Luc<strong>en</strong>a LT, et al. D<strong>en</strong>gue <strong>en</strong> la Amazonía: <strong>aspectos</strong> epi<strong>de</strong>miológicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, <strong>Brasil</strong>, <strong>de</strong> 1999 a 2010El año 2000, <strong>de</strong> los 37 casos notificados <strong>de</strong> FHD, 36(97,3%) ocurrieron <strong>en</strong> Ariquemes. En 2001, fueronnotificados casos graves ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong> Presid<strong>en</strong>te Médici y <strong>en</strong>los años 2002, 2003, 2009 y 2010 los casos graves seconc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> la capital, Porto V<strong>el</strong>ho.Durante 2009 y 2010, hubo <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> casosgraves y <strong>de</strong> óbitos r<strong>el</strong>acionados a la <strong>en</strong>fermedad. En 2007,no hubo notificaciones <strong>de</strong> óbitos causados por <strong>el</strong> d<strong>en</strong>gue<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia.En r<strong>el</strong>ación a la tasa <strong>de</strong> letalidad, <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 2001pres<strong>en</strong>tó la mayor tasa notificada hasta <strong>en</strong>tonces (100%).DISTRIBUCIÓN DE LOS CASOS DE DENGUE PORMUNICIPIOSEntre los años 1999 a 2010, los municipios con lasmayores tasas <strong>de</strong> notificación <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong>Rondônia fueron Porto V<strong>el</strong>ho, Cacoal, Vilh<strong>en</strong>a, Pim<strong>en</strong>taBu<strong>en</strong>o y Jarú (Tabla 3). Estos cinco municipios registraron,durante los últimos 11años, 57,2% <strong>de</strong> los casosconfirmados <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>, <strong>en</strong>tre los cuales24,6% ocurrió <strong>en</strong> la capital, Porto V<strong>el</strong>ho.DISTRIBUCIÓN DE LOS SEROTIPOS VIRALESLos años 2001, 2002 y 2003, <strong>el</strong> serotipo 1 d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>gue,DENV-1, predominó <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia. Durante2004 y 2005, la forma viral DENV-3 se introdujo <strong>en</strong> <strong>el</strong>9<strong>Estado</strong>, ocurri<strong>en</strong>do la co-circulación <strong>de</strong> los serotipos 1 y 3 .Durante <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 2006, hubo la introducción d<strong>el</strong>DENV-2 <strong>en</strong> Rondônia, pasando a co-circular los tiposvirales 2 y 3 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>. En 2008, fueron analizadas 495muestras, si<strong>en</strong>do 7 positivas para <strong>el</strong> DENV-3 . En <strong>el</strong> año <strong>de</strong>2009, no se realizó aislami<strong>en</strong>to viral <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> y nohubo ningún registro <strong>de</strong> circulación <strong>de</strong> DENV-3 <strong>en</strong> los10<strong>Estado</strong>s <strong>de</strong> la Región Norte .En 2010, <strong>el</strong> aislami<strong>en</strong>to viral <strong>de</strong>tectó nuevam<strong>en</strong>te lacirculación d<strong>el</strong> DENV-1 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, <strong>en</strong>don<strong>de</strong> <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 23 pruebas positivas realizadas, 2010,9eran refer<strong>en</strong>tes al DENV-1 y tres al DENV-2 .Tabla 3 – Distribución <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue por municipios con más notificaciones<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, 1999-2010Casos notificadosCasos ConfirmadosAñoMunicípioNº %Nº %1999 Porto V<strong>el</strong>ho903 93,18668 95,2920002001200220032004200520062007200820092010Porto V<strong>el</strong>hoAriquemesVilh<strong>en</strong>aPorto V<strong>el</strong>hoVilh<strong>en</strong>aPorto V<strong>el</strong>hoPresid<strong>en</strong>te MédiciCan<strong>de</strong>ias do JamariPorto V<strong>el</strong>hoVilh<strong>en</strong>aColorado do OesteCacoalPorto V<strong>el</strong>hoVilh<strong>en</strong>aCacoalVilh<strong>en</strong>aPorto V<strong>el</strong>hoPorto V<strong>el</strong>hoPresid<strong>en</strong>te MédiciJi-ParanáPim<strong>en</strong>ta Bu<strong>en</strong>oCacoalPorto V<strong>el</strong>hoPorto V<strong>el</strong>hoCacoalGuajará-mirimPorto V<strong>el</strong>hoJaruCacoalPorto V<strong>el</strong>hoPim<strong>en</strong>ta Bu<strong>en</strong>oVilh<strong>en</strong>a261037929159658094631124422041614169148410597181689142695812271169940174712055542461139697327412717208767971560145171,6410,407,9030,2229,4131,6410,408,1641,9030,693,2126,9319,2213,0318,7915,8710,6619,0418,1414,5929,9620,669,522,7412,98,9910,9410,848,3324,355,585,1924762292915535723833111701046130681103753036713119044224931152716482502156130283887316722514162763541528118077,697,189,1333,2734,4125,2320,4011,1935,5443,132,6718,889,656,6821,7815,027,0111,3226,4516,4423,1324,097,4829,4318,9419,7310,8716,3410,5833,688,096,2522Rev Pan-Amaz Sau<strong>de</strong> 2011; 2(3):19-25
Luc<strong>en</strong>a LT, et al. D<strong>en</strong>gue <strong>en</strong> la Amazonía: <strong>aspectos</strong> epi<strong>de</strong>miológicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, <strong>Brasil</strong>, <strong>de</strong> 1999 a 2010DISCUSIÓNDurante los once años <strong>de</strong> notificación d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>gue <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, los registros saltaron <strong>de</strong> 969 <strong>en</strong> 1999para 27.910 casos notificados <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 2010, unincrem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2.880% <strong>en</strong> las notificaciones. Siconsi<strong>de</strong>ramos que estas notificaciones repres<strong>en</strong>tan ap<strong>en</strong>as11cerca <strong>de</strong> 15% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> casos , es posible que <strong>el</strong> número<strong>de</strong> casos <strong>en</strong> 2010 haya sido <strong>de</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles. A<strong>de</strong>más,es importante <strong>de</strong>stacar que, gran parte <strong>de</strong> las infeccionespor <strong>el</strong> virus d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>gue es asintomática, que pocos buscan12at<strong>en</strong>ción médica y que <strong>el</strong> incipi<strong>en</strong>te sistema <strong>de</strong> colecta yalmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos epi<strong>de</strong>miológicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>contribuye a que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos notificados sea muyinferior al número <strong>de</strong> casos reales.En r<strong>el</strong>ación a la tasa <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> d<strong>en</strong>gue, <strong>el</strong><strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia pres<strong>en</strong>tó, <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> inicio d<strong>en</strong>otificación, tasas inferiores a las tasas regional y nacional.En <strong>el</strong> 2003, hubo una aproximación <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong>incid<strong>en</strong>cia nacional, regional y estadual. A partir <strong>de</strong> eseaño, las tasas <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>Estado</strong> aum<strong>en</strong>taron,mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do, <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral, una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia creci<strong>en</strong>te(Figura 2).450400Incid<strong>en</strong>cia por 100 mil habitantes350300250200150100500<strong>Brasil</strong>Região NorteRondônia–199954,4890,127,63200063,89169,78123,712001225,97390,17120,062002401,63150,05109,442003156,88207,74206,68200440,01135,73224,87200582,28175,35387,462006143,19136,76272,33Figura 2 Tasa <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue (por 100 mil habitantes) <strong>en</strong> <strong>Brasil</strong>, Región Norte2007264,88246,45212,642008293,35306,36365,9Entre 2003 y 2005, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las formas graves d<strong>el</strong>a <strong>en</strong>fermedad acompaña <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la tasa <strong>de</strong>incid<strong>en</strong>cia, principalm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> tipo DCC. En 2003, lamayoría <strong>de</strong> las formas graves es prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la capital,Porto V<strong>el</strong>ho, responsable por la mayor cantidad d<strong>en</strong>otificaciones. Los años <strong>de</strong> 2004 y 2005, Cacoal, <strong>en</strong> <strong>el</strong>interior d<strong>el</strong> estado, asume la primera posición <strong>en</strong> casosnotificados.El año <strong>de</strong> 2005 evoluciona con casi <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> casosconfirmados <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al año <strong>de</strong> 2003, situación quepue<strong>de</strong> explicarse por la introducción tardía d<strong>el</strong> serotipoDENV-3 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>. Este tipo viral ya circulaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> restod<strong>el</strong> país y <strong>en</strong> la Región Norte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002, dispersándose9,1no s<strong>en</strong>tido Su<strong>de</strong>ste-Norte . La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> DENV-3 está1asociada al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> FHD , hecho queocurrió <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 2005, que pres<strong>en</strong>tó seis veces más casos<strong>de</strong> FHD <strong>en</strong> comparación al año anterior.Durante 2006, hubo introducción d<strong>el</strong> DENV-2 <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, pasando a co-circular los tipos virales2 y 3 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>, situación similar a la que ocurría <strong>en</strong>Amazonas, Roraima, Maranhão, Piauí, Rio Gran<strong>de</strong> doNorte y Pernambuco. Aún con la introducción <strong>de</strong> un nuevotipo viral <strong>en</strong> Rondônia y la co-circulación <strong>de</strong> los serotipos 2y 3 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>, la tasa <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e unadisminución. Aunque todavía es superior a las tasas5nacional y regional .El número <strong>de</strong> casos continúa a caer <strong>en</strong> 2007, año <strong>en</strong> <strong>el</strong>que hay una inversión <strong>de</strong> las tasas <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia, yRondônia pasa a pres<strong>en</strong>tar m<strong>en</strong>or incid<strong>en</strong>cia que <strong>el</strong> país yla Región Norte. Por otro lado, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las tasas<strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia nacional y regional se <strong>de</strong>be a la l<strong>en</strong>taintroducción d<strong>el</strong> serotipo DENV-2 <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio13nacional .En 2008, con las obras d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong>Crecimi<strong>en</strong>to (PAC) d<strong>el</strong> gobierno fe<strong>de</strong>ral, c<strong>en</strong>tradasprincipalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Porto V<strong>el</strong>ho, hubo un crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> la ciudad, la sobrecarga <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>salud y la llegada <strong>de</strong> una población oriunda <strong>de</strong> otraslocalida<strong>de</strong>s, tal vez más susceptible a los serotipos viralescirculantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong>. A raíz <strong>de</strong> eso, ese año, hubo uncrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la tasa <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> las notificaciones yconfirmaciones <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue y <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> FHD.Debido al gran aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las notificaciones (185,6%mayor <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al 2007), fue realizado <strong>el</strong> aislami<strong>en</strong>to viral,5<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>tectó la pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> serotipo DENV-3 .Como este serotipo circula <strong>en</strong> la región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2005, esprobable que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to observado <strong>en</strong> las tasas d<strong>en</strong>otificación y confirmación <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad se <strong>de</strong>ba al4ingreso <strong>de</strong> personas no inmunes a este serotipo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Estado</strong> .Debido al gran crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> d<strong>en</strong>gue, d<strong>el</strong>os 52 Municipios d<strong>el</strong> <strong>Estado</strong> <strong>de</strong> Rondônia, 10 (19%) setornaron prioritarios para <strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> ControlRev Pan-Amaz Sau<strong>de</strong> 2011; 2(3):19-2523