07.04.2013 Views

Laurent LAMOINE, maître en conférences en histoire romaine

Laurent LAMOINE, maître en conférences en histoire romaine

Laurent LAMOINE, maître en conférences en histoire romaine

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Prénom et NOM du<br />

ou des auteurs<br />

Laboratoire<br />

Informations sur le(s) auteur(s)<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> <strong>LAMOINE</strong>, <strong>maître</strong> <strong>en</strong> confér<strong>en</strong>ces <strong>en</strong> <strong>histoire</strong> <strong>romaine</strong> (1)<br />

Clara BERRENDONNER, <strong>maître</strong> <strong>en</strong> confér<strong>en</strong>ces <strong>en</strong> <strong>histoire</strong> <strong>romaine</strong> (2)<br />

Mireille CEBEILLAC, Directeur de recherche émérite CNRS (2)<br />

C<strong>en</strong>tre d’Histoire « Espaces et Cultures »<br />

Affiliation 1. Clermont Université, Université Blaise Pascal, EA 1001, C<strong>en</strong>tre d’Histoire<br />

« Espaces et Cultures », CHEC, BP 10448, F-63000 Clermont-Ferrand<br />

2. UMR 8210 ANHIMA, Université Paris I-Panthéon-Sorbonne<br />

Discipline(s) Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Histoire<br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Art et <strong>histoire</strong> de l’art<br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Archéologie et Pré<strong>histoire</strong><br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Architecture, aménagem<strong>en</strong>t de l’espace<br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Droit<br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Littérature<br />

Sci<strong>en</strong>ces de l'Homme et Société/Religions<br />

Équipe de<br />

recherche / Projet / Programme EMIRE (Élites Municipales Itali<strong>en</strong>nes de la République et de l’Empire)<br />

Collaboration /<br />

Séminaire<br />

Titre<br />

Sous-titre<br />

Publié sous la<br />

direction de<br />

« Un bilan provisoire »<br />

Conclusions<br />

Informations sur le dépôt<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> <strong>LAMOINE</strong>, Clara BERRENDONNER et Mireille CEBEILLAC-GERVASONI (dir.)<br />

Publié dans La Praxis municipale dans l’Occid<strong>en</strong>t romain<br />

Lieu, éditeur,<br />

volume, n°, date,<br />

pagination<br />

Autre(s) dépôt(s)<br />

pour cet ouvrage<br />

Clermont-Ferrand, Presses universitaires Blaise-Pascal, Collection ‘Histoires croisées’,<br />

2010, p.571-580.<br />

Pour cet article, les PUBP ont donné leur accord pour reproduire la mise <strong>en</strong> page de<br />

l’édition.<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, « Le Quotidi<strong>en</strong> municipal dans certaines sources littéraires.<br />

Introduction de la 1 e partie » http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00745434<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, « Les institutions dans les mondes grec et indigène. Introduction<br />

de la 2 e partie » http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00745511<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, « Diverses facettes du monde municipal. Introduction de la 3 e<br />

partie » http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00745515<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, « Le quotidi<strong>en</strong> municipal et la vie des sanctuaires. Introduction de<br />

la 4 e partie » http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00745549<br />

Li<strong>en</strong> éditeur http://www.lcdpu.fr/editeurs/pubp/<br />

Dépôt préparé et<br />

fait par<br />

Résumé<br />

http://www.msh-clermont.fr/spip.php?rubrique3<br />

Isabelle Langlois (CHEC) pour la collection du CHEC dans HAL-SHS.<br />

Bon nombre des études prés<strong>en</strong>tées dans le volume La Praxis ont montré combi<strong>en</strong> les affaires locales<br />

sont <strong>en</strong>chevêtrées avec la « grande <strong>histoire</strong> », <strong>en</strong> particulier quand cette dernière est secouée par les<br />

soubresauts des guerres civiles. Une <strong>histoire</strong> et une mémoire locales se forg<strong>en</strong>t alors <strong>en</strong> même temps


que s’écriv<strong>en</strong>t les grandes annales. L’analyse de la docum<strong>en</strong>tation littéraire antique a prouvé que très<br />

souv<strong>en</strong>t c’est aussi le quotidi<strong>en</strong> institutionnel qui <strong>en</strong>tremêle les différ<strong>en</strong>ts niveaux de pouvoir et non le<br />

pouvoir c<strong>en</strong>tral qui se mêle des affaires locales. Cette praxis complexe et multi-scalaire explique le<br />

succès dans l’Occid<strong>en</strong>t romain de la municipalisation qui a pu même dev<strong>en</strong>ir un caractère de<br />

l’originalité de cette partie de l’empire. Les sanctuaires ont joué un rôle de premier plan dans ce<br />

phénomène car ils démultipliai<strong>en</strong>t, confrontés à des <strong>en</strong>jeux de gestion importants, les effets de la<br />

propagation du système municipal. Ils ont d’ailleurs continué de t<strong>en</strong>ir cet emploi dans l’Europe<br />

médiévale.<br />

Résumé du livre Ce volume est né de la collaboration <strong>en</strong>tre deux équipes de chercheurs français et<br />

internationaux : l’une à Paris, qui apparti<strong>en</strong>t à l’UMR 8210 ANHIMA du CNRS, était<br />

codirigée par Clara Berr<strong>en</strong>donner et Mireille Cébeillac-Gervasoni (programme EMIRE),<br />

l’autre à Clermont-Ferrand, qui apparti<strong>en</strong>t au C<strong>en</strong>tre d’Histoire « Espaces et Cultures » de<br />

l’Université Blaise-Pascal, est coordonnée par Mireille Cébeillac-Gervasoni et <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong><br />

Lamoine (programme « Les pouvoirs locaux depuis l’Antiquité »). La Praxis municipale dans<br />

l’Occid<strong>en</strong>t romain prés<strong>en</strong>te le bilan de trois années de recherches (2008-2010) sur le<br />

fonctionnem<strong>en</strong>t des cités locales de l’Occid<strong>en</strong>t durant le Haut-Empire avec des points de<br />

comparaison pris dans le monde grec et dans l’Europe médiévale. Le livre rassemble les<br />

résultats de la dernière r<strong>en</strong>contre du programme EMIRE (2009), dédiée à l’importance des<br />

sources littéraires dans la connaissance de l’administration locale, et des trois journées<br />

clermontoises (2008-2010) consacrées aux relations <strong>en</strong>tre les pouvoirs locaux et les<br />

Résumé autre(s)<br />

langue(s)<br />

Mots-clés français<br />

sanctuaires et à la place de l’écrit dans la pratique municipale.<br />

This volume is the fruit of the collaboration betwe<strong>en</strong> two Fr<strong>en</strong>ch and international research teams: one at<br />

Paris, under the UMR 8210 ANHIMA of the Fr<strong>en</strong>ch National Research C<strong>en</strong>ter (CNRS), co-directed by<br />

Clara Berr<strong>en</strong>donner and Mireille Cébeillac-Gervasoni (EMIRE program), the other at Clermont-Ferrand,<br />

under the University Blaise Pascal History C<strong>en</strong>ter "Space and Cultures" (CHEC), coordinated by Mireille<br />

Cébeillac-Gervasoni and <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine (under the program "Local Powers Since Antiquity). Municipal<br />

Praxis in the Roman West pres<strong>en</strong>ts the work of three years of research (2008-2010) on the functioning of<br />

local towns in the western early Roman Empire, with points of comparison with the Greek world and in<br />

medieval Europe. This study pres<strong>en</strong>ts the results of the 2009 meeting of the EMIRE program, dedicated to<br />

the importance of literary sources in the understanding of local administration in Clermont-Ferrand (2008-<br />

2010) dedicated to the relations betwe<strong>en</strong> local powers and sanctuaries and the place of the writt<strong>en</strong> word in<br />

municipal practices.<br />

Traduction : Marie Bolton<br />

<strong>histoire</strong> <strong>romaine</strong> ; Rome ; Occid<strong>en</strong>t romain ; empereur ; gouvernem<strong>en</strong>t local ; auteurs antiques ;<br />

épigraphie ; Appi<strong>en</strong> ; Cicéron ; Ovide ; Pline l’Anci<strong>en</strong> ; Pline le Jeune ; Suétone ; <strong>histoire</strong> médiévale ;<br />

<strong>histoire</strong> grecque ; municipalisation ; quotidi<strong>en</strong> institutionnel ; <strong>histoire</strong> locale ; mémoire locale ;<br />

sanctuaire ; guerre civile ; index institutionnel ; index onomastique ; index géographique


Sous la direction de<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

et Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

C o l l e c t i o n H i s t o i r e s c r o i s é e s<br />

LA PRAXIS<br />

MUNICIPALE<br />

DANS L’OCCIDENT<br />

ROMAIN<br />

Presses Universitaires Blaise-Pascal


Collection “Histoires croisées”<br />

publiée par le C<strong>en</strong>tre d’<strong>histoire</strong> “Espaces et Cultures” (C.H.E.C.), Clermont-Ferrand.<br />

Illustration de couverture : gravure extraite de<br />

Les plus beaux monum<strong>en</strong>ts de Rome anci<strong>en</strong>ne, par Monsieur Barrault, 1761<br />

© aimablem<strong>en</strong>t prêtée par Tanca Antichità, Rome<br />

Vignette : Charles Garnier, Peinture du portique du Macellum<br />

sur le forum de Pompéi, juin 1851 (gouache et aquarelle : détail)<br />

© École Nationale Supérieure des Beaux-Arts<br />

©<br />

ISBN 978-2-84516-480-2<br />

Dépôt légal : quatrième trimestre 2010


Sous la direction de<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Clara Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

Berr<strong>en</strong>donner<br />

et Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

Collection C o l l e c t i o n Histoires H i s t o i r e s croisées<br />

c r o i s é e s<br />

LA La Pr PRAXIS a x i s<br />

MUNICIPALE<br />

mu n i c i Pa L e<br />

DANS da n s L’Oc L’OCCIDENT c i d e n t<br />

ROMAIN rO m a i n<br />

Publié avec le concours de l'Université Paris I Panthéon-Sorbonne<br />

et de l'UMR 8210 ANHIMA<br />

Presses Universitaires 2 0 1 Blaise-Pascal<br />

0<br />

Presses Universitaires Blaise-Pascal


co n c l u s i o n s


32<br />

un b i l A n provisoire<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

et Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

Il est toujours difficile de prés<strong>en</strong>ter des conclusions générales pour un travail<br />

qui n’est pas réellem<strong>en</strong>t achevé et qui doit <strong>en</strong>core comporter plusieurs étapes.<br />

En effet, le livre La Praxis municipale dans l’Occid<strong>en</strong>t romain s’inscrit dans un<br />

continuum qui a débuté au début des années 2000 (si on considère uniquem<strong>en</strong>t<br />

la thématique sur le quotidi<strong>en</strong> municipal) et qui se poursuit <strong>en</strong>core ; cep<strong>en</strong>dant,<br />

il constitue bi<strong>en</strong> un jalon majeur de cette recherche, dont les résultats ont été très<br />

appréciables et appréciés 1 et les perspectives prometteuses. Au mom<strong>en</strong>t de tirer les<br />

<strong>en</strong>seignem<strong>en</strong>ts des recherches publiées dans ce livre, pour nous aider à dresser le<br />

bilan de cette <strong>en</strong>quête et à distinguer ses lignes de force, que l’on nous permette de<br />

faire appel à un propos de l’histori<strong>en</strong> Tacite :<br />

Municipalem aemulationem bellis civilibus miscebant. 2<br />

Le choix de cette citation se justifie à plusieurs titres : son double cont<strong>en</strong>u, explicite<br />

et implicite, embrasse à la fois la somme des résultats que prés<strong>en</strong>te ce volume et<br />

les objectifs à moy<strong>en</strong> et long termes des équipes impliquées à Clermont comme à<br />

Paris dans l’<strong>en</strong>quête historique sur le quotidi<strong>en</strong> municipal dans l’Occid<strong>en</strong>t romain.<br />

Tacite évoque les conséqu<strong>en</strong>ces sur les cités d’Italie des combats qui faisai<strong>en</strong>t rage,<br />

p<strong>en</strong>dant “l’année des quatre empereurs” (68-69 ap. J.-C.), <strong>en</strong>tre les différ<strong>en</strong>ts candidats<br />

à la succession de l’empereur Néron disparu <strong>en</strong> juin 68 et <strong>en</strong> particulier les<br />

événem<strong>en</strong>ts de la fin de l’année 69, alors que les partisans de Vitellius et ceux de<br />

Vespasi<strong>en</strong> se livrai<strong>en</strong>t des combats sans merci dans toute la péninsule et à Rome<br />

1. Comptes r<strong>en</strong>dus sur Le Quotidi<strong>en</strong> municipal de C. Saliou sur http://histara.sorbonne.fr (8 novembre 2009),<br />

de P.-M. Guihard, Histoire et Sociétés rurales, 33, 2010, p. 214-217.<br />

2. Tacite, Histoires, III, 57, 3 : “Les cités mêlai<strong>en</strong>t à la guerre civile leurs rivalités locales”.<br />

573


574<br />

Conclusions<br />

même. Des motivations diverses, qui s’<strong>en</strong>tremêlai<strong>en</strong>t, conduisai<strong>en</strong>t des notables et<br />

de simples cives de toute une région à participer au conflit et la “grande <strong>histoire</strong>”<br />

avait très souv<strong>en</strong>t r<strong>en</strong>dez-vous avec l’<strong>histoire</strong> locale et les destins individuels. À la<br />

suite de la victoire des Flavi<strong>en</strong>s à Crémone, les défections se multiplièr<strong>en</strong>t dans le<br />

camp de Vitellius, mais certaines cités, comme certains individus, restai<strong>en</strong>t fidèles<br />

à l’empereur <strong>en</strong> titre pour des raisons sans rapport avec une prise de position politique<br />

consci<strong>en</strong>te ou un opportunisme. Tacite n’hésite pas à s’arrêter sur des exemples<br />

locaux pour mieux faire appréh<strong>en</strong>der cette confusion politique et pr<strong>en</strong>d <strong>en</strong> considération<br />

les cités de Pouzzoles et de Capoue qui, dans le cadre d’une ancestrale<br />

rivalité, ont adopté des choix diamétralem<strong>en</strong>t opposés : Pouzzoles a rejoint le camp<br />

des Flavi<strong>en</strong>s tandis que Capoue est restée fidèle à Vitellius. C’est à propos de ces<br />

diverg<strong>en</strong>ces <strong>en</strong>tre deux cités de Campanie que l’histori<strong>en</strong> glisse cette remarque, que<br />

nous avons choisi de mettre <strong>en</strong> exergue ; elle illustre bi<strong>en</strong> l’<strong>en</strong>chevêtrem<strong>en</strong>t <strong>en</strong>tre la<br />

guerre civile et les antagonismes locaux, symptomatique de la vitalité de ce monde<br />

municipal, omniprés<strong>en</strong>t, certes souv<strong>en</strong>t <strong>en</strong> filigrane, dans l’<strong>histoire</strong> de l’Empire.<br />

Cette compétition parfois fratricide <strong>en</strong>tre Pouzzoles et Capoue fait écho à celle que<br />

Tacite avait évoquée dans ses Histoires à propos de Lyon et de Vi<strong>en</strong>ne qui avai<strong>en</strong>t<br />

t<strong>en</strong>té de régler leur différ<strong>en</strong>d <strong>en</strong> comptant sur l’interv<strong>en</strong>tion des armées de Vitellius<br />

de passage dans la vallée du Rhône début 69 (I, 65-66). C’est dans le domaine de<br />

la dim<strong>en</strong>sion mémorielle qu’<strong>en</strong>tre ce g<strong>en</strong>re de conflits. Les Lyonnais et les Vi<strong>en</strong>nois<br />

pouvai<strong>en</strong>t se référer à d’anci<strong>en</strong>nes querelles et aux circonstances historiques différ<strong>en</strong>tes<br />

qui avai<strong>en</strong>t présidé à leurs fondations 3 . À l’occasion des troubles de la guerre<br />

civile et pour mieux <strong>en</strong> démontrer la gravité, des morceaux d’<strong>histoire</strong> locale prir<strong>en</strong>t<br />

place dans le récit élaboré par Tacite qui les intégra dans sa narration.<br />

Plusieurs des contributeurs édités dans ce volume ont été s<strong>en</strong>sibles à l’attachem<strong>en</strong>t<br />

au passé de ceux qui avai<strong>en</strong>t <strong>en</strong> charge la gestion municipale ; ainsi s’élaborai<strong>en</strong>t<br />

des <strong>histoire</strong>s locales, teintées de lég<strong>en</strong>de, mais fut aussi <strong>en</strong>couragée la pratique<br />

de l’archivage public. Pour l’époque médiévale, les exemples de Romans et des<br />

villes d’Empire ont montré ce qu’une docum<strong>en</strong>tation plus abondante permettait<br />

d’obt<strong>en</strong>ir comme résultats précis pour apprécier la dim<strong>en</strong>sion mémorielle de l’action<br />

publique locale. Ces faits ne sont certes que des bribes d’<strong>histoire</strong> des cités,<br />

mais, confiés à l’analyse scrupuleuse des histori<strong>en</strong>s modernes, ils devi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>t des<br />

témoignages précieux sur les m<strong>en</strong>talités des notables locaux et le fonctionnem<strong>en</strong>t<br />

des cités. Ils sont emblématiques de l’état d’esprit qui a prévalu dans les <strong>en</strong>quêtes<br />

des membres d’EMIRE et du programme sur les pouvoirs locaux du CHEC : déceler<br />

et mettre au jour, dans une docum<strong>en</strong>tation souv<strong>en</strong>t inappropriée, les données<br />

indisp<strong>en</strong>sables à une meilleure connaissance de la praxis municipale.<br />

3. Rappelons que Lyon est une déduction militaire alors que Vi<strong>en</strong>ne est une colonie honoraire.


Toujours remettre sur le métier…<br />

Un bilan provisoire<br />

Après un travail qui avait été fondé sur l’exploitation quasi exclusive de la docum<strong>en</strong>tation<br />

épigraphique et dont les résultats ont été publiés <strong>en</strong> 2008 dans Le Quotidi<strong>en</strong><br />

municipal dans l’Occid<strong>en</strong>t romain, les équipes, parisi<strong>en</strong>ne et clermontoise, se<br />

sont attachées à dépouiller les sources littéraires, sans pour autant négliger le corpus<br />

des inscriptions. Le livre La Praxis municipale dans l’Occid<strong>en</strong>t romain est donc né<br />

de cette sorte de gageure sci<strong>en</strong>tifique ; il a le mérite d’établir que rechercher des<br />

informations sur le fonctionnem<strong>en</strong>t des cités <strong>en</strong> Occid<strong>en</strong>t dans l’<strong>en</strong>semble des<br />

docum<strong>en</strong>ts à notre disposition – et dans les sources littéraires <strong>en</strong> particulier – n’est<br />

pas une chimère ou une t<strong>en</strong>tative vouée à l’échec. Les contributions de la première<br />

partie et de plusieurs des textes des trois autres parties se sont révélées être de véritables<br />

“discours de la méthode”. Ils ont montré qu’il était possible de dépasser les<br />

lectures et les analyses traditionnelles, y compris pour des auteurs dont on supposait<br />

que leur œuvre n’avait plus ri<strong>en</strong> à révéler, tels Cicéron, César, Tite-Live, Pline<br />

le Jeune ou Suétone. Certains chercheurs, pour <strong>en</strong>richir la connaissance de la praxis<br />

municipale, ont mis à profit les possibilités qu’offrai<strong>en</strong>t des œuvres moins exploitées<br />

comme celles de Pline l’Anci<strong>en</strong> et des panégyristes du iii e siècle et de l’Antiquité<br />

tardive. Bi<strong>en</strong> des contributions ont livré des résultats qui témoign<strong>en</strong>t de la<br />

complexité des situations locales, de l’interpénétration des administrations locales<br />

et c<strong>en</strong>trales et de la réelle œuvre régulatrice de l’État. En outre, elles ont pu montrer<br />

que l’expéri<strong>en</strong>ce acquise dans les municipes nourrissait souv<strong>en</strong>t la réflexion politique<br />

des élites gestionnaires de l’empire sous la République comme sous le Principat.<br />

En appar<strong>en</strong>ce, les écrivains antiques, le plus souv<strong>en</strong>t des sénateurs et des chevaliers<br />

romains ou des individus qui gravit<strong>en</strong>t dans leur <strong>en</strong>tourage, manifest<strong>en</strong>t du<br />

désintérêt <strong>en</strong>vers les affaires locales. En fait, à la lecture de ces écrits, on s’aperçoit<br />

que le monde des cités locales peut être considéré comme le terreau des réflexions<br />

sur la gestion de Rome et de l’Empire. Le “bon gouvernem<strong>en</strong>t” de Cicéron est le<br />

produit, non seulem<strong>en</strong>t de l’<strong>en</strong>seignem<strong>en</strong>t du philosophe Panétius de Rhodes et<br />

du savoir-faire acquis sur le Forum romain, mais aussi d’une connaissance approfondie<br />

du monde municipal itali<strong>en</strong>. Avec une évid<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>tion péjorative, on l’a<br />

souv<strong>en</strong>t surnommé l’Arpinate, mais s’il est vrai qu’il ne s’est jamais désintéressé<br />

de sa “petite patrie”, au point de faire briguer à son fils et à son neveu l’édilité à<br />

Arpinum (Ad Fam., 13, 11, 3), il est certain que ses li<strong>en</strong>s avec la tota Italia ont été<br />

un atout majeur pour sa carrière mais aussi pour l’élaboration de sa réflexion sur<br />

la res publica.<br />

575


576<br />

Conclusions<br />

La municipalisation et l’originalité de l’Occid<strong>en</strong>t<br />

Un des principaux <strong>en</strong>seignem<strong>en</strong>ts des recherches prés<strong>en</strong>tées dans ce volume<br />

est de montrer les pot<strong>en</strong>tialités d’adaptation des différ<strong>en</strong>ts acteurs de la gestion de<br />

l’Empire romain. Certes le modèle romain (ou doit-on dire itali<strong>en</strong> ?) de la civitas<br />

constitue la référ<strong>en</strong>ce dominante, cep<strong>en</strong>dant ce cadre semble s’adapter sans trop de<br />

contorsions aux substrats indigènes, aux particularismes régionaux, aux spécificités<br />

rurales, aux exig<strong>en</strong>ces économiques, traditionnelles et nouvelles, aux évolutions de<br />

la société et aux soubresauts politiques. Les p<strong>en</strong>seurs antiques avai<strong>en</strong>t l’habitude<br />

de comparer la société de leur temps avec le corps humain et de démontrer, <strong>en</strong><br />

se fondant sur cette métaphore, le caractère vivant du corps social. On pourrait<br />

ét<strong>en</strong>dre l’usage de cette fable à la réflexion sur la cité locale et le caractère vivant<br />

de la civitas expliquerait sa capacité d’accommodem<strong>en</strong>t aux différ<strong>en</strong>ts élém<strong>en</strong>ts<br />

qui l’<strong>en</strong>tourai<strong>en</strong>t et l’innervai<strong>en</strong>t. Les cités locales d’Occid<strong>en</strong>t particip<strong>en</strong>t donc, <strong>en</strong><br />

première ligne pourrait-on dire, à la romanisation, comprise comme l’intégration<br />

progressive des hommes et des territoires dans l’univers matériel, intellectuel et<br />

spirituel romain.<br />

Ce constat pose d’ailleurs la question de la spécificité de l’Occid<strong>en</strong>t. Cet effort<br />

pour mieux appréh<strong>en</strong>der la pratique municipale <strong>en</strong> Occid<strong>en</strong>t n’est pas né de notre<br />

seul souhait de rattraper un retard historiographique par rapport à l’abondante<br />

bibliographie sur l’Ori<strong>en</strong>t romain. En se lançant dans cette <strong>en</strong>quête, il est certain<br />

qu’à l’arrière-plan de nos travaux, nous cherchions à valider ou à infirmer l’hypothèse<br />

d’un Occid<strong>en</strong>t dont les traits distinctifs aurai<strong>en</strong>t été élaborés dans la matrice<br />

municipale qui est le point focal de nos recherches. L’Ori<strong>en</strong>t, depuis la conquête<br />

d’Alexandre le Grand, avait été façonné par la polis grecque et Rome n’était apparue<br />

dans cet univers que pour déf<strong>en</strong>dre ce modèle et le diffuser dans les périphéries de<br />

la pars ori<strong>en</strong>talis de son empire. La romanisation des poleis, souv<strong>en</strong>t difficile à cerner,<br />

a été de toute façon tardive, à partir des Antonins, et partielle.<br />

Sans tomber dans le manichéisme et dans les excès d’autrefois opposant l’Occid<strong>en</strong>t<br />

et l’Ori<strong>en</strong>t, il semble raisonnable de considérer que l’Occid<strong>en</strong>t romain, quelles<br />

qu’euss<strong>en</strong>t été les situations locales initiales, se construisit dès la fin de la République<br />

grâce à la municipalisation. L’originalité de l’Occid<strong>en</strong>t aurait été confirmée au<br />

Moy<strong>en</strong> Âge par son attachem<strong>en</strong>t à l’idée impériale avec l’Empire carolingi<strong>en</strong>, puis<br />

le Saint-Empire, par son <strong>histoire</strong> urbaine communale et son <strong>en</strong>racinem<strong>en</strong>t dans<br />

la chréti<strong>en</strong>té <strong>romaine</strong>. Dans les années 1930, Jérôme Carcopino n’avait pas hésité<br />

à avancer l’idée que l’Occid<strong>en</strong>t romain était le résultat de l’intégration réussie des<br />

Gaules dans l’empire romain, qui aurait sauvé cet Occid<strong>en</strong>t et la culture <strong>romaine</strong><br />

d’une hellénisation qui les aurait m<strong>en</strong>és inexorablem<strong>en</strong>t à la dissolution dans la<br />

koinè. L’histori<strong>en</strong> notait que, dans ce scénario, l’Italie avait gagné une fois pour<br />

toutes son statut de “c<strong>en</strong>tre de gravité” de l’empire, et s’était dégagée d’un tropisme<br />

<strong>en</strong> direction des grandes métropoles de la Méditerranée ori<strong>en</strong>tale qui avait affecté


une partie de la noblesse <strong>romaine</strong> sous la République. Bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>du, Carcopino<br />

commettait le péché de chauvinisme gallo-français puisqu’il allait jusqu’à r<strong>en</strong>verser<br />

le paradigme de la romanisation et proposer le bilan de “ce que Rome et l’Empire<br />

romain d[evai<strong>en</strong>t] à la Gaule” 4 , mais il est indéniable qu’il avait press<strong>en</strong>ti la spécificité<br />

du li<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre Rome et les provinces occid<strong>en</strong>tales.<br />

L’Occid<strong>en</strong>t et Rome ont <strong>en</strong> commun les mêmes phases de développem<strong>en</strong>t avec<br />

une accélération du phénomène à la fin de l’époque républicaine et au début du<br />

Principat, et des “répliques” jusqu’aux ii e et iii e siècles ap. J.-C. dans les territoires<br />

d’intégration plus tardive. La municipalisation serait l’un des marqueurs de ce<br />

développem<strong>en</strong>t, mais on peut <strong>en</strong> évoquer d’autres comme l’urbanisation et l’essor<br />

de l’agriculture et des échanges. Étudier ces phénomènes apparaît donc légitime<br />

et prometteur et permettra de r<strong>en</strong>ouveler les regards que l’on porte sur la romanisation.<br />

Enfin, les incursions <strong>en</strong> Épire, <strong>en</strong> Bithynie, dans le Pont-Euxin et même à<br />

Alexandrie d’Égypte, ont montré qu’il ne faut pas systématiquem<strong>en</strong>t opposer les<br />

deux parties de l’empire romain, car elles sont unies par des m<strong>en</strong>talités aristocratiques<br />

souv<strong>en</strong>t proches des élites et par l’action uniformisatrice de l’État romain.<br />

La cité et les sanctuaires<br />

Un bilan provisoire<br />

Le thème des relations <strong>en</strong>tre la praxis municipale et les sanctuaires s’est révélé<br />

fécond, même si on pouvait craindre la production d’un discours soit rebattu soit<br />

amphigourique tant les cas à considérer étai<strong>en</strong>t nombreux, divers et, pour certains,<br />

connus depuis longtemps. Il faut reconnaître que dans ce secteur, plus que<br />

dans d’autres, le r<strong>en</strong>ouvellem<strong>en</strong>t de l’information archéologique paraît ess<strong>en</strong>tiel.<br />

Que ce soit la relecture de données anci<strong>en</strong>nes ou bi<strong>en</strong> l’interprétation de nouvelles<br />

découvertes, l’<strong>en</strong>semble de ces actions dynamise la recherche sur ce thème. Tous<br />

les points de vue, fondés sur la confrontation des sources littéraires, épigraphiques<br />

et archéologiques, ont été <strong>en</strong>visagés dans cet ouvrage. En outre, le thème de l’“interrelazione”<br />

<strong>en</strong>tre les autorités civiques et les sanctuaires a bénéficié d’incursions<br />

dans l’Occid<strong>en</strong>t médiéval, offrant aux études sur l’Antiquité des contre-<strong>en</strong>quêtes<br />

stimulantes, fondées sur une docum<strong>en</strong>tation plus d<strong>en</strong>se.<br />

Il ressort de ces travaux que les sanctuaires aurai<strong>en</strong>t été des lieux, non seulem<strong>en</strong>t<br />

à administrer <strong>en</strong> tant que tels, mais qui aurai<strong>en</strong>t catalysé toute une série d’évolutions<br />

de la praxis municipale prise au s<strong>en</strong>s large : le développem<strong>en</strong>t de l’usage de<br />

l’écrit et de la publicité des règles sacrées et des actes publics, la floraison d’auxiliaires<br />

administratifs de statut modeste si utiles <strong>en</strong> raison de leur polyval<strong>en</strong>ce et<br />

4. J. Carcopino, “L’impérialisme r<strong>en</strong>versé : ce que Rome et l’Empire romain doiv<strong>en</strong>t à la Gaule”, Points de vue<br />

sur l’impérialisme romain, Paris, 1934, p. 201-256.<br />

577


578<br />

Conclusions<br />

de leur capacité à assurer la continuité du service, l’importance de l’évergétisme<br />

des notables ou du Prince, ou <strong>en</strong>core l’introduction de nouvelles divinités et de<br />

nouveaux rituels, reliés à la piété des citoy<strong>en</strong>s. Les sanctuaires peuv<strong>en</strong>t être ainsi<br />

considérés comme des laboratoires où s’expérim<strong>en</strong>tai<strong>en</strong>t le fonctionnem<strong>en</strong>t de la<br />

civitas mais aussi des innovations. L’usage de mettre par écrit des règles nécessaires<br />

à la bonne marche des sanctuaires débordait les limites de ces <strong>en</strong>tités et gagnait<br />

l’<strong>en</strong>semble des pratiques publiques de la cité. Ce phénomène a pu être observé<br />

pour l’Italie pré-impériale et les sanctuaires apparaiss<strong>en</strong>t donc aussi comme les<br />

lieux de prédilection de la romanisation. Enfin, bi<strong>en</strong> souv<strong>en</strong>t, c’était à l’abri des<br />

sanctuaires que la pot<strong>en</strong>tialité de nouvelles théories politiques était évaluée. Les<br />

autorités de Sinope dans le Pont-Euxin se sont ainsi fondées sur un élém<strong>en</strong>t de<br />

la lég<strong>en</strong>de flavi<strong>en</strong>ne – la reconnaissance de Vespasi<strong>en</strong> comme Prince par le dieu<br />

Sérapis à Alexandrie – pour établir une filiation imaginaire <strong>en</strong>tre Sinope et le Sérapeum<br />

d’Alexandrie et participer, à leur niveau, à l’idéologie impériale. De la même<br />

manière, les princes qui disputai<strong>en</strong>t aux derniers Carolingi<strong>en</strong>s leur pouvoir aux ix e<br />

et x e siècles v<strong>en</strong>ai<strong>en</strong>t chercher la légitimité politique dans les sanctuaires illustres sis<br />

dans leurs principautés. Sans hyperbole, on pourrait dire que les sanctuaires ressemblai<strong>en</strong>t<br />

à des cités <strong>en</strong> miniature où se forgeait la tradition et où couvait souv<strong>en</strong>t<br />

le feu de la nouveauté.<br />

Nous aurions aimé creuser plus <strong>en</strong> profondeur la thèse du caractère ethnique<br />

des sanctuaires comme Filippo Coarelli nous avait invités à le faire lors de la r<strong>en</strong>contre<br />

de Clermont du 16 février 2008. Cep<strong>en</strong>dant, dans ce domaine, l’heure<br />

est à la prud<strong>en</strong>ce car il est difficile de distinguer dans les vestiges matériels d’un<br />

sanctuaire et dans les sources écrites qui s’y rapport<strong>en</strong>t des caractéristiques ethniques<br />

qui permett<strong>en</strong>t d’individualiser ce qui revi<strong>en</strong>t à l’influ<strong>en</strong>ce <strong>romaine</strong> car,<br />

bi<strong>en</strong> souv<strong>en</strong>t, tout est trop imbriqué. Le Mercure du puy de Dôme, abrité à partir<br />

du milieu du ii e siècle ap. J.-C. dans un temple classique romain, recevait des<br />

offrandes, parfois accompagnées de graffiti gaulois, qui pouvai<strong>en</strong>t r<strong>en</strong>voyer à des<br />

traditions locales. La certitude n’est pas de mise dans ces dossiers. Les contributions<br />

liées au thème des relations <strong>en</strong>tre la praxis municipale et les sanctuaires ont<br />

abordé aussi la question du quotidi<strong>en</strong> dans les lieux sacrés. Souv<strong>en</strong>t insaisissable,<br />

ce quotidi<strong>en</strong> a été pourtant esquissé avec quelques cas remarquables dans les sanctuaires<br />

de l’Italie, de la Gaule ou des territoires du Danube. À chaque fois, ce sont<br />

certes des fragm<strong>en</strong>ts du quotidi<strong>en</strong> qui ont été arrachés à la gangue de l’oubli, mais<br />

ils constitu<strong>en</strong>t de précieux témoignages que la ténacité des histori<strong>en</strong>s a permis de<br />

r<strong>en</strong>dre plus loquaces. Une inscription de Tergeste <strong>en</strong> Istrie (CIL, V, 519) où, à l’occasion<br />

d’une dédicace à Cybèle, se dessine une petite compagnie, fondée sur des<br />

motivations religieuses, mais peut-être aussi affectives ou familiales, composée d’un<br />

gardi<strong>en</strong> de temple, d’un prêtre et d’une joueuse de cymbales. Ce sont ces graffites<br />

de quelques lettres ou mots gaulois, incisés dans des céramiques communes, par<br />

ailleurs détournées de leur fonction première et souv<strong>en</strong>t mutilées, qui suggèr<strong>en</strong>t la


piété toute simple des fidèles du Mercure Dumias. Les actions de grâce des ex-voto<br />

des dévots d’Asclépios <strong>en</strong> Gaule et dans les Germanies font surgir <strong>en</strong> filigrane les<br />

misères, petites et grandes, de leurs exist<strong>en</strong>ces. Enfin, les autels de Bölcske, dédiés à<br />

un Jupiter Teutanus, chaque 11 juin, par les duumvirs d’Aquincum, sembl<strong>en</strong>t lever<br />

le voile sur le cal<strong>en</strong>drier des fêtes de la cité pannoni<strong>en</strong>ne.<br />

Le quotidi<strong>en</strong> dans les sanctuaires, c’était aussi la pietas des notables qui pouvai<strong>en</strong>t<br />

interv<strong>en</strong>ir dans les <strong>en</strong>ceintes sacrées à titre personnel et/ou <strong>en</strong> tant que magistrats<br />

de la cité et on pourrait regretter peut-être que nous n’ayons pas assez insisté<br />

sur la piété des élites dirigeantes ; cep<strong>en</strong>dant, il est vrai que bi<strong>en</strong> des histori<strong>en</strong>s ont<br />

déjà mis l’acc<strong>en</strong>t sur cette piété comme motivation de base pour la construction<br />

et l’<strong>en</strong>treti<strong>en</strong> des sanctuaires et plus spécialem<strong>en</strong>t des sanctuaires ruraux. Ces derniers<br />

tout <strong>en</strong> étant situés <strong>en</strong> général sur des propriétés privées, concernai<strong>en</strong>t toute<br />

la population des al<strong>en</strong>tours et au-delà avec l’organisation de pèlerinages et la fréqu<strong>en</strong>tation<br />

d’un marché ; la Lettre IX, 39 de Pline le Jeune constitue un exemplum.<br />

En embellissant le temple de Cérès qui se situait sur son domaine et qui attirait<br />

les foules le jour de la fête du sanctuaire – le 13 septembre –, Pline se comportait<br />

<strong>en</strong> propriétaire pieux. Après consultation des haruspices, il commanda une reconstruction<br />

<strong>en</strong> marbre du temple, ordonna l’achat d’une nouvelle statue de la déesse et<br />

l’aménagem<strong>en</strong>t d’un portique. On trouve dans Apulée de Madaure (Apologie, 56,<br />

4-10) un contre-modèle de Pline <strong>en</strong> la personne de Sicinius Aemilianus, le beaufrère<br />

de Pud<strong>en</strong>tilla et l’accusateur du rhéteur africain. Au lieu de pratiquer la pietas,<br />

le personnage fait montre de contumacia, de dédain <strong>en</strong>vers les dieux, <strong>en</strong> outre “il<br />

n’y a sur ses terres aucun sanctuaire, aucun emplacem<strong>en</strong>t ou bois consacré”.<br />

Du bon usage des crises<br />

Un bilan provisoire<br />

Rev<strong>en</strong>ons à la citation de Tacite qui évoque les t<strong>en</strong>sions dans les cités itali<strong>en</strong>nes,<br />

exacerbées par la guerre civile. Du point de vue de la docum<strong>en</strong>tation, il faut reconnaître<br />

que les situations conflictuelles nous offr<strong>en</strong>t bi<strong>en</strong> souv<strong>en</strong>t des terrains fertiles<br />

car elles produis<strong>en</strong>t et/ou marqu<strong>en</strong>t beaucoup plus les contemporains qui ont laissé<br />

des écrits que les situations banales. Bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>du, il faut pr<strong>en</strong>dre garde à ne pas<br />

avoir une lecture biaisée de ces sources et ne pas avoir d’a priori car on ne saurait<br />

chercher de manière exclusive des signes de décad<strong>en</strong>ce dans le désordre qui a pu<br />

présider à leur élaboration. Les leçons de François Jacques, à propos de l’utilisation<br />

de la littérature juridique rassemblée dans le Digeste et les codes impériaux, ont<br />

profondém<strong>en</strong>t modifié leur usage et ses conceptions historiques sur l’autonomie<br />

municipale aux ii e et iii e siècles ap. J.-C. et constitu<strong>en</strong>t de précieux garde-fous 5 .<br />

Sans abandonner l’espoir de mieux connaître un jour ce quotidi<strong>en</strong> municipal ordinaire,<br />

il est tout aussi intéressant de se conc<strong>en</strong>trer sur les mom<strong>en</strong>ts de crises sur<br />

5. F. Jacques, Le privilège de liberté. Politique impériale et autonomie municipale dans les cités de l’Occid<strong>en</strong>t romain<br />

(161-244), Rome, 1984, p. XXII-XXIX.<br />

579


580<br />

Conclusions<br />

lesquelles notre docum<strong>en</strong>tation est plus prolixe. Les contributions de la deuxième<br />

partie et quelques autres des parties I, III et IV ont étudié avec acuité ces temps de<br />

bouleversem<strong>en</strong>t qui voyai<strong>en</strong>t les institutions ou les modes de fonctionnem<strong>en</strong>t traditionnels<br />

être malm<strong>en</strong>és ; des évolutions internes aux communautés, parfois des<br />

changem<strong>en</strong>ts v<strong>en</strong>us de l’extérieur, ont laissé le champ libre soit à des expéri<strong>en</strong>ces<br />

séduisantes mais sans l<strong>en</strong>demain, soit à des innovations plus pér<strong>en</strong>nes parce qu’elles<br />

ne rejetai<strong>en</strong>t pas totalem<strong>en</strong>t la tradition.<br />

Ce domaine de recherche, qui concerne une chronologie large de la République<br />

à l’Empire et tous les aspects de la vie municipale, demande <strong>en</strong>core à être<br />

reconsidéré, et peut-être rep<strong>en</strong>sé ; c’est pourquoi, toujours dans le cadre de notre<br />

groupe international de recherche, une section du colloque international organisé<br />

à Clermont-Ferrand les 20, 21 et 22 octobre 2011 : Le Quotidi<strong>en</strong> municipal 2 –<br />

Gérer des territoires, des patrimoines et des crises, sera consacrée à cette thématique.<br />

Comme l’indique le titre du colloque, il sera question de la gestion des crises dans<br />

le monde municipal romain ; petites et grandes, régulières ou ponctuelles, politiques,<br />

sociales, économiques, mais aussi sanitaires et conséqu<strong>en</strong>tes à une catastrophe<br />

naturelle, toutes pourront faire l’objet de contributions.


In d i c e s


A.<br />

abbé<br />

556<br />

abbé laïc<br />

554<br />

actor<br />

258<br />

adlectio<br />

328<br />

adv<strong>en</strong>tus<br />

76, 352<br />

aeditumus, aedituus<br />

279, 280, 281, 282, 283, 284,<br />

285, 286, 421-432, 436<br />

aedituus magister<br />

425<br />

aerarium<br />

272, 304, 422<br />

agri uectigales<br />

313<br />

album<br />

album décurional<br />

328, 335, 377, 380, 427<br />

album des d<strong>en</strong>drophores<br />

249<br />

33<br />

In d e x i n s t i t u t i o n n e l<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Seules les institutions locales ont été ret<strong>en</strong>ues.<br />

Les institutions médiévales sont indiquées par un soulignem<strong>en</strong>t.<br />

ambassade, ambassadeur<br />

38, 119, 120, 129, 131, 143,<br />

149, 151, 152, 164, 179, 180,<br />

304, 305, 306, 308, 309, 350,<br />

353, 359<br />

Voir égalem<strong>en</strong>t legatio, legatus<br />

amphictionie<br />

127<br />

antistes<br />

366, 368, 371, 382<br />

apparitor<br />

251, 252, 253<br />

arbitre<br />

120, 122, 123, 124, 149<br />

arcarius<br />

258, 272, 279<br />

archevêque<br />

551<br />

archicomes<br />

550<br />

archigallus<br />

281<br />

archonte<br />

120, 122, 178<br />

aristocratie<br />

550, 554<br />

assemblée<br />

assemblée populaire<br />

39, 117, 233, 412<br />

assemblée de guerriers<br />

146<br />

augure<br />

371, 377, 378, 379<br />

augustalis<br />

234, 235, 236, 237, 238, 240,<br />

241, 242, 366, 371, 428<br />

B.<br />

bisellium<br />

329<br />

boulé<br />

48, 176<br />

bourgmestre<br />

566<br />

583


584<br />

C.<br />

indices<br />

calatores<br />

424<br />

canabae<br />

329, 365, 370, 373, 379, 380<br />

castellani<br />

170<br />

caterva<br />

554<br />

c<strong>en</strong>sor, c<strong>en</strong>sus<br />

308, 309, 310, 334, 377<br />

c<strong>en</strong>tonarii<br />

270, 383<br />

chanoine<br />

554, 555, 562<br />

chapelain<br />

557<br />

chapitre<br />

554, 560, 562<br />

cives<br />

574<br />

claustritumi<br />

422<br />

clercs<br />

550<br />

cli<strong>en</strong>tèle<br />

180, 181, 301<br />

collège<br />

73, 77, 221, 236, 237, 238,<br />

241, 249, 270, 371, 383, 413,<br />

425, 461, 462, 464, 465, 466,<br />

468<br />

collège de prêtres<br />

562<br />

collégiale<br />

559<br />

colloquium<br />

153<br />

coloni<br />

466, 467<br />

commissaire<br />

119, 322<br />

comte<br />

549-556<br />

comte-duc-princeps<br />

554<br />

concilium<br />

147, 149<br />

consacrani<br />

466<br />

conseil municipal<br />

117, 139, 169, 175, 176, 181,<br />

246, 304, 329, 338, 566, 567,<br />

568, 570<br />

consessus<br />

329<br />

consilium<br />

152, 306<br />

consist<strong>en</strong>tes<br />

329<br />

contio<br />

180, 185, 186<br />

corrector<br />

95<br />

cultores<br />

325<br />

cuparii<br />

467<br />

curator<br />

48, 63, 75, 85, 223, 237, 251,<br />

329, 338<br />

curator operum<br />

355<br />

curator pecuniae publicae<br />

230<br />

curator perpetuus<br />

237<br />

curator rei publicae<br />

63, 91, 355, 382<br />

curia<br />

100, 311, 330, 336, 466<br />

custos<br />

421<br />

D.<br />

dannus<br />

467<br />

decemvir<br />

185<br />

décret<br />

décret des décurions<br />

38, 45, 47, 49, 102, 120, 169,<br />

170, 178, 181, 184, 216, 226,<br />

227, 231, 245-255, 336, 341,<br />

449, 458, 461<br />

décret du pagus<br />

461, 463<br />

decurio<br />

52, 53, 72, 73, 100, 184, 185,<br />

216, 217, 224, 246, 247, 251,<br />

254, 270, 279, 311, 314,<br />

327-345, 353, 355, 364, 366,<br />

369, 372, 373, 376-382, 393,<br />

460, 461<br />

déditice<br />

62, 72, 167, 169<br />

deditio<br />

110, 149, 152, 166, 167, 168,<br />

308<br />

délégué<br />

117, 118, 122, 123<br />

démagogue<br />

38<br />

d<strong>en</strong>drophores<br />

242, 243, 249<br />

dicator<br />

413<br />

diplomatie<br />

148, 152, 153<br />

dolabrari<br />

461, 467<br />

druide<br />

160, 165<br />

duumvir<br />

178, 250, 251, 252, 299, 304,<br />

364, 372, 374, 375, 377, 378,<br />

379, 380, 381, 385, 387, 389,<br />

397, 413, 459, 460, 477, 480,<br />

492, 579<br />

duumvir quinqu<strong>en</strong>nal<br />

178, 251, 377, 379, 380, 382<br />

duc<br />

549, 550, 552, 555, 556, 557<br />

dux<br />

175, 534, 536, 539<br />

E.<br />

ecclesia<br />

553<br />

édilité, édile<br />

183, 232, 250, 251, 300, 413,<br />

414, 575<br />

epiphaneoi<br />

176, 177<br />

ethnos<br />

125


évêque<br />

551, 553, 555, 556<br />

évêque suffragant<br />

551<br />

évergétisme<br />

127, 217, 300, 311, 312, 348,<br />

349, 351, 353, 355, 357, 358,<br />

359, 366, 458, 465, 467, 493,<br />

494, 566, 568, 578<br />

expostulante universo populo<br />

358<br />

F.<br />

fabri<br />

270, 372, 383<br />

familia publica<br />

258, 270, 271, 283, 284, 286,<br />

302, 427<br />

flam<strong>en</strong>, flaminicius<br />

302, 325, 371, 378, 379, 380,<br />

459, 477, 492<br />

flam<strong>en</strong> coloniae<br />

229<br />

flam<strong>en</strong> perpetuus<br />

458, 459<br />

flaminica<br />

331<br />

foedus<br />

165, 166, 173<br />

G.<br />

gutuater<br />

397, 477, 492<br />

H.<br />

haruspex<br />

251, 371, 382, 424, 579<br />

haruspex coloniae<br />

368<br />

honor<br />

46, 178, 184, 252, 253, 335,<br />

339, 552<br />

hospitium<br />

154, 156, 181, 183, 209<br />

I.<br />

immunitas<br />

46, 47, 48<br />

incola<br />

48, 329, 335<br />

interrex<br />

232, 233, 234, 236<br />

iuniores<br />

176, 309<br />

iuniores vici<br />

463<br />

ius g<strong>en</strong>tium<br />

146<br />

J.<br />

janitores<br />

422<br />

juge<br />

122<br />

K.<br />

koinon<br />

47, 125<br />

L.<br />

legatio, legatus<br />

148, 149, 150, 151, 152, 153,<br />

156, 164, 165, 166, 168, 178,<br />

179, 180, 181, 185, 353, 434,<br />

447<br />

Voir égalem<strong>en</strong>t ambassade,<br />

ambassadeur<br />

lex<br />

46, 60, 99, 100, 109, 110, 146,<br />

184, 185, 198, 210, 220, 234,<br />

250, 251, 258, 279, 298, 299,<br />

301, 305, 330, 364, 398,<br />

401-419<br />

lex c<strong>en</strong>soria<br />

61, 62<br />

lex libitinaria<br />

220, 226<br />

lex pagana<br />

59<br />

libertus publicus<br />

216, 257-295, 426, 427, 428,<br />

429<br />

lictor<br />

33, 251, 252, 253<br />

limocinctus<br />

251, 258<br />

liturgie<br />

48<br />

lougei<br />

181<br />

M.<br />

magister<br />

186, 190, 194, 284, 373<br />

magister aedituorum<br />

425, 427<br />

magister fani<br />

302<br />

magister pagi<br />

189, 193, 194, 206, 207, 208,<br />

209, 210, 211<br />

magistratus<br />

28, 33, 34, 38, 40, 63, 64, 70,<br />

82, 109, 118, 120, 124, 151,<br />

176, 177, 178, 181, 182, 183,<br />

184, 186, 209, 219, 221, 226,<br />

233, 248, 250, 251, 252, 253,<br />

254, 258, 270, 298, 299, 300,<br />

301, 302, 324, 328, 331, 332,<br />

333, 335, 355, 368, 371, 372,<br />

373, 374, 377, 382, 412, 413,<br />

414, 415, 416, 460, 492<br />

maiores<br />

175, 176<br />

marmorarii<br />

466<br />

marquis<br />

551-554<br />

meddix<br />

413<br />

moine<br />

550, 556<br />

munus<br />

46, 47, 48, 333<br />

N.<br />

nautes<br />

464, 465<br />

nobiles<br />

177, 178<br />

Index institutionnel<br />

585


586<br />

indices<br />

nuntius<br />

147, 148, 149, 152, 159, 165<br />

O.<br />

officinatores<br />

466<br />

oppidani<br />

466<br />

ordo decurionum<br />

184, 233, 236, 246, 247, 248,<br />

250, 251, 252, 253, 254, 255,<br />

279, 327-345, 353, 358, 365,<br />

366, 374, 377, 382, 458, 459,<br />

460, 461<br />

ornam<strong>en</strong>ta<br />

254, 255, 301, 356<br />

ornam<strong>en</strong>ta augustalitatis<br />

254<br />

ornam<strong>en</strong>ta civitatis<br />

355, 356<br />

ornam<strong>en</strong>ta decurionalia<br />

254, 255, 328, 329, 330, 332,<br />

333, 335, 336, 337, 338 , 341,<br />

342, 370<br />

ornam<strong>en</strong>ta seviralia<br />

337<br />

otage<br />

34, 38, 150, 152, 153, 163<br />

P.<br />

pagani<br />

60, 205, 206, 209, 463, 464<br />

pagus<br />

56, 57, 58, 59, 60, 63, 70, 109,<br />

111, 168, 187, 188, 189, 190,<br />

192, 193, 194, 196, 197, 198,<br />

202, 204, 205, 206, 207, 208,<br />

209, 210, 211, 212, 381, 458,<br />

459, 461, 463, 464, 466, 468,<br />

493<br />

patronat, patron<br />

180, 181, 189, 205, 207, 209,<br />

221, 223, 224, 227, 243, 244,<br />

300, 336, 372<br />

pecunia<br />

74, 250, 302, 462<br />

p<strong>en</strong>tacontarche<br />

554<br />

pertica<br />

204, 317<br />

plèbe<br />

72, 342<br />

plumbarius<br />

264, 265, 267, 268, 276, 277,<br />

278, 279, 286<br />

politarque<br />

117, 118, 124<br />

pollicitatio<br />

310<br />

pontificat, pontife<br />

371, 379<br />

populus<br />

120, 122, 124, 169, 181, 182,<br />

183, 234, 357, 361<br />

portoria<br />

304<br />

postulatio<br />

358, 361<br />

praefectus<br />

252<br />

praefectus civitatis<br />

109<br />

praefectus coloniae<br />

480, 492<br />

praefectus iure dicundo<br />

234<br />

praepositus annonae<br />

377<br />

praetor<br />

181, 184, 185, 225, 226, 227,<br />

230, 232, 233, 243, 306<br />

présbeis<br />

179<br />

presbeutés<br />

151<br />

presbyteroi<br />

175, 185<br />

prêtre du culte impérial<br />

335, 459<br />

prévôt du chapitre<br />

554<br />

primarchio<br />

550<br />

primores<br />

178, 179<br />

princeps<br />

151, 175, 177, 178, 179, 378<br />

princeps coloniae<br />

178<br />

prince<br />

552-557<br />

privilegium<br />

99<br />

prox<strong>en</strong>ia<br />

49<br />

Q.<br />

quaestor<br />

230, 232, 250, 274<br />

quattuorvir<br />

251, 270, 397<br />

quattuorvir aedilicia potestate<br />

284, 428<br />

quattuorvir iure dicundo<br />

251<br />

quinqu<strong>en</strong>nalis<br />

328, 376, 377, 380, 381, 382<br />

quinqu<strong>en</strong>nal (d<strong>en</strong>drophores)<br />

243<br />

R.<br />

reguli<br />

398, 550<br />

rex<br />

147<br />

roi<br />

550-552, 555, 556<br />

S.<br />

sacerdos<br />

144, 243, 247, 281, 282, 284,<br />

286, 325, 332, 368, 371, 380,<br />

427<br />

scriba<br />

251, 398<br />

secrétaire<br />

117<br />

sénat municipal<br />

109, 111, 151, 176, 177, 178,<br />

179, 181, 182, 183, 184, 185,<br />

301, 412<br />

s<strong>en</strong>atus consultum<br />

181<br />

serm<strong>en</strong>t<br />

124, 153, 182, 302


servus publicus<br />

97, 216, 246, 250, 251, 252,<br />

253, 257-295, 421, 424, 425,<br />

427, 428, 429<br />

servus publicus alim<strong>en</strong>tarius<br />

428<br />

sevir<br />

283<br />

sevir augustalis<br />

184, 230, 330, 331, 336, 337,<br />

338, 339, 341<br />

socii<br />

298, 302, 303<br />

stip<strong>en</strong>dium<br />

299, 307, 309<br />

stratège<br />

32, 123, 125, 175<br />

suffète<br />

185<br />

summa<br />

summa honoraria<br />

86, 88, 337<br />

summa legitima<br />

327, 328<br />

symmachoi<br />

308<br />

T.<br />

tabularius<br />

378<br />

tabularius rei publicae<br />

286<br />

threptoi<br />

90, 99<br />

tibic<strong>en</strong><br />

251<br />

tribu<br />

62, 63, 120, 189, 192, 309,<br />

310, 443<br />

tributum<br />

307, 309<br />

triumvir<br />

70, 301, 304, 315<br />

V.<br />

Index institutionnel<br />

vergobret<br />

530, 531, 532<br />

viator<br />

251, 252<br />

vicani<br />

463, 464, 465, 468<br />

vicomte<br />

557<br />

vicomte-abbé<br />

555<br />

vicus<br />

197, 207, 209, 373, 405, 406,<br />

412, 413, 461, 462, 463, 464,<br />

465, 482, 493, 554<br />

vir sacerdotalis<br />

382<br />

587


A.<br />

34<br />

In d e x o n o m A s t i q u e A n t i q u e et m o d e r n e<br />

Abascantus<br />

280<br />

Acératos, fils de Pythodôros<br />

117<br />

Acfred, neveu de Guillaume III<br />

554, 555<br />

Adgubillus, père de<br />

L. Cornelius Adgubioun<br />

(de Nîmes)<br />

434<br />

Adhémar de Chabannes,<br />

moine et chroniqueur<br />

556, 557<br />

Adidon<br />

477<br />

Aelia Fortunata,<br />

compagne de Pothinus<br />

274<br />

Aelius/-a (g<strong>en</strong>tilice)<br />

276<br />

T. Aelius Aelianus<br />

237<br />

Aelius Cornelius Hermes<br />

340<br />

Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

Les divinités sont indiquées par un soulignem<strong>en</strong>t.<br />

(seules les dates avant notre ère port<strong>en</strong>t la m<strong>en</strong>tion “av. J.-C.”)<br />

P. Aelius Decoratus,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

384<br />

P. Aelius Dubitatus<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

Aelius Exuperatus,<br />

chevalier, IIvir (d’Aquincum)<br />

389<br />

P. Aelius Ianuarius,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

P. Aelius Maximinus,<br />

tabularius (d’Aquincum)<br />

384<br />

P. Aelius Praes<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

386<br />

P. Aelius Septimus,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

384<br />

Aelius Ulpianus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

389<br />

Aemilia Corneliana (de Nîmes)<br />

339<br />

Aemilia Zosime<br />

340<br />

Aemilii<br />

337<br />

L. Aemilius Asyncritus,<br />

sévir augustal<br />

339<br />

L. Aemilius Cornelianus<br />

(de Nîmes)<br />

339, 340<br />

L. Aemilius Honoratus<br />

(de Nîmes)<br />

339, 340<br />

M. Aemilius Lepidus,<br />

consul (46 av. J.-C.)<br />

180<br />

M. Aemilius Lepidus,<br />

consul (<strong>en</strong> 6)<br />

180, 182<br />

M. Aemilius Lepidus Porcina,<br />

consul (137 av. J.-C.)<br />

158, 165<br />

L. Aemilius Paullus, Paul-Émile,<br />

consul (182 av. J.-C.)<br />

35, 41, 114, 123, 125, 168, 172<br />

589


590<br />

indices<br />

Aeternus<br />

368<br />

Agathopus (de Nîmes)<br />

342<br />

Ageius<br />

464<br />

Agrippa, M. Vipsanius<br />

Agrippa, consul (37 av. J.-C.)<br />

180, 241, 473, 499, 500, 523,<br />

527<br />

L. Ai<strong>en</strong>us, fils de Lucius<br />

404<br />

Aischriôn, fils d’Aischrôn<br />

117<br />

Alexandre le Grand<br />

111, 133, 576<br />

Alexandre le Molosse<br />

302<br />

Alexandre Polyhistor (de Milet)<br />

59<br />

Aliénor d’Aquitaine<br />

556, 557<br />

T. Allianus Bithus, affranchi<br />

d’un Titus (de Clusium)<br />

426, 430<br />

Alorix, fils de Bassus,<br />

décurion des Éravisques<br />

384<br />

Ambiorix, roi des Éburons<br />

148, 151, 159<br />

Ambito<br />

538<br />

Ammi<strong>en</strong> Marcellin<br />

170, 444<br />

Ampia, épouse de Satrius<br />

243<br />

Ampii<br />

243<br />

Ampius<br />

243<br />

T. Ampius Balbus,<br />

leg. propr. (49/48 av. J.-C.)<br />

243<br />

L. Ampius Stephanus<br />

243<br />

Andriskos, le Pseudo-Philippe<br />

114<br />

Andromaque<br />

113<br />

Anicas, fils de Damoitas<br />

118<br />

[-] Anicius,<br />

magister (de Tusculum)<br />

432<br />

Anicius Maximus, proconsul<br />

de Pont-Bithynie (<strong>en</strong> 98-109)<br />

100<br />

Sex. Aninius Lupus<br />

197<br />

Annia Fortunata<br />

428<br />

Annius Proculus, décurion<br />

(<strong>en</strong> 187) (de Pouzzoles)<br />

224<br />

Annius Proculus,<br />

proc. Aug. (vers 202)<br />

223, 224<br />

M. Annius Proculus,<br />

clarissimus puer,<br />

patron (de Cumes)<br />

222, 224<br />

M. Annius Proculus,<br />

décurion (d’Ostie)<br />

224<br />

Antigonides,<br />

souverains de Macédoine<br />

123, 124<br />

Antini<br />

538<br />

Antoine<br />

Voir Marc Antoine<br />

Antonii<br />

231<br />

Antonin le Pieux<br />

135, 224, 332, 337, 394<br />

Antonins<br />

374, 576<br />

M. Antonius Faustus,<br />

augustalis (de Cumes)<br />

236<br />

M. Antonius Iulianus,<br />

augustalis (de Cumes et Misène)<br />

237<br />

L. Antonius (Pietas),<br />

consul (41 av. J.-C.)<br />

305<br />

M. Antonius Victorinus,<br />

décurion, IIvir (d’Aquincum)<br />

381, 390<br />

Apicia Asclepias<br />

435<br />

Apion d’Alexandrie,<br />

grammairi<strong>en</strong><br />

133, 134<br />

Apollon<br />

76, 184, 222, 226, 232, 237,<br />

368, 369, 370, 434, 440, 444,<br />

449, 451, 452, 454, 456, 465,<br />

475<br />

– Cumanus<br />

240<br />

– Erithaseus<br />

418, 419<br />

– Grannus<br />

394<br />

– Kerdoios<br />

119, 123<br />

– Lycius<br />

428<br />

– Pythi<strong>en</strong><br />

129<br />

– Siannus<br />

475<br />

– Sôter<br />

114, 119<br />

Apollonius<br />

436<br />

Appi<strong>en</strong><br />

19, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37,<br />

38, 162, 166, 167, 169, 172,<br />

179, 301<br />

Apulée de Madaure<br />

579<br />

Aquilei<strong>en</strong>sis (g<strong>en</strong>tilice)<br />

277<br />

Arconce (saint)<br />

553<br />

Arioviste<br />

172<br />

Aristobios, fils d’Autolycos<br />

117<br />

Aristomédès, fils de Damainétos<br />

117<br />

Aristomédès, fils de Damiôn<br />

118<br />

Aristote<br />

570<br />

T. Arlius Val<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385


Arpocrates,<br />

médecin de Pline le Jeune<br />

84<br />

L. Arrius Salanus,<br />

interrex (de Formies)<br />

234<br />

Artémis<br />

394, 440, 443<br />

L. Asellius Hermes<br />

(de Pouzzoles)<br />

339<br />

L. Asellius Mamilianus<br />

(de Pouzzoles)<br />

339<br />

C. Asinius Gallus,<br />

consul (8 av. J.-C.)<br />

180<br />

C. Asinius Pollio,<br />

consul (40 av. J.-C.)<br />

304, 315<br />

Athéna<br />

122, 368, 418<br />

– Polias<br />

418<br />

Athénodore de Tarse<br />

130<br />

C. Atilius Polianus,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

390<br />

C. Atilius Polio,<br />

augustalis (d’Aquincum)<br />

390<br />

Sex. Atilius Saranus,<br />

consul (136 av. J.-C.)<br />

321<br />

M. Atilius Vernus<br />

180<br />

Q. Atrius, lieut<strong>en</strong>ant de César<br />

159<br />

Attale<br />

133<br />

Attale II<br />

58<br />

Attale III<br />

58<br />

Attia Patercla, flaminique<br />

perpétuelle (de Nîmes)<br />

331<br />

Attica<br />

428<br />

M. Attius Paternus,<br />

chevalier, décurion (de Riez)<br />

333, 334, 341<br />

Attis<br />

282<br />

Attius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

333<br />

P. Attius Antigus (de Metz)<br />

464<br />

T. Aufidius<br />

120<br />

Auguste, Octave, Octavi<strong>en</strong><br />

11, 40, 41, 44, 45, 55, 62, 72,<br />

73, 74, 75, 76, 77, 99, 100,<br />

114, 170, 176, 180, 182, 183,<br />

216, 219, 225, 226, 227, 234,<br />

247, 248, 300, 301, 304, 305,<br />

309, 310, 312, 313, 316, 323,<br />

393, 395, 477<br />

– divin<br />

369, 370, 428<br />

Augustes<br />

369, 443, 454<br />

Augustin (saint)<br />

361<br />

Auréli<strong>en</strong><br />

351, 388<br />

Aurelii<br />

337, 380<br />

M. Aurelius […],<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

388<br />

M. Aurelius Aepictetianus,<br />

décurion, IIvir (d’Aquincum)<br />

386, 387<br />

Aurelius Aud<strong>en</strong>tius<br />

382<br />

M. Aurelius Castor,<br />

IIvir, flam<strong>en</strong> (d’Aquincum)<br />

380, 388<br />

M. Aurelius Cemes (?),<br />

chevalier, IIvir (d’Aquincum)<br />

376, 389<br />

M. Aurelius Comatius Super,<br />

décurion, antistes<br />

366<br />

M. Aurelius Domitianus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

388<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

Aurelius Florus,<br />

IIvir qq. (d’Aquincum)<br />

377, 386<br />

M. Aurelius Maturus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

387<br />

Aurelius Maximus, décurion<br />

(d’Aquincum)<br />

389<br />

Aurelius Mercator,<br />

IIvir qq. (d’Aquincum)<br />

377, 386<br />

C. Aurelius Parth<strong>en</strong>ius,<br />

sévir augustal<br />

337, 338<br />

M. Aurelius Polideuces,<br />

chevalier, IIvir, qq. (d’Aquincum)<br />

376, 389<br />

Aurelius Poludeuces<br />

cives (d’Aquincum)<br />

376, 389<br />

M. Aurelius Proculus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

386<br />

M. Aurelius Sabinianus,<br />

qq., IIvir bis (<strong>en</strong> 252)<br />

377, 399<br />

L. Aurelius Silvanus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

M. Aurelius Val<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

387<br />

Ausone<br />

349, 455<br />

Avei<br />

321<br />

Aviania Glafyra<br />

237<br />

Avianii<br />

237<br />

Avia Secundilla<br />

236<br />

C. Avianius Epagathus,<br />

augustalis (de Cumes)<br />

237<br />

Avii<br />

236<br />

Q. Avilius Hyacinthus<br />

339, 340, 341, 342<br />

591


592<br />

indices<br />

Q. Avilius S<strong>en</strong>nius Cominianus<br />

339, 340, 341<br />

M’ Avilius Stabilio<br />

432<br />

Avitus, empereur<br />

398, 553, 555, 557<br />

P. Avius Celer,<br />

augustalis (de Cumes)<br />

236<br />

P. Avius Gallinat(.),<br />

augustalis (de Cumes)<br />

236<br />

P. Avius Hedus (de Cumes)<br />

232, 236<br />

P. [Av]iu[s ? H]edus fil(ius)<br />

232<br />

P. Avius Pier<br />

236<br />

[Ax]illius Secco Pardius<br />

(de Trèves)<br />

463<br />

Azalaïs, épouse<br />

du roi carolingi<strong>en</strong> Louis V<br />

555<br />

B.<br />

L. Baeb[- - -]<br />

431<br />

Q. Baebatius<br />

404<br />

Baiani(s)<br />

236, 237<br />

Basilidès<br />

134<br />

Bellone<br />

251<br />

M. B<strong>en</strong>ius (de Casinum)<br />

228<br />

N. B<strong>en</strong>ius (d’Aeclanum)<br />

228<br />

B<strong>en</strong>nia Charis<br />

227<br />

B<strong>en</strong>nia Sabina<br />

228<br />

B<strong>en</strong>nii<br />

227, 228<br />

B<strong>en</strong>nii (de Paestum)<br />

228<br />

C. B<strong>en</strong>(n)ii (de Capoue)<br />

228<br />

M. B<strong>en</strong>nii<br />

230<br />

M. B<strong>en</strong>nii (de Cumes)<br />

221, 226, 227, 229<br />

P. B<strong>en</strong>nii<br />

227<br />

P. B<strong>en</strong>nii (de Pouzzoles)<br />

230<br />

M. B<strong>en</strong>nius [- - -],<br />

pr. kand. (fin iie /début iiie s.)<br />

228, 229<br />

P. B<strong>en</strong>nius<br />

228<br />

P. B<strong>en</strong>nius Aug<strong>en</strong>dus<br />

227<br />

B<strong>en</strong>nius Celer<br />

227<br />

P. B<strong>en</strong>nius Corinthus<br />

227<br />

B<strong>en</strong>nius Exoratus<br />

227<br />

L. B<strong>en</strong>nius Maritumus<br />

(d’Herculanum)<br />

228<br />

L. B<strong>en</strong>nius Minicianus<br />

230<br />

P. B<strong>en</strong>nius Primog<strong>en</strong>es<br />

227<br />

B<strong>en</strong>nius Proculus,<br />

décurion (de Pouzzoles)<br />

227, 229<br />

M. B<strong>en</strong>nius Rufus, proc. Aug.<br />

226, 227<br />

M. B<strong>en</strong>nius S[- - -],<br />

pr. (de Cumes)<br />

227<br />

Bér<strong>en</strong>ger, comte de Toulouse<br />

et du Brivadois<br />

554<br />

Bernard de Septimanie<br />

553<br />

Bernard II Plantevelue<br />

552, 554<br />

Bithus, aedituus (de Clusium)<br />

430<br />

[- - -]us Bithynic[us],<br />

augustalis Cumis<br />

237<br />

Bituit, roi des Arvernes<br />

38, 151<br />

Blaesia Hygia<br />

435<br />

[- - -] Blossius<br />

238<br />

C. Blossius Cumanus<br />

230<br />

Boiscos, fils de Charops<br />

118<br />

Bonus Puer<br />

369<br />

Bonus Puer Phosphorus<br />

368<br />

Boson<br />

398, 551, 552<br />

Bri(t)to<br />

532<br />

C.<br />

Caburius Tangini filius<br />

188<br />

Caecilia Urbana<br />

261, 264<br />

Caecilii<br />

237<br />

Caecilius/-a (g<strong>en</strong>tilice)<br />

264<br />

A. Caecilius A. f.<br />

237<br />

M. Caecilius<br />

261, 264<br />

Caecilius Classicus<br />

82<br />

L. Caecilius Dioscorus,<br />

augustalis (de Cumes et Pouzzoles)<br />

237<br />

L. Caecilius Metellus Calvus,<br />

consul (142 av. J.-C.)<br />

165, 321<br />

Q. Caecilius Metellus Creticus,<br />

consul (69 av. J.-C.)<br />

38<br />

Caecus (de Gr<strong>en</strong>oble)<br />

436, 454, 456


Caelestis Augusta<br />

368, 369<br />

Caesonia Tertulla<br />

237<br />

L. Caesius<br />

110, 167<br />

Cailus<br />

238<br />

Calavia Salvia<br />

236<br />

Calavii<br />

240<br />

L. Calavius<br />

236, 240<br />

Q. Calavius Anoptes<br />

236<br />

Caligula<br />

75, 77, 133, 134, 182, 394<br />

Calixte II, pape<br />

551, 552<br />

Calovia (g<strong>en</strong>s)<br />

235, 236<br />

Calovia Ath<strong>en</strong>ais<br />

235<br />

Calovii<br />

236, 240<br />

L. Calovii<br />

234, 235<br />

Maius Calovius Offelli filius,<br />

meddix<br />

235<br />

L. Calovius Primus,<br />

augustalis primus<br />

234, 235, 236, 240<br />

L. Calovius Trypho<br />

235<br />

Cn. Calpurnius Piso (pater),<br />

consul (7 av. J.-C.)<br />

183<br />

P. Calpurnius Princeps,<br />

chevalier, magistrat (de Cumes)<br />

224<br />

Campania Albina,<br />

compagne de Dexter<br />

429<br />

Campania Albina,<br />

mère de Dexter Duronius<br />

430<br />

Campanius/-ia (g<strong>en</strong>tilice)<br />

429<br />

L. Campanius Priscus,<br />

notable riédon<br />

458, 459<br />

Campanus (vergobret ?)<br />

532<br />

Campanus Virilis,<br />

fils de L. Campanius Priscus<br />

458<br />

C. Caninius Rebilus,<br />

consul (45 av. J.-C.)<br />

162<br />

Caracalla<br />

135, 231, 377, 380, 394<br />

Carin<br />

377<br />

M. Carinius Carus<br />

460<br />

Carisii (de Cumes)<br />

221<br />

Carolingi<strong>en</strong>s<br />

551, 578<br />

Cassia (g<strong>en</strong>s)<br />

336<br />

Cassiciate<br />

196<br />

Cassivellaunus, chef breton<br />

147<br />

Castor<br />

380<br />

Castor et Pollux<br />

183, 284, 425, 427, 431, 432<br />

Catilina, L. Sergius Catilina<br />

52, 53, 70<br />

P. Catius Sabinus<br />

369<br />

Caton (le c<strong>en</strong>seur),<br />

M. Porcius Cato,<br />

consul (195 av. J.-C.)<br />

34, 35, 38, 41, 161, 172, 176,<br />

206<br />

Cautes<br />

367<br />

C<strong>en</strong>sorinus, potier lexovi<strong>en</strong> ?<br />

534, 542<br />

Cérès<br />

408, 409, 417, 579<br />

– Jovi<strong>en</strong>ne<br />

407<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

Cerialis, potier lexovi<strong>en</strong> ?<br />

541, 542<br />

César<br />

18, 33, 37, 40, 55, 73, 74, 75,<br />

76, 111, 143, 145, 146, 147,<br />

148, 149, 151, 152, 153, 158,<br />

159, 160, 161, 162, 163, 164,<br />

167, 170, 172, 176, 178, 179,<br />

180, 183, 184, 185, 186, 301,<br />

304, 305, 312, 315, 575<br />

Chairéas, fils d’Aisôpidas<br />

117<br />

Charles le Chauve<br />

550, 551<br />

Charles le Gros<br />

551<br />

Charops le Jeune<br />

123, 125<br />

Charlemagne<br />

398, 549, 553, 556<br />

Chrémas, stratège acarnani<strong>en</strong><br />

122, 123, 125<br />

Cicéron, M. Tullius Cicero,<br />

l’orateur<br />

18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26,<br />

27, 28, 29, 52, 70, 144, 181,<br />

249, 310, 575<br />

Ciinsorini<br />

541, 542<br />

Cinna, L. Cornelius Cinna,<br />

consul (87 av. J.-C.)<br />

40, 301, 304, 314<br />

M. Cispi[- - -]<br />

431<br />

Claude<br />

73, 74, 77, 109, 225, 230, 323,<br />

426<br />

Claudia Pusilla,<br />

compagne de Sabinus<br />

259<br />

Claudius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

261<br />

Ti. Claudius Claudianus<br />

449, 456<br />

Ti. Claudius Cerialis,<br />

affranchi de Cumanus<br />

230<br />

Claudius Dives,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

389<br />

593


594<br />

indices<br />

M. Claudius Marcellus,<br />

consul (166 av. J.-C.)<br />

150<br />

Ti. Claudius Phileros<br />

(de Pouzzoles)<br />

425, 431<br />

Claudius Pompeius Faustus,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

385<br />

Claudius Publicius Fortunatus,<br />

aedituus<br />

285<br />

Claudius Publicius Fortus,<br />

aedituus<br />

428<br />

M. Claudius Severus<br />

461<br />

Clém<strong>en</strong>t d’Alexandrie<br />

130<br />

Cléopâtre<br />

114<br />

Clodii<br />

243<br />

P. Clodius Pulcher,<br />

tr. pleb. (58 av. J.-C.)<br />

304<br />

Q. Clodius Vettianus<br />

340<br />

Coelia (g<strong>en</strong>s)<br />

334<br />

Coelia Paterna<br />

333, 334<br />

Columelle<br />

60<br />

Cominia (g<strong>en</strong>s)<br />

339, 340<br />

M. Cominius Aemilianus,<br />

chevalier<br />

339<br />

Commode<br />

372, 374<br />

Communis Giamus filius<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Comodi<br />

541<br />

Concorde<br />

236, 282<br />

– Auguste<br />

236<br />

Cononeus<br />

39<br />

Conrad Welf, comte et marquis<br />

551<br />

Constance<br />

359<br />

Constantin<br />

350, 394, 552<br />

Convictolitavis, vergobret édu<strong>en</strong><br />

151<br />

Corellii<br />

55<br />

Corellius<br />

53, 54, 55, 70<br />

L. Corellius Celer Fisius Rufinus<br />

54<br />

L. Corellius Pansa,<br />

consul (<strong>en</strong> 122)<br />

54<br />

Q. Corellius Paulinus<br />

54<br />

Q. Corellius Rufus<br />

54<br />

Cornelia Helpis<br />

340<br />

Cornelia Phila<strong>en</strong>is,<br />

épouse de L. Aemilius Asyncritus<br />

339<br />

L. Cornelius Adgubioun<br />

(de Nîmes)<br />

434, 456<br />

L. Cornelius Balbus,<br />

consul (40 av. J.-C.)<br />

180, 181<br />

P. Cornelius Blasio,<br />

pr. (ca. 165 av. J.-C.)<br />

119, 124<br />

L. Cornelius Cinna,<br />

consul (127 av. J.-C.)<br />

165<br />

P. Cornelius Scipio Aemilianus,<br />

Scipion Émili<strong>en</strong>,<br />

consul (147 av. J.-C.)<br />

22, 39, 162, 172, 179<br />

P. Cornelius Scipio Africanus,<br />

consul (205 av. J.-C.)<br />

22, 24, 34, 40, 172, 306, 308<br />

Cn. Cornelius Scipio Calvus,<br />

consul (222 av. J.-C.)<br />

34<br />

P. Cornelius Sulla,<br />

consul désigné (65 av. J.-C.)<br />

52, 53, 70<br />

L. Cornelius Valerianus<br />

340<br />

Ec(- - -) Cosuties,<br />

fils de Se(- - -), meddix<br />

408<br />

Cresc<strong>en</strong>s Ianuarius<br />

428<br />

Cupi<strong>en</strong>nia (g<strong>en</strong>s)<br />

248<br />

Cupi<strong>en</strong>nii<br />

243, 249<br />

C. Cupi<strong>en</strong>nii (de Cumes)<br />

221<br />

Cupi<strong>en</strong>nius<br />

243<br />

C. Cupi<strong>en</strong>nius, ami de Cicéron<br />

249<br />

L. Cupi<strong>en</strong>nius,<br />

monetalis (147 av. J.-C.)<br />

249<br />

C. Cupi<strong>en</strong>nius Libo,<br />

familiaris d’Auguste<br />

248<br />

C. Cupi<strong>en</strong>nius Primitivus<br />

249<br />

C. Cupi<strong>en</strong>nius Satrius<br />

Marcianus,<br />

magistrat (de Cumes)<br />

226, 245, 246, 248, 249, 250,<br />

253, 254, 255<br />

Cupitus (de Nîmes)<br />

342<br />

Cybèle<br />

282, 285, 427, 578<br />

D.<br />

Dalmas,<br />

vicomte-abbé de Brioude<br />

555<br />

Daphnion,<br />

affranchi du père d’Attia Patercla<br />

331<br />

Dasii<br />

32<br />

Dasius<br />

32, 39


Dea Dia<br />

424<br />

Decii<br />

243<br />

Decius<br />

38<br />

Decluna<br />

408, 411<br />

Déidamie, reine d’Épire<br />

113<br />

Demetrius, plumbarius<br />

277, 278, 279<br />

D<strong>en</strong>ys<br />

129<br />

Dexter, aedituus (de Formies)<br />

429, 430<br />

Dexter Duronius, fils de Dexter<br />

429, 430<br />

Dhuoda,<br />

femme de Bernard de Septimanie<br />

553<br />

Diane<br />

368, 369, 370, 394, 430<br />

– Auguste<br />

337<br />

– Nemesis Augusta<br />

388<br />

– Tifatina<br />

300, 301, 302, 303, 312, 314,<br />

315, 429<br />

T. Didius, consul (98 av. J.-C.)<br />

39, 176<br />

Diocléti<strong>en</strong><br />

351, 360<br />

Dioclès, fils d’Alexiadas<br />

118<br />

Diodore de Sicile<br />

169<br />

Dion Cassius<br />

161, 394<br />

Dion de Pruse<br />

101<br />

Dionysios<br />

131<br />

Dionysos<br />

138<br />

Diophanès, fils de Daimachos<br />

117, 118<br />

Dioscures<br />

110<br />

Diviciacus, Édu<strong>en</strong><br />

144<br />

Divico, prince helvète<br />

151<br />

Dolich<strong>en</strong>us<br />

367<br />

Domiti<strong>en</strong><br />

75, 77, 81, 101, 226, 424<br />

Domitius<br />

196<br />

Cn. Domitius Ah<strong>en</strong>obarbus,<br />

consul (122 av. J.-C.)<br />

38, 151<br />

L. Domitius Ah<strong>en</strong>obarbus,<br />

consul (54 av. J.-C.)<br />

304<br />

Cn. Domitius Corbulon,<br />

consul (<strong>en</strong> 39)<br />

109, 110<br />

Q. Domitius Marsianus,<br />

proc. de Narbonnaise (vers 140)<br />

100<br />

P. Donna[…] (de Metz)<br />

464<br />

Sex. Donnus Prisc[- - -]<br />

491<br />

Drusus l’Anci<strong>en</strong><br />

109<br />

L. Dubius Avitus,<br />

leg. propr. (d’Aquitaine)<br />

394<br />

Dubn’oc’o, vergobret<br />

490<br />

Duracius, chef picton<br />

162<br />

E.<br />

Éacides<br />

113<br />

Eble, abbé de Saint-Maix<strong>en</strong>t<br />

556<br />

Eble Manzer, “duc des Aquitains”<br />

556<br />

Eggius<br />

229<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

Eggius Ambibulus,<br />

consul (<strong>en</strong> 126)<br />

229<br />

Eglectus, plumbarius<br />

265, 266, 276<br />

Gn. Egnatius<br />

120<br />

Egnatius Asiaticus<br />

230<br />

Eliponia Hygia<br />

435<br />

Elpidepho[rus- - -]<br />

338<br />

Sex. Elvius Clem<strong>en</strong>s (de Metz)<br />

464<br />

Elvorix Varicillus (de Metz)<br />

464<br />

G. Emerich,<br />

bourgmestre de Görlitz<br />

566, 567<br />

Énée<br />

113<br />

Engelberge, fille du roi Boson<br />

552<br />

Fr. Engels<br />

33<br />

Ennius<br />

23, 28<br />

Epicydes<br />

32, 38<br />

Epona<br />

368, 370<br />

Erm<strong>en</strong>garde,<br />

fille de Louis II, roi d’Italie<br />

552<br />

M. Erotius Festus<br />

460<br />

Esculape, Asclépios,<br />

Aesculapius<br />

132, 134, 367-371, 379, 381,<br />

385, 398, 433-440, 443-449,<br />

451-456, 579<br />

– Auguste<br />

368, 369, 436, 449, 450, 454,<br />

456<br />

Eshmoun (punique)<br />

369<br />

Esumagius Sacrovir<br />

196<br />

595


596<br />

indices<br />

Éti<strong>en</strong>ne II, pape<br />

550, 555<br />

Eumène<br />

350, 351, 352-361<br />

Eumène, rhéteur<br />

217<br />

Eum<strong>en</strong>es<br />

40<br />

Eumolpides, famille athéni<strong>en</strong>ne<br />

128<br />

Eustathe<br />

130<br />

Eustathius<br />

196<br />

Evaristus, servitor deorum<br />

196<br />

Exupère, martyr<br />

561<br />

F.<br />

Fabia Helpis, concubine<br />

de Q. Magius Zosimus<br />

337<br />

Fabianus<br />

196<br />

Fabii<br />

337<br />

C. Fabius, lieut<strong>en</strong>ant de César<br />

159<br />

Q. Fabius Maximus,<br />

consul (213 av. J.-C.)<br />

28, 32<br />

Q. Fabius Maximus Servilianus,<br />

consul (142 av. J.-C.)<br />

166<br />

C. Faliscus Felix, plumbarius<br />

278<br />

L. Farusanus Favor<br />

193, 194, 196, 209<br />

Félici<strong>en</strong>, martyr<br />

561<br />

Felix, plumbarius<br />

278<br />

Ferréol,<br />

compagnon de saint Juli<strong>en</strong><br />

553<br />

Firmus, Lucani libertus<br />

337<br />

Flavi<strong>en</strong>s<br />

81, 574<br />

Flavius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

264<br />

T. Flavius Aprilis,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

386<br />

T. Flavius Dignus,<br />

chevalier et qq. (d’Aquincum)<br />

388<br />

T. Flavius Italicus<br />

369<br />

T. Flavius Lucianus,<br />

IIvir, qq (d’Aquincum)<br />

377, 388<br />

T. Flavius Macer,<br />

IIvir d’Aquincum<br />

385<br />

T. Flavius Postuminus,<br />

sacerdos Romae et Augg.<br />

458, 459<br />

Flavius Sabinus,<br />

ancêtre de Vespasi<strong>en</strong><br />

75<br />

T. Flavius Titianus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

378, 388<br />

Flodoard, chroniqueur<br />

555<br />

Flora<br />

409<br />

Floralia<br />

409<br />

Florus<br />

169<br />

Fortune<br />

368, 369, 370, 377, 411, 417,<br />

423, 424, 430, 431, 451, 452,<br />

454, 456<br />

– Equestris<br />

311<br />

Fors –<br />

377<br />

– Primig<strong>en</strong>ia<br />

393, 423<br />

– Publica<br />

370<br />

– Salutaires<br />

447, 454, 456<br />

Foviacii<br />

380, 381<br />

Foviacius Verus,<br />

décurion, IIvir qq. (d’Aquincum)<br />

379, 380, 384<br />

M. Foviacius Verus Iunior,<br />

décurion, qq. (d’Aquincum)<br />

379, 380, 384, 385<br />

François (saint)<br />

565<br />

Frontin<br />

277<br />

Fulvia Cassiana<br />

336, 340<br />

Q. Fulvius Flaccus,<br />

consul (179 av. J.-C.)<br />

311, 312<br />

Ser. Fulvius Flaccus,<br />

consul (<strong>en</strong> 135)<br />

300, 301, 315<br />

C. Fulvius Lupus Servilianus<br />

336<br />

C. Fulvius Nicephorus,<br />

sévir augustal<br />

336, 340<br />

M. Fulvius Nobilior,<br />

consul (189 av. J.-C.)<br />

35, 113, 153, 358<br />

Q. Fulvius Nobilior,<br />

consul (153 av. J.-C.)<br />

169<br />

Fulvius Plautianus,<br />

préfet du prétoire<br />

224<br />

C. Fulvius Servilianus<br />

339<br />

Furia Sabina Tranquillina<br />

Augusta<br />

480, 481<br />

[-] Furius,<br />

magister (de Tusculum)<br />

432<br />

L. Furius Philus,<br />

consul (136 av. J.-C.)<br />

26<br />

C. Furnius, pr. (42 av. J.-C.)<br />

41<br />

G.<br />

Gal, évêque des Arvernes<br />

553


Galba<br />

73, 74, 77<br />

Galerius Maximus<br />

229<br />

Galli<strong>en</strong><br />

135<br />

Garin<br />

554<br />

Gavii (de Cumes)<br />

221<br />

Gavius Bassus,<br />

praefectus orae Ponticae<br />

90<br />

M. Gavius Squillianus,<br />

IVvir i. d. (de Vérone)<br />

251<br />

L. Gellius Poplicola,<br />

consul (72 av. J.-C.)<br />

221, 244<br />

Génie(s)<br />

368, 445<br />

– Alotiani<br />

196<br />

– Canab<strong>en</strong>sium<br />

370<br />

– Carthaginis<br />

368, 369<br />

– Coloniae<br />

224<br />

– Daciarum<br />

368, 369<br />

Geoffroy de Vigeois,<br />

chroniqueur limousin<br />

557<br />

Gérard, comte d’Auvergne<br />

556<br />

Géraud d’Aurillac<br />

549<br />

C. Germ(…) Corobus<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Germanicus<br />

74, 77<br />

Geta<br />

135<br />

Q. Giamius Bellus (de Metz)<br />

464<br />

Glaucus<br />

353, 355, 356<br />

Glaucus, fils de Minos<br />

440<br />

Glykon<br />

368<br />

Gordi<strong>en</strong><br />

135, 382, 480, 481<br />

Gracques<br />

53<br />

Granii<br />

243<br />

Granius,<br />

princeps coloniae (de Pouzzoles)<br />

178<br />

Granius Marcianus<br />

243<br />

M. Grattius<br />

189, 192<br />

Grégoire de Tours<br />

474, 552, 554, 556<br />

Guilhémides<br />

398, 550, 552, 554<br />

Guillaume d’Orange,<br />

comte de Toulouse<br />

553<br />

Guillaume Fièrebrace, duc<br />

556<br />

Guillaume II,<br />

fils de Bernard de Septimanie<br />

553<br />

Guillaume III,<br />

fils de Bernard II Plantevelue<br />

554<br />

Guillaume (saint),<br />

dit “le Jeune”, “le Pieux”<br />

ou “le Grand”<br />

549, 552, 554, 555<br />

Guillaume “Tête d’Étoupe”,<br />

duc des Aquitains<br />

556<br />

Guillaume V “le Grand”<br />

556, 557<br />

Guillaume X<br />

556<br />

H.<br />

Hadès<br />

133<br />

Hadri<strong>en</strong><br />

60, 76, 78, 79, 135, 224, 302,<br />

332, 337, 340, 384, 394, 458<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

Hamilcar Barca<br />

38<br />

Hannibal<br />

32, 38, 39, 172, 176, 303, 306<br />

Hapi<br />

133<br />

Hasdrubal<br />

34, 39<br />

Heii (de Cumes)<br />

221<br />

Hélénos<br />

113<br />

Hélie de Ruffec<br />

557<br />

Héliosarapis<br />

138<br />

H<strong>en</strong>ri II Plantag<strong>en</strong>êt<br />

556, 557<br />

Héra<br />

122<br />

Hercule, Héraclès<br />

138, 280, 281, 368, 369, 370,<br />

381, 393, 410, 449<br />

– Auguste<br />

301, 390<br />

– Victor<br />

393, 432<br />

Her<strong>en</strong>nia (g<strong>en</strong>s)<br />

52<br />

Her<strong>en</strong>nii<br />

53<br />

M. Her<strong>en</strong>nius<br />

53<br />

M. Her<strong>en</strong>nius,<br />

décurion (de Pompéi)<br />

52, 53, 70<br />

Mamercus Her<strong>en</strong>nius,<br />

candidat IVvir<br />

53<br />

Hermes, disp<strong>en</strong>sator<br />

282<br />

Hermias, tyran (d’Atarneus)<br />

57<br />

Hérode<br />

561<br />

[- - - H]ilarus<br />

238<br />

Hilernus, roi celtibère<br />

153<br />

597


598<br />

indices<br />

Hippocrates<br />

32, 38<br />

Hippolyte, beau-fils de Phèdre<br />

et fils de Thésée<br />

440, 441, 443, 456<br />

A. Hirtius, consul (43 av. J.-C.)<br />

18, 145, 152, 162<br />

Horace<br />

248<br />

Hosidii Getae<br />

222<br />

Hosidius<br />

229<br />

C. Hosidius Geta<br />

229<br />

Hostilius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

272<br />

Hostilius Flamininus<br />

270<br />

C. Hostilius Mancinus,<br />

consul (137 av. J.-C.)<br />

163, 165, 166, 173, 179<br />

Hygie<br />

369, 370, 379, 381, 385, 433,<br />

434, 435, 445, 446, 447, 453,<br />

454, 456<br />

Hygin<br />

440<br />

I.<br />

Ianuaria, cymbalistria<br />

282<br />

Iaso, fille d’Esculape<br />

434<br />

Ilpide (saint)<br />

553<br />

Indamia Chresime,<br />

épouse de Q. Clodius Vettianus<br />

340<br />

Indutiomarus, prince trévire<br />

150<br />

M. Inthatius Vitalis,<br />

negotiator vinarius (de Lyon)<br />

329<br />

Iomaglius Severus<br />

196<br />

Iouinus,<br />

pérégrin (Le Puy-<strong>en</strong>-Velay)<br />

490<br />

Isidore<br />

130<br />

Isidorus, modeleur<br />

441, 443, 456<br />

Isis<br />

129, 138, 368, 436, 454, 456<br />

– Myrionyme<br />

138<br />

Iulia Augusta<br />

245, 246<br />

Iulia Felix<br />

198<br />

Iulia Hygia<br />

435<br />

Iulia Ianuaria,<br />

fille de Ti. Iulius Titullinus<br />

331<br />

Iulia Severina, flaminica (d’Arles)<br />

331<br />

Iulia Theophile, épouse<br />

de Iulius Aemilius Anicetus<br />

337<br />

Iulii<br />

337<br />

Iulius<br />

196<br />

T. Iulius Adiutoris (de Metz)<br />

464<br />

Iulius Aemilius Anicetus,<br />

sévir augustal<br />

337<br />

Ti. Iulius Alexander, praef. Aeg.<br />

134<br />

Iulius Bassus<br />

82<br />

M. Iulius Cometalis Marina<br />

491<br />

C. Iulius Cornutus Tertullus,<br />

leg. pro pr. (<strong>en</strong> 114)<br />

93, 94, 95<br />

Sex. Iulius Dionysius<br />

340<br />

Iulius Domitianus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

389<br />

C. Iulius Italus, sévir augustal<br />

337<br />

M. Iulius Marcellus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

390<br />

Sex. Iulius Messianus<br />

340<br />

C. Iulius Metrobianus<br />

368<br />

G. Iulius Paternus<br />

491<br />

Iulius Quirinus, augustalis<br />

371<br />

T. Iulius Saturninus,<br />

proc. Augg. (de Trèves)<br />

443, 456<br />

Iulius Statianus (de Trèves)<br />

463<br />

L. Iulius Telesphorus<br />

435<br />

T. Iulius Telesphorus<br />

435<br />

Ti. Iulius Titullinus,<br />

décurion (de Vi<strong>en</strong>ne)<br />

331, 335<br />

Iulius Val<strong>en</strong>s, haruspex coloniae<br />

368, 382<br />

C. Iulius Viatorinus,<br />

décurion (d’Aquincum)<br />

386<br />

C. Iulius Victorinus, chevalier,<br />

IIvir, qq. (d’Aquincum)<br />

377, 388<br />

Iunius<br />

196<br />

D. Iunius Brutus (Q. Servilius<br />

Caepio Brutus),<br />

pr. urb. (44 av. J.-C.)<br />

40, 171, 304, 315<br />

L. Iunius Brutus<br />

27<br />

Iuv<strong>en</strong>alis, plumbarius<br />

277, 278, 279<br />

J.<br />

Jacques de Paradis, chartreux<br />

569<br />

Janus<br />

303<br />

Jean VIII, pape<br />

551<br />

Juli<strong>en</strong> (saint)<br />

398, 550, 553, 554, 555, 557


Junon<br />

342, 368<br />

– Lacinia<br />

311<br />

– Regina<br />

375, 384, 390, 532<br />

– Sospita<br />

301, 302<br />

Jupiter<br />

74, 261, 367, 368, 371, 372,<br />

373, 374, 379, 381, 406, 407,<br />

464, 475<br />

– Capitolin<br />

314<br />

– Dis<br />

128, 131<br />

– Flazus<br />

236<br />

– Karnuntinus<br />

373<br />

– Liber<br />

404, 406<br />

– Optimus Magnus<br />

368, 369, 375, 384, 385, 390,<br />

451, 452, 454, 456, 462, 463,<br />

464, 465<br />

– Optimus Magnus Heliopolitanus<br />

431<br />

– Optimus Maximus Teutanus<br />

372, 375, 378, 380, 385, 386,<br />

387, 388, 389, 390, 579<br />

– Severus<br />

196<br />

Juvénal<br />

220, 524<br />

K.<br />

Kákyros (ou Káros)<br />

169<br />

Kallistratos (d’Éroiadès)<br />

122<br />

L. Karius Aemilianus<br />

340<br />

L. Karius Communis<br />

340<br />

Kèphisodôtos (de Sybrida)<br />

122<br />

Koré<br />

138<br />

L.<br />

La[- - -], fils de [- - -]<br />

118<br />

T. Labi<strong>en</strong>us, pr. (59 ? av. J.-C.)<br />

159<br />

Laecanii<br />

237<br />

C. Laecanius Alexander<br />

237<br />

C. Laecanius Philum<strong>en</strong>us,<br />

augustalis (de Pouzzoles)<br />

237<br />

M. Laelius [- - -],<br />

sénateur de Brixia<br />

223<br />

C. Laelius Sapi<strong>en</strong>s,<br />

consul (140 av. J.-C.)<br />

26<br />

Lamiscos, fils d’Aristarchos<br />

117<br />

Lampôn, fils de Léon<br />

117<br />

Lares<br />

395<br />

– Augustes<br />

241<br />

Latinius Pacatus Drepanius,<br />

panégyriste de Théodose<br />

349<br />

L<strong>en</strong>us Mars<br />

395, 463<br />

Léontiôn, fils de Léon<br />

117<br />

L. Letius Marullus,<br />

sévir augustal<br />

337<br />

Leto<br />

369, 370<br />

Liber Pater<br />

365, 366, 368<br />

Licinia Nomas<br />

340<br />

M. Licinius Crassus,<br />

q. <strong>en</strong> Gaule (54 av. J.-C.)<br />

159<br />

P. Licinius Crassus,<br />

préfet de César (57/56 av. J.-C.)<br />

152<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

P. Licinius Domitius,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

390<br />

L. Licinius Lucullus,<br />

consul (151 av. J.-C.)<br />

39, 128, 168, 175<br />

L. Licinius Lucullus,<br />

consul (74 av. J.-C.)<br />

40, 41<br />

Livie<br />

246, 250<br />

Livius<br />

196<br />

Livius (?) Coi[…]<br />

500<br />

Lollii<br />

243<br />

Lothaire<br />

549<br />

Louis de Prov<strong>en</strong>ce,<br />

comte de Vi<strong>en</strong>ne<br />

551<br />

Louis Ier le Pieux<br />

549, 553<br />

Louis II, roi d’Italie et empereur<br />

551, 552<br />

Louis V, roi carolingi<strong>en</strong><br />

555, 556<br />

Louis VII, roi capéti<strong>en</strong><br />

556, 557<br />

Lucceia<br />

246<br />

Cn. Lucceii (de Cumes)<br />

221<br />

Cn. Lucceii pater et filius<br />

241<br />

P. Lucilius Gamala<br />

310, 311<br />

Lucretius<br />

196<br />

Sp. Lucretius, pr. (272 av. J.-C.)<br />

300<br />

M. Luther<br />

569<br />

Lyciscos, fils de [- - -]<br />

117<br />

Lysimachus,<br />

aedituus (d’Antium)<br />

425, 430<br />

Lysiôn, fils de Zôïlos<br />

118<br />

599


600<br />

indices<br />

M.<br />

M. Macirius Atrectus<br />

(de Metz)<br />

464, 465<br />

Macrin<br />

135<br />

Macrobe<br />

53<br />

Magii<br />

337<br />

Q. Magius Epitynchanus<br />

336, 337<br />

Q. Magius Zosimus,<br />

sévir augustal<br />

337<br />

Magna Mater<br />

86, 132, 133, 281, 282, 283,<br />

285, 427, 432<br />

Maiís Lúvkiís, (fils) de Maiís,<br />

meddix<br />

409<br />

Mallonius,<br />

pr. (de Cumes) (<strong>en</strong> 289)<br />

243<br />

Mamilia Lyris,<br />

épouse de L. Asellius Hermes<br />

339<br />

Manéthon de Séb<strong>en</strong>nytos<br />

129, 133<br />

Manilii (de Cumes)<br />

221<br />

Manilius Cumanus,<br />

tr. pl. (52 av. J.-C.)<br />

230<br />

Mansueta (de Nîmes)<br />

342<br />

Marc Antoine, Antoine<br />

41, 55, 114, 302, 304, 315<br />

Marc Aurèle<br />

135, 222, 365, 375<br />

Marcia (g<strong>en</strong>s)<br />

249<br />

Marcii<br />

243, 249<br />

Marie (Vierge)<br />

564<br />

Marcellinus, martyr<br />

196<br />

L. Marcius Maruleius<br />

249<br />

M. Marii (de Cumes)<br />

221<br />

Marius<br />

33, 40<br />

C. Marius Cupitus<br />

339, 341<br />

C. Marius Iuv<strong>en</strong>[- - -] Iulianus<br />

338, 339, 341, 342<br />

L. Marius Maximus, histori<strong>en</strong><br />

447<br />

Marius Maximus Calvinarius<br />

447<br />

Mars<br />

76, 298, 324, 325, 368, 379,<br />

425, 427, 430, 431<br />

– Auguste<br />

325, 337<br />

– L<strong>en</strong>us<br />

379<br />

– Mullo<br />

458, 459, 467<br />

Martial<br />

524<br />

Martial (saint)<br />

398, 556, 557<br />

Martialis, esclave public<br />

261, 262<br />

K. Marx<br />

32, 33<br />

Masinissa<br />

36, 39<br />

Mater Dea<br />

236, 243<br />

– Baiana<br />

237, 247<br />

Maternus<br />

462<br />

[…] Maturus<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

386<br />

Maurice (saint et martyr)<br />

398, 550, 552, 557<br />

Maxime<br />

135, 349<br />

Maximi<strong>en</strong><br />

550<br />

Maximin<br />

135<br />

Maximinus (d’Aquincum)<br />

387<br />

Maximus,<br />

proc., affranchi impérial<br />

94, 95, 96, 102<br />

Melus Cintusmus filius<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Ménandre le Rhéteur,<br />

dit de Laodicée<br />

350<br />

Ménandros, politarque<br />

118<br />

Ménandros, fils de Crâton<br />

117<br />

Ménandros,<br />

fils de Métrophanès<br />

117, 118<br />

Ménélaos, fils d’Aleximachos<br />

118<br />

Mercure<br />

368, 394, 397, 433, 463, 467,<br />

472, 473, 474, 475, 493, 494,<br />

500, 502, 518, 520, 524, 525,<br />

526, 527, 529, 533, 534, 536,<br />

539, 540, 541, 542, 543, 578<br />

– Arverne<br />

529, 536, 538<br />

– Dumias<br />

473, 500, 579<br />

– Vassus C(K)ales<br />

529, 538<br />

Métrodore de Scepsis<br />

59<br />

Minates<br />

532<br />

Minatris, étranger de Campanie<br />

532<br />

Minerve<br />

368, 370, 375, 390<br />

Minos<br />

440<br />

Mithra<br />

367, 368<br />

Mithridate Eupator<br />

36, 38, 40, 128<br />

Mnasilaidas, fils d’Aratthiônos<br />

117


N.<br />

M. Naselius Sabinus<br />

207<br />

Naselius Vitalis<br />

207<br />

Némésis<br />

368, 377, 381, 382, 383, 388,<br />

390<br />

– Omnipot<strong>en</strong>s<br />

382<br />

Neptune<br />

76, 369, 431, 440, 451, 454<br />

Néron<br />

19, 56, 73, 75, 77, 394, 524,<br />

573<br />

Nerva<br />

78, 81<br />

Nicandros, fils de Lamiscos<br />

118<br />

Nicanôr, fils de Chytrôn<br />

118<br />

Nicosthénès, archonte athéni<strong>en</strong><br />

(167-166 av. J.-C.)<br />

122<br />

Nonnius (du Puy-<strong>en</strong>-Velay)<br />

480<br />

Nonnius Ferox,<br />

flam<strong>en</strong>, IIvir (du Puy-<strong>en</strong>-Velay)<br />

477, 481, 490, 492<br />

C. Nummius Verus<br />

368<br />

Nymphes<br />

381, 384<br />

O.<br />

Octave<br />

Voir Auguste, Octave, Octavi<strong>en</strong><br />

Octavi<strong>en</strong><br />

Voir Auguste, Octave, Octavi<strong>en</strong><br />

Octavii<br />

231<br />

Octavii (de Pouzzoles)<br />

232<br />

Cn. Octavius,<br />

consul (87 av. J.-C.)<br />

304<br />

Q. Octavius O[- - -],<br />

proc. prov. Dalmatiae<br />

231<br />

C. Octavius Trophimio,<br />

sévir augustal<br />

337<br />

Ops<br />

431<br />

Orgetorix, noble helvète<br />

151, 152<br />

Sex. Orgius Suavis<br />

463<br />

Ori<strong>en</strong>s, servus publicus alim<strong>en</strong>t.<br />

(de Saepinum)<br />

428<br />

Osiris<br />

129<br />

Osti<strong>en</strong>sis (g<strong>en</strong>tilice)<br />

278, 426<br />

A. Osti<strong>en</strong>sis Asclepiades,<br />

aedituus (d’Ostie)<br />

284, 426, 427, 431<br />

M. Osti<strong>en</strong>sis Asclepiades,<br />

plumbarius<br />

278, 284<br />

M. Osti<strong>en</strong>sis Eutyches,<br />

plumbarius<br />

267, 268<br />

C. Osti<strong>en</strong>sis Felicissimus,<br />

plumbarius<br />

278<br />

Q. Osti<strong>en</strong>sis Felix,<br />

aedituus (d’Ostie)<br />

284, 426, 431<br />

Osti<strong>en</strong>sis Herc(- - -)N(- - -)s,<br />

plumbarius<br />

278<br />

Osti<strong>en</strong>sis Pretorinus,<br />

plumbarius<br />

278<br />

A. Osti<strong>en</strong>sis Trophimus,<br />

plumbarius<br />

278<br />

Othon<br />

424<br />

Ovide, P. Ovidius Naso<br />

19, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49,<br />

132, 208, 524, 525<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

P.<br />

Panétius de Rhodes, philosophe<br />

21, 575<br />

Papirii (de Cumes)<br />

221<br />

[… Pa]rdius Afer (de Trèves)<br />

463<br />

Paul (saint)<br />

561<br />

M. Paulli(…) Martialis<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Pausanias<br />

58<br />

Maius Pedica,<br />

IIvir qq. bis (de Salerne)<br />

251<br />

Pénates<br />

369<br />

M. P<strong>en</strong>nius Apollonius<br />

436, 456<br />

Pépin le Bref<br />

550, 551<br />

Peregrinus Illanuvissa filius<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Perpetus<br />

462<br />

Persée<br />

113, 124, 172<br />

Perséphone<br />

301, 306, 308<br />

Pertinax<br />

371<br />

L. Petronius Flor<strong>en</strong>tinus,<br />

préfet de cohorte<br />

451, 456<br />

Pharnace II du Pont<br />

128<br />

Phèdre<br />

440<br />

Philandros, fils de [- - -]<br />

118<br />

Phileros, aedituus (de Pouzzoles)<br />

431<br />

Philetus, aedituus Fortunarum<br />

(d’Antium)<br />

425, 430<br />

601


602<br />

indices<br />

[- - - Ph]ilinus<br />

238<br />

Philippe l’Arabe<br />

135<br />

[- - -] Philippus<br />

238<br />

Philocharis, dit “Thais”<br />

31, 38<br />

[- - - Philo]musus<br />

238<br />

Pierre (apôtre)<br />

556<br />

Cn. Pinarius Aemilius<br />

Cicatricula, leg. Aug.<br />

320<br />

Cn. Pinarius Cornelius<br />

Clem<strong>en</strong>s, consul (fin ier s.)<br />

320<br />

Pison<br />

424<br />

[-] Plaetorius,<br />

magister (de Tusculum)<br />

432<br />

Q. Planius Sardus L. Varius<br />

Ambibulus, consul (<strong>en</strong> 132)<br />

54<br />

Platon<br />

27<br />

Plautii<br />

243<br />

Q. Pleminius,<br />

propr. Locri (205 av. J.-C.)<br />

39, 306, 307, 315<br />

Pline l’Anci<strong>en</strong><br />

19, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 59,<br />

60, 61, 62, 64, 70, 180, 204,<br />

310, 323, 394, 480, 481, 524,<br />

575<br />

Pline le Jeune<br />

19, 54, 81, 82, 83, 84, 86, 87,<br />

88, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96,<br />

97, 98, 99, 100, 101, 102, 103,<br />

104, 105, 327, 349, 361, 575,<br />

579<br />

Plocamus,<br />

aedituus (de Surr<strong>en</strong>tum)<br />

425, 431<br />

Plotii<br />

243<br />

Plutarque<br />

129, 130, 131, 133, 134, 178<br />

Pluton<br />

129, 130, 131, 467<br />

Poblicia Thisbe,<br />

liberta de C. Poblicius Olympus<br />

283<br />

Poblicii<br />

279, 281, 286<br />

Poblicius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

268, 279, 284<br />

T. Poblicius<br />

54<br />

C. Poblicius Germanus<br />

268, 269<br />

C. Poblicius Olympus<br />

283<br />

Pollux<br />

Voir Castor et Pollux<br />

Polybe<br />

123, 125, 144<br />

Pompeia Acerronia,<br />

épouse de Q. Magius Zosimus<br />

337<br />

Pompeia, sœur de Sex. Pompée<br />

76<br />

Pompeia Hygia<br />

435<br />

Pompée le Grand,<br />

Cn. Pompeius Magnus<br />

18, 37, 38, 40, 74, 99, 100,<br />

175, 179, 180, 182, 243, 244<br />

Pompeii<br />

337<br />

Q. Pompeius,<br />

consul (141 av. J.-C.)<br />

167, 179<br />

Sex. Pompeius,<br />

consul (35 av. J.-C.)<br />

41<br />

Sex. Pompeius, consul (<strong>en</strong> 14)<br />

47, 76<br />

C. Pomponius Agon,<br />

augustalis (de Liternum)<br />

238<br />

Pomponius Flaccus,<br />

consul (<strong>en</strong> 17)<br />

45, 46<br />

C. Pomponius Graecinus,<br />

consul (<strong>en</strong> 15)<br />

45<br />

M. Pomponius Matho,<br />

pr. Siciliae (204 av. J.-C.)<br />

306<br />

C. Pomponius Xystus,<br />

augustalis (de Liternum)<br />

238<br />

Ponce Pilate<br />

561<br />

L. Pontii (de Cumes)<br />

221<br />

L. Pontius Eros<br />

236<br />

Popidius<br />

234<br />

Popilius Hyliatianus<br />

381<br />

Poplius Cornelius Blasio<br />

120<br />

Poséidon<br />

121, 122, 443<br />

Pothinus,<br />

servus publicus (de Vérone)<br />

274, 275, 276<br />

Primus<br />

383<br />

Primus (d’Aquincum)<br />

390<br />

Probus<br />

351<br />

M. Procilius Theodorus,<br />

IIvir qq.<br />

382<br />

P. Proculeius Proculinus<strong>en</strong>s,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

Proserpine<br />

39, 128, 307<br />

Pseudo-Callisthène<br />

133<br />

Ptolémée Ier Sôter<br />

128, 129, 130, 132, 133, 134<br />

Ptolémée II Philadelphe<br />

130<br />

Ptolémée III Évergète<br />

127, 130<br />

Publicia Amabilis<br />

272, 273<br />

Publicii<br />

279, 281, 286, 428


Publicius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

250, 279, 281, 282, 285, 426<br />

L. Publicius Aper,<br />

tabularius rei publicae<br />

286<br />

L. Publicius Asclepius,<br />

plumbarius<br />

279<br />

M. Publicius Campanus,<br />

aedituus<br />

285, 428<br />

Q. Publicius Charito,<br />

sacerdos (de Tergeste)<br />

282, 427, 432<br />

Publicius Eutychius,<br />

aedituus (de Brixia)<br />

283, 426, 430<br />

C. Publicius Hermes,<br />

aedituus (de Tergeste)<br />

282, 426, 427, 432<br />

Publicius Mysticus, archigallus<br />

282<br />

L. Publicius Syntropus,<br />

archigallus<br />

281<br />

Pud<strong>en</strong>tilla<br />

579<br />

Pupilius Hyliatianus,<br />

antistes (d’Aquincum)<br />

377, 388<br />

Pyrrhus<br />

38, 113, 301, 302<br />

Q.<br />

Sex. Quinctilius Varus,<br />

proconsul (56-53 av. J.-C.)<br />

33, 41, 179<br />

Q. Quintius Quintianus,<br />

haruspex, aedituus (de Sibrium)<br />

423, 431<br />

R.<br />

Ramnoul Ier , comte d’Auvergne<br />

556<br />

Ramnoul II<br />

556<br />

Ramnulfides<br />

398, 550, 556<br />

Raymond, comte de Toulouse<br />

555<br />

Raymond-Pons,<br />

comte de Toulouse<br />

555<br />

A. Reatinus Callimorphus,<br />

plumbarius<br />

278<br />

Q. Reatinus Sallustianus,<br />

plumbarius<br />

278<br />

Réginon, chroniqueur ?<br />

551<br />

Reginus, sacerdos<br />

369, 371<br />

Richard Cœur de Lion<br />

557<br />

Richard le Justicier,<br />

duc de Bourgogne<br />

550<br />

Richer de Reims<br />

555<br />

Rodolphe Ier ,<br />

comte de G<strong>en</strong>ève, Lausanne et Sion<br />

551<br />

Rodolphe II, fils de Rodolphe Ier 551, 552<br />

Romanet Boffin,<br />

marchand de Romans<br />

566, 567, 569<br />

Rome et Auguste<br />

284, 332, 431<br />

Rosmerta<br />

532<br />

M. Rubrius Zosimus, médecin<br />

451, 456<br />

Rudiobus<br />

196<br />

L. Rusticelius Cosmus ?,<br />

aedituus ? (de Tar<strong>en</strong>te)<br />

431<br />

C. Rutilius Gallicus,<br />

leg. aug. (<strong>en</strong> 73-74)<br />

95, 320<br />

Q. Rutilius Titianus,<br />

duumvir qq., princeps<br />

178<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

S.<br />

Sabinus (de Lectoure)<br />

462<br />

Sabinus, servus<br />

259, 260<br />

Sacrovir<br />

18<br />

L. Saepinius Orestes,<br />

IIIIvir aed. pot. (de Saepinum)<br />

284, 428<br />

L. Saepinius Ori<strong>en</strong>s,<br />

affranchi public (de Saepinum)<br />

428<br />

L. Saevinius Proculus,<br />

consul (<strong>en</strong> 175/180)<br />

95<br />

Salluste, C. Sallustius Crispus,<br />

pr. (46 av. J.-C.)<br />

33, 175, 323<br />

Salus<br />

369, 451, 452, 454, 456<br />

Salvius<br />

196<br />

L. Sammius Aemilianus,<br />

chevalier<br />

339<br />

Satria (g<strong>en</strong>s)<br />

249<br />

Satrii<br />

242, 243<br />

C. Satrii (de Cumes)<br />

221, 241<br />

C. Satrius C(h)ilo (de Cumes)<br />

238, 240, 241, 249<br />

C. Satrius Fortunatus<br />

242, 249<br />

L. Satrius Fuscinus<br />

249<br />

C. Satrius Lautus<br />

249<br />

M. Satrius Longinus<br />

249<br />

[… S]aturninus Sattonius<br />

(de Trèves)<br />

463<br />

L. Scribonius Libo,<br />

consul (<strong>en</strong> 16)<br />

238<br />

603


604<br />

indices<br />

Scydrothémis, roi de Sinope<br />

129, 130, 131, 133<br />

Secunda,<br />

cymbalistria (de Tergeste)<br />

282, 427, 432<br />

Secunda, femme<br />

de C. Poblicius Germanus<br />

268<br />

Secundus<br />

(de Bagnères-de-Bigorre)<br />

464<br />

Secundus Sembedonis filius<br />

(de Bagnères-de-Bigorre)<br />

464<br />

Sedatus, plumbarius<br />

276<br />

Seleucus<br />

73<br />

Sempronia Statuta<br />

332<br />

G. Sempronius, fils de Leucius<br />

120<br />

Ti. Sempronius Gracchus,<br />

consul (177 av. J.-C.)<br />

35, 38, 150, 164, 168, 300,<br />

305, 315<br />

T. Sempronius Gracchus,<br />

consul (163 av. J.-C.)<br />

125<br />

Ti. Sempronius Gracchus,<br />

tr. pl. (133 av. J.-C.)<br />

163, 166<br />

C. Sempronius Nigellius,<br />

sevir Aug.<br />

184<br />

Sénèque<br />

423<br />

S<strong>en</strong>io<br />

379<br />

S<strong>en</strong>nia (g<strong>en</strong>s)<br />

339, 340<br />

S<strong>en</strong>nia Hygia<br />

435<br />

Septime Sévère<br />

231, 320, 377<br />

Sérapis, Sarapis<br />

127, 128, 129, 130, 131, 132,<br />

133, 134, 135, 136, 138, 139,<br />

140, 368, 370<br />

Sergia Corneliane<br />

340<br />

Sergii<br />

340<br />

C. Sergius Respectus,<br />

notable (de Nîmes)<br />

331, 332<br />

Q. Sertorius, pr. (83 av. J.-C.)<br />

171<br />

Q. Servilius Caepio,<br />

consul (140 av. J.-C.)<br />

158<br />

Servitor<br />

196<br />

Sesostris<br />

130<br />

Sévère Alexandre<br />

135, 279<br />

Sévères<br />

323, 374<br />

Séverin (martyr)<br />

561<br />

Severus (de Lectoure)<br />

462<br />

Sex. S<strong>en</strong>tius Caecilianus,<br />

leg. aug.<br />

320<br />

T. Sextius Secundus (d’Eporedia)<br />

63<br />

Sianna<br />

475<br />

Sicinius Aemilianus,<br />

beau-frère de Pud<strong>en</strong>tilla<br />

579<br />

Sidoine Apollinaire<br />

552<br />

Sigismond, roi<br />

550<br />

Silvain, Silvanus<br />

367, 370, 381<br />

– Magnus<br />

387<br />

Silvanus, plumbarius<br />

261, 263, 264, 265, 276<br />

Sis<strong>en</strong>na Statilius Taurus,<br />

consul (<strong>en</strong> 16)<br />

238<br />

Socratès, fils de Sodamos<br />

117<br />

C. Soillius Valerianus, chevalier<br />

339<br />

St<strong>en</strong>ius Calavius<br />

235<br />

Sol<br />

380, 381, 384<br />

– Hélios<br />

368<br />

– Invictus<br />

367, 368<br />

– Invictus Mithra<br />

368<br />

Solon<br />

419<br />

Sosibios<br />

129, 130<br />

Sotélès<br />

129, 131<br />

Sôton, fils de La[- - -]<br />

118<br />

Souconna<br />

466<br />

Spes<br />

369<br />

Stace<br />

220<br />

Strabon<br />

62, 334, 481<br />

Stratoneikos, fils d’Euarestos<br />

138<br />

Stratonicos, fils de [- - -]<br />

117<br />

T. Subrius Hyginus<br />

435<br />

Successus Publ. Valerianus,<br />

aedituus<br />

428<br />

Sucellus<br />

449<br />

Suétone<br />

19, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77,<br />

78, 79, 102, 170, 393, 394,<br />

424, 575<br />

Sulpicii<br />

227<br />

Sulpicii (de Pouzzoles)<br />

215<br />

Sulpicius<br />

40


Cn. Sulpicius [- - -]<br />

491<br />

Surio, plumbarius<br />

276<br />

Sylla, L. Cornelius Sulla Felix<br />

33, 36, 40, 53, 55, 74, 301,<br />

303, 304, 305, 311, 314<br />

Syphax<br />

39<br />

T.<br />

Tacite<br />

18, 19, 110, 128, 129, 130,<br />

131, 132, 133, 134, 140, 231,<br />

299, 424, 573, 574, 579<br />

Ma(- - -) Tafanies,<br />

fils de Ca(- - -), meddix<br />

408<br />

Sex. Talonius Musicus<br />

(du Puy-<strong>en</strong>-Velay)<br />

477<br />

Tanit<br />

369<br />

Tascos (dédicant de Limoges)<br />

532<br />

Télesphore<br />

435, 438<br />

Ter<strong>en</strong>tia Marcella,<br />

flaminica (de Narbonne)<br />

331<br />

Ter<strong>en</strong>tinus Illanuvissa filius<br />

(de Metz)<br />

464<br />

Ter<strong>en</strong>tio ? Amatio<br />

491<br />

Ter<strong>en</strong>tius Cassander, officinator<br />

224<br />

C. Ter<strong>en</strong>tius Iunior<br />

194, 196, 208, 210<br />

[- - -] Ter<strong>en</strong>tius Moschius<br />

238<br />

Olus Ter<strong>en</strong>tius Pud<strong>en</strong>s<br />

Uttedianus,<br />

leg. Augg. propr. prov. Raetia<br />

368, 369<br />

M. Ter<strong>en</strong>tius Varro,<br />

leg. pro pr. (55-49 av. J.-C.)<br />

178, 180<br />

Tereus<br />

53, 54<br />

Terra Mater<br />

368, 381, 387, 390<br />

Tertulli<strong>en</strong><br />

363<br />

Tettia Cumana<br />

230<br />

Teutanus<br />

377, 378, 381, 384, 385<br />

Théodose<br />

349<br />

Thésèe<br />

440<br />

Thierry, comte d’Autun<br />

553<br />

[- - -]us Threptus,<br />

aedituus ? (de Pra<strong>en</strong>este)<br />

431<br />

Tibère<br />

18, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78,<br />

180, 183, 245, 246, 247, 250,<br />

324, 465<br />

C. Tiburtius Verna, plumbarius<br />

278<br />

Timothée<br />

128, 129, 130<br />

Tite-Live<br />

123, 167, 178, 179, 185, 302,<br />

305, 306, 307, 311, 423, 575<br />

Titus (de Clusium)<br />

426<br />

Titus<br />

75, 134, 135<br />

Tôn[- -], fils de [- - -]<br />

118<br />

M. Trahius,<br />

pr. (1re moitié ier s. av. J.-C.)<br />

184<br />

Trajan<br />

54, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 88,<br />

89, 90, 91, 93, 94, 96, 97, 98,<br />

99, 100, 101, 103, 104, 105,<br />

225, 231, 327, 337, 340, 361<br />

Trajan Dèce<br />

375, 376<br />

Trebulana Justina,<br />

tympanistria (de Trebula)<br />

427<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

L. Tryphus<br />

431<br />

Sex. Truttedius Clem<strong>en</strong>s,<br />

proc. Aug.<br />

232<br />

Tullii Cicerones B<strong>en</strong>neiani<br />

(de Paestum)<br />

228<br />

M. Tullius Cicero,<br />

fils de l’orateur<br />

22<br />

Q. Tullius Cicero<br />

159<br />

Tusculanius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

426<br />

M. Tusculanius Amianthus,<br />

magister aedituus (de Tusculum)<br />

284, 426, 427, 428, 432<br />

M. Tusculanius Receptus, frère<br />

de Marcus Tusculanius<br />

284, 427, 428, 432<br />

Tutela<br />

461<br />

Tuticano, poète<br />

45<br />

U.<br />

Ulpia Spectata, épouse<br />

de M. Antonius Victorinus<br />

390<br />

Ulpi<strong>en</strong><br />

98<br />

M. Ulpius Quintianus,<br />

décurion, quinqu<strong>en</strong>nalis<br />

designatus (d’Aquincum)<br />

377, 386<br />

M. Ulpius Sabinus,<br />

aedituus (de Pouzzoles)<br />

431<br />

M. Ulpius Val<strong>en</strong>tinus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

M. Ulpius Verus,<br />

IIvir (d’Aquincum)<br />

385<br />

M. Ulpius Zosimus<br />

382<br />

M. Umbilius Maximus<br />

Praetextatus, clarissimus puer,<br />

605


606<br />

indices<br />

patron (de Cumes)<br />

224<br />

C. Ummidius Durmius<br />

Quadratus, consul (40 ca.)<br />

230<br />

Urchai(l) Attita filius<br />

183<br />

V.<br />

Val<strong>en</strong>tini<strong>en</strong> Ier 383<br />

Valère Maxime<br />

178, 302<br />

Valeria<br />

243<br />

Valeria Redempta,<br />

mère de M. Antonius Iulianus<br />

237<br />

Valéri<strong>en</strong> le père<br />

135<br />

Valerii<br />

243<br />

Valerius<br />

196, 243<br />

M. Valerius M. f.<br />

243<br />

Valerius Firminus, autistes<br />

382<br />

C. Valerius Procillus<br />

172<br />

Valerius Protis (de Riez)<br />

436, 438, 439, 456<br />

Q. Valerius Salutaris, Augustalis<br />

Cumis (et Pouzzoles)<br />

237<br />

Valerius Symphorus (de Riez)<br />

436, 438, 439, 456<br />

Valerius Ursus, vir sacerdotalis<br />

382<br />

Var<strong>en</strong>us Rufus<br />

82<br />

Varia Pansina<br />

54<br />

L. Varius Ambibulus,<br />

proc. Aug. (fin ier s.)<br />

54<br />

Varron<br />

198, 208, 209, 322, 422<br />

Q. Vedius Silvanus, marbrier<br />

466<br />

Vei<strong>en</strong>tius Ianuarius,<br />

libertus arkarius<br />

279<br />

L. Velloudius Statutus,<br />

décurion (de S<strong>en</strong>ez)<br />

332<br />

C. Velorius Sacrillius<br />

464<br />

V<strong>en</strong>idia Q. f. (de Cumes)<br />

231<br />

V<strong>en</strong>idii<br />

231<br />

V<strong>en</strong>idii (de Cumes)<br />

221<br />

Ti. V<strong>en</strong>idius<br />

231<br />

L. V<strong>en</strong>idius Ennychus<br />

(d’Herculanum)<br />

231<br />

Q. V<strong>en</strong>idius Rufus Marius<br />

Maximus L. Calvinianus,<br />

légat de la légion I Minervia<br />

447, 456<br />

M. V<strong>en</strong>idius Vitulus (de Cales)<br />

231<br />

V<strong>en</strong>tidius Cumanus,<br />

proc. Iud. (<strong>en</strong>tre 48 et 52)<br />

230<br />

Vénus<br />

368, 370, 505<br />

– Auguste<br />

272<br />

L. Veratius Felicissimus,<br />

patron (de Tol<strong>en</strong>tinum)<br />

202, 205, 206, 209<br />

Vercingétorix<br />

149, 151<br />

L. Verginius Macrinus,<br />

aedituus magister (de Côme)<br />

425, 426, 430<br />

L. Verginius Rufus,<br />

consul (2e moitié du ier siècle)<br />

426<br />

Veri Ambibuli (de Capoue)<br />

70<br />

M. Verius Victor,<br />

décurion (de Riez)<br />

332<br />

Veronia Trofime, prêtresse<br />

283<br />

Veronii<br />

279, 281<br />

Veronius (g<strong>en</strong>tilice)<br />

283<br />

Claudialis maior C. Veronius<br />

Carpus<br />

283<br />

Veronius Primus, père du sexvir<br />

Claudialis maior C. Veronius<br />

Carpus<br />

283<br />

L. Verus<br />

135<br />

Vespasi<strong>en</strong><br />

56, 95, 133, 134, 135, 140,<br />

185, 186, 226, 320, 321, 424,<br />

573, 578<br />

Vesta<br />

425<br />

Maiís Vestirikiís, (fils) de<br />

Maiís, Sta(~~~), q. (d’Abella)<br />

409<br />

T. Vestricius Spurinna<br />

19<br />

Vettii<br />

340<br />

L. Vettius Dercoiedus<br />

(de Metz)<br />

464<br />

M. Vettius Mercator (de Metz)<br />

464<br />

C. Vettius Sabinianus<br />

Iulius Hospes,<br />

consul (<strong>en</strong> 175 ou 176)<br />

94, 95, 96<br />

Viator (de Lectoure)<br />

462<br />

C. Vibius Agathopus<br />

340<br />

L. Vibius Flavinus<br />

325<br />

C. Vibius Licinianus<br />

340<br />

L. Vibius Vestinus<br />

324<br />

Victoire<br />

368<br />

– Auguste<br />

279, 283, 285, 430


Victor, aedituus (d’Aquileia)<br />

430<br />

Vindonius Silvanus<br />

473<br />

L. Vinullius Heracla, Augustalis<br />

Cumis<br />

237<br />

Virbius<br />

Voir Esculape, Asclépios,<br />

Aesculapius<br />

Virgile<br />

113<br />

Viriathus<br />

39, 41, 158, 166<br />

Viridovix, chef unelle<br />

151, 153<br />

Virilis, servus (d’Altinum)<br />

272, 273<br />

Vitellius<br />

56, 77, 424, 573, 574<br />

A. Vitellius Privatus<br />

358<br />

[-] Volcacius,<br />

magister (de Tusculum)<br />

432<br />

Vulcain<br />

464<br />

W.<br />

Welf<br />

398, 551<br />

Z.<br />

Zénodore, sculpteur grec<br />

394, 474<br />

Zeus<br />

123, 133, 367, 394<br />

– Olympi<strong>en</strong><br />

119<br />

– Sauveur<br />

122<br />

– Soleil Sarapis<br />

138<br />

Zonaras<br />

303, 308<br />

Lacunaires<br />

[- - -a], épouse de Macer<br />

246<br />

[- - -], fils de Callôn<br />

118<br />

[- - -], fils de Daimachos<br />

117<br />

Index onomastique antique et moderne<br />

[- - -], fils de Philomèlos<br />

117<br />

[- - -], fils de Sôton<br />

117, 118<br />

[- - -], fils de [- - -]n<br />

118<br />

[- - -]cus, libertus<br />

332<br />

[…]inus (de Trèves)<br />

463<br />

[- - - Asi]aticus,<br />

pr. cur. pec. publ. Cumis<br />

(1re moitié ii e s.)<br />

230<br />

[…c]ionis Axillius (de Trèves)<br />

463<br />

[- - -]bellius, sévir augustal<br />

337<br />

[---]us Chr[ysantus?],<br />

augustalis Cumis<br />

237<br />

[…]us Quartus (de Trèves)<br />

463<br />

[…]mitius Sattonius<br />

(de Trèves)<br />

463<br />

[…]incius Ursinus (de Trèves)<br />

463<br />

607


A.<br />

35<br />

In d e x g é o g r A p h i q u e<br />

Les habitants de cités, de régions ou les peuples sont indiqués par un soulignem<strong>en</strong>t.<br />

Abella<br />

237, 301, 402, 409, 412, 417,<br />

418<br />

Abellani, Abellans<br />

410<br />

Abellinum<br />

224<br />

Abruzzes<br />

402<br />

Acarnanes, Acarnani<strong>en</strong>s<br />

122, 124, 125<br />

Acarnania, Acarnanie<br />

113, 114<br />

Acauno<br />

Voir Saint-Maurice d’Agaune<br />

Achaea, Achaïe<br />

40, 94<br />

Achéloos<br />

113<br />

Actium<br />

114<br />

Adana<br />

40<br />

Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

Adramytteum<br />

40<br />

Adriaticum (mare),<br />

mer Adriatique<br />

125<br />

Adriatique sept<strong>en</strong>trionale<br />

113<br />

Aeclanum<br />

224, 228, 229<br />

Aedui, Édu<strong>en</strong>s<br />

146, 149, 345, 352, 359, 457,<br />

463<br />

Aegyptus, Égypte<br />

11, 18, 111, 128, 129, 130,<br />

134, 577<br />

Aeolis, Éolide<br />

56, 58<br />

Aequum Tuticum<br />

204<br />

Aesernia, Isernia<br />

228<br />

Aetoli, Étoli<strong>en</strong>s<br />

125<br />

Africa, Afrique<br />

11, 18, 95, 154, 192, 226, 228,<br />

320, 347, 355, 396<br />

Africa Proconsularis, Afrique<br />

Proconsulaire, Africa Proconsular<br />

188, 192, 210, 355<br />

Afrique du Nord<br />

320<br />

Agde<br />

552<br />

Agida<br />

59<br />

Agnone<br />

402, 408, 412, 413, 417, 418<br />

Agordino<br />

318<br />

Ahrweiler<br />

566<br />

Aiguillette des Houches (L’)<br />

322<br />

Aiguilles Rouges (massif des)<br />

319<br />

Alaun<br />

182<br />

609


610<br />

indices<br />

Alba<br />

529, 532<br />

Alba Helvorum<br />

217, 329, 330<br />

Albano (Laziale)<br />

77<br />

Alcántara<br />

110, 167, 168, 173<br />

Alémanie<br />

Alémanie méridionale<br />

551<br />

Alemtejo<br />

188<br />

Alexandrea, Alexandrie,<br />

Alessandria, Alejandría<br />

11, 37, 84, 111, 127, 128, 129,<br />

130, 131, 132, 133, 134, 139,<br />

140, 166, 577, 578<br />

Alexandrini, Alexandrins<br />

37, 134<br />

Algérie<br />

451<br />

Allier (départem<strong>en</strong>t)<br />

492, 517, 523<br />

Allier (fleuve)<br />

553<br />

Allobroges, Allobroges,<br />

alóbroges<br />

38, 151, 171<br />

Allones<br />

528<br />

Alpes<br />

216, 317, 320, 552<br />

– Atractianae,<br />

Alpes Atrecti<strong>en</strong>nes<br />

323<br />

Alpes c<strong>en</strong>trales<br />

318<br />

– Graiae, Alpes Grées<br />

319, 320, 323<br />

Alpes occid<strong>en</strong>tales<br />

318, 323, 551<br />

– Po<strong>en</strong>inae, Alpes Po<strong>en</strong>ines<br />

320, 323<br />

Alsace<br />

551<br />

Altbachtal<br />

461<br />

Alteburg<br />

433, 448, 454, 456<br />

Altinum, Altino<br />

54, 272, 273, 274<br />

Alverne<br />

565<br />

Amastris<br />

85<br />

Ambarri, Ambarres<br />

457, 463<br />

Ambiani, Ambi<strong>en</strong>s<br />

395<br />

Ambracia, Ambracie<br />

111, 113, 114, 115, 116, 118,<br />

119, 121, 122, 123, 124, 125<br />

Golfe d’Ambracie<br />

125<br />

Ambraciotes, Ambraciotes<br />

117, 118, 119, 120, 121, 122,<br />

124<br />

Amisus, Amisos<br />

88, 139<br />

Amiternum, Amiterne<br />

402, 404, 411, 414, 416, 419<br />

Ammotopos<br />

123<br />

Ampelum<br />

421<br />

Amphilochia, Amphilochie<br />

114, 125<br />

Anatoli<strong>en</strong>ne (péninsule)<br />

59<br />

Ancona, Ancône<br />

41<br />

Andalousie, Andalucía<br />

Baja Andalucía<br />

168<br />

Andecamul<strong>en</strong>ses<br />

466, 467<br />

Angleterre<br />

556<br />

Aniane<br />

550<br />

Anis (Mont)<br />

477, 479, 480, 482, 484, 485,<br />

488<br />

Anjou<br />

556<br />

Anterne (lac d’)<br />

323<br />

Antigny<br />

508<br />

Antium, Anzio<br />

77, 228, 298, 300, 301, 312,<br />

315, 316, 425, 430<br />

Aoste (vallée d’)<br />

61<br />

Apamea, Apamée<br />

87, 320<br />

Aphas<br />

113, 118, 123<br />

Apta Iulia, Apt<br />

331<br />

Apulia, Apulie<br />

302, 402, 404<br />

Apulum<br />

217, 363, 365, 366, 367, 368,<br />

369, 370, 371, 372, 373, 380,<br />

382, 383, 398<br />

Aquae Sextiae,<br />

Aix-<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce<br />

317, 551<br />

Aquileia, Aquilée<br />

228, 261, 262, 263, 264, 265,<br />

266, 276, 277, 278, 279, 280,<br />

281, 286, 430<br />

Aquilei<strong>en</strong>ses<br />

286<br />

Aquincum<br />

217, 363, 372, 373, 374,<br />

376-390, 398, 579<br />

Aquinum<br />

393<br />

Aquitaine<br />

556, 557<br />

Aquitaine (duché d’)<br />

398, 549, 550, 555, 556<br />

Aquitani, Aquitains,<br />

Aquitanos<br />

152, 451, 555, 556<br />

Arabia, Arabie<br />

394<br />

Arachthos<br />

113, 124<br />

Arare, Saône (rivus)<br />

329<br />

Aratispi<br />

181<br />

Aratispitana (civitas)<br />

181


Arausio, Orange<br />

192<br />

Aravis<br />

Chaîne des Aravis<br />

319, 322<br />

Aravis (col des)<br />

322<br />

Arbouisset (L’)<br />

486<br />

Ardèche (départem<strong>en</strong>t)<br />

529<br />

Arelate, Arles<br />

317, 331, 551<br />

Arevaci, Arévaques, Arévacos<br />

168, 176<br />

Arg<strong>en</strong>tomagus, Saint-Marcel<br />

508, 510, 526, 529, 530, 531,<br />

532, 536<br />

Argos<br />

418<br />

Aricia, Aricie, Nemi<br />

301, 316, 394, 440<br />

Aritium Vetus<br />

182<br />

Arlempdes<br />

485<br />

Villa des Souils<br />

485<br />

Arlon<br />

465<br />

Arpi<br />

32, 39<br />

Arpinum<br />

575<br />

Arras<br />

552<br />

Arre<br />

181<br />

Arretium, Arezzo<br />

179<br />

Arta<br />

114<br />

Golfe d’Arta<br />

113<br />

Arve<br />

322<br />

Vallée de l’Arve<br />

322, 324<br />

Arverni, Arvernes<br />

394, 471, 480, 481, 493, 504,<br />

553<br />

Asia, Asie<br />

58, 75<br />

Asia Minor, Asie Mineure<br />

18, 36, 56, 59, 127, 139<br />

Province of Asia, province d’Asie<br />

36, 40<br />

Asque<br />

464<br />

Astorga<br />

181<br />

Astures<br />

170<br />

Ategua<br />

180<br />

Atella<br />

39<br />

Ateste, Este<br />

53, 54, 70, 321<br />

Atestini<br />

321<br />

Athamanes<br />

114, 119, 120, 121, 123, 124,<br />

125<br />

Athamania, Athamanie<br />

124<br />

Ath<strong>en</strong>ae, Athènes<br />

122, 123, 125<br />

Acropole<br />

418<br />

Ath<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ses, Athéni<strong>en</strong>s<br />

122, 124, 128, 358<br />

Attica, Attique<br />

412, 418<br />

Augusta Emerita, Merida<br />

281<br />

Augusta Praetoria, Aoste<br />

323, 433, 434, 436, 449, 456<br />

Augusta Raurica, Augst<br />

433, 449, 450, 451, 454, 455,<br />

456<br />

Augusta Trevorum, Trèves<br />

349, 350, 395, 433, 443, 444,<br />

445, 454, 456, 458, 461, 463,<br />

465, 529<br />

Augustobriga<br />

181, 183<br />

Augustodunum, Autun<br />

217, 347, 349, 350, 351, 356,<br />

549, 553, 554<br />

Augustonemetum,<br />

Clermont-Ferrand<br />

473, 474, 493, 499, 500, 504,<br />

510, 516, 522, 523, 525, 540,<br />

550, 553, 555, 578<br />

Augustoritum, Limoges<br />

398, 499, 532, 550, 552, 554,<br />

556, 557<br />

Aulerci Eburovices,<br />

Aulerques Eburovices<br />

153<br />

Aurillac<br />

471, 549<br />

Ausugum<br />

272<br />

Auvergne<br />

398, 399, 472, 474, 549, 550,<br />

552, 553, 554, 555, 556<br />

Auxerre<br />

551<br />

Auximum<br />

224, 312<br />

Av<strong>en</strong>az (col de l’)<br />

319<br />

Axima, Aime<br />

320, 323<br />

B.<br />

Index géographique<br />

Baetica, Bétique, Bética<br />

181, 183, 204, 234, 251, 329<br />

Bagi<strong>en</strong>ni<br />

204<br />

Bagnères-de-Bigorre<br />

464, 465<br />

Bagnols<br />

529<br />

Baiae, Baïes, Baia<br />

76, 77, 220, 221, 236, 237,<br />

241, 244, 249<br />

Bâle<br />

551, 570<br />

Balme (col de)<br />

323<br />

Bamberg<br />

566<br />

611


612<br />

indices<br />

Banasa<br />

96, 97<br />

Barium, Bari<br />

302<br />

Bavière<br />

451, 529<br />

Baxo<br />

181<br />

Bayonne<br />

364<br />

Bedaium<br />

374<br />

Belgeda<br />

151, 175, 176<br />

Belges<br />

147<br />

Belginum<br />

464<br />

Bellovaques<br />

152<br />

Bellunum, Belluno<br />

318, 319<br />

Bembibre<br />

198, 208<br />

B<strong>en</strong>ev<strong>en</strong>tum, Bénév<strong>en</strong>t<br />

204, 207, 234, 282, 427<br />

Berlin<br />

200, 566, 568<br />

Berry<br />

552, 554<br />

Berthouville<br />

395<br />

Besançon<br />

551<br />

Bessa (La)<br />

61<br />

Bethléem<br />

565<br />

Béziers<br />

552<br />

Bibracte<br />

154, 156<br />

Biella<br />

61<br />

Bierzo<br />

170<br />

Bigerrion(n)es<br />

457, 464<br />

Bisica Lucana<br />

355<br />

Bitburg<br />

463, 468, 529, 538<br />

Bithynia, Bithynie, Bitinia<br />

81, 82, 86, 87, 90, 93, 95, 96,<br />

102, 103, 327, 577<br />

Bituriges Cubi,<br />

Bituriges Cubes<br />

457, 463, 480<br />

Bituriges Vivisci,<br />

Bituriges Vivisques<br />

457, 480<br />

Blicquy<br />

395<br />

Bocchoritana (civitas)<br />

180, 181, 185<br />

Bois L’Abbé<br />

395<br />

Bölcske<br />

372, 373, 374, 376, 378, 379,<br />

380, 382, 384, 385, 386, 387,<br />

388, 389, 390, 579<br />

Bonhomme (col du)<br />

323<br />

Bonna, Bonn<br />

433, 445, 446, 447, 453, 454,<br />

456<br />

Bononia, Bologne<br />

279, 313<br />

Borne (vallée de la)<br />

479, 484, 494<br />

Bourgogne<br />

550<br />

Haute-Bourgogne<br />

398, 550<br />

Bourgogne-Prov<strong>en</strong>ce<br />

(royaume de)<br />

398<br />

Bovianum<br />

40<br />

Britannia, (Grande) Bretagne,<br />

Britania, Bretaña<br />

11, 75, 147, 149, 159<br />

Britanni, Bretons<br />

148<br />

Brivadois<br />

554<br />

Brivate, Brioude<br />

399, 501, 550, 552, 553, 554,<br />

555, 557<br />

Vieille-Brioude<br />

555<br />

Brixia, Brescia<br />

223, 283, 284, 301, 426, 430<br />

Brundisium, Brindes<br />

254, 302<br />

Bruttium<br />

39<br />

Budaörs<br />

381, 387, 390<br />

Budapest<br />

372, 378, 385, 390<br />

Budapest Varkert<br />

385<br />

Burdigala, Bordeaux<br />

349, 461, 476, 479<br />

Fontaine Divona<br />

455<br />

Bursavo<br />

178, 179<br />

Buthrotum, Buthrote,<br />

Bouthrôtos<br />

113, 125<br />

Byzantium, Byzance, Bisanzio<br />

87, 90, 101<br />

C.<br />

Cabellio, Cavaillon<br />

332<br />

Cabilonn<strong>en</strong>ses<br />

466<br />

Cadino (Val)<br />

318<br />

Caere, Cerveteri<br />

215<br />

Caesar Augusta, Saragosse,<br />

Zaragoza<br />

190, 198<br />

Caesarea, Césarée (Maurét.)<br />

285, 421, 428<br />

Calabria, Calabre<br />

402, 406<br />

Calama<br />

192


Calatia<br />

40, 312<br />

Cal<strong>en</strong>a<br />

236<br />

Cales<br />

231<br />

Callatia<br />

47<br />

Calma<br />

192<br />

Calvados<br />

215<br />

Camerinum<br />

205<br />

Campania, Campanie<br />

12, 18, 54, 55, 56, 75, 216,<br />

219, 228, 231, 236, 241, 243,<br />

248, 249, 402, 409, 532, 574<br />

Campo Maior<br />

188<br />

Cañete de las Torres<br />

181<br />

Canevere<br />

272<br />

Cannae, Cannes<br />

306<br />

Cantal (départem<strong>en</strong>t)<br />

471, 472<br />

Canusium, Canossa, Canosa<br />

328, 380<br />

Capo Colonna<br />

311<br />

Cappella<br />

237<br />

Cappella Maggiore<br />

268<br />

Capracotta<br />

408<br />

Capreae, Capri<br />

18, 75, 76, 77<br />

Capsa<br />

192<br />

Capua, Capoue<br />

55, 56, 70, 207, 228, 235, 236,<br />

243, 303, 313, 316, 429, 430,<br />

574<br />

Carannante di Quarto<br />

236<br />

Carbula<br />

204<br />

Carcassonne<br />

552<br />

Carnuntum<br />

373, 382<br />

Carnuti, Carnutes<br />

164, 457, 462, 466<br />

Carpetanos<br />

153<br />

Carteia<br />

176<br />

Carthagin<strong>en</strong>ses, Carthaginois,<br />

Carthaginians<br />

38, 176, 368<br />

Carthago, Carthage<br />

36, 38, 39, 192, 204, 212, 225,<br />

369<br />

Carthago Nova, Carthagène<br />

61<br />

Casilinum<br />

40, 207<br />

Casinum, Cassino<br />

228<br />

Cassopé<br />

114<br />

Castellavazzo<br />

270<br />

Castromao<br />

208<br />

Cauca<br />

168, 175, 181<br />

Caucaei<br />

39<br />

Caunus<br />

40<br />

Caurel (El)<br />

181<br />

Celtiberia, Celtibérie<br />

150, 173, 175, 176, 182<br />

Celtiberi, Celtibères,<br />

Celtiberians, Celtíberos<br />

35, 39, 153, 165, 166, 175<br />

Celti, Celtes, Celts<br />

39<br />

C<strong>en</strong>abum Aureliani,<br />

Neuvy-<strong>en</strong>-Sullias<br />

196<br />

Index géographique<br />

C<strong>en</strong>abum, Orléans<br />

164, 466<br />

C<strong>en</strong>eda<br />

268<br />

Ceutrones, Ceutrons<br />

319, 320, 321, 323<br />

Ceyssat (col de)<br />

473, 474, 493, 499, 501, 502,<br />

510, 517, 518, 520, 523, 525,<br />

526, 527, 534, 536, 541, 543<br />

Chalon-sur-Saône<br />

461, 463, 464, 466, 468<br />

Chamalières<br />

472, 504, 523<br />

Source des Roches<br />

472, 504, 523<br />

Champ de l’Image<br />

510, 526<br />

Champs Phlégré<strong>en</strong>s,<br />

Campi Flegrei<br />

241, 244<br />

Chaonia, Chaonie<br />

125<br />

Chapelle-Marcousse (La)<br />

472<br />

Charadrites<br />

117, 118, 119<br />

Charadros<br />

114, 116, 117, 119, 123, 124,<br />

125<br />

Charbonnier-les-Mines<br />

472<br />

Chartreuse (massif de la)<br />

321<br />

Châteaubleau<br />

397<br />

Châtelard<br />

323<br />

Cher (départem<strong>en</strong>t)<br />

555<br />

Chiemsee<br />

373<br />

Chios<br />

40, 57, 58<br />

Cilicia, Cilicie<br />

447, 448<br />

Rough Cilicia, Cilicie Trachée<br />

40<br />

Cillium<br />

192<br />

613


614<br />

indices<br />

Cirta<br />

192<br />

Civetta (Mont)<br />

318, 323<br />

Cizic<strong>en</strong>i<br />

72<br />

Clar<strong>en</strong>sac<br />

333, 334, 341<br />

Claros<br />

376<br />

Claudiopolis, Claudiopoli<br />

86<br />

Clitumnus, Clitumne<br />

394<br />

Clos des Gallines<br />

435<br />

Cluny<br />

552, 555<br />

Clusium, Chiusi<br />

426, 430<br />

Coldài (Monte)<br />

318<br />

Col<strong>en</strong>da<br />

39, 176<br />

Colli Euganei<br />

321<br />

Colonia Claudia Ara<br />

Agrippin<strong>en</strong>sis, Cologne<br />

433, 448, 454, 456, 466, 536<br />

Combloux<br />

322<br />

Commode<br />

374<br />

Complega<br />

38<br />

Comum, Côme<br />

40, 83, 85, 93, 95, 425, 426,<br />

430<br />

Concordia (Iulia Concordia)<br />

267, 268<br />

Condate, Civitas Riedonum,<br />

R<strong>en</strong>nes<br />

458, 460, 467, 554<br />

Conobaria<br />

182<br />

Consoranni<br />

457<br />

Contrebia Belaisca, Botorrita<br />

173, 182, 183<br />

Conv<strong>en</strong>ae, Convènes<br />

457, 463, 464, 466<br />

Cora, Cori<br />

183, 298<br />

Corcyra, Corcyre<br />

119, 120, 121, 123, 124, 125<br />

Corcyraei, Corcyré<strong>en</strong>s<br />

119, 120, 121, 124<br />

Cordon<br />

319, 322<br />

Corduba, Cordoue<br />

178, 179, 180, 183, 186, 204<br />

Cor<strong>en</strong>t<br />

396<br />

Corfinium, Corfinio<br />

304, 314<br />

Corinthe (golfe de)<br />

113<br />

Corinthi<strong>en</strong>ses, Corinthi<strong>en</strong>s<br />

113<br />

Cornu (lacus)<br />

323<br />

Corrèze (départem<strong>en</strong>t)<br />

508<br />

Coste Deferne (lieu-dit)<br />

484, 490<br />

Cremona, Crémone<br />

574<br />

Crépe de Falconèra<br />

318<br />

Crétois, Cretans<br />

38<br />

Creuse (départem<strong>en</strong>t)<br />

510<br />

Crotona, Crotone, Croton<br />

39, 311<br />

Cuicul, Djemila<br />

192, 355<br />

Cularo, Gratianopolis,<br />

Gr<strong>en</strong>oble<br />

421, 433, 434, 436, 454, 456<br />

Porte Iouia<br />

436<br />

Cumae, Cumes, Cuma<br />

216, 219-227, 229-233,<br />

235-237, 240-250, 252-255<br />

Ager Cumanus<br />

225<br />

Cyzicus, Cyzique<br />

40, 41<br />

D.<br />

Dacia, Dacie<br />

217, 365, 367, 369, 382<br />

Dalmatia, Dalmatie, Dalmacia<br />

178, 228, 231, 232, 285, 428<br />

Danubius, Danube<br />

217, 363, 367, 372, 383, 387,<br />

578<br />

Haut Danube<br />

371<br />

Régions du Danube<br />

11, 382<br />

Dard (Le)<br />

323<br />

Daunia, Daunie<br />

38<br />

Daunii, Dauni<strong>en</strong>s<br />

302<br />

Dauphiné<br />

399, 561<br />

Davagnìn (Còl de)<br />

319<br />

Dea Vocontiorum, Die<br />

321<br />

Delos, Délos<br />

243<br />

Delphi, Delphes<br />

127, 131, 132<br />

Diana<br />

192<br />

Didyma, Didyme<br />

127<br />

Dionysopolis<br />

47<br />

Diosd<br />

384<br />

Divodurum, Metz<br />

462, 464<br />

Djebel Bil’as (col de)<br />

320<br />

Dodona, Dodone<br />

113, 123<br />

Dolaizon<br />

479


Dolaizon (vallée du)<br />

479, 484<br />

Dômes (plateau des)<br />

500, 523<br />

Drôme (départem<strong>en</strong>t)<br />

550<br />

Dyme<br />

40<br />

Dyrrachium, Durazzo<br />

33<br />

E.<br />

Eburum, Eboli<br />

225<br />

Ebusus<br />

167<br />

Egratz (canal des)<br />

323<br />

Égypti<strong>en</strong>s<br />

127<br />

Eleusis<br />

128<br />

Élis<br />

119<br />

Elne<br />

552<br />

Embrun<br />

551<br />

Emona (Iulia Emona),<br />

Lubiana<br />

286<br />

Ephesus, Éphèse<br />

40, 127<br />

Epiphanea<br />

40<br />

Epirus, Épire<br />

111, 113, 114, 577<br />

Eporedia<br />

62, 63, 64, 70<br />

Eravisci, Éravisques<br />

372, 373, 374, 378, 379, 380,<br />

384<br />

Éroiadès<br />

122<br />

Espaly-Saint-Marcel<br />

484, 486<br />

Etruria, Étrurie<br />

215<br />

F.<br />

Falerii, Faléries<br />

278, 307, 314<br />

Falerio<br />

224<br />

Falernus (ager)<br />

55<br />

Fanum Fortunae<br />

232<br />

Faverges<br />

434<br />

Feltria, Feltre<br />

270, 271, 272, 286, 318, 319<br />

Feltrins<br />

318<br />

Fid<strong>en</strong>ae, Fidène(s)<br />

18, 77<br />

Fificulani ?<br />

406, 412<br />

Firmum Pic<strong>en</strong>um, Fermo<br />

224, 315<br />

Flatière (La)<br />

322<br />

Font de l’Arbre (La) (source)<br />

525<br />

Fontaine du Berger (source)<br />

525<br />

Forclaz-de-Tri<strong>en</strong>t (La) (col de)<br />

323<br />

Forclaz-du-Prarion (La) (col de)<br />

319, 320, 322, 323<br />

Formiae, Formies<br />

234, 429<br />

Forum Clodii<br />

247<br />

Forum Iulii, Fréjus<br />

19, 70, 317<br />

Fossa regia<br />

95<br />

Fourvière<br />

434<br />

France, Francia<br />

11, 17, 154, 550, 565<br />

Aquitaine<br />

552<br />

Aquitania ori<strong>en</strong>tale<br />

552<br />

France du Sud-Est<br />

399, 559<br />

Midi<br />

161<br />

Royaume de France<br />

560<br />

Francie<br />

550<br />

Francs<br />

549<br />

Francs ripuaires<br />

552<br />

Fregellae, Frégelles<br />

38<br />

Frise<br />

109<br />

Frisii, Frisons, Frisiavons<br />

109<br />

Fulginiae, Foligno<br />

200, 204<br />

Fundi, Fondi<br />

234, 312<br />

Furfo<br />

301, 401, 402, 404, 405, 406,<br />

412, 413, 414, 416, 419<br />

Fusaro (lago)<br />

225<br />

G.<br />

Index géographique<br />

Gabali, Gabales<br />

457, 466<br />

Gabii<br />

281<br />

Gades, Cadix<br />

167, 178, 181, 184, 186<br />

Galatia, Galatie<br />

40<br />

Gallia(e), Gaule(s),<br />

Galia(s), Gaul(s)<br />

11, 18, 33, 73, 75, 111, 143,<br />

145, 146, 149, 151, 153, 154,<br />

157, 160, 161, 162, 164, 167,<br />

212, 317, 320, 347, 367, 394,<br />

398, 433, 435, 436, 451, 456,<br />

461, 466, 492, 551, 553, 556,<br />

576, 577, 578, 579<br />

Gallia Aquitania,<br />

Gaule Aquitaine<br />

394, 457, 458, 461, 463, 465,<br />

480, 520<br />

615


616<br />

indices<br />

Gallia Belgica, Gaule Belgique<br />

443, 454, 458, 461, 463, 465,<br />

466, 467<br />

Gallia Cisalpina, Gaule Cisalpine<br />

264, 268, 393<br />

Gallia Comata, Gaule Chevelue,<br />

Galia Comata<br />

111, 154, 157<br />

Gallia Lugdun<strong>en</strong>sis,<br />

Gaule Lyonnaise<br />

217, 347, 351, 440, 457, 458,<br />

463, 465, 466<br />

Gallia Narbon<strong>en</strong>sis,<br />

Gaule Narbonnaise,<br />

Galia Narbon<strong>en</strong>se<br />

100, 161, 192, 217, 234, 249,<br />

254, 317, 319, 331, 332, 433,<br />

434, 436, 454<br />

Gallia Transpadana,<br />

Gaule Transpadane<br />

423<br />

Gaule du nord<br />

395, 465<br />

Gaule du Sud-Est<br />

551<br />

Gaule méridionale,<br />

Galia meridional<br />

335, 396<br />

Tres Galliae, Trois Gaules<br />

345, 347, 349, 360, 398, 457,<br />

460, 467, 493<br />

Galli, Gaulois, Gauls, Galos<br />

33, 40, 111, 148, 154, 160,<br />

197, 198<br />

Gallur<br />

188, 190, 193, 194, 197, 199,<br />

206, 207, 208, 209<br />

Gannat<br />

517, 523<br />

Villa des Chazoux<br />

517, 519, 523<br />

Gellért (Mont)<br />

372, 378, 381, 382, 383, 388,<br />

390<br />

Gellone<br />

398, 550, 552, 553, 554, 555,<br />

557<br />

Voir égalem<strong>en</strong>t<br />

Saint-Guilhem-du-Désert<br />

G<strong>en</strong>ève<br />

551<br />

G<strong>en</strong>thios<br />

125<br />

Gérasa<br />

394<br />

Germains<br />

148, 150<br />

Germania(e), Germanie(s)<br />

11, 75, 320, 395, 398, 433,<br />

434, 451, 454, 456, 466, 579<br />

Germania Inferior,<br />

Germanie inférieure<br />

109, 395, 445, 448, 466<br />

Germania Superior,<br />

Germanie supérieure<br />

234, 320, 395, 449, 460, 466<br />

Germanie (royaume de)<br />

551<br />

Getae, Gètes, Geti<br />

44, 524<br />

Giettaz (La)<br />

319, 322<br />

Gigthis<br />

358<br />

Gigurrorum (civitas)<br />

171<br />

Giufi<br />

192<br />

Glanum,<br />

Saint-Rémy-de-Prov<strong>en</strong>ce<br />

421<br />

Glemona<br />

223<br />

Gnatia, Egnatia<br />

302<br />

Godesberg<br />

433, 447, 453, 454, 456<br />

Golgotha<br />

565<br />

Gomferani<br />

466<br />

Gomphi<br />

40<br />

Görlitz<br />

566, 567, 568, 569<br />

Gothie<br />

552, 554<br />

Gournay-sur-Aronde<br />

396<br />

Gracchuris<br />

35<br />

Graecia, Grèce, Grecia<br />

18, 73, 75, 77<br />

Grèce balkano-égé<strong>en</strong>ne<br />

418<br />

Grèce occid<strong>en</strong>tale<br />

11, 125<br />

Grand<br />

394<br />

Grand-Mont (massif du)<br />

323<br />

Grand-Saint-Bernard (col du)<br />

320, 550<br />

Grange des Chavants<br />

322<br />

Grazalema<br />

181<br />

Greccio<br />

565<br />

Grecs<br />

127, 402<br />

Gri<strong>en</strong>matt<br />

433, 449, 450, 455, 456<br />

Gripswald<br />

529, 538<br />

Grotta del Sole<br />

236<br />

Gué de Sciaux<br />

508, 510, 529, 530, 531, 532,<br />

536<br />

Guillet de Leyssins (château)<br />

436<br />

H.<br />

Hadria<br />

224<br />

Hadrumetum<br />

192<br />

Harta<br />

387<br />

Hasta<br />

35, 180<br />

Hautefage-la-Tour<br />

461, 462<br />

Haute Lusace<br />

566, 569<br />

Helvètes<br />

162, 163<br />

Helvii, Helvi<strong>en</strong>s<br />

217, 330, 529


Heraclea, Héraclée<br />

308, 309, 412<br />

Héracleia<br />

118<br />

Hérault (départem<strong>en</strong>t)<br />

550<br />

Herculaneum, Herculanum,<br />

Ercolano<br />

228, 231, 236<br />

Herrera de Pisuerga<br />

181<br />

Hiberi<strong>en</strong>sis (rivus)<br />

187, 198<br />

Hiberus, Ebre, Ebro (rivus)<br />

198<br />

Hiérapytna<br />

412, 417<br />

Hierosolyma, Jérusalem<br />

134, 564, 565<br />

Hippo Dyarrhytus, Bizerte,<br />

Bizerta<br />

188, 189, 190, 191, 192, 193,<br />

194, 205, 206, 208, 209, 210,<br />

212<br />

Hispalis<br />

180, 186<br />

Hispania(e), Hispanie(s),<br />

Espagne(s), Spagna, Spain<br />

11, 18, 33, 34, 35, 38, 73, 75,<br />

111, 150, 154, 157, 161, 165,<br />

166, 167, 168, 169, 170, 175,<br />

180, 183, 186, 192, 212<br />

Hispania C<strong>en</strong>tral<br />

165<br />

Hispania Citerior,<br />

Espagne Citérieure<br />

164, 165, 168, 180, 196<br />

Hispania mediterránea<br />

146<br />

Hispania Tarracon<strong>en</strong>sis,<br />

Espagne Tarraconnaise,<br />

Hispania Tarracon<strong>en</strong>se<br />

188, 210<br />

Hispania Ulterior,<br />

Espagne Ultérieure<br />

158, 169, 178, 179, 180<br />

Noroeste hispano<br />

171<br />

Péninsule Ibérique,<br />

p<strong>en</strong>ínsula ibérica,<br />

iberian p<strong>en</strong>insula<br />

34, 62, 111, 150, 153, 158,<br />

162, 170, 176, 184, 347, 354<br />

Hispani<strong>en</strong>ses, Espagnols,<br />

Spaniards<br />

38, 148<br />

Hispani, Hispanos<br />

169<br />

Hispellum, Spello<br />

93, 95<br />

Histonium, Vasto<br />

229<br />

Histria, Istrie<br />

59, 261, 276, 282, 286<br />

Histria, Istros<br />

373<br />

Horn<br />

529, 538<br />

Horraïtes<br />

118, 119, 123<br />

Horreum, Horraon<br />

118, 121, 123<br />

I.<br />

Iader<br />

285, 421, 428<br />

Iapides<br />

39<br />

Iapygii, Iapyges<br />

302<br />

Ilerda<br />

178<br />

Ili<strong>en</strong>ses<br />

74<br />

Ilipa<br />

183<br />

Iliturgi<br />

35<br />

Illyricum, Illyrie<br />

18, 125<br />

Illyrii, Illyri<strong>en</strong>s, Illyrians<br />

39<br />

Indre (départem<strong>en</strong>t)<br />

508<br />

Intercatia<br />

168<br />

Intercisa<br />

379, 384<br />

Interpromium<br />

228<br />

Index géographique<br />

Ioannina (bassin d’)<br />

123<br />

Ionicum (mare), mer ioni<strong>en</strong>ne<br />

114, 124, 125<br />

Iptucci<br />

181<br />

Irni<br />

183, 184, 185, 250, 258, 279,<br />

364<br />

Italia, Italie<br />

11, 12, 17, 18, 32, 33, 59, 60,<br />

74, 75, 77, 96, 111, 113, 154,<br />

158, 159, 178, 179, 187, 192,<br />

196, 212, 216, 219, 220, 225,<br />

228, 234, 254, 284, 286, 299,<br />

301, 302, 304, 305, 306, 307,<br />

315, 318, 320, 329, 347, 393,<br />

394, 396, 398, 401, 402, 415,<br />

419, 421, 428, 440, 447, 552,<br />

561, 573, 575, 576, 578<br />

Italie c<strong>en</strong>trale, Italia c<strong>en</strong>tral<br />

188<br />

Italie du Nord<br />

54, 261, 264, 265, 276, 281,<br />

285<br />

Italie du Nord-Est<br />

280, 286<br />

Italia meridionale,<br />

Italie méridionale<br />

54, 111, 220, 307<br />

Italie transpadane<br />

54<br />

Péninsule Itali<strong>en</strong>ne<br />

54, 60, 297, 300, 304, 306,<br />

308, 309, 313, 393, 398, 401,<br />

421, 573<br />

Péninsule Italique<br />

402<br />

Regio I<br />

278<br />

Regio II<br />

228<br />

Regio IV<br />

228, 278<br />

Regio V<br />

205<br />

Regio VI<br />

74, 205<br />

Regio VII<br />

228, 278<br />

Regio VIII<br />

228, 310<br />

Regio IX<br />

72<br />

617


618<br />

indices<br />

Regio X<br />

54, 216, 223, 257, 261, 268,<br />

272, 276, 286<br />

Regio XI<br />

61<br />

Royaume d’Italie<br />

551<br />

Italica<br />

184<br />

Italici, Itali<strong>en</strong>s, Italians<br />

36, 39, 40, 41<br />

Iudaea, Judée<br />

134, 230<br />

Iuliopolis<br />

90<br />

Iulium Carnicum, Zuglio<br />

318, 319<br />

Iuvavum<br />

374<br />

J.<br />

Jaillet (col du)<br />

319, 322<br />

Jougne (col de)<br />

550<br />

K.<br />

Kala- -<br />

118<br />

Kale Tepe<br />

57<br />

Kammanie<br />

125<br />

Kastri de Palaia Philippias<br />

123<br />

Kese<br />

182<br />

Kiskunlachaza<br />

387<br />

L.<br />

Lacroix (puy) (ou puy Redon)<br />

499, 500, 501, 502, 504, 505,<br />

506, 508, 510, 511, 516, 518,<br />

524, 526, 527, 528, 529, 532,<br />

534, 543<br />

Lactora, Lectoure<br />

458, 459, 460, 461, 462, 468<br />

Lactorat<strong>en</strong>ses, Lactorates<br />

457, 460<br />

Lamasba<br />

192<br />

Lambaesis, Lambèse<br />

192, 355<br />

Lampsacus, Lampsaque<br />

41<br />

Lanuvins<br />

302<br />

Lanuvium, Lanuvio<br />

33, 301, 302, 314, 316<br />

Laodicea, Laodicée<br />

40, 350<br />

Larinum, Larino<br />

228<br />

Larioz (Le) (lieu-dit)<br />

319<br />

Larissa<br />

119, 123<br />

Larius (lacus), lac de Côme,<br />

Lario<br />

81, 85<br />

Lascuta<br />

41, 168, 169, 170, 173<br />

Latium, Lazio, Lacio<br />

12, 41, 183, 215, 228, 280,<br />

302, 305, 402, 404, 408<br />

Latium adiectum<br />

393<br />

Latium vetus<br />

393<br />

Lausanne<br />

551<br />

Laus Pompeia<br />

54<br />

Lavinium, Lavinio<br />

215<br />

Lavoûte-sur-Loire<br />

480, 481<br />

Lemovices, Lémovices<br />

457, 466<br />

Leontinoi, Leontini<br />

32, 38<br />

Lepcis Magna, Leptis Magna<br />

232<br />

Lesbos<br />

58, 70<br />

Pérée lesbi<strong>en</strong>ne<br />

58<br />

Leuci, Leuques<br />

458, 461, 463, 464<br />

Lexovii, Lexovi<strong>en</strong>s<br />

153, 395, 457<br />

Lezoux<br />

520, 528, 531, 532, 536<br />

Ligures<br />

204<br />

Ligures Baebiani,<br />

Ligures Bebianos<br />

196, 204<br />

Limagne (plaine de la)<br />

500, 523<br />

Limisa<br />

192<br />

Limonum, Poitiers<br />

510, 550, 552<br />

Limousin<br />

398<br />

Liternum<br />

238, 241<br />

Locri<strong>en</strong>ses, Locri<strong>en</strong>s<br />

306, 308<br />

Locri, Locres<br />

39, 301, 306, 307, 308, 315<br />

Lodève<br />

550<br />

Loire (fleuve)<br />

464, 552, 553<br />

Loire (Haute-) (départem<strong>en</strong>t)<br />

479, 550<br />

Loir-et-Cher (départem<strong>en</strong>t)<br />

504<br />

Lombards<br />

549<br />

Lorraine<br />

551<br />

Lotharingie<br />

550, 552<br />

Lougei<br />

180, 181<br />

Lourdes<br />

542<br />

Louros<br />

voir Aphas


Lübeck<br />

566, 568<br />

Lucania, Lucanie<br />

228<br />

Luceria, Lucérie<br />

402, 404, 412, 413, 414, 416,<br />

419<br />

Lugdunum, Lyon<br />

329, 338, 347, 433, 440, 441,<br />

442, 454, 457, 460, 475, 476,<br />

479, 499, 520, 522, 551, 554,<br />

561, 574<br />

Hauts-de-Saint-Just<br />

440, 441, 456<br />

Luna, Luni<br />

224<br />

Lury-s/Arnon<br />

555<br />

Lusitania, Lusitanie<br />

110, 166, 281<br />

Lusitani, Lusitani<strong>en</strong>s,<br />

Lusitanos<br />

41<br />

Lutetia, Paris<br />

397, 465<br />

Lutia<br />

176<br />

Lycii, Lyci<strong>en</strong>s, Licii<br />

73<br />

Lyonnais<br />

574<br />

Lyonnais (région)<br />

552, 574<br />

M.<br />

Macedonia, Macédoine<br />

47, 113, 114, 123, 124, 125<br />

Macédoni<strong>en</strong>s<br />

128<br />

Macomades<br />

192<br />

Mâcon<br />

552<br />

Mactaris, Mactar<br />

192<br />

Madauri, Madaure<br />

579<br />

Magdebourg<br />

552<br />

Maggavia<br />

181<br />

Magna Graecia, Grande-Grèce<br />

113, 396, 412, 418<br />

Maguelonne<br />

552<br />

Mallus<br />

40<br />

Manduel<br />

337<br />

Mantaille<br />

551<br />

Marcilhac<br />

479<br />

Mari<strong>en</strong>burg<br />

433, 448, 454, 456<br />

Marignane<br />

277<br />

Marrucini, Marrucins<br />

402, 407, 412<br />

Mascula<br />

192<br />

Massay<br />

555<br />

Massilia, Marseille<br />

18<br />

Matavo<br />

70<br />

Mauretania, Maurétanie<br />

428<br />

Mauretania Caesari<strong>en</strong>sis,<br />

Maurétanie Césari<strong>en</strong>ne<br />

285<br />

Mauretania Tingitana,<br />

Maurétanie Tingitane<br />

215<br />

Mauriac<br />

471<br />

Mediolanum, Milan<br />

283, 284, 426<br />

Mediolanum, Saintes<br />

433, 499<br />

Mediomatrici,<br />

Médiomatriques<br />

458, 463, 467<br />

Méditerranée (mer)<br />

111<br />

Méditerranée ori<strong>en</strong>tale<br />

576<br />

Index géographique<br />

Mediterráneo c<strong>en</strong>tro-occid<strong>en</strong>tal<br />

151<br />

Medulin<br />

259<br />

Mégalopolis<br />

412<br />

Memphis<br />

130, 133<br />

Metulus<br />

39<br />

Miletus, Milet<br />

127<br />

Milt<strong>en</strong>berg<br />

529, 538<br />

Minturnae, Minturnes<br />

33, 40<br />

Minturn<strong>en</strong>ses, Minturnians<br />

33, 41<br />

Mis<strong>en</strong>um, Misène<br />

225, 237<br />

Mocetes<br />

466<br />

Moesia, Mésie, Mesia<br />

46<br />

Moesia Inferior, Mésie inférieure<br />

373<br />

Mogontiacum, May<strong>en</strong>ce<br />

320, 421, 433, 449, 453, 456<br />

Molosses<br />

125<br />

Molossia, Molossie<br />

121, 123, 124, 125<br />

Monfalcone<br />

277, 278<br />

Mont-Blanc (massif du)<br />

319, 323<br />

Mont-Dore (Le)<br />

472, 475<br />

Montealegre de Campos<br />

181<br />

Montferrand<br />

399, 561, 562<br />

Montgueux<br />

433, 440, 454, 456<br />

Montpellier<br />

550<br />

Morini, Morins<br />

458, 463, 464<br />

619


620<br />

indices<br />

Moselle<br />

395<br />

Motte du Ciar (La)<br />

395<br />

Mulva<br />

181<br />

Munigua<br />

181<br />

Murol<br />

504<br />

Mutina, Modène, Mod<strong>en</strong>a<br />

40, 72, 309, 315<br />

Mysia, Mysie<br />

Mysie sud-occid<strong>en</strong>tale<br />

56<br />

Mytil<strong>en</strong>ae, Mytilène<br />

58, 70<br />

N.<br />

Namnetes, Namnètes<br />

457, 463<br />

Napoca<br />

382<br />

Narbo Martius, Narbonne,<br />

Narbona<br />

160, 161, 170, 234, 331, 337,<br />

417, 552<br />

Naulocha, Nauloque<br />

55<br />

Neapolis, Naples, Napoli<br />

76, 77, 227, 241, 298, 303,<br />

304, 305, 314<br />

Ager Neapolitanus<br />

53, 54, 55, 70<br />

Nemaus<strong>en</strong>ses<br />

74, 341<br />

Nemausus, Nîmes<br />

217, 234, 329, 330, 331, 332,<br />

333, 334, 335, 337, 338, 339,<br />

341, 342, 345, 433, 434, 435,<br />

454, 455, 456, 552, 553<br />

Nepete, Nepet, Nepi<br />

228<br />

Néris-les-Bains<br />

492<br />

Nervii, Nervi<strong>en</strong>s<br />

395<br />

Niard (col de)<br />

322<br />

Nicaea, Nicée, Nicea<br />

86<br />

Nicomedia, Nicomédie<br />

85, 86, 88, 89, 98<br />

Nicopolis, Nicopoli, Nikopolis<br />

76, 114<br />

Nido del Grajo<br />

183<br />

Nitiobroges<br />

457, 461<br />

Nolani, Nolans<br />

410<br />

Nola, Nole<br />

40, 54, 70, 179, 314, 409, 410,<br />

412, 417, 418<br />

Ager Nolanus<br />

54<br />

Noricum, Norique<br />

322, 373<br />

Normandie<br />

556<br />

Noviodum Equestrium<br />

234<br />

Noviodunum,<br />

colonia Iulia Equestris, Nyon<br />

151, 234<br />

Nuceria, Nucéria, Nucérie<br />

19, 39<br />

Numantia, Numance,<br />

Numancia<br />

162, 176<br />

Numidians<br />

38<br />

Numidia, Numidie<br />

54, 192, 320<br />

Nuremberg<br />

566, 570<br />

Nursia, Nursie, Norcia<br />

72, 307, 316<br />

Nursini<br />

72<br />

O.<br />

Obernburg<br />

433, 449, 451, 452, 454, 456<br />

Occid<strong>en</strong>s, Occid<strong>en</strong>t (romain),<br />

Occid<strong>en</strong>te<br />

11-13, 17, 143, 144, 158, 163,<br />

164, 171, 172, 187, 188, 209,<br />

210, 215, 347, 360, 396, 549,<br />

553, 559, 560, 562, 564, 566,<br />

569, 573, 575, 576, 577<br />

Occid<strong>en</strong>taux<br />

564<br />

Octodurus, Martigny<br />

323<br />

Odessos<br />

47<br />

O<strong>en</strong>otri, O<strong>en</strong>ôtres<br />

402<br />

O<strong>en</strong>ses<br />

226<br />

Oistréos<br />

118<br />

Olympia, Olympie<br />

123<br />

Opitergium<br />

268, 269<br />

Ori<strong>en</strong>s, Ori<strong>en</strong>t (romain), East<br />

17, 37, 40, 41, 57, 352, 576<br />

Ostia, Ostie<br />

74, 215, 224, 234, 243, 251,<br />

258, 278, 284, 310, 311, 312,<br />

313, 314, 316, 426, 427, 430,<br />

431, 451<br />

Capitolium<br />

427<br />

Porta Romana<br />

314<br />

Osti<strong>en</strong>ses<br />

77, 278, 284, 310<br />

Outards (Les)<br />

324, 325<br />

P.<br />

Pacht<strong>en</strong><br />

467<br />

Paediculi<br />

302, 303, 314<br />

Paemeiobrig<strong>en</strong>ses<br />

170<br />

Paestum<br />

224, 228, 303, 305, 314<br />

pagus<br />

Aequanus<br />

204<br />

Alb<strong>en</strong>sis<br />

204


Apollinaris<br />

192<br />

Atarneus<br />

56, 57, 58, 59, 70<br />

Augustus<br />

192<br />

Bagi<strong>en</strong>nus<br />

204<br />

B<strong>en</strong>eu<strong>en</strong>tanus<br />

204<br />

Carbul<strong>en</strong>sis<br />

204<br />

Cerialis<br />

192<br />

des Ferrari<strong>en</strong>ses<br />

464<br />

Dianius<br />

192<br />

Disa<strong>en</strong>ius<br />

60<br />

Fabianus<br />

196<br />

Floreius<br />

192<br />

Fortun<strong>en</strong>sis<br />

192<br />

Gallorum<br />

188, 190, 194, 197, 205<br />

Herculaneus<br />

192<br />

Herculius<br />

381<br />

Iunonius<br />

192<br />

Lucul<br />

207<br />

Martius / Martialis<br />

192<br />

Matavonicus<br />

70<br />

Mercurialis<br />

192<br />

Minervius<br />

188, 189, 190, 192, 205, 210<br />

Paetinianus<br />

188, 190, 194, 197, 205, 208<br />

Salutaris<br />

192<br />

Segardin<strong>en</strong>sium<br />

188, 190, 194, 197, 205<br />

Statiellus<br />

204<br />

Teucorias<br />

463<br />

Thugg<strong>en</strong>sis<br />

192<br />

Tol<strong>en</strong>tin<strong>en</strong>sis<br />

188, 202, 204, 205, 206<br />

V<strong>en</strong>erius<br />

192<br />

Vercell<strong>en</strong>sis<br />

204<br />

Veron<strong>en</strong>sis<br />

204<br />

Victumul<strong>en</strong>sis<br />

63<br />

Vilcias<br />

463<br />

Pallantia<br />

181<br />

Pallène<br />

122<br />

Palma<br />

176<br />

Palmyra, Palmyre<br />

320<br />

Palù<br />

268<br />

Pameiobriga<br />

171<br />

Pannonia, Pannonie<br />

217, 367, 372, 373, 377<br />

Paredes de Nava<br />

181<br />

Parisii, Parisi<strong>en</strong>s<br />

457, 465<br />

Passy<br />

319, 320, 323, 324<br />

Patavini<br />

321<br />

Patavium, Padoue<br />

60, 315, 320, 321<br />

Pausulae<br />

205<br />

Pavie<br />

550<br />

Pedret de Boquer<br />

180, 181<br />

Peralejo de los Escuderos<br />

181<br />

Pergamum, Pergame<br />

40, 58, 70<br />

Pèrgol (Mont)<br />

318, 323<br />

Index géographique<br />

Peristeri (mont)<br />

121<br />

Perusia, Pérouse, Perugia<br />

72, 190, 193, 195, 197, 200,<br />

307<br />

Perusini<br />

72<br />

Petelia<br />

39<br />

Petignano<br />

193, 205<br />

Petit-Croisse-Baullet (col du)<br />

319<br />

Petit-Rognoux (Le)<br />

323<br />

Petit-Saint-Bernard (col du)<br />

320<br />

Petrocorii, Pétrucores<br />

457, 465<br />

Peucetii, Peucéti<strong>en</strong>s<br />

302<br />

Pfaff<strong>en</strong>berg<br />

373, 383<br />

Phrygia, Phrygie<br />

132<br />

Pictons<br />

162<br />

Piémont<br />

61<br />

Pindus, Pinde<br />

114, 121<br />

Pisae, Pise<br />

178<br />

Pisaurum, Pesaro<br />

312<br />

Pitana, Pitane<br />

58<br />

Plac<strong>en</strong>tia, Plaisance<br />

19, 204<br />

Plagnes (Les) (lieu-dit)<br />

320<br />

Poitou<br />

555<br />

Pola (colonia Iulia Pola), Pula<br />

259<br />

Poll<strong>en</strong>sa<br />

180, 181<br />

Poll<strong>en</strong>tia<br />

72, 176<br />

621


622<br />

indices<br />

Poll<strong>en</strong>tini<br />

72<br />

Pompeii, Pompéi, Pompei<br />

19, 52, 53, 70, 228, 234, 243,<br />

340, 342<br />

Ponthion<br />

550<br />

Pontus-Bithynia, Pont-Bithynie<br />

93, 95, 105<br />

Pontus, Pont<br />

127, 128, 130<br />

Pontus, Pont-Euxin, Mer<br />

Noire, mar Nero<br />

11, 43, 44, 46, 47, 49, 82, 111,<br />

577, 578<br />

ora Pontica<br />

90<br />

Porte (Le)<br />

63<br />

Portugal<br />

188<br />

Portus Namnetum, Nantes<br />

464, 465<br />

Pot<strong>en</strong>tia, Pot<strong>en</strong>za<br />

224, 312<br />

Prado del Rey<br />

181<br />

Pra<strong>en</strong>este, Préneste<br />

40, 314, 393, 402, 404, 411,<br />

414, 416, 426, 431<br />

Prarion<br />

322<br />

Prévéza (presqu’île de)<br />

124<br />

Priansos<br />

412, 417<br />

Prov<strong>en</strong>ce<br />

551<br />

Prüm<br />

552<br />

Prusa, Pruse<br />

85, 87, 88, 89<br />

Puteoli, Pouzzoles, Pozzuoli<br />

74, 76, 77, 178, 196, 215, 220,<br />

221, 224, 225, 227, 228, 229,<br />

230, 232, 236, 237, 242, 243,<br />

249, 298, 299, 301, 311, 314,<br />

336, 339, 341, 425, 431, 574<br />

Quarto<br />

236, 237<br />

puy de Dôme<br />

394, 472, 473, 474, 493, 499,<br />

500, 501, 502, 518, 519, 520,<br />

524, 525, 526, 527, 528, 532,<br />

533, 534, 536, 541, 542, 543,<br />

578<br />

chemin des Muletiers<br />

501<br />

Puy-de-Dôme (départem<strong>en</strong>t)<br />

472, 504<br />

Puy-<strong>en</strong>-Velay (Le)<br />

397, 398, 476-487, 490-494,<br />

555, 566<br />

Puys (Chaîne des)<br />

472, 473, 499, 501, 523<br />

Pydna<br />

113, 123<br />

Pyrénées<br />

552<br />

R.<br />

Raetia, Rhétie<br />

369<br />

Rajat<br />

504<br />

Rambla (La)<br />

183<br />

Rancon<br />

466, 467<br />

Rapino<br />

401, 402, 407, 411, 412, 415,<br />

416, 417, 418<br />

Rav<strong>en</strong>na, Rav<strong>en</strong>ne<br />

228<br />

Rav<strong>en</strong>nates, Rav<strong>en</strong>nati<br />

75<br />

Razazol (El)<br />

197<br />

Reate, Rieti<br />

278<br />

Reii, Riez<br />

332, 333, 334, 335, 433, 434,<br />

436, 437, 438, 439, 443, 454,<br />

455, 456<br />

fontaine Saint-Maximin<br />

439, 455<br />

Reims<br />

555<br />

Reipanè (?)<br />

139<br />

Rhegium, Reggio de Calabre<br />

38, 306<br />

Rhénanie<br />

474<br />

Rhénanie-Palatinat (land)<br />

552<br />

Rh<strong>en</strong>us (rivus), Rhin<br />

150<br />

Rhodanus (rivus),<br />

Rhône, Ródano<br />

160, 331, 550, 553, 557, 561,<br />

574<br />

Rhodii, Rhodi<strong>en</strong>s, Rodii<br />

73<br />

Rhodus, Rhodes, Rodi<br />

41, 74, 575<br />

Ribemont-sur-Ancre<br />

396<br />

Riditarum<br />

178<br />

Riedones, Riédons<br />

457, 458, 459, 467<br />

Romains<br />

18, 38, 39, 40, 60, 78, 109,<br />

110, 111, 113, 123, 124, 134,<br />

176, 185, 297, 298, 299, 300,<br />

301, 302, 303, 305, 306, 307,<br />

308, 309, 313, 314, 402, 419,<br />

433, 467, 524<br />

Romanais<br />

563<br />

Romans<br />

399, 561, 562, 566, 567, 569,<br />

574<br />

Romanus (ager)<br />

413, 416<br />

Roma, Rome, Vrbs<br />

18, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 36,<br />

37, 39, 40, 41, 53, 54, 63, 73,<br />

77, 82, 83, 84, 86, 87, 105,<br />

110, 113, 114, 123, 124, 125,<br />

132, 143, 144, 149, 150, 151,<br />

152, 158, 159, 164, 165, 166,<br />

167, 168, 170, 172, 173, 175,<br />

176, 177, 178, 179, 180, 184,<br />

196, 200, 204, 215, 216, 228,<br />

230, 257, 277, 280, 281, 285,<br />

297, 298, 299, 300, 301, 302,


303, 304, 305, 306, 307, 308,<br />

309, 310, 311, 312, 314, 321,<br />

354, 356, 393, 394, 395, 402,<br />

403, 411, 413, 415, 418, 419,<br />

421, 423, 424, 428, 429, 435,<br />

524, 550, 551, 573, 575, 576,<br />

577<br />

basilica Opimia<br />

429<br />

Capitole<br />

301, 311, 424, 425<br />

Forum<br />

423<br />

Grand Cirque<br />

524<br />

Quirinal<br />

224, 423<br />

Rouergue<br />

552<br />

Royat<br />

523<br />

Rudiae<br />

302<br />

Ruessium, Ruessio,<br />

Saint-Pauli<strong>en</strong><br />

476, 478, 479, 480, 481, 484,<br />

492, 493, 494<br />

Ruynes-<strong>en</strong>-Margeride<br />

472<br />

S.<br />

Sabina, Sabine<br />

402, 404<br />

Sabora<br />

185, 186<br />

Saepinum, Sepino<br />

284, 428<br />

Saguntini, Sagontins,<br />

Saguntines<br />

38<br />

Saguntum, Sagonte, Sagunto<br />

176<br />

Saint-Antoine<br />

566<br />

Saint-Béat<br />

466<br />

Saint-D<strong>en</strong>is<br />

550<br />

Saint-Empire<br />

11<br />

Sainte-Perpétue<br />

435<br />

Saint-Guilhem-du-Désert<br />

398, 550, 552<br />

Saint-Hippolyte-de-Montaigu<br />

334<br />

Saint-Jacques de Compostelle<br />

553<br />

Saint-Juli<strong>en</strong> de Brioude<br />

398<br />

Saint-Juli<strong>en</strong>-de-Coppel<br />

472<br />

Saint-Maix<strong>en</strong>t<br />

556<br />

Saint-Maurice d’Agaune<br />

398, 550, 551, 557<br />

Sala<br />

215<br />

Salassi, Salasses<br />

61, 62<br />

Saldae, Bejaïa<br />

451<br />

Salduie<br />

182<br />

Salernum, Salerne<br />

225, 251<br />

Samaritani, Samaritains<br />

230<br />

Samarobriga<br />

163<br />

Samnites<br />

38<br />

Samnium, Sannio<br />

402, 408<br />

Sancy (massif du)<br />

504<br />

San Secondo di Salussola<br />

63<br />

Sant’Antonio<br />

276<br />

Santones, Santons<br />

457, 465, 480<br />

Sardinia, Sardaigne<br />

11, 435<br />

Sarmede<br />

268<br />

Sarmizegetusa<br />

231, 365, 367, 372, 373, 382<br />

Index géographique<br />

Sarthe (départem<strong>en</strong>t)<br />

528<br />

Savaria<br />

382, 386<br />

Savoie (Haute-) (départem<strong>en</strong>t)<br />

319, 322, 434<br />

Scillitana colonia<br />

192<br />

Seanoci<br />

110, 167, 69, 170<br />

Séb<strong>en</strong>nytos<br />

129<br />

Segardin<strong>en</strong>ses<br />

197, 198<br />

Segeda<br />

35, 38, 41, 169, 175<br />

Segesta, Ségeste<br />

40<br />

Segodunum, Rodez<br />

476<br />

Segusiavi, Ségusiaves<br />

457, 465, 480<br />

Seleucia, Séleucie<br />

130<br />

Sélinonte<br />

417<br />

S<strong>en</strong>ez<br />

332<br />

S<strong>en</strong>ones, Sénons<br />

146, 395<br />

S<strong>en</strong>tia<br />

41<br />

Septempeda<br />

205<br />

Septimanie<br />

398, 550, 552, 553<br />

Sequani, Séquanes<br />

395<br />

Servoz<br />

319, 324<br />

Setia<br />

225, 302, 315<br />

Setini<br />

302<br />

Siarum<br />

183, 234<br />

Sibrium<br />

423, 431<br />

623


624<br />

indices<br />

Sicca V<strong>en</strong>eria<br />

355<br />

Sicilia, Sicile, Sicily<br />

11, 32, 75, 111, 113, 182, 302,<br />

306, 401, 418<br />

Singilia Barba<br />

184<br />

Sinope<br />

85, 87, 111, 127, 128, 129,<br />

130, 131, 132, 133, 134, 135,<br />

136, 138, 139, 140, 578<br />

Sinop<strong>en</strong>ses, Sinopé<strong>en</strong>s<br />

134<br />

Sinuessa<br />

225, 312, 313<br />

Sion<br />

550, 551<br />

Siradan<br />

466<br />

Sirmium<br />

386<br />

Siscia<br />

382<br />

Soninesta<br />

182<br />

Soulosse<br />

461, 463, 464<br />

Spoletium, Spolète<br />

402, 403, 412, 413, 414, 416,<br />

419, 524<br />

Statielli<br />

204<br />

Suessa<br />

225<br />

Suèvres<br />

504<br />

Suisse<br />

550<br />

Surr<strong>en</strong>tum, Sorr<strong>en</strong>te, Sorr<strong>en</strong>to<br />

237, 425, 431<br />

Susarrorum (civitas)<br />

171<br />

Sybrida<br />

122<br />

Syracusae, Syracuse<br />

32<br />

Syracusani, Syracusains,<br />

Syracusans<br />

32<br />

Syria-Pho<strong>en</strong>ice, Syrie-Phénicie<br />

448<br />

Syria, Syrie<br />

130, 230, 320<br />

Székesfehérvar<br />

377, 385, 386<br />

T.<br />

Tagus (rivus), Tage, Tajo<br />

39, 153<br />

Tar<strong>en</strong>taise<br />

551<br />

Tar<strong>en</strong>tini, Tar<strong>en</strong>tins<br />

31<br />

Tar<strong>en</strong>tum, Tar<strong>en</strong>te<br />

38, 39, 300, 307, 314, 415, 431<br />

Taresuni ?<br />

406, 412<br />

Tarina (?)<br />

407<br />

Tarnok<br />

378<br />

Tarracina, Terracine, Terracina<br />

312, 313<br />

Tarracon<strong>en</strong>ses<br />

74<br />

Tarraco, Tarragone<br />

182<br />

Tarsus, Tarse<br />

130<br />

Tarusates<br />

152<br />

Tarvisium, Trévise, Treviso<br />

268<br />

Taulhac<br />

484<br />

Teanum, Teano<br />

223, 225, 313, 316<br />

Teate Marrucinorum<br />

225<br />

Tejar (El)<br />

183<br />

Teolo<br />

321<br />

Tergeste, Trieste<br />

59, 281, 282, 283, 284, 426,<br />

427, 432, 578<br />

Termes<br />

181<br />

Thagaste<br />

192<br />

Thamugadi, Timgad<br />

192, 355, 459<br />

Thelepte<br />

192<br />

Théra<br />

412<br />

Thessalia, Thessalie<br />

114, 124, 125<br />

Theveste<br />

192<br />

Thibursicum Bure<br />

192<br />

Tholon<br />

39<br />

Thuburbo Maius<br />

355<br />

Thubursicum Numidarum<br />

192<br />

Thubursicu Numidarum<br />

355<br />

Thugga, Dougga<br />

204, 355, 358<br />

Thurii, Thourioi<br />

31, 38, 39<br />

Tiberis (rivus), Tibre,<br />

Tevere, Tíber<br />

74, 83, 85, 86, 193<br />

Tibur, Tivoli<br />

40, 77, 278, 281, 301, 314,<br />

316, 393, 426, 432<br />

Tieium, Tieion, Tios<br />

138<br />

Tifernum Tiberinum<br />

83<br />

Timave<br />

276<br />

Tintignac<br />

397, 508, 510<br />

Titelberg<br />

154, 396<br />

Tol<strong>en</strong>tinates, Tol<strong>en</strong>tin<strong>en</strong>ses,<br />

Tol<strong>en</strong>tini, Tol<strong>en</strong>tines<br />

205, 206, 211


Tol<strong>en</strong>tinum, Tol<strong>en</strong>tino<br />

188, 189, 193, 194, 196, 200,<br />

204, 205, 208, 209, 211<br />

Toletum, Tolède<br />

153, 181<br />

Tomitani<br />

45, 46, 47, 48<br />

Tomi, Tomes, Tomis, Costanza<br />

43, 44, 46, 47, 48, 49, 138<br />

Torre Nao<br />

311<br />

Tortora<br />

402, 406, 411, 415, 418<br />

Tòs (Mont da)<br />

319<br />

Toulouse<br />

550, 552, 554, 555, 556<br />

Tour-aux-Fées (La)<br />

528<br />

Tourette d’Enval (La)<br />

473, 474<br />

Tralles<br />

40<br />

Transduriana<br />

170<br />

Transjurane<br />

551<br />

Trebiae, Trevi<br />

74<br />

Trebiani<br />

74<br />

Trebula Mutuesca<br />

427<br />

Tr<strong>en</strong>tin, Tr<strong>en</strong>tino<br />

317, 324<br />

Tr<strong>en</strong>tin ori<strong>en</strong>tal<br />

318<br />

Trévirie<br />

443<br />

Treviri, Trévires<br />

154, 350, 395, 458, 461, 463,<br />

464, 465, 467<br />

Trid<strong>en</strong>tins<br />

318<br />

Trid<strong>en</strong>tum, Tr<strong>en</strong>te<br />

318, 319<br />

Tripolitana, Tripolitaine<br />

358<br />

Troia, Troie<br />

73<br />

Troyes<br />

440, 565<br />

Tsoumerka (Mont)<br />

121<br />

Tuccabor<br />

192<br />

Tucci<br />

183<br />

Tungri, Tongres<br />

458, 466<br />

Tunis, Tunez, Túnez<br />

189<br />

Turbuletes<br />

38<br />

Tusculanii<br />

427<br />

Tusculum<br />

284, 425, 426, 427, 428, 431,<br />

432<br />

U.<br />

Uchaud<br />

337<br />

Uchi Maius<br />

223<br />

Ucubi<br />

181<br />

Ulia<br />

180<br />

Umbria, Ombrie<br />

195, 402, 403<br />

Urbana<br />

55, 56<br />

Urbanates<br />

56<br />

Urbs Salvia, Urbisaglia<br />

205, 225<br />

Urso (colonia G<strong>en</strong>etiva Iulia<br />

Urson<strong>en</strong>sis)<br />

251, 364<br />

Utica, Utique<br />

39<br />

Uxama<br />

180, 181, 182<br />

Uzège<br />

334<br />

V.<br />

Index géographique<br />

Vac<br />

378<br />

Vaccé<strong>en</strong>s, Vacceos<br />

153, 165<br />

Valais<br />

550<br />

Val<strong>en</strong>ce (France)<br />

550, 551, 557<br />

Val<strong>en</strong>tia, Val<strong>en</strong>ce (Hispanie)<br />

176<br />

Val<strong>en</strong>tinois<br />

563<br />

Vallis<br />

192<br />

Vasio, Vaison-la-Romaine<br />

522<br />

Vatican<br />

555<br />

Vaunage<br />

334<br />

Veii, Veies<br />

279<br />

Velay<br />

479, 485, 552, 553<br />

Veleia<br />

192, 196, 204<br />

Velitrae, Velletri<br />

229, 312, 408, 411, 414, 415,<br />

416, 418<br />

Vellaunodunum S<strong>en</strong>onum<br />

167<br />

Vellavi, Vellaves<br />

471, 476, 478, 479, 480, 481,<br />

491, 493<br />

V<strong>en</strong>afrum, V<strong>en</strong>afro<br />

225<br />

V<strong>en</strong>da (Monte)<br />

321<br />

Vénètes<br />

150<br />

V<strong>en</strong>etia, Vénétie<br />

261, 276, 282, 286<br />

V<strong>en</strong>ise, V<strong>en</strong>ezia<br />

231<br />

Vercellae, Verceil<br />

61, 62, 63<br />

625


626<br />

indices<br />

ager Vercell<strong>en</strong>sis<br />

61<br />

Vercors<br />

321<br />

Verdun<br />

549<br />

Verona, Vérone<br />

251, 274, 275, 276, 283, 284<br />

Vert (lacus)<br />

319<br />

Vestini, Vestins<br />

402, 404<br />

Vesunna, Périgueux<br />

465<br />

Vesuvius, Vésuve, Vesuvio<br />

54, 70<br />

Vetones<br />

153<br />

via<br />

via Campana<br />

227<br />

voie d’Agrippa<br />

473, 523, 527<br />

via la “Régordane”<br />

553<br />

Vibinum<br />

235<br />

Vicetia, Vic<strong>en</strong>ze<br />

321<br />

Vicetini<br />

251, 321<br />

Vichy<br />

481<br />

Victumulae<br />

61, 62, 63, 64<br />

Vi<strong>en</strong>na, Vi<strong>en</strong>ne<br />

317, 321, 323, 325, 331, 486,<br />

550, 551, 552, 561, 574<br />

Vi<strong>en</strong>ne (départem<strong>en</strong>t)<br />

508, 510<br />

Vi<strong>en</strong>ne-<strong>en</strong>-Val<br />

462, 466<br />

Vi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>ses, Vi<strong>en</strong>nois<br />

319, 320, 321, 335, 563, 574<br />

Vierzon<br />

555<br />

Vieux<br />

215<br />

Villa Pitignano<br />

188, 190, 193, 195, 196, 197,<br />

206, 207, 208, 209<br />

Villards d’Héria<br />

395, 397<br />

Ville-la-Grand<br />

325<br />

Viuz-Faverges<br />

434<br />

Vocates, Vocates<br />

152<br />

Volsci, Volsques<br />

402<br />

Volturnum<br />

225<br />

W.<br />

Wederath<br />

464<br />

Wilsnack<br />

568<br />

Z.<br />

Zama<br />

172, 422<br />

Ziolère (Val de)<br />

318<br />

Zoelas<br />

181<br />

Zoldano<br />

318<br />

Zucchar<br />

192


TA b l e d e s mAtières<br />

LES AUTEURS 7<br />

AvANt-propos<br />

1 <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Clara Berr<strong>en</strong>donner et Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

À l’épreuve des pot<strong>en</strong>tialités d’un programme 11<br />

première pArtie Le quotidi<strong>en</strong> municipal dans certaines sources littéraires<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Introduction 17<br />

2 Alfredo Valvo<br />

Le condizioni del buon governo.<br />

Temi “municipali” nel De Officiis e nel De re publica 21<br />

3 Federico Santangelo<br />

Warfare and local Governm<strong>en</strong>t in Appian 31<br />

4 Val<strong>en</strong>tina E. Pistarino<br />

A proposito dell’immunitas ovidiana: alcuni interrogativi 43<br />

5 Antonio Pistellato<br />

Le quotidi<strong>en</strong> institutionnel chez Pline l’Anci<strong>en</strong>.<br />

Thèmes prosopographiques, institutionnels et juridiques 51<br />

6 Silvia Maria Mar<strong>en</strong>go<br />

Svetonio, le città, il principe 71<br />

7 Antonio Sartori<br />

Plinio il funzionario: dal lago di Como alla Bitinia 81<br />

8 Michel Christol<br />

“Statum corrigere” “statum ordinare”<br />

Remarques sur l’activité de Pline <strong>en</strong> Bithynie 93<br />

631


632<br />

table des matières<br />

DeUXième pArtie Les institutions dans les mondes grec et indigène<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Introduction 109<br />

9 Pierre Cabanes<br />

Rome et la délimitation des frontières de la cité d’Ambracie,<br />

après la troisième guerre de Macédoine (172-168 avant J.-C.) 113<br />

10 Claire Barat<br />

L’origine <strong>romaine</strong> des relations imaginaires<br />

<strong>en</strong>tre le Sérapeum d’Alexandrie et Sinope 127<br />

11 Enrique García Riaza<br />

Contactos diplomáticos <strong>en</strong>tre civitates galas<br />

durante la interv<strong>en</strong>ción cesariana 143<br />

12 Enrique García Riaza<br />

Escrituras de guerra. Particularidades de la comunicación textual<br />

durante la expansión romana <strong>en</strong> Hispania y Galia 157<br />

13 Enrique Melchor Gil<br />

Los s<strong>en</strong>ados de las comunidades no privilegiadas<br />

de Hispania (s. iii a.C.-s. i d.C.) 175<br />

14 Francisco Beltrán Lloris<br />

Tesserae paganicae 187<br />

troisième pArtie Diverses facettes du monde municipal<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Introduction 215<br />

15 Giuseppe Camodeca<br />

Sull’élite et l’amministrazione cittadina di Cuma romana 219<br />

16 Françoise Sudi-Guiral<br />

À propos du décret des décurions de Cumes (AÉ, 1927, 158) 245<br />

17 Franco Luciani<br />

Servi et liberti publici dans la Regio X : nouveautés épigraphiques 257<br />

18 Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

La circulation des fonds publics <strong>en</strong>tre Rome et les cités itali<strong>en</strong>nes<br />

durant les périodes républicaine et augusté<strong>en</strong>ne<br />

(272 av. J.-C.-14 ap. J.-C.) 297


19 Bernard Rémy<br />

Bornage municipal et pâturages d’altitude<br />

dans les Alpes à l’époque <strong>romaine</strong> 317<br />

20 Michel Christol<br />

S’approcher de l’ordo, <strong>en</strong>trer dans l’ordo : le cas de Nîmes 327<br />

21 Antony Hostein<br />

Un acte d’évergétisme à Augustodunum-Autun (Lyonnaise)<br />

à la fin du iii e siècle 347<br />

22 B<strong>en</strong>oît Rossignol<br />

D’Apulum à Aquincum, quelques remarques<br />

autour du quotidi<strong>en</strong> municipal et de la religion<br />

de deux cités des provinces du Danube romain 363<br />

qUAtrième pArtie Le quotidi<strong>en</strong> municipal et la vie des sanctuaires<br />

Table des matières<br />

<strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Introduction 393<br />

23 Michel Aberson (avec la collaboration de Rudolf Wachter)<br />

Les “lois sacrées” <strong>en</strong> Italie du v i e au i er siècle av. J.-C. :<br />

auteurs, formulations, applications 401<br />

24 Françoise Sudi-Guiral<br />

Les gardi<strong>en</strong>s des sanctuaires dans les cités d’Italie 421<br />

25 Grégoire Masson<br />

Prés<strong>en</strong>ce d’Asclépios/Esculape <strong>en</strong> Gaule et dans les Germanies :<br />

l’apport des inscriptions 433<br />

26 Blaise Pichon<br />

La monum<strong>en</strong>talisation des sanctuaires dans les Trois Gaules<br />

(Lyon exclu) : interv<strong>en</strong>tions publiques et collectives 457<br />

27 Claire Mitton<br />

Les grands sanctuaires des cités arverne et vellave :<br />

un bilan contrasté 471<br />

28 Élise Nectoux<br />

Le sanctuaire du Puy-<strong>en</strong>-Velay (Haute-Loire),<br />

état de la question et contexte politique 479<br />

29 Jérôme Trescarte<br />

Céramique et pratiques rituelles :<br />

l’exemple du complexe du puy de Dôme 499<br />

633


634<br />

table des matières<br />

CoNCLUsioNs<br />

iNDiCes<br />

30 Jean-Luc Fray<br />

Instrum<strong>en</strong>talisation politique de grands sanctuaires chréti<strong>en</strong>s<br />

par des pouvoirs laïcs issus de la décomposition<br />

de l’Empire carolingi<strong>en</strong> : quelques exemples 549<br />

31 Ludovic Viallet<br />

Culte de la Passion et sacralisation de l’espace urbain<br />

dans l’Occid<strong>en</strong>t médiéval 559<br />

32 <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Clara Berr<strong>en</strong>donner et Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

Un bilan provisoire 573<br />

33 <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

Index institutionnel 583<br />

34 Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

Index onomastique antique et moderne 589<br />

35 Clara Berr<strong>en</strong>donner<br />

Index géographique 609<br />

TABLE dES ILLUSTRATIONS 627<br />

TABLE dES MATIÈRES 631


DéjÀ pA r u s Au x pubp<br />

SUR LES ÉLITES LOCALES ET LE QUOTIdIEN dES CITÉS dANS L'EMPIRE ROMAIN<br />

– <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine, Le Pouvoir local <strong>en</strong> Gaule <strong>romaine</strong>, 2009.<br />

– Clara Berr<strong>en</strong>donner, Mireille Cébeillac-Gervasoni et <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine<br />

(dir.), Le Quotidi<strong>en</strong> municipal dans l’Occid<strong>en</strong>t romain, 2008.<br />

– Mireille Cébeillac-Gervasoni, <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine et Frédéric Trém<strong>en</strong>t<br />

(dir.), Autocélébration des élites locales dans le monde romain. Contexte, Images,<br />

textes (ii e s. av. J.-C. - iii e s. ap. J.-C.), 2004.<br />

– Mireille Cébeillac-Gervasoni et <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine (dir.), Les élites et<br />

leurs facettes. Les élites locales dans le monde hellénistique et romain, 2003<br />

(<strong>en</strong> coédition avec l’École française de Rome).<br />

SUR L’HISTOIRE ANTIQUE<br />

– Fabrice Galtier et Yves Perrin (dir.),, Ars pictoris, Ars scriptoris. Peinture,<br />

littérature, Histoire. Hommages offerts à Jean-Michel Croisille, 2008.<br />

– Faire la route iii e -xx e siècles, Cahiers Siècles, n o 25, 2007.<br />

– Danièle Berranger-Auserve (dir.),, Épire, Illyrie, Macédoine… Mélanges<br />

offerts au Professeur Pierre Cabanes, 2007.<br />

– L’Auvergne de Sidoine Apollinaire à Grégoire de Tours – Histoire et Archéologie,<br />

1999.<br />

– Jacques Corrocher, Vichy antique, 1982.


Ce volume est né de la collaboration <strong>en</strong>tre deux équipes de chercheurs français et<br />

internationaux : l’une à Paris, qui apparti<strong>en</strong>t à l’UMR 8210 ANHIMA du CNRS, était<br />

codirigée par Clara Berr<strong>en</strong>donner et Mireille Cébeillac-Gervasoni (programme<br />

EMIRE), l’autre à Clermont-Ferrand, qui apparti<strong>en</strong>t au C<strong>en</strong>tre d’Histoire “Espaces et<br />

Cultures” de l’Université Blaise-Pascal, est coordonnée par Mireille Cébeillac-Gervasoni<br />

et <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine (programme “Les pouvoirs locaux depuis l’Antiquité”).<br />

La Praxis municipale dans l’Occid<strong>en</strong>t romain prés<strong>en</strong>te le bilan de trois années de<br />

recherches (2008-2010) sur le fonctionnem<strong>en</strong>t des cités locales de l’Occid<strong>en</strong>t durant<br />

le Haut-Empire avec des points de comparaison pris dans le monde grec et dans<br />

l’Europe médiévale. Le livre rassemble les résultats de la dernière r<strong>en</strong>contre du<br />

programme EMIRE (2009), dédiée à l’importance des sources littéraires dans<br />

la connaissance de l’administration locale, et des trois journées clermontoises<br />

(2008-2010) consacrées aux relations <strong>en</strong>tre les pouvoirs locaux et les sanctuaires<br />

et à la place de l’écrit dans la pratique municipale.<br />

C o l l e c t i o n H i s t o i r e s c r o i s é e s<br />

Ce livre s’inscrit dans une série d’ouvrages consacrés soit aux élites locales<br />

soit au gouvernem<strong>en</strong>t des cités qui ont été publiés par Mireille Cébeillac-Gervasoni,<br />

seule ou avec la collaboration de Clara Berr<strong>en</strong>donner et de <strong>Laur<strong>en</strong>t</strong> Lamoine.<br />

Les élites et leurs facettes. Les élites locales dans le monde hellénistique et romain (2003),<br />

Autocélébration des élites locales dans le monde romain. Contexte, images, textes (2004),<br />

Le Quotidi<strong>en</strong> municipal dans l’Occid<strong>en</strong>t romain (2008).<br />

9 782845 164802<br />

ISBN 978-2-84516-480-2/PRIX 35 €

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!