aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...
aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...
aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
mayor t<strong>la</strong>lnahuac y otro regidor mayor, presuntam<strong>en</strong>te<br />
acohuic, fueron registrados como<br />
oficiales <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to sobre elecciones <strong>de</strong><br />
Coyoacan. Las <strong>de</strong>signaciones <strong>de</strong> acohuic y<br />
t<strong>la</strong>lnahuac fueron <strong>la</strong>s bases organizativas <strong>de</strong><br />
los trabajos públicos. El vicario <strong>de</strong>l monasterio<br />
dominicano <strong>de</strong> Coyoacan atestiguó ante el visitador<br />
oidor lic<strong>en</strong>ciado Gómez <strong>de</strong> Santillán, <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> 1553, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
manera bajo <strong>la</strong> cual se organizaba <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
Coyoacan para los trabajos "<strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
iglesia". El afirmó que los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> Coyoacan<br />
estaban divididos <strong>en</strong> dos partes, <strong>la</strong> primera<br />
l<strong>la</strong>mada acouya ("<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l poni<strong>en</strong>te") y <strong>la</strong><br />
segunda l<strong>la</strong>mada t<strong>la</strong>lnahuac ("<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l<br />
ori<strong>en</strong>te").72<br />
El servicio personal para trabajos públicos<br />
se efectuaba a través <strong>de</strong>l coatequitl, sistema<br />
<strong>indíg<strong>en</strong>a</strong> <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to rotativo <strong>de</strong> mano<br />
<strong>de</strong> obra <strong>en</strong> el cual cada t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>en</strong> turno<br />
cubría una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>la</strong>boral<br />
<strong>en</strong> su conjunto. 73 Una cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l coatequitl <strong>de</strong><br />
Coyoacan <strong>de</strong> 1613 refleja <strong>la</strong> separación jurisdiccional<br />
<strong>de</strong> Tacubaya y San Agustín <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Cuevas con respecto a <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong> Coyoacan.<br />
Los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> estos dos distritos no se<br />
incluyeron, lo que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te implica que<br />
sus respectivos servicios personales se hayan<br />
organizado in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Por otro <strong>la</strong>do,<br />
los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> San Jacinto T<strong>en</strong>antit<strong>la</strong>n y<br />
Santo Domingo Mixcoac, todavía estrecham<strong>en</strong>te<br />
asociados <strong>en</strong> esta época a <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong><br />
Coyoacan, quedaron incluidos <strong>en</strong> el coatequitl<br />
<strong>de</strong> 1613. Incluso <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción<br />
<strong>en</strong>tre acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac queda evi<strong>de</strong>nciada<br />
<strong>en</strong> este listado cuando se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong><br />
afiliación <strong>de</strong> cada t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli. El or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los<br />
t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli resulta ser muy significativo, si<strong>en</strong>do<br />
que los primeros dieciocho son apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
acohuic (se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> afiliación <strong>de</strong><br />
cuatro <strong>de</strong> ellos) y los nueve restantes son<br />
t<strong>la</strong>lnahuac.<br />
Los estudiosos sugier<strong>en</strong> que los términos<br />
acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>signar rasgos<br />
topográficos. En este s<strong>en</strong>tido, acohuic repres<strong>en</strong>taría<br />
<strong>la</strong> región alta y t<strong>la</strong>lnahuac <strong>la</strong>s<br />
áreas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> lo baj o. Esto parece<br />
ser el caso <strong>en</strong> otras regiones don<strong>de</strong> se ha<br />
Cuadro 4<br />
El coatequitl Coyoacan <strong>en</strong> 1613<br />
T<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli Afiliación AcohuiclT<strong>la</strong>lnahuac<br />
Omac<br />
Iczotit<strong>la</strong>n<br />
T<strong>en</strong>antit<strong>la</strong>n<br />
Tizapan<br />
Omaxac<br />
Acxot<strong>la</strong>n<br />
T<strong>la</strong>copac<br />
Santo Domingo [Mixcoac]<br />
Aticpac Cimat<strong>la</strong>n<br />
Atepotzco<br />
Tlilhuacan, Purificación<br />
Hueytetit<strong>la</strong>n, San Francisco<br />
Tehuitzco, Niño Jesús<br />
San Gerónimo<br />
Atlitic<br />
Ameyalco<br />
T<strong>la</strong>lt<strong>en</strong>anco<br />
San Pedro Quauhximalpan<br />
T<strong>la</strong>lxopan<br />
Xochac<br />
Tli<strong>la</strong>c<br />
Tetzcolco<br />
Tochco<br />
Atayac<br />
Trinidad<br />
Apzolco<br />
Atliztacan<br />
Acohuic<br />
[?]<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
[?]<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
[?]<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
Acohuic<br />
[?]<br />
Acohuic<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
T<strong>la</strong>lnahuac<br />
Nota: Se ha preservado <strong>en</strong> este cuadro el or<strong>de</strong>n original <strong>de</strong> los<br />
t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli, <strong>la</strong> ortografía ha sido estandarizada.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Pedro Carrasco y Jesús Monjarás-Ruiz, Colección <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos .... vol. 69, pp. 151-152. Para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones<br />
acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac <strong>de</strong> lost<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli véase el cuadro 3.<br />
llegado a emplear el término acohuic. 74 No<br />
obstante, <strong>en</strong> Coyoacán, tanto t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong><br />
zonas elevadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas, como t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli<br />
ext<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nicies bajas han quedado<br />
registrados bajo <strong>de</strong>signaciones acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac<br />
indistintam<strong>en</strong>te. T<strong>en</strong>emos el caso <strong>de</strong><br />
Santa Cruz Atoyac ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s riberas mismas<br />
<strong>de</strong>l <strong>la</strong>go <strong>de</strong> Texcoco y el caso Ajusco,<br />
<strong>en</strong>c<strong>la</strong>vado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región montañosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción.<br />
Ambas localida<strong>de</strong>s fueron <strong>de</strong>signadas<br />
como t<strong>la</strong>lnahuac. En forma parecida, Santa<br />
Catalina Omac, pueblo <strong>de</strong> áreas bajas <strong>de</strong><br />
Coyoacan, recibió <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> acohuic,<br />
45