<strong>en</strong>tes tests <strong>de</strong>análisis <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia basados <strong>en</strong><strong>la</strong> distribución ji-cuadrado. A fin <strong>de</strong>cuantificar <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> factores t<strong>en</strong>idoscomo <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estados <strong>de</strong>DDY se calcu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s respectivas razones<strong>de</strong> disparida<strong>de</strong>s. Se empleó un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>significación <strong>de</strong>l 5% <strong>para</strong> <strong>de</strong>notar <strong>la</strong>sRESULTADOS Y DISCUSIÓNDe los 2,101 niños y niñas s<strong>el</strong>eccionados<strong>para</strong> <strong>el</strong> estudio, se obtuvieron muestras <strong>de</strong>orina casual <strong>en</strong> 1,988 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, resultando <strong>en</strong>una tasa global <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>l 94.5%. Loscasos perdidos se correspondieron conaqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s instancias <strong>en</strong> los que no se pudocompletar <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>orina casual, o <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida fueinsufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio.Sin embargo, <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra fuem<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> valor anticipado <strong>de</strong>l 10%.La mediana global, no ajustada porestrato, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>urinaria</strong>s <strong>de</strong>


77 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.<strong>yodo</strong> fue 246.9 µg/L. Este valor fue superior<strong>en</strong> casi 2.5 veces <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> aceptabilidad<strong>de</strong> 100 µg/L, lo que indica una ingesta <strong>de</strong><strong>yodo</strong> mayor que <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada, según loscriterios epi<strong>de</strong>miológicos empleados <strong>para</strong> <strong>la</strong>evaluación <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong>.En <strong>el</strong> reporte <strong>de</strong>l Coordinador <strong>de</strong>lICCIDD <strong>para</strong> <strong>la</strong>s Américas, dado a conocer<strong>en</strong> <strong>el</strong> 2004, se hace notar que 8 países <strong>de</strong>lárea, a saber: Costa Rica, Honduras,Panamá, Brasil, Chile, Ecuador, Paraguay yPerú, pres<strong>en</strong>taron medianas <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong>EUY superiores a 200 µg/L. Cuba se une aeste s<strong>el</strong>ecto grupo, al mostrar resultadospositivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>programa</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong>los DDY.Si se com<strong>para</strong>n los resultados <strong>de</strong>lpres<strong>en</strong>te estudio con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> año1995, 12 tal y como se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 3,se observa una reducción notable <strong>de</strong>lporc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>ciaestablecida <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>, esto es, <strong>para</strong> valores <strong>de</strong>EUY < 100 µg/L (1995: 51.0% vs. 2005:8.4%; p < 0.05; test <strong>de</strong> com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>proporciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes). Los resultadospres<strong>en</strong>tados apuntan hacia <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>ciafavorable <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> nacional <strong>de</strong> yodación<strong>de</strong> <strong>la</strong> sal.Asimismo, se apreció una disminución<strong>de</strong> casos con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia severa <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>,cuando <strong>la</strong> EUY < 20 µg/L (1995: 19.0% vs.2005: 0.6%; p < 0.05; test <strong>de</strong> com<strong>para</strong>ciónTab<strong>la</strong> 1. Valores <strong>de</strong> EUY <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los esco<strong>la</strong>res muestreados por estratos distribuidos segúnindicadores programáticos empleados <strong>para</strong> <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>el</strong>iminación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY. Se muestran a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> número y [<strong>en</strong>tre corchetes] <strong>el</strong>porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> EUY que satisfac<strong>en</strong> los criterios globales <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminaciónsost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los cuadros <strong>de</strong> DDY.Estrato Tamaño EUY, µg/L < 50 µg/L < 100 µg/L > 300 µg/LUrbano 681 245.3 § 8[1.2]Rural 697 266.5 § 16[2.3]Rural-montañoso 608 211.1 § 22[3.6]CUBA 1,986 241.5 46[2.3]37[5.4]48[6.9]83[13.7]168[8.5]193[28.3]261[37.4]121[19.9]575[28.9]Criterios <strong>para</strong> <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación progresiva <strong>de</strong> los cuadros<strong>de</strong> DDY: Mediana nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY: > 100 µg/L; Valores <strong>de</strong> EUY < 50 µg/L: M<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 20%;Valores <strong>de</strong> EUY


Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 78La Tab<strong>la</strong> 1 muestra <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> losvalores <strong>de</strong> EUY <strong>para</strong> los distintos estratossocio-<strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> losniños y niñas muestreados. Se observó una<strong>de</strong>clinación progresiva y estadísticam<strong>en</strong>tesignificativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY amedida que <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l esco<strong>la</strong>rse hacía más intrincado. Así, los niños yniñas resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> lugares ruralesmontañososmostraron los valores más bajos<strong>de</strong> EUY, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mediana observada fuesuperior <strong>en</strong> 2 veces al límite <strong>de</strong> aceptabilidad<strong>de</strong> 100 µg/L. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong>esco<strong>la</strong>res con valores <strong>de</strong> EUY m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 50µg/L, y <strong>de</strong> 100 µg/L, fue mayor <strong>en</strong>tre losmuestreados <strong>en</strong> estratos rurales-montañosos.También se observó <strong>en</strong>tre los esco<strong>la</strong>resestudiados <strong>en</strong>tre los estratos ruralesmontañosos<strong>la</strong> m<strong>en</strong>or proporción <strong>de</strong> valores<strong>de</strong> EUY mayores <strong>de</strong> 300 µg/L.Si se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criteriosglobales <strong>para</strong> <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> losesfuerzos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminaciónsost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>yodo</strong>, se observa que <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> losvalores <strong>de</strong> EUY <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> este estudiosupera <strong>en</strong> 2.5 veces <strong>el</strong> valor límite <strong>de</strong>conc<strong>en</strong>tración recom<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> 100 µg/L.A<strong>de</strong>más, los porc<strong>en</strong>tajes observados <strong>de</strong>esco<strong>la</strong>res con valores <strong>de</strong> EUY m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 50y 100 µg/L fueron inferiores a <strong>la</strong>s cotasfijadas internacionalm<strong>en</strong>te (Valores <strong>de</strong> EUY< 50 µg/L: 2.3% vs. 20.0%; p < 0.05;Valores <strong>de</strong> EUY < 100 µg/L: 8.5% vs.50.0%; p < 0.05; test <strong>de</strong> com<strong>para</strong>ción <strong>para</strong>valores conocidos <strong>de</strong> una proporciónpob<strong>la</strong>cional).Este estudio rev<strong>el</strong>ó que <strong>el</strong> 64.5% <strong>de</strong> losvalores reunidos <strong>de</strong> EUY fue mayor <strong>de</strong> 200µg/L. Hay que hacer notar que <strong>el</strong> 29.0% <strong>de</strong>los valores <strong>de</strong> EUY fue superior a los 300µg/L. Estos valores son indicativos <strong>de</strong> unaingesta <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> superior a <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada, y<strong>de</strong>b<strong>en</strong> convertirse <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> unaalerta <strong>para</strong> los conductores <strong>de</strong>l <strong>programa</strong>. Seobtuvieron resultados simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> un estudioreci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te concluido con 3,319 niños <strong>de</strong>los 5 contin<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> los cuales <strong>el</strong> 31.0%pres<strong>en</strong>tó valores <strong>de</strong> EUY superiores a los300 µg/L. 17Figura 4. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> yodación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal común. Sepres<strong>en</strong>tan los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> salrecuperadas <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong> cadaestrato muestreado con cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> quesatisfac<strong>en</strong> los criterios expuestos.Fu<strong>en</strong>te: Registros <strong>de</strong>l estudio.Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estudio: 1,598.El estudio realizado también conllevó <strong>la</strong><strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> yodación <strong>de</strong>consumo familiar y doméstico <strong>en</strong> los hogares<strong>de</strong> los niños y niñas muestreados. Seobtuvieron 1,598 muestras <strong>de</strong> sal <strong>de</strong> loshogares <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res, lo que repres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong>88.2% <strong>de</strong>l tamaño muestral propuesto. Lacaída observada <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se <strong>de</strong>biófundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a que algunos niños yniñas no suministraron al equipo <strong>de</strong>investigadores <strong>la</strong> muestra pedida <strong>de</strong> <strong>la</strong> salconsumida <strong>en</strong> sus hogares.A niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l país, sólo <strong>el</strong> 66.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>smuestras <strong>de</strong> sal <strong>de</strong> consumo familiar ydoméstico mostró niv<strong>el</strong>es óptimos <strong>de</strong>yodación, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 33.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>smuestras <strong>de</strong> sal mostró valores <strong>de</strong> yodación


79 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.inferiores al valor límite <strong>de</strong> 15 ppm (Figura4).La Figura 5 muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>lcont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal <strong>de</strong>uso familiar y doméstico según los estratos<strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los niños y niñasmuestreados. El estrato rural se distinguiópor <strong>el</strong> más alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> salcon niv<strong>el</strong>es insufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> yodación, conun 48.0%. Pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rse que <strong>en</strong> <strong>el</strong> estratorural-montaña se <strong>en</strong>contraron los porc<strong>en</strong>tajesmás bajos <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> sal conconc<strong>en</strong>traciones insufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> (< 15ppm), con <strong>el</strong> 22.0%.Figura 5. Distribución <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal <strong>de</strong> consumo familiary doméstico.Los estratos urbano y rural-montañosomostraron los porc<strong>en</strong>tajes más altos <strong>de</strong>muestras con yodación mayor <strong>de</strong> 15 ppm,con valores <strong>de</strong>l 73.0% y 78.0%,respectivam<strong>en</strong>te.La Tab<strong>la</strong> 2 muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>lcont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal <strong>de</strong>consumo <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> estrato <strong>de</strong>pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l esco<strong>la</strong>r muestreado.Consi<strong>de</strong>rando <strong>el</strong> estrato rural como <strong>el</strong> <strong>de</strong>mayor riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong>DDY, <strong>en</strong> base a los registros históricos <strong>de</strong>lsistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l <strong>programa</strong> nacional,<strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> disparida<strong>de</strong>s estimadas<strong>de</strong>mostraron que sí existe un mayor p<strong>el</strong>igro<strong>de</strong> no recibir sal con niv<strong>el</strong>es a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong><strong>yodo</strong> si <strong>el</strong> esco<strong>la</strong>r resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> un área rural,antes que una urbana o rural-montañosa.Ello también serviría <strong>para</strong> explicar por quélos porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong>cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> uso común <strong>en</strong> loshogares rurales fueron los más bajos <strong>de</strong>todos.Por <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación con<strong>yodo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> consumo humano, esnecesario <strong>el</strong> <strong>monitoreo</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<strong>de</strong> este producto, <strong>de</strong> manera que asegur<strong>en</strong>iv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> fortificación a<strong>de</strong>cuados y permitahacer los ajustes requeridos <strong>en</strong> cadamom<strong>en</strong>to, pues <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse una EUYmayor <strong>de</strong> 300 µg/L tampoco se lograría unanutrición óptima <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>.La constatación <strong>de</strong> una EUY muchomayor que <strong>la</strong> establecida <strong>para</strong> un estadonutricional óptimo <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong>, podría t<strong>en</strong>ercausas diversas, como podría ser <strong>el</strong> consumopor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada <strong>de</strong> salyodada obt<strong>en</strong>ida por vías no reconocidas quepudieran sumar cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estemicronutri<strong>en</strong>te más altas que <strong>la</strong>srecom<strong>en</strong>dadas. Otros factores, como <strong>el</strong> <strong>yodo</strong>pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> agua potable, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong>alim<strong>en</strong>tos ricos <strong>en</strong> este mineral, u otros nosufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te caracterizados, pudieraninfluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> ingesta reportada <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>. Noobstante <strong>el</strong> <strong>monitoreo</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> sal yodada <strong>de</strong>be llevarse a cabo, <strong>de</strong>manera que asegure que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>fortificación sea <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado y permita hacerlos ajustes requeridos <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to. Conr<strong>el</strong>ación a este tema varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong>región pose<strong>en</strong> sus propias experi<strong>en</strong>cias.Ecuador y Panamá han logrado reducir <strong>la</strong>EUY mediante <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal. Sin embargo, <strong>en</strong> Chile esteproce<strong>de</strong>r no se tradujo <strong>en</strong> cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong>EUY. 16-18Este estudio rev<strong>el</strong>ó que sólo <strong>el</strong> 66.7% <strong>de</strong><strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal retiradas <strong>de</strong> los hogares<strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res estaban a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>teyodadas. El estrato rural-montaña se <strong>de</strong>stacópor los porc<strong>en</strong>tajes más altos <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong>


Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 80sal con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> mayor <strong>de</strong> 15ppm (y más). Estos resultados podríanreflejar que <strong>el</strong> área rural-montaña fueconsi<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> alto riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>cuadros por DDY <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma insta<strong>la</strong>ción<strong>de</strong>l <strong>programa</strong>, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, segarantizó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> sal yodada<strong>en</strong>vasada <strong>en</strong> bolsas, junto con <strong>la</strong> divulgación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> sal.realizado por <strong>el</strong> mismo equipo <strong>de</strong><strong>en</strong>cuestadores <strong>en</strong> todos estratos <strong>de</strong>l país quefueron s<strong>el</strong>eccionados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong>sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia confluy<strong>en</strong> técnicos yevaluadores con difer<strong>en</strong>tes formacionescurricu<strong>la</strong>res y grados <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.Los estudios realizados con esco<strong>la</strong>reshondureños rev<strong>el</strong>aron que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 60%<strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> sal cont<strong>en</strong>ían cantida<strong>de</strong>sa<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>, pero <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> disminuíaTab<strong>la</strong> 2. Distribución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> consumo doméstico y familiar según <strong>el</strong> estrato <strong>de</strong>pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l esco<strong>la</strong>r. Las razones <strong>de</strong> disparida<strong>de</strong>s (OR) se calcu<strong>la</strong>ron <strong>para</strong> <strong>la</strong>s parejas <strong>de</strong> estratos Ruralvs. Urbano, y Rural vs. Rural-Montaña. Para más <strong>de</strong>talles: Consulte <strong>la</strong> Sección RESULTADOS yDISCUSION <strong>de</strong> este artículo.Estrato Tamaño Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sal OR χ2< 15 ppm > 15 ppmUrbano 542 147[27.1]395[72.9]2.57[1.98 – 3.34]54.90(p < 0.05)Rural 550 269[48.9]281[51.1]Rural-Montañoso 506 116[22.9]390[77.1]3.22[2.44 – 4.24]76.74(p < 0.05)CUBA 1,598 532 1,066χ2 calcu<strong>la</strong>do según Mant<strong>el</strong>-Ha<strong>en</strong>sz<strong>el</strong>.Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> hogares con niv<strong>el</strong>es<strong>de</strong> sal a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te yodada estimados <strong>en</strong>este estudio difirieron <strong>de</strong> los reportados por<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>monitoreo</strong>integrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>programa</strong> nacional. Estasdifer<strong>en</strong>cias podrían ser explicadas por <strong>la</strong>sdifer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s metodologíassobre <strong>la</strong>s cuales se han sust<strong>en</strong>tado ambasindagaciones: este estudio repres<strong>en</strong>ta unaindagación al azar, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> sistema<strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia actúa a través <strong>de</strong> sitiosc<strong>en</strong>tin<strong>el</strong>aubicados <strong>en</strong> colectivida<strong>de</strong>s yestratos <strong>de</strong> alto riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> DDY.Otro aspecto metodológico que podríaexplicar los estimados dispares <strong>de</strong>l impacto<strong>de</strong>l <strong>programa</strong> nacional <strong>de</strong> yodación sería <strong>la</strong>sdifer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s formaciones yactuaciones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> conducirambas indagaciones: <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio fuehasta ser <strong>de</strong>l 20% <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>sconsi<strong>de</strong>radas como lejanas <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>trosurbanos. 19 Estos resultados confirman <strong>la</strong>sobservaciones realizadas <strong>en</strong> otros estudios <strong>de</strong>que <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> yodación óptima <strong>de</strong> <strong>la</strong> salcomún está influida por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>ciasimultánea <strong>de</strong> áreas geográficas muyretiradas y con escasa disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>sal yodada, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s favorecidas poruna mayor disponibilidad <strong>de</strong> productosindustriales, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s con un ingresoeconómico superior, y <strong>la</strong> mayor exposición am<strong>en</strong>sajes educativos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> sal yodada. 20-27El estudio pres<strong>en</strong>te señaló también que,probablem<strong>en</strong>te, los <strong>el</strong>evados porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>sal a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te yodada <strong>de</strong>tectados <strong>en</strong> <strong>la</strong>sáreas rurales y urbanas <strong>de</strong>l país, con gradovariable <strong>de</strong> accesibilidad y urbanización,


81 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.pue<strong>de</strong>n ocultar <strong>la</strong>s altas frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sal noa<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te yodada <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> áreasrurales postergadas, observación realizadain<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por otros autores. 19-27Los avances alcanzados <strong>en</strong> nuestro país<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 4 años <strong>de</strong> producción sost<strong>en</strong>ida<strong>de</strong> sal yodada reflejan <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>estrategia adoptada por <strong>el</strong> Gobierno y <strong>la</strong>sautorida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>para</strong> mejorar <strong>el</strong> estadonutricional <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubana,al observarse mejorías sustanciales <strong>de</strong> losindicadores <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong>l <strong>programa</strong>, <strong>en</strong>com<strong>para</strong>ción con <strong>el</strong> estudio realizado <strong>en</strong>1995. Este progreso no solo ocurrió a niv<strong>el</strong>nacional, don<strong>de</strong>, según los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>EUY, se pasó <strong>de</strong> un cuadro <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cialigera a otro con una ingesta superior a <strong>la</strong>a<strong>de</strong>cuada; sino también <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada uno<strong>de</strong> los estratos estudiados, ya que losporc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> se redujeron <strong>en</strong> más <strong>de</strong>un 30% tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbana como <strong>la</strong>rural, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> zona montañosa pasó<strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> grave <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ingestión <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> a otro óptimo nutricionalm<strong>en</strong>te.CONCLUSIONESSegún los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> EUY, secomprobó un estado nutricional <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>óptimo, tanto a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l país, como <strong>de</strong> losdifer<strong>en</strong>tes estratos muestreados. Estosresultados ava<strong>la</strong>n también <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>EUY como indicador <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>lPrograma Nacional <strong>de</strong> Yodación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal.La mayor parte <strong>de</strong> los cuadros <strong>en</strong>contrados<strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> se c<strong>la</strong>sificaron comoligeros. El alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res conuna EUY mayor <strong>de</strong> 300 µg/L <strong>de</strong>beconstituirse <strong>en</strong> una alerta <strong>para</strong> losadministradores <strong>de</strong>l <strong>programa</strong>.Todos los estratos muestreadosexhibieron una ingesta <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> mayor que <strong>la</strong>fijada por los límites <strong>de</strong> aceptabilidad. Sibi<strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato rural-montañoso se distinguiópor valores mínimos <strong>de</strong> EUY, éstossuperaron <strong>en</strong> 2 veces <strong>el</strong> límite <strong>de</strong>aceptabilidad. Los niv<strong>el</strong>es óptimos <strong>de</strong>yodación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal <strong>de</strong> uso domésticoconstatados a niv<strong>el</strong> nacional fueroninferiores a los reportados por <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong>Vigi<strong>la</strong>ncia y Monitoreo <strong>de</strong>l Programa. A <strong>el</strong>lopue<strong>de</strong>n haber contribuido difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>smetodologías <strong>de</strong> diseño y conducción <strong>de</strong> losprocesos <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>monitoreo</strong>. Existeuna mejora a niv<strong>el</strong> nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> situaciónnutricional <strong>de</strong>l <strong>yodo</strong>, lo que evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong>vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>sal con <strong>yodo</strong>.RECOMENDACIONESLos investigadores recomi<strong>en</strong>dan <strong>el</strong><strong>monitoreo</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> salyodada, <strong>de</strong> manera que asegure que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><strong>de</strong> fortificación sea <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado, y se puedanhacer los ajustes requeridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>tooportuno.AGRADECIMIENTOSEl equipo <strong>de</strong> investigadores agra<strong>de</strong>ce al ClubKiwanis Internacional y <strong>la</strong> UNICEF, por <strong>el</strong>apoyo brindado <strong>para</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> esteproyecto.Los autores también agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> al Dr. SergioSantana Porbén, Secretario <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>sCi<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Cubana <strong>de</strong>Nutrición Clínica, por <strong>la</strong> ayuda prestada <strong>en</strong><strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> este artículo.SUMMARYSince 1999 salt for human consumption in Cubais fortified with iodine. Urinary Iodine Excretion(UIE) has be<strong>en</strong> proposed as a measure of impactof the Nacional Program for Salt Iodation. UIEwas <strong>de</strong>termined in 1,988 school boys and girlsaged betwe<strong>en</strong> 6 – 12 years, sampled from thecountry’s urban, rural and mountain-rural strataduring the course of 2004. Iodine cont<strong>en</strong>t of1,598 samples of salt collected fromparticipating boys and girls’s homes was alsocolorimetrically assayed. Sixty-six point sev<strong>en</strong>


Yoduria como medidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 82perc<strong>en</strong>t of collected salt samples showed optimallev<strong>el</strong>s of iodation. Fiftieth-perc<strong>en</strong>tile of UIEvalues distribution in the study serie was 246.9µg/L, almost 2.5-fold higher than the limit ofacceptability for this measurem<strong>en</strong>t. AlthoughUIE was significantly lower among childr<strong>en</strong>b<strong>el</strong>onging to the rural-mountain stratum, theUIE value estimated for these childr<strong>en</strong> washigher than the acceptability limit (211.1 vs.100.0 µg/L; p < 0.05; comparison test for aknown popu<strong>la</strong>tion median). UIE observed valuesindicate that iodine intakes among school boysand girls living in differ<strong>en</strong>t geographical strataare optimal.Subject headings: IODINE / URINARYIODINE EXCRETION / IODINEDEFICIENCY / IODATED SALT /FORTIFICATION.REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS1. World Health Organization. Iodine statusworldwi<strong>de</strong>. En: WHO Global databaseon iodine <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy (Editor: <strong>de</strong> B<strong>en</strong>oisB). G<strong>en</strong>eva: 2004. pp. 9-21.2. United Nations System. StandingCommittee on Nutrition. 5th Report ofthe world nutrition situation. G<strong>en</strong>eva:2004.3. Amarra MSV, Bongga DC, Petaño Ho L,Cruz FB, Solis JS, Barrios EB. Effect ofiodine status and other nutricional factorson psicomotor and cognitiveperformance of Filipino schoolchildr<strong>en</strong>.Food and Nutrition Bull 2007;28:47-54.4. World Health Organization and Foodand Agricultural Organization of theUnited Nations. Human vitamin andmineral requirem<strong>en</strong>ts. WHO/FAO.Roma: 2002.5. A<strong>la</strong>vez Martín E, Torres O, Amador P,Romeo J. Bocio <strong>en</strong>démico <strong>en</strong> Cuba:<strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Baracoa. RevCub Hig Epid 1977;15:123-36.6. A<strong>la</strong>vez Martín E, Navarro D. Preval<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> bocio simple <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong>un área <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>Habana. Rev Cub Med 1980;22:164-72.7. A<strong>la</strong>vez Martín E. En<strong>de</strong>mic goiter inCuba. En: Towards the eradication of<strong>en</strong><strong>de</strong>mic goiter, cretinism, and iodine<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. Proceeding of the V Meetingof the PAHO/WHO technical group on<strong>en</strong><strong>de</strong>mic goiter, cretinism and iodine<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy (Editores: Dunn J, Pret<strong>el</strong>l EA,Daza CH, Vitteri FE). PAHO Sci<strong>en</strong>tificPublication. No. 502. Washington DC:1986. pp 288-91.8. A<strong>la</strong>vez Martín E, Zulueta Torres D,Terry Berro B, Sánchez R, Val<strong>de</strong>spino F.Desór<strong>de</strong>nes por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong>.UNICEF. Premium Publicity SA. LaHabana: 2001.9. Grant J. Estado mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.UNICEF. J&J Asociados. Barc<strong>el</strong>ona:1995.10. Latham MC. Nutrición <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong><strong>de</strong>sarrollo. Colección FAO:Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición. Roma: 2002.11. Fondo <strong>de</strong> Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong>Infancia. Evaluación externa <strong>de</strong> los<strong>programa</strong>s/proyectos <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong>los DDI <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><strong>yodo</strong>. Proceso <strong>de</strong> certificación. UNICEF.Ginebra: 1999.12. Rodríguez-Ojea A, M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z R, TerryB, Vega L, Abreu Y, Díaz Z. Low lev<strong>el</strong>sof urinary iodine excretion inschoolchildr<strong>en</strong> of rural areas in Cuba.Eur J Clin Nutr 1998;52:372-5.13. Zulueta Torres D. Programa <strong>para</strong> <strong>la</strong><strong>el</strong>iminación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nespor <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> Cuba: estadoactual. Tesis <strong>para</strong> optar por <strong>el</strong> Título <strong>de</strong>Máster <strong>en</strong> Nutrición <strong>en</strong> Salud Pública.Instituto <strong>de</strong> Nutrición e Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> losAlim<strong>en</strong>tos. Ministerio <strong>de</strong> Salud Pública.La Habana: 2005.14. Mazariegos Cor<strong>de</strong>ro DI. Análisissemiautomatizado <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> orina y <strong>en</strong>muestras <strong>de</strong> sal. Adaptación <strong>de</strong> métodosespectrofotométricos al análisis cinético<strong>en</strong> microp<strong>la</strong>cas. Tesis <strong>de</strong> Grado.


83 Rev Cubana Alim<strong>en</strong>t Nutr 2008, Vol. 18, No. 1 De <strong>la</strong> Paz Luna y cols.Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Bioquímica. Facultad<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias y Humanida<strong>de</strong>s. Universidad<strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>. Guatema<strong>la</strong>:1994.15. Dary O, Mazariegos DI. Determinaciónespectofotométrica <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> orina.Método cinético <strong>en</strong> microp<strong>la</strong>cas. Manual<strong>de</strong> Procedimi<strong>en</strong>tos. Laboratorio <strong>de</strong>Química y Bioquímica. Instituto <strong>de</strong>Nutrición <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y Panamá.Ciudad <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>: 1996.16. World Health Organization/UnitedNations Childr<strong>en</strong>´s Fund/InternationalCouncil for Control of Iodine Defici<strong>en</strong>cyDisor<strong>de</strong>rs. Assessm<strong>en</strong>t of iodine<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy disor<strong>de</strong>rs and monitoring their<strong>el</strong>imination. A gui<strong>de</strong> for programmesmanagers. WHO. G<strong>en</strong>eva: 2001. pp iiiiv.WHO/NHD/01.1.17. Pret<strong>el</strong>l E.A. Eliminación <strong>de</strong> DDY <strong>en</strong> <strong>la</strong>sAméricas. En: Towards the global<strong>el</strong>imination of brain damage due toiodine <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. ICCIDD. OxfordUniversity Press. YMCA LibraryBuilding. New D<strong>el</strong>hi: 2004. Section VII.pp. 458-64.18. Pret<strong>el</strong>l E, Higa AM, Yale M, Cor<strong>de</strong>ro L,Martínez MC, Jara JA, Pacheco V y cols.Confirmación <strong>de</strong> progresos hacia unestado nutricional <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> óptimo y <strong>la</strong><strong>el</strong>iminación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nespor <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>yodo</strong> <strong>en</strong> Panamá.INCAP. Ciudad Panamá: 2002.19. Ávi<strong>la</strong> Montes GA, Vázquez Posas J,Acosta ME. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bocio <strong>en</strong>niños esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Lempira, Honduras.Rev Med Hond 1999;67:181-7.20. Kapil U, Sharma TD, Singh P, DwivediSN, Kaur S. Thirty years of a ban on thesale of noniodized salt: impact on iodin<strong>en</strong>utrition in childr<strong>en</strong> in HimachalPra<strong>de</strong>sh, India. Food Nutr Bull2005;26:255-8.21. Sebotsa ML, Dannhauser A, Jooste PL,Joubertb G. Iodine status as <strong>de</strong>terminedby urinary iodine excretion in Lesothotwo years after introducing legis<strong>la</strong>tion onuniversal salt iodization. Rev Nutrition2005;21:20-4.22. V<strong>en</strong>katesh Mannar MG. Sal yodada yEliminación <strong>de</strong> Desór<strong>de</strong>nes porDefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Yodo. En: Towards theglobal <strong>el</strong>imination of brain damage dueto iodine <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy. ICCIDD. OxfordUniversity Press. YMCA LibraryBuilding. New D<strong>el</strong>hi: 2004. Section V.23. Zimmermmann MB, Aeberli I, TorresaniT, y Burgi H. Increasing the iodineconc<strong>en</strong>tration in the Swiss iodized saltprogram markedly improved iodinestatus in pregnant wom<strong>en</strong> and childr<strong>en</strong>: a5-years prospective national study. Am JClin Nutr 2005;82:388-92.24. All<strong>en</strong> L, B<strong>en</strong>oist B, Dary O, Hurr<strong>el</strong>l R.Gui<strong>de</strong>lines on food fortification withmicronutri<strong>en</strong>ts. Washington: WorldHealth Organization/Food AgricultureOrganization of the United Nations.Roma: 2006.25. World Health Organization/UnitedNations Childr<strong>en</strong>´s Fund/InternationalCouncil for Control of Iodine Defici<strong>en</strong>cyDisor<strong>de</strong>rs. Recomm<strong>en</strong><strong>de</strong>d iodine lev<strong>el</strong>sin salt and gui<strong>de</strong>lines for monitoringtheir a<strong>de</strong>quacy and effectiv<strong>en</strong>ess. WorldHealth Organization. G<strong>en</strong>eva: 1996.Published docum<strong>en</strong>t: WHO/NUT/96.13.26. R<strong>en</strong>uka DK, Silva R, La<strong>la</strong>ni D,Munasinghe L. Urinary iodineconc<strong>en</strong>tration of pregnant wom<strong>en</strong> andfemale adolesc<strong>en</strong>ts as an indicator ofexcessive iodine intake in Sri Lanka.Food and Nutrition Bulletin 2006;27:12-7.27. Seal AJ, Creeke PI, Gnat D, Abdal<strong>la</strong> F,Mirghani Z. Excess dietary iodine intakein long-term African refugees. PublicHealth Nutr 2006;9:35-9.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!