Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία
Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία
Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 13 (3) 2008: 179-192<br />
Μαρία Πρινιωτάκη*<br />
Διονύσιος Καψής**<br />
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού<br />
<strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong><br />
Περίληψη:<br />
Αποτελεί κοινή πεποίθηση όλων ότι ο εισερχόμενος <strong>του</strong>ρισμός<br />
επιφέρει μια σειρά από θετικές επιπτώσεις <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong><br />
μιας κοινωνίας υποδοχής. Παρόλα αυτά συχνά ο <strong>του</strong>ρισμός<br />
επικρίνεται για το γεγονός ότι πολλά από τα χρήματα που ξοδεύει<br />
ο <strong>του</strong>ρίστας και που υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσαν<br />
να συνεισφέρουν στη βελτίωση <strong>του</strong> βιοτικού επιπέδου <strong>του</strong><br />
ντόπιου πληθυσμού και <strong>στην</strong> αύξηση <strong>του</strong> εγχώριου κατά κεφαλήν<br />
προϊόντος, διαρρέουν έξω από την τοπική <strong>οικονομία</strong>,<br />
λόγω της κατανάλωσης εισαγόμενων προϊόντων, την απασχόληση<br />
αλλοδαπών και τον επαναπατρισμό των κερδών από τις<br />
επιχειρήσεις ξένης ιδιοκτησίας. Λόγω των τεράστιων οικονομικών<br />
και κοινωνικών επιπτώσεων της <strong>του</strong>ριστικής δραστηριότητας,<br />
κατά καιρούς, διάφορες στρατηγικές, πολιτικού<br />
και ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, εξετάζονται με στόχο<br />
την αρτιότερη και πιο ολοκληρωμένη ανάπτυξη της τοπικής<br />
κοινωνίας.<br />
Λέξεις Κλειδιά: <strong>του</strong>ρισμός, <strong>οικονομία</strong>, περιφερειακή ανάπτυξη, αγρο<strong>του</strong>ρισμός<br />
* Μαρία Πρινιωτάκη, Υποψήφιος Διδάκτορας, University of Kent.<br />
** Διονύσιος Καψής, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών.
180 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Εισαγωγή<br />
Η επιτυχία <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού τομέα στη μεταπολεμική περίοδο οδήγησε στο<br />
σχηματισμό ενός νέου τύπου βιομηχανίας, χαρακτηριζόμενης από τεράστια ανάπτυξη<br />
και απροσδόκητη αλλαγή. Ως εξέχουσα πηγή οικονομικής εξέλιξης, ο <strong>του</strong>ρισμός<br />
απασχολεί έντονα τη διεθνή βιβλιογραφία λόγω των πολυδιάστατων επιπτώσεών<br />
της σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό, τοπικό 1 , γεγονός άλλωστε που<br />
καθιστά τον προσδιορισμό της ιδιαίτερα δυσχερή. 2 Κατά τον Lea 3 «δεν υπάρχει<br />
άλλη διεθνής δραστηριότητα που να περικλείει τέτοια κρίσιμη αλληλεπίδραση<br />
οικονομικών, πολιτικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών στοιχείων όπως ο <strong>του</strong>ρισμός»<br />
με συνέπειες όλο και πιο σύνθετες, πιο αντιφατικές, οι οποίες εκδηλώνονται<br />
με λεπτούς και συνήθως απροσδόκη<strong>του</strong>ς τρόπους. 4<br />
Χαρακτηριζόμενος από διαρκή εξέλιξη αλλά και έντονη ευαισθησία έναντι<br />
αστάθμητων παραγόντων άλλοτε εσωτερικών και άλλοτε εξωτερικών, ο <strong>του</strong>ρισμός<br />
σήμερα συγκεντρώνει παγκόσμιο ενδιαφέρον κυρίως ως προς την επιλογή<br />
στρατηγικών σχεδιασμών ικανών να ανταποκριθούν στις νεότερες γεωπολιτικές,<br />
κοινωνικοοικονομικές, τεχνολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. 5<br />
Στο διεθνές αυτό πλαίσιο, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 11 η θέση <strong>στην</strong> παγκόσμια<br />
κατάταξη ως προς τα έσοδα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού, την 16 η ως προς τις διεθνείς<br />
αφίξεις ενώ αδιαμφισβήτητα η <strong>του</strong>ριστική δραστηριότητα παίζει καταλυτικό<br />
ρόλο σε λοιπούς κλάδους της <strong>οικονομία</strong>ς (κατασκευές, πωλήσεις, μεσιτεία),<br />
όπως άλλωστε μερικώς η εμπειρία των Ολυμπιακών Αγώνων απέδειξε. Παρά την<br />
προσφάτως αναθεωρημένη και πιο συγκροτημένη αντιμετώπιση <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού<br />
φαινομένου, μεγαλύτερη προσοχή αξίζει να επιδειχθεί από <strong>του</strong>ς εμπλεκόμενους<br />
φορείς, καθόσον –σύμφωνα με μελέτη της Deloitte – η χώρα πρέπει να ξαναανακαλύψει<br />
τον εαυτό της προκειμένου να συνεχίσει την ανάπτυξή της στον <strong>του</strong>ρισμό<br />
ενόψει νέων ανταγωνιστικών προορισμών πχ.Dubai. 6<br />
Στην ανάλυση που ακολουθεί επιχειρείται μια πρώτη αναφορά στις οικονομικές<br />
επιπτώσεις <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού στις κοινωνίες υποδοχής, συνεκτιμώντας την πιθανότητα<br />
σημαντικών ‘διαρροών’. Για την επίτευξη, ωστόσο, <strong>του</strong> στόχου της<br />
λεγόμενης ‘<strong>του</strong>ριστικής αειφορίας’ και ειδικότερα σε τοπικό επίπεδο, κρίνεται σκόπιμο-εν<br />
προκειμένω-όπως εξεταστούν οι πολιτικές των αρμόδιων εμπλεκόμενων<br />
1<br />
D. Frechtling - E Horvath, “Estimating the Multiplier Effects of Tourism Expenditures on a Local Economy<br />
through a Regional Input - Output Model, Journal of Travel Research. Vol. 37, No.4, 1999, pp. 324-332.<br />
2<br />
C. Junning - L PingSun. - M. James, “Τourism’s Backward and Forward Linkages”, Journal of Travel<br />
Research, Vol. 45, No.1,2006, pp. 36 –52.<br />
3<br />
J. Lea, Tourism and Development in the Third World. London: Routledge, 1998,p. 130.<br />
4<br />
A. Mathieson – G. Wall, Tourism Economic, Physical and Social Impacts, London: Longman, 1982.<br />
5<br />
N. Vanhone, “Mass Tourism Benefits and Costs” in W. Salah – J. Pigram (eds) Tourism, Development and<br />
Growth. The Challenge of Sustainability, London: Routledge, 1997.<br />
6<br />
Greece. The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy World Travel and Tourism Council (WTTC),<br />
2206.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 181<br />
φορέων σε σχέση με την εκάστοτε <strong>του</strong>ριστική δραστηριότητα με απώτερο στόχο<br />
την αρτιότερη και πιο ολοκληρωμένη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών υποδοχής<br />
μέσω <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού.<br />
Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού στις<br />
οικονομίες υποδοχής<br />
Πριν, ωστόσο, υπεισέλθουμε <strong>στην</strong> αποτίμηση των συνεπειών <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού<br />
φαινομένου, σκόπιμη είναι η αναφορά στη σχέση <strong>του</strong>ρισμού και αναπτυγμένων<br />
ή αναπτυσσόμενων χωρών. Στο ερώτημα μάλιστα αν η οικονομική εξέλιξη<br />
επιφέρει <strong>του</strong>ριστική ανάπτυξη ή η <strong>του</strong>ριστική ανάπτυξη οδηγεί σε <strong>του</strong>ριστική<br />
εξέλιξη, οφείλει κανείς να παρατηρήσει ότι κατά <strong>του</strong>ς Chien –Chiang και<br />
Chun-Ping σε δείγμα μεταξύ χωρών μελών <strong>του</strong> ΟΟΣΕ και μη, διαπιστώθηκε μακροπρόθεσμα<br />
η μονόδρομη σχέση μεταξύ <strong>του</strong>ρισμού-οικονομικής εξέλιξης για<br />
τις πρώτες, ενώ αμφίδρομη αποδείχτηκε για τις χώρες εκτός ΟΟΣΕ, παρατηρώντας<br />
μάλιστα για τις τελευταίες τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή της <strong>του</strong>ριστικής<br />
εξέλιξης στο ΑΕΠ. 7<br />
Συναλλαγματοφόρος δραστηριότητα / Ισοζύγιο πληρωμών<br />
Παρά τον ασταθή και αβέβαιο χαρακτήρα <strong>του</strong> ως παράγοντα εισροής ξένου<br />
συναλλάγματος, πρόκειται μάλλον για σταθεροποιητικό παρά για αποσταθεροποιητικό<br />
παράγοντα <strong>του</strong> Ισοζυγίου Πληρωμών για τα περισσότερα μέλη της ΕΕ,<br />
όπως και κατά κύριο λόγο για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Κατά τη Sinclair 8 , ο<br />
<strong>του</strong>ρισμός <strong>στην</strong> Κένυα έρχεται να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό εξαγωγικό<br />
τομέα αγαθών, όπως ο καφές και το τσάι. Αποτελεί τον δεύτερο συλλαγματοφόρο<br />
τομέα <strong>στην</strong> Γκάμπια κατά τον Dieke 9 , ενώ, όπως εκτίθεται και στη συνέχεια,<br />
σημαντικός είναι ο ρόλος <strong>του</strong> σε ασιατικές χώρες, όπως <strong>στην</strong> Ταϊλάνδη και<br />
την Ινδονησία, όπου η εισροή ξένου συναλλάγματος ενεθάρρυνε την εισαγωγή<br />
κύριων αγαθών κατά την περίοδο εκβιομηχάνισης. 10<br />
Για την ελληνική πραγματικότητα, η διατηρούμενη ελλειμματικότητα <strong>του</strong><br />
εμπορικού ισοζυγίου καλύφθηκε στο παρελθόν και καλύπτεται μέχρι και σήμερα<br />
από το ισοζύγιο αδήλων συναλλαγών, όπου ο <strong>του</strong>ρισμός καταγράφεται ως οικονομική<br />
δραστηριότητα. Για το διάστημα άλλωστε της εικοσαετίας μεταξύ<br />
7<br />
L. Chien –Chiang C. Chun-Ping, “Tourism Development and Economic Growth A Closer Look at Panels.<br />
Tourism Management, Vol. 29, 2008, pp.180-92.<br />
8<br />
T. Sinclair, “The Tourism Industry and Foreign Exchange Leakages in a Developing Country” in M.T.Sinclair<br />
- M.J.Stabler (eds) The Tourism Industry: An International Analysis, Wallingford: CAB International, 1991.<br />
9<br />
P.U.C Dieke, “ Tourism in The Gambia: Some Issues in Development Policy”. World Development, Vol.21,<br />
No.2, 1993, pp. 277-89.<br />
10<br />
J.S Delos Santos - E.M. Ortiz - E. Huang - F.Secretario, “Philippines” in E.A.Pye - T.-B.Lin (eds) Tourism<br />
in Asia: The Economic Impact, Singapore: Singapore University Press, 1983.
182 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Ο <strong>του</strong>ρισμός σήμερα 1980–2002 προκύπτει σταθερό πλεόνασμα <strong>του</strong> ισοζυγίου<br />
αδήλων συναλλαγών (άδηλοι πόροι μεγαλύτε-<br />
συγκεντρώνει παγκόσμιο<br />
ροι των άδηλων πληρωμών) ενώ σύμφωνα με την από<br />
ενδιαφέρον κυρίως ως προς<br />
22.02.2007 εκτίμηση <strong>του</strong> Ινστιτού<strong>του</strong> Τουριστικών<br />
την επιλογή στρατηγικών<br />
Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ) για το έτος 2006 οι<br />
σχεδιασμών ικανών να συναλλαγματικές εισροές αυξήθηκαν για τη χώρα μας<br />
ανταποκριθούν στις νεότερες κατά 5.1% έναντι <strong>του</strong> 2005. 11<br />
γεωπολιτικές,<br />
Για πολλούς, ωστόσο, μελετητές, το παραπάνω μοντέλο<br />
εξέλιξης αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη και προ-<br />
κοινωνικοοικονομικές,<br />
τεχνολογικές και<br />
βληματισμό καθόσον δύναται να θέσει τις προϋποθέσεις<br />
ενός πρότυπου εξαρτημένης ανάπτυξης. Η εξέλιξη<br />
της δραστηριότητας <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού σ’ έναν προ-<br />
περιβαλλοντικές αλλαγές.<br />
ορισμό δυνατόν να επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις ακόμη και για το αναπτυξιακό<br />
<strong>του</strong> μέλλον. Όπως επισημαίνεται από τον Λαγό, κάτω από αυτές τις συνθήκες<br />
«ουσιαστικά η <strong>του</strong>ριστική ανάπτυξη αποτελεί έκφραση της ασθενικής παραγωγικής<br />
και τεχνολογικής βάσης της βιομηχανίας και της αγροτικής <strong>οικονομία</strong>ς<br />
που έχει ως αποτέλεσμα την αναπαραγωγή ενός μοντέλου ανάπτυξης που αναπαράγει<br />
– στο επίπεδο των εξωτερικών συναλλαγών- τα ελλείμματα <strong>του</strong> εμπορικού<br />
ισοζυγίου». 12<br />
Αντίβαρο της ενδεχόμενης εξαρτημένης ελλειμματικής ανάπτυξης, κατά τον<br />
ίδιο, πρέπει να αποτελέσει η ενίσχυση της διασύνδεσης <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού με <strong>του</strong>ς<br />
λοιπούς κλάδους της <strong>οικονομία</strong>ς, κατόπιν στενής εποπτείας και μακρόπνοου<br />
στρατηγικού σχεδιασμού κρατικών και μη οργανωτικών φορέων, όπως θα δούμε<br />
παρακάτω.<br />
Αύξηση εσόδων κρά<strong>του</strong>ς/παρα<strong>οικονομία</strong><br />
Όπως ορθά επισημαίνεται, «η αύξηση των κυβερνητικών εσόδων μέσω <strong>του</strong><br />
<strong>του</strong>ρισμού εξαρτάται από τη φορολογική και νομική δομή κάθε χώρας». 13 Αν και<br />
για μια μερίδα μελετητών 14 , ο ρόλος της εθνικής πολιτικής σήμερα παραγκωνίζεται<br />
λόγω της ισχυρής παρουσίας πολυεθνικών φορέων και οργανισμών, η φορολόγηση<br />
<strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού ως αρωγού <strong>του</strong> δημόσιου προϋπολογισμού κρίνεται<br />
σκόπιμη λόγω της ιδιαίτερης φύσης <strong>του</strong>, δηλαδή λόγω της ιδιαίτερης εξάρτησής<br />
<strong>του</strong> από ένα καθαρό και υγιές περιβάλλον, ένα αποτελεσματικό και λει-<br />
11<br />
Επίδοση Ελληνικού Τουριστικού Τομέα κατά το 2006, Αθήνα: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων<br />
(ΙΤΕΠ), 22.2.2007.<br />
12<br />
Δ.Λαγός, <strong>Οι</strong> οικονομικές επιπτώσεις <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> περιφερειακή ανάπτυξη, Αδημοσίευτη Διδακτορική<br />
Διατριβή, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών,1996, σελ.111.<br />
13<br />
Α.Attanayake - H.M.S. Samaranayake - N.Ratnapala, “Sri Lanka” ιn E.A Pye - T.Lin, (eds) Tourism in Asia:<br />
The Economic Impact, Singapore: Singapore University Press, 1983.<br />
14<br />
S.Milne - I.Atetjevic, “Tourism Economic Development and the Lobal – Local Nexus: Theory Embracing<br />
Complexity”, Tourism Geographies, Vol. 3, No.4, 2001, pp. 369-393.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 183<br />
<strong>του</strong>ργικό δίκτυο μεταφορών και συγκοινωνιών, ένα καλά δομημένο δημόσιο σύστημα<br />
υγείας και προστασίας. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι ορισμένες χώρες ή<br />
περιοχές έχουν ήδη εισάγει μηχανισμούς κατά <strong>του</strong>ς οποίους ένα κομμάτι <strong>του</strong> προϋπολογισμού<br />
της φορολόγησης <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού προορίζεται για <strong>του</strong>ς ως άνω σκοπούς.<br />
15<br />
Παρά την έντονη φιλολογία κατά της φορολόγησης <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού 16 , o Παγκόσμιος<br />
Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) είχε ήδη αναγνωρίσει το 1998 σαράντα διαφορετικούς<br />
φόρους επιβληθέντες στον <strong>του</strong>ρισμό που μπορούν ενδεικτικά να<br />
αναλυθούν σε φόρο εισοδήματος, φόρο προστιθέμενης αξίας στα αγαθά και τις<br />
παρεχόμενες υπηρεσίες, αύξηση εμπορικών και αντικειμενικών αξιών στα ακίνητα,<br />
φορολόγηση αερολιμένων κ.λπ. Ανάμεσα σε πενήντα προορισμούς, 73%<br />
προέβησαν σε αύξηση φόρων τα τελευταία πέντε χρόνια και μόνο 13,5% μείωσαν<br />
την αντίστοιχη φορολόγηση. Ενδεικτικό της διαφορετικής φορολογικής μεταχείρισης<br />
σε διεθνή βάση είναι η σημαντική απόκλιση συντελεστών ΦΠΑ που<br />
παρατηρείται στον υποτομέα των ξενοδοχείων και κυμαίνεται από 3% στο Λουξεμβούργο<br />
έως 25% στη Δανία. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με μελέτη <strong>του</strong> <strong>Οι</strong>κονομικού<br />
Πανεπιστημίου Αθηνών, διακρίνονται σαράντα φορολογικές επιβαρύνσεις,<br />
είκοσι οκτώ εκ των οποίων καταβάλλονται άμεσα από τον <strong>του</strong>ρίστα και δώδεκα<br />
κατόπιν επιβολής στις <strong>του</strong>ριστικές επιχειρήσεις. 17<br />
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί η στενή σχέση της επελθούσας <strong>του</strong>ριστικής<br />
υπερανάπτυξης με το διαβρωτικό φαινόμενο της παρα<strong>οικονομία</strong>ς <strong>στην</strong><br />
Ελλάδα. Λόγω της ξαφνικής διόγκωσης της <strong>του</strong>ριστικής ζήτησης, η προσφορά ήρθε<br />
να ανταποκριθεί απλόχερα και σπασμωδικά χωρίς τον προηγούμενο κρατικό<br />
σχεδιασμό και απαραίτητο παρεμβατισμό με αποτέλεσμα την άναρχη δόμηση<br />
<strong>του</strong> τομέα. Στην Ελλάδα σήμερα η παρα<strong>οικονομία</strong> ανέρχεται σε ποσοστό ίσο με<br />
το 30% <strong>του</strong> ΑΕΠ ενώ ειδικά ως προς τον <strong>του</strong>ρισμό – κυρίως λόγω της παντελούς<br />
έλλειψης προληπτικής αλλά και κατασταλτικής κρατικής πολιτικής – μεγάλος<br />
αριθμός παραξενοδοχείων διαφεύγουν φορολόγησης, εποπτείας και ελέγχου από<br />
<strong>του</strong>ς αρμόδιους φορείς υποβαθμίζοντας το παρεχόμενο ελληνικό <strong>του</strong>ριστικό<br />
προϊόν. Παρ’ όλ’ αυτά δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη το κατά πόσο η ύπαρξη εκτεταμένης<br />
παραοικονομικής δραστηριότητας <strong>στην</strong> Ελλάδα λει<strong>του</strong>ργεί ανασταλτικά<br />
<strong>στην</strong> οικονομική ανάπτυξη, καθόσον πρόκειται για τη μοναδική παραοικονομική<br />
δραστηριότητα με εξαγωγικό χαρακτήρα.<br />
15<br />
R Durbarry - T. Sinclair, Tourism Taxation in the UK, Discussion Paper Series 2000/1 Christel DeHaan Tourism<br />
and Travel Research Institute University of Nottingham<br />
16<br />
Η. Hughes, “ A Tourism Tax. The Cases For and Against”, International Journal of Tourism Management,<br />
Vol. 2, 1981,pp. 22-36.<br />
17<br />
Β.Πατσουράτης, Η φορολογική επιβάρυνση <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού προϊόντος Αθήνα: <strong>Οι</strong>κονομικό Πανεπιστήμιο<br />
Αθηνών Κέντρο Έρευνας, 2000. Βλ. http://www.sete.gr/files//Ebook/TAXATION.doc
184 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Για την ελληνική<br />
πραγματικότητα, η<br />
διατηρούμενη<br />
ελλειμματικότητα <strong>του</strong><br />
εμπορικού ισοζυγίου<br />
καλύφθηκε στο παρελθόν<br />
και καλύπτεται μέχρι και<br />
σήμερα από το ισοζύγιο<br />
αδήλων συναλλαγών, όπου ο<br />
<strong>του</strong>ρισμός ως οικονομική<br />
δραστηριότητα<br />
καταγράφεται.<br />
Περιφερειακή ανάπτυξη / Δημιουργία θέσεων<br />
εργασίας<br />
Είναι πλέον αδιαμφισβήτητο ότι ο <strong>του</strong>ρισμός αναπτύσσεται<br />
σε κοινωνίες υποδοχής ευρισκόμενες σε<br />
μεταβατικό στάδιο εξέλιξης, όπου δηλαδή οι λοιποί<br />
κλάδοι της <strong>οικονομία</strong>ς τείνουν να γεράσουν πριν ακόμη<br />
ωριμάσουν. Όπως προκύπτει από μελέτη των Παυλόπουλου<br />
και Κουζέλη, κατά την κρίσιμη εικοσαετία<br />
1970 – 1991 διαπιστώνεται οικονομική περιφερειακή<br />
ανάπτυξη κυρίως εκεί όπου εντοπίζεται και <strong>του</strong>ριστική<br />
ανάπτυξη. 18 Ειδικότερα ως προς τον <strong>του</strong>ρισμό, μέχρι<br />
τα τέλη <strong>του</strong> 1990 το σύνολο των ξενοδοχειακών<br />
κλινών που βρίσκονταν <strong>στην</strong> Κρήτη και τα Δωδεκάνησα<br />
είχαν ξεπεράσει τον αριθμό των ξενοδοχείων <strong>στην</strong><br />
Αττική. Κατά τον Παυλόπουλο, ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ <strong>του</strong>ριστικής<br />
και οικονομικής ανάπτυξης για τη χώρα μας φτάνει το 95% ενώ μεταξύ <strong>του</strong>ριστικής<br />
ανάπτυξης και πληθυσμιακής εξέλιξης και ανεργίας αγγίζει το 65%. 19<br />
Στενή συνεπώς αιτιώδης σχέση υφίσταται και ως προς την αγορά εργασίας,<br />
καθόσον κατά το WTTC ο <strong>του</strong>ρισμός καλύπτει το 8.7% της παγκόσμιας αγοράς<br />
εργασίας. Στην Ελλάδα δε για το έτος 2006 αγγίζει τις 867.000 θέσεις εργασίας<br />
(άμεσες και έμμεσες) ήτοι το 20% της εγχώριας απασχόλησης. 20 Ας σημειωθεί<br />
εδώ ότι η επένδυση που χρειάζεται για τη δημιουργία μιας θέσης εργασίας,<br />
όπως έχει υπολογιστεί, είναι επτά φορές μικρότερη από ότι στη βιομηχανία,<br />
ενώ συνάμα παρέχεται η δυνατότητα να απορροφηθεί ένας μεγάλος αριθμός<br />
ανειδίκευτων ατόμων που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδύνατο να απασχοληθεί<br />
σε οποιοδήποτε άλλο τομέα της <strong>οικονομία</strong>ς. 21<br />
Λόγω των ισχνών διατομεακών διασυνδέσεων που ανά χώρα μπορεί να υπάρξουν,<br />
η σχέση <strong>του</strong>ρισμού και περιφερειακής /τοπικής ανάπτυξης κατά καιρούς<br />
αμφισβητείται. Κατά τον Crain, ο πλούτος εξακολουθεί να συγκεντρώνεται στα<br />
χέρια λίγων και ισχυρών. 22 Επιπλέον, η υψηλή εποχικότητα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού, η υπο-<br />
18<br />
Π.Γ Παυλόπουλος.- Α.Κ. Κουζέλης, Περιφερειακή ανάπτυξη της Ελλάδας και <strong>του</strong>ρισμός, Αθήνα: Ινστιτούτο<br />
Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, 1998.<br />
19<br />
Π.Γ Παυλόπουλος, Το μέγεθος και η δυναμική <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού τομέα Αθήνα: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών<br />
και Προβλέψεων, 1999.<br />
20<br />
Greece The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy, World Travel and Tourism Council,<br />
2006.<br />
21<br />
Ε. Δελιβάνη, Ο <strong>του</strong>ρισμός ως εναλλακτικός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης. Η περίπτωση της Ελλάδας. Αδημοσίευτη<br />
διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο York, 1991.<br />
22<br />
M. Crain, “Contested Territories: The Politics of Tourism Development at the Shrine of El Rocio in<br />
Southern Andalusia” in J.Boissevain (ed.) Coping with Tourists: European Reactions to Mass Tourism.<br />
Providence, R1: Berghan Books, 1996.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 185<br />
απασχόληση 23 , οι χαμηλές αμοιβές, ο ανειδίκευτος-ανεκπαίδευτος ως επί το<br />
πλείστον χαρακτήρας των προσφερόμενων θέσεων απασχόλησης, δίνουν έρεισμα<br />
για αυστηρή κριτική από πλήθος μελετητών 24 κάνοντας λόγο μεταξύ άλλων<br />
για δημιουργία ενός ιδιότυπου στρώματος <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού με έντονα παρασιτικά<br />
χαρακτηριστικά. 25<br />
Τουριστικός πολλαπλασιαστής<br />
Η οικονομική δραστηριότητα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού ενεργοποιεί μεταξύ άλλων πλήθος<br />
διάφορων έμμεσων οικονομικών. δραστηριοτήτων, όπως γεωργία, βιοτεχνία,<br />
και κατασκευές. Σύμφωνα δε με τον Διεθνή Οργανισμό Τουρισμού το έμμεσο<br />
προϊόν <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού είναι ίσης ποσότητας με το προϊόν που παράγουν<br />
οι άμεσα σχετιζόμενοι με τον κλάδο οικονομικοί φορείς. Για την Ελλάδα σχετική<br />
μελέτη καταδεικνύει ότι το ύψος <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού πολλαπλασιαστή κυμαίνεται<br />
μεταξύ 1.5 και 3.0 ανάλογα με τις υιοθετούμενες παραδοχές. 26<br />
Ο πολλαπλασιαστικός μηχανισμός απαρτίζεται από τρία μέρη:<br />
Πρώτον, οι άμεσες επιπτώσεις σε αποδέκτες όπως πχ <strong>του</strong>ριστικές. αερογραμμές,<br />
<strong>του</strong>ριστικά πρακτορεία, ξενοδοχεία, εστιατόρια κ.λπ.<br />
Δεύτερον, οι έμμεσες επιπτώσεις σ<strong>του</strong>ς ως άνω αποδέκτες καθόσον προκαλείται<br />
διαδοχική ζήτηση σε άλλες συναφείς επιχειρήσεις για την κάλυψη των αναγκών<br />
<strong>του</strong>ς. Στις αεροπορικές εταιρίες, για παράδειγμα, προκύπτει ζήτηση για<br />
αγορά πετρελαίου και έτοιμου φαγητού. <strong>Οι</strong> προμηθευτές αυτών των εταιρειών<br />
αγοράζουν με τη σειρά <strong>του</strong>ς τα αγαθά και τις υπηρεσίες. Τέλος, οι λήπτες των<br />
άμεσων και έμμεσων αποτελεσμάτων δαπανούν τα αυξημένα εισοδήματά <strong>του</strong>ς<br />
<strong>στην</strong> κατανάλωση ή σε επενδύσεις πράγμα το οποίο παράγει διαδοχικά αποτελέσματα.<br />
Από τη στιγμή λοιπόν της αρχικής δαπάνης ξεκινά ο κύκλος των διαδοχικών<br />
συναλλαγών μεταξύ των λοιπών κλάδων της <strong>οικονομία</strong>ς ως συγκοινωνούντων<br />
δοχείων σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις<br />
και κατά συνέπεια η διάχυση των <strong>του</strong>ριστικών εσόδων ενεργοποιεί κάθετες και<br />
οριζόντιες διασυνδέσεις με άλλους κλάδους της <strong>οικονομία</strong>ς συμβάλλοντας <strong>στην</strong><br />
ανάπτυξη κλάδων παραγωγής ενδιάμεσων προϊόντων. Όπως εύστοχα παρατηρείται<br />
ο Ανδριώτης, «το μέγεθος <strong>του</strong> πολλαπλασιαστή εξαρτάται από τη δυνατότητα<br />
μιας <strong>οικονομία</strong>ς να παράγει τα προϊόντα / υπηρεσίες που καταναλώνο-<br />
23<br />
R Hudson - A.Townsend, “ Tourism Employment and Policy Choices for Local Government” in P.Johnson<br />
- B.Thomas (eds), Perspectives on Tourism Policy, London: Mansell Publishing, 1992.<br />
24<br />
K Andriotis - D.R. Vaughan, “Urban Residents’ Attitudes Towards Tourism Development. The Case of<br />
Crete” Journal of Travel Research, Vol. 42, No. 2, 2003, pp.172-185.<br />
25<br />
Γ. Μ. Βενετσανοπούλου, Η κρατική συμβολή στον <strong>του</strong>ρισμό. Εναλλακτικές μορφές <strong>του</strong>ρισμού Αθήνα:<br />
INTERBOOKS, 2006.<br />
26<br />
Π.Γ. Παυλόπουλος, Το Μέγεθος και η Δυναμική <strong>του</strong> Τουριστικού Τομέα, op.cit.
186 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με<br />
μελέτη <strong>του</strong> <strong>Οι</strong>κονομικού<br />
Πανεπιστημίου Αθηνών,<br />
διακρίνονται σαράντα<br />
φορολογικές επιβαρύνσεις,<br />
είκοσι οκτώ εκ των οποίων<br />
καταβάλλονται άμεσα από<br />
τον <strong>του</strong>ρίστα και δώδεκα<br />
κατόπιν επιβολής στις<br />
<strong>του</strong>ριστικές επιχειρήσεις.<br />
νται από την <strong>του</strong>ριστική βιομηχανία…….. ο πολλαπλασιαστής<br />
είναι υψηλότερος στις ισχυρές οικονομίες<br />
αφού δημιουργούνται ισχυρότερες διασυνδέσεις <strong>του</strong><br />
<strong>του</strong>ριστικού τομέα με <strong>του</strong>ς λοιπούς κλάδους της <strong>οικονομία</strong>ς».<br />
27<br />
Τουρισμός, διαρροή συναλλάγματος και<br />
άμβλυνση <strong>του</strong>ριστικού πολλαπλασιαστή<br />
Αν και κατά τον Archer 28 η εφαρμογή <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού<br />
πολλαπλασιαστή φαίνεται να είναι μερικώς παρερμηνευμένη,<br />
εντούτοις είναι κοινά αποδεκτό ότι το μέγεθος <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού<br />
πολλαπλασιαστή εξαρτάται από τις ιδιαίτερες συνθήκες της εκάστοτε εξεταζόμενης<br />
περίπτωσης συνεκτιμώντας το μέγεθος της τοπικής <strong>οικονομία</strong>ς και κυρίως<br />
το βαθμό αλληλεξάρτησης των διατομεακών συνδέσμων. Κατά συνέπεια, η συζήτηση<br />
για την απόδοση <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού πολλαπλασιαστή τίθεται prima facie<br />
επί της βάσης <strong>του</strong> μεγέθους της <strong>οικονομία</strong>ς της εκάστοτε κοινωνίας υποδοχής.<br />
Όσο οι <strong>του</strong>ριστικές δαπάνες διεισδύουν <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong>, τόσο η γενική απόδοση<br />
της περιοχής μεγαλώνει σημειώνοντας πολλαπλασιασμό των θέσεων εργασίας<br />
αλλά και σημαντική αύξηση των ατομικών εισοδημάτων. Aυτά τα αποτελέσματα<br />
εντάσσονται στα λεγόμενα έμμεσα οφέλη της <strong>του</strong>ριστικής δραστηριότητας<br />
που ο βαθμός απόδοσής <strong>του</strong>ς εξαρτάται από το κατά πόσο οι εν ενεργεία<br />
επιχειρήσεις <strong>στην</strong> περιοχή καλύπτονται από αγαθά και υπηρεσίες. Όσο μικρότερη<br />
είναι η <strong>οικονομία</strong> τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες διάχυσης των <strong>του</strong>ριστικών<br />
εσόδων ενώ το ενδεχόμενο εισαγωγής προϊόντων για την κάλυψη της καταναλωτικής<br />
ζήτησης είναι πλέον δεδομένο.<br />
Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση οικονομιών μικρών νησιών (small<br />
island tourism economies), όπου κύριο χαρακτηριστικό <strong>του</strong>ς είναι η χαμηλή παραγωγική<br />
<strong>του</strong>ς βάση –με μικρή εγχώρια αγορά – με τον <strong>του</strong>ρισμό να παίζει κυρίαρχο<br />
ρόλο <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> <strong>του</strong>ς με το μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής στο<br />
ΑΕΠ. Όπως παρατηρείται από τον Shareef, «ένα μεγάλο ποσοστό των εσόδων από<br />
τον <strong>του</strong>ρισμό αφαιρείται από την <strong>οικονομία</strong> για τη χρηματοδότηση εισαγωγών<br />
για τις ανάγκες <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού». 29 Κατά τον ίδιο, το κρέας και τα γαλακτοκομι-<br />
27<br />
Κ. Ανδριώτης, Τουριστική ανάπτυξη και σχεδιασμός Αθήνα: Σταμούλης, 2005, σελ. 216.<br />
28<br />
B.H. Archer, “ The Value of Multipliers and Their Policy Implications”. Tourism Management, December<br />
1982, pp. 236-241.<br />
29<br />
R. Shareef, “Small Island Tourism Economies: A Bird’s Eye View” in D. Post (ed.) Proceedings of the<br />
International Conference on Modeling and Simulation, Volume 3, Socio-economic Systems, Townsville,<br />
Australia, 2003, pp. 1124-1129.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 187<br />
κά προϊόντα <strong>στην</strong> Καραϊβική -άλλωστε πλήθος ερευνών καταδεικνύει τον κίνδυνο<br />
διαρροών, όταν η <strong>του</strong>ριστική βιομηχανία στηρίζεται <strong>στην</strong> κατανάλωση εισαγόμενων<br />
ειδών διατροφής 30 - εισαγωγές κατασκευαστικών υλικών για <strong>του</strong>ριστικές<br />
εγκαταστάσεις στις Μαλδίβες αλλά και εισαγωγή εργατικού δυναμικού για απασχόληση<br />
στον τομέα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού αποδεικνύονται συντελεστές διαρροής συναλλάγματος.<br />
Πέραν, ωστόσο, <strong>του</strong> μεγέθους της <strong>οικονομία</strong>ς της κοινωνίας υποδοχής, πολλοί<br />
είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η διαρροή χρήματος συνεπικουρείται<br />
από τη λει<strong>του</strong>ργία μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων που τείνουν να κυριαρχήσουν<br />
στον κλάδο της <strong>του</strong>ριστικής βιομηχανίας ή της κάθετης ενοποίησης<br />
των επιχειρήσεων <strong>του</strong> κλάδου, σύμφωνα με την οποία παρέχεται από έναν μόνο<br />
προμηθευτή ολόκληρο το εύρος των υπηρεσιών <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού πακέ<strong>του</strong><br />
(all inclusive). Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση της Ελλάδας, όπου<br />
ειδικά ως προς τον τομέα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού –παρά την ανυπαρξία επίσημων στοιχείων<br />
–δεδομένα από το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο καταδεικνύουν ότι 80%<br />
των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων είναι μικρές με λιγότερα από πενήντα δωμάτια.<br />
31 Ειδικότερα ας εξετάσουμε την τοπική <strong>οικονομία</strong> της Κρήτης, μια περιοχή<br />
σχετικά μικρής δυναμικότητας, όπου αφενός οι τομείς της γεωργίας, <strong>του</strong> εμπορίου<br />
και των μεταφορών είναι εξίσου ανεπτυγμένοι, αφετέρου στερείται βαριάς<br />
βιομηχανίας μεταφορικών μέσων και κατασκευαστικών αγαθών πχ αυτοκινήτων,<br />
τηλεοράσεων, επίπλων κ.λπ. 32 Ο Ανδριώτης, κατόπιν μελέτης που διεξήγαγε<br />
<strong>στην</strong> τοπική <strong>οικονομία</strong> της Κρήτης, διαπίστωσε ότι οι μεγάλες ξενοδοχειακές<br />
εγκαταστάσεις <strong>του</strong> νησιού τείνουν να καλύπ<strong>του</strong>ν τις ανάγκες <strong>του</strong>ς εκτός της περιοχής<br />
εκμεταλλευόμενες τις οικονομίες κλίμακας, ενώ λόγω της φύσης <strong>του</strong>ς η<br />
διοίκηση απαρτίζεται συνήθως από στελέχη αλλοδαπής καταγωγής με αποτέλεσμα<br />
τον επαναπατρισμό εισοδημάτων. 33 Αντιθέτως, το 85% των λοιπών μικρομεσαίων<br />
επιχειρήσεων στηρίζει την τοπική <strong>οικονομία</strong> αγοράζοντας φρέσκα προϊόντα<br />
της περιοχής, διατηρεί τα εισοδήματά <strong>του</strong> σ<strong>του</strong>ς κόλπους της ελληνικής<br />
<strong>οικονομία</strong>ς –λόγω <strong>του</strong> δικού <strong>του</strong>ς ιδιοκτησιακού καθεστώτος- ενώ αρνητικές<br />
σχέσεις <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού πολλαπλασιαστή διαπιστώνονται <strong>στην</strong> αγορά άλλων<br />
προϊόντων, όπως τροφίμων, επίπλων, ποτών, κατασκευαστικών υλικών κ.λπ.<br />
Φυσικά δε θα μπορούσε να παραληφθεί ως τελικός συντελεστής διαρροής συναλλάγματος<br />
η πολιτική προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων <strong>στην</strong> εκάστοτε <strong>οικονομία</strong><br />
με χαμηλά επίπεδα φορολόγησης ή ακόμη και απαλλαγής σε μια προσπάθεια<br />
30<br />
B. Taylor - J. Morison - E. Fleming, “The Economic Impact of Food Import Substitution”, The Bahamas<br />
Social and Economic Studie, Vol. 40, 1991, pp. 45-62.<br />
31<br />
Κ. Andriotis, “ European Union Support to Small and Medium Sized Tourism Enterprises –Evidence from<br />
Greece”, Tourism An International Interdisciplinary Journal,Vol.55, 2007.<br />
32<br />
K. Andriotis, Local Community Perceptions of Tourism as a Development Tool :The Island of Crete.<br />
Unpublished PhD Thesis, Bournemouth University, 2000.<br />
33<br />
K. Andriotis,” Scale of Hospitality Firms and Local Economic Development. The Case of Crete”. Tourism<br />
Management, Vol. 23, No.4, 2002, pp. 333-341.
188 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Είναι πλέον<br />
δήθεν τόνωσης και ενίσχυσης της οικονομικής <strong>του</strong>ς<br />
αδιαμφισβήτητο ότι ο ισχύος.<br />
Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως σ<strong>του</strong>ς<br />
<strong>του</strong>ρισμός αναπτύσσεται σε<br />
λεγόμενους φορολογικούς παραδείσους (tax heavens<br />
κοινωνίες υποδοχής<br />
/ OFCs) που συνήθως είναι μικρές αναπτυσσόμενες<br />
ευρισκόμενες σε μεταβατικό οικονομίες με ασθενές πλαίσιο φορολόγησης και ελέγχου.<br />
Προσφέροντας ιδιαίτερο και επιτηδευμένο φά-<br />
στάδιο εξέλιξης, όπου<br />
δηλαδή οι λοιποί κλάδοι σμα δραστηριοτήτων σε μεγάλους οικονομικούς οργανισμούς,<br />
οι φορολογικοί αυτοί παράδεισοι διαθέ-<br />
της <strong>οικονομία</strong>ς τείνουν να<br />
γεράσουν πριν ακόμη <strong>του</strong>ν χαλαρό νομοθετικό πλαίσιo, προβλέποντας σε<br />
χαμηλή ή ακόμη και σε απαλλαγή φορολόγησης με επικίνδυνα<br />
μεγάλο βαθμό τραπεζικού απορρή<strong>του</strong> και σχέ-<br />
ωριμάσουν.<br />
σεις εμπιστοσύνης. Κατά τον Roberts, ο λόγος ύπαρξης των υπεράκτιων αγορών<br />
είναι απλά επειδή διαθέ<strong>του</strong>ν μεγάλα πλαίσια ελευθερίας απ’ ότι οι λοιπές αγορές<br />
που τώρα ανταγωνίζονται. 34<br />
Τουριστικοί προορισμοί, όπως οι Μπαχάμες, το Μπαχρέιν, οι Βερμούδες, τα<br />
νησιά Cayman και άλλα συγκαταλέγονται <strong>στην</strong> κατηγορία των φορολογικών παραδείσων<br />
που παραδοσιακά εξανεμίζουν τη δυνατότητα επιβολής φορολογίας.<br />
Κατά συνέπεια, είναι αναμενόμενη η μαζική εισροή ξένων κεφαλαίων, όπως και<br />
ο μετέπειτα επαναπατρισμός κεφαλαίων νομίμως μεταμφιεσμένων πλέον, αποδίδοντας<br />
κατ’ ουσία ελάχιστα οφέλη για την <strong>οικονομία</strong> υποδοχής.<br />
Προτεινόμενες πολιτικές για αρτιότερη ανάπτυξη<br />
της τοπικής <strong>οικονομία</strong>ς<br />
Η πιθανή συνεισφορά <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> τοπική οικονομική ανάπτυξη αποτελεί<br />
αντικείμενο ιδιαίτερου επιστημονικού και πολιτικού ενδιαφέροντος. Στρατηγικές<br />
και πρωτοβουλίες στον τομέα <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού από εμπλεκόμενους φορείς<br />
(stakeholders), όπως το κράτος, μη κρατικές οργανώσεις, ιδιωτικός τομέας -δύνανται,<br />
όπως υποστηρίζεται 35 , να ενισχύσουν την τοπική κοινωνία επιφέροντας<br />
σημαντικά μακροπρόθεσμα οφέλη, ιδιαίτερα όταν η συμμετοχή <strong>του</strong>ς γίνεται σε<br />
πρώιμο ακόμη στάδιο και κατά τη λήψη των αποφάσεων. 36<br />
Ενθάρρυνση συμμετοχής τοπικής κοινωνίας<br />
Κατά τον Brohman, η ισόρροπη διανομή θετικών και αρνητικών συνεπειών<br />
34<br />
S. Roberts, “Fictious Capital, Fictious Spaces the Geography of Offshore Financial Flows” in S. Corbridge<br />
– N. Thrift - R. Martin (eds) Money, Power and Space, Oxford: Blackwell, 1994.<br />
35<br />
P.E Murphy., Tourism: A Community Approach. London: Methuen, 1985.<br />
36<br />
R Mitchell - D. Reid, “Community Integration: Island Tourism in Peru”, Annals of Tourism Research, Vol.<br />
28, 2001, pp.113–139.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 189<br />
<strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> τοπική κοινωνία με<strong>του</strong>σιώνεται με την ενεργή εμπλοκή αυτής<br />
<strong>στην</strong> εξελισσόμενη <strong>του</strong>ριστική δραστηριότητα, ώστε το μεγαλύτερο μέρος<br />
των ντόπιων να καρπώνεται των ευεργετημάτων <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού, αντί να εισπράττει<br />
αποκλειστικά το βάρος των ζημιών. 37 Η από κάτω προς τα πάνω προσέγγιση<br />
<strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού σχεδιασμού, με έμφαση <strong>στην</strong> τοπικά ελεγχόμενη ανάπτυξη,<br />
<strong>στην</strong> ελληνική πραγματικότητα <strong>του</strong>λάχιστον, αποδεικνύεται ανεδαφική,<br />
καθόσον σπάνια οι κάτοικοι συμμετέχουν <strong>στην</strong> αναπτυξιακή διαδικασία που επηρεάζει<br />
τις ζωές <strong>του</strong>ς. 38 Σε έρευνα που πραγματοποίησε <strong>στην</strong> ευρύτερη περιοχή<br />
της Κρήτης ο Ανδριώτης διαπιστώθηκε η σχεδόν ανύπαρκτη συμμετοχή της κρητικής<br />
κοινωνίας σε σχέση με τον <strong>του</strong>ριστική εξέλιξη. 39 Σε δείγματα των πόλεων<br />
Αγ. Νικόλαος, Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Χανιά παρατηρούνται σαφείς διαφοροποιήσεις<br />
λόγω ενδεχομένως στοιχειώδους ενημέρωσης και πληροφόρησης. Σε κάθε περίπτωση,<br />
ωστόσο, διαμορφώνεται ένα γενικό κλίμα δυσαρέσκειας ως προς τη συνολική<br />
αντιμετώπιση <strong>του</strong> <strong>του</strong>ριστικού φαινομένου στη μεγαλόνησο. Αν και κατά<br />
τον ίδιο, και αυτό ακόμη αποτελεί ίχνος εμπλοκής στα <strong>του</strong>ριστικά δρώμενα,<br />
το κράτος καλείται να δημιουργήσει τις απαραίτητες συνθήκες εντός των οποίων<br />
οι ντόπιοι κάτοικοι μπορούν να παίξουν ένα πιο μόνιμο ρόλο <strong>στην</strong> <strong>του</strong>ριστική<br />
εξέλιξη.<br />
Η ενίσχυση τοπικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων<br />
Συναφές με τα ανωτέρω και υπό το πρίσμα της ενδογενούς ανάπτυξης -που<br />
κατά τον Δαουτόπουλο ξεκινά από τον κοινωνικό χώρο στον οποίο πραγματοποιείται<br />
και στηρίζεται σε πόρους που προέρχονται από τον ίδιο χώρο -το κράτος<br />
καλείται να δώσει προτεραιότητα σε στρατηγικές με επίκεντρο τις μικρομεσαίες<br />
επιχειρήσεις. 40 Εδώ η ύπαρξη και ο ρόλος των τοπικών ΜΜΕ επιχειρηματιών<br />
είναι αναγκαία προϋπόθεση, ιδιαίτερα όταν, όπως εκτίθεται παραπάνω, είναι<br />
εκείνη η κατηγορία επιχειρηματιών που ενισχύει την τοπική <strong>οικονομία</strong>. Εδικοί<br />
αναπτυξιακοί νόμοι, φορολογικά κίνητρα, χαμηλά επιτόκια δανεισμού, κοινοτικά<br />
κονδύλια, ρυθμίσεις εργοδοτικές και ασφαλιστικές υπέρ της επιχειρηματικής<br />
αυτής τάξης δύνανται να τεθούν σε εφαρμογή. Η σκοπιμότητα της ανωτέρω<br />
επιλογής είναι προφανής. Η τοπικά εξαρτώμενη επιχείρηση, σχεδόν πάντα<br />
ΜΜΕ, διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον της για την τοπική ανάπτυξη καθόσον<br />
η βιωσιμότητά της αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εν γένει τοπικής<br />
βιωσιμότητας και εξέλιξης. Έρευνες άλλωστε αποδεικνύουν ότι ως βιομηχανία<br />
εντάσεως εργασίας, ο <strong>του</strong>ρισμός απαιτεί χαμηλές επενδύσεις κεφαλαίου για τη<br />
37<br />
J Brohman, “New Directions in Tourism for Third World Development.” Annals of Tourism Research, Vol.<br />
23, No.1, 1996, pp. 48-70.<br />
38<br />
C.M. Hall, Tourism Planning: Policies, Processes, Relationships. Essex: Prentice Hall, 2000.<br />
39<br />
K. Andriotis, “Residents’ Satisfaction or Dissatisfaction with Public Sector Governance. The Cretan Case”,<br />
Tourism and Hospitality Research:The Surrey Quarterly Review, Vol. 4, No.1, 2002, pp.53-68.<br />
40<br />
Γ.Α Δαουτόπουλος., Τοπική Ανάπτυξη, Αθήνα: Παπασωτηρίου, 1997.
190 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Η οικονομική<br />
δημιουργία θέσεων εργασίας, τα κεφάλαια μένουν <strong>στην</strong><br />
δραστηριότητα <strong>του</strong> περιοχή και ενεργοποιείται ο <strong>του</strong>ριστικός πολλαπλασιαστής.<br />
<strong>του</strong>ρισμού ενεργοποιεί<br />
Κραυγαλέα περίπτωση καταστρατήγησης των ως<br />
μεταξύ άλλων πλήθος<br />
άνω αρχών είναι η περίπτωση <strong>του</strong> Cavo Sidero (βρετανικής<br />
ιδιοκτησίας) στη Σητεία (7.000 κλινών) όπου<br />
διάφορων έμμεσων<br />
οικονομικών.<br />
θα υπάρξουν πέντε ξενοδοχειακά συγκροτήματα, 750<br />
δραστηριοτήτων, όπως βίλες, 250 κατοικίες και 3 γήπεδα γκολφ. Αντίθετα<br />
γεωργία, βιοτεχνία και προς τις αρχές της ενδογενούς αναπτυξιακής διαδικασίας,<br />
κανείς θα πρέπει μακροπρόθεσμα να περιμένει<br />
κατασκευές.<br />
πρώτον, την εισροή ξένου εργατικού δυναμικού, δεύτερον,<br />
την εγκατάλειψη επίπονων παραδοσιακών αγροτικών δραστηριοτήτων, τρίτον,<br />
τον οικονομικό μαρασμό των ΜΜΕ που ήδη δραστηριοποιούνται, καθόσον η<br />
φέρουσα ικανότητα της περιοχής πλέον υπερκαλύπτεται, τέταρτον, τον επαναπατρισμό<br />
των κερδών και πέμπτον, την εξάντληση πηγών ενέργειας και νερού.<br />
Ενίσχυση διατομεακών συνδέσμων/<strong>του</strong>ρισμός και γεωργία<br />
Παραδεχόμενοι, ωστόσο, τη σύγχρονη τάση λει<strong>του</strong>ργίας μεγάλων ξενοδοχειακών<br />
συγκροτημάτων–ως επακόλουθο της ελεύθερης κίνησης κεφαλαίωνσκόπιμη<br />
είναι η μελέτη της σχέσης <strong>του</strong>ρισμού και τοπικής γεωργίας, δεδομένου<br />
ότι ο τομέας των τροφίμων συνιστά κατά προσέγγιση το 1/3 <strong>του</strong> συνόλου των<br />
<strong>του</strong>ριστικών δαπανών, 41 εξασφαλίζοντας κατά συνέπεια δυνατότητες ενεργοποίησης<br />
<strong>του</strong> τοπικού αγροτικού τομέα και παραγωγής εισοδήματος/εργασίας<br />
<strong>στην</strong> τοπική <strong>οικονομία</strong>. 42 Παρά την εκφρασθείσα θεωρία περί διάστασης <strong>του</strong>ρισμού<br />
και γεωργίας -λόγω αντικρουόμενων συμφερόντων (χρήση γης και νερού,<br />
απορρόφηση απασχόλησης) -πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν την αμοιβαία<br />
συνδρομή <strong>του</strong>ς. 43 Αν και κατά τον Momsen η μεταξύ των σχέση δε βελτιώνεται<br />
απαραίτητα με τον καιρό αλλά συσχετίζεται εν μέρει με γεωγραφικές και<br />
οικονομικές συνθήκες, 44 ο Milne θέτει σε προτεραιότητα τη συνήθη αναποτελεσματική<br />
επικοινωνία και ενημέρωση μεταξύ των δυο βιομηχανιών, δίνοντας<br />
έμφαση <strong>στην</strong> ανάγκη βελτίωσης. 45<br />
41<br />
F. Belisle, “Tourism and Food Production in the Caribbean” Annals of Tourism Research, Vol. 10, 1983,<br />
pp. 497-513.<br />
42<br />
D. Telfer. - G. Wall, Strengthening Backward Economic Linkages:Local Food Purchasing by Three Indonesian<br />
Hotels, Tourism Geographies, Vol. 2, No. 4, 2000, pp. 421-447.<br />
43<br />
H. Latimer, “Development Island Economies – Tourism v Agriculture”, Tourism Management, Vol. 16, 1985,<br />
pp. 32-42, L J. Cox - M. Fox - R. L.Bowen, “Does Tourism Destroy Agriculture?”, Annals of Tourism Research,<br />
Vol. 22, 1995, pp.210-213.<br />
44<br />
M. J. Henshall, Linkages Between Tourism and Agriculture: Problems for the Smaller Caribbean Economies.<br />
University of Newcastle Upon Tyne, Department of Geography, Seminar Paper Number 45, 1986.<br />
45<br />
S. Milne, “Tourism and Development in South Pacific Microstates”, Annals of Tourism Research, Vol.19,<br />
1992, pp.191–212.
<strong>Οι</strong> <strong>επιδράσεις</strong> <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong> 191<br />
Ως πιθανά αίτια ισχνών διατομεακών συνδέσμων μεταξύ <strong>του</strong>ρισμού και τοπικής<br />
γεωργίας, ο Belisle μεταξύ άλλων αναφέρει, τη διαφορά τιμής και ποιότητας<br />
εισαγόμενων και ντόπιων προϊόντων, την ελλιπή πληροφόρηση και ενημέρωση<br />
επιχειρηματιών και γεωργών, την πρόθεση των τελευταίων όπως διατηρήσουν<br />
τις παραδοσιακές καλλιέργειες και την απροθυμία <strong>του</strong>ς να αυξήσουν<br />
την παραγωγή, τον προφανή δισταγμό και των δύο μερών για πιθανή συνεργασία<br />
και τέλος την αβεβαιότητα της τελικής παροχής στο πρόσωπο των γεωργών. 46<br />
Στόχευση προτεινόμενων πολιτικών, κατά συνέπεια, πρέπει να αποτελέσει η κάλυψη<br />
των ως άνω αναγκών, με σπουδαιότερο το ρόλο της ενημέρωσης και πληροφόρησης<br />
από θεσμικούς <strong>του</strong>λάχιστον φορείς ως προς τις δυνατότητες συνεργασίας<br />
μεταξύ επιχειρηματιών και ιδιωτών αγροτών. Συμπληρωματικά, και ως αποτέλεσμα<br />
μιας ορθής ενημέρωσης, ιδιαίτερος είναι ο ρόλος της ιδιωτικής πρωτοβουλίας,<br />
καθόσον πχ ο επικεφαλής chef μπορεί, αφού πρώτα διερευνήσει τη<br />
πιθανή αξιοποίηση της τοπικής παραγωγής, να προβεί σε συμφωνίες αγοράς, παρακινώντας<br />
συνάμα <strong>του</strong>ς ντόπιους για βελτίωση ποιότητας κατόπιν συχνής επικοινωνίας<br />
και καθοδήγησης, δημιουργώντας ένα κλίμα εμπιστοσύνης με προσήκουσες<br />
τιμές και για <strong>του</strong>ς δύο. Ιδιαίτερη αξία, εν προκειμένω, έχει η κρατική<br />
υποστήριξη σε θέματα σύναψης συμφωνιών κυρίως στο πρόσωπο των αγροτών,<br />
αλλά και ως προς την εξασφάλιση των πόρων/ μέσων με απώτερο στόχο την αναβάθμιση<br />
των τοπικών γεωργικών προϊόντων, την επέκταση παραγωγών ικανών<br />
να ανταποκριθούν στις μεγαλύτερες σε ποσότητα απαιτήσεις των μεγάλων ξενοδοχειακών<br />
εγκαταστάσεων κ.ά.<br />
Εναλλακτικές μορφές <strong>του</strong>ρισμού<br />
Επικουρικά, η ιδέα <strong>του</strong> εναλλακτικού <strong>του</strong>ρισμού, ιδιαίτερα σε μέρη ξεχωριστής<br />
αρχέγονης φυσικής ομορφιάς και πολιτιστικών θησαυρών, διατηρεί συγκριτικό<br />
πλεονέκτημα ως προς την έλξη ποιοτικού <strong>του</strong>ρισμού. 47 Το σύμπλεγμα<br />
δραστηριοτήτων και πολιτιστικών στοιχείων, σε λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές,<br />
υποκινεί, όπως υποστηρίζεται, συνεργασία και ομαδικότητα μεταξύ των τοπικών<br />
και γειτνιαζόντων κοινωνιών, λει<strong>του</strong>ργώντας ως όχημα για τη δημιουργία<br />
τοπικής οικονομικής ανάπτυξης μέσω <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού. 48<br />
Μικρές ορεινές περιοχές, όπως για παράδειγμα η περιοχή των Τζουμέρκων,<br />
«ξεχασμένης» ορεινής περιοχής της Ηπείρου, με ανησυχητικά σημάδια οικονομικής<br />
και κοινωνικής εξαθλίωσης, όπως η πλειοψηφία άλλωστε των ορεινών περιοχών<br />
της Ελλάδας, με αναλλοίωτη, ωστόσο, φυσική ομορφιά και πλήθος αξιο-<br />
46<br />
F. Belisle, “Tourism and Food Production In the Caribbean”, Annals of Tourism Research, Vol. 10, 1983,<br />
pp. 497-513.<br />
47<br />
S. Wahab, Elements of State Policy on Tourism. Turin: Italgrapfica, 1974.<br />
48<br />
J.Briedenhann - E.Wickens, “Tourism Routes as a Tool for the Economic Development of Rural Areas<br />
–Vibrant Hope or Impossible Dream?”, Tourism Management, Vol. 25, 2003, pp. 71-79.
192 Αγορά Χωρίς Σύνορα<br />
Όσο οι <strong>του</strong>ριστικές δαπάνες θέατων (μοναστήρια, βυζαντινά ευρήματα, γεφύρια<br />
διεισδύουν <strong>στην</strong> <strong>οικονομία</strong>, κ.ά.) μπορεί να αποτελέσει περίπτωση εφαρμογής.<br />
Εδώ η ιδέα <strong>του</strong> εναλλακτικού <strong>του</strong>ρισμού, και ειδικότερα<br />
<strong>του</strong> αγρο<strong>του</strong>ρισμού, μοιάζει ιδανική. Σχετικά<br />
τόσο η γενική απόδοση της<br />
περιοχής μεγαλώνει<br />
πρόσφατος για τη χώρα μας, ο αγρο<strong>του</strong>ρισμός, με τον<br />
σημειώνοντας<br />
κατάλληλο κρατικό συντονισμό και την υλοποίηση απαραίτητων<br />
υποδομών, εκμεταλλευόμενος τον παρθένο<br />
πολλαπλασιασμό των<br />
θέσεων εργασίας αλλά και χαρακτήρα της περιοχής αλλά και το σύμπλεγμα δραστηριοτήτων,<br />
μπορεί να δώσει ώθηση <strong>στην</strong> τοπική οι-<br />
σημαντική αύξηση των<br />
ατομικών εισοδημάτων. κονομία. Η δημιουργία προσβάσιμων γραφείων πληροφόρησης,<br />
η ανάπτυξη αγροτικών <strong>του</strong>ριστικών διαδρομών,<br />
νέες βοηθητικές υπηρεσίες και ένα μεγάλο εύρος ευκαιριακών δραστηριοτήτων<br />
είναι κάποια από τα απαραίτητα μέσα. Έργα σύνδεσης με μεγάλες<br />
εθνικές οδούς σχεδιασμένες <strong>στην</strong> Ήπειρο και πιο συγκεκριμένα η Εγνατία οδός,<br />
η προώθηση και η παροχή πληροφοριών για την ιδιαιτερότητα της περιοχής, χρηματοδότηση<br />
προγραμμάτων LEADER και αγρο<strong>του</strong>ριστικές δραστηριότητες <strong>του</strong><br />
Περιφερειακού Επιχειρηματικού Προγράμματος της Ηπείρου (ΠΕΠ) είναι μερικά<br />
από τα πλέον απαραίτητα μέτρα.<br />
Συμπεράσματα<br />
Ο <strong>του</strong>ρισμός, όπως αναλύθηκε, αποτελεί σύνθετη οικονομική δραστηριότητα,<br />
χαρακτηριζόμενη από μεγάλη ανομοιογένεια και ιδιαιτερότητα ως προς τη<br />
φύση των συνεπειών <strong>του</strong>. Η καταγραφή των θετικών και αρνητικών συνεπειών<br />
απασχολεί έντονα τη βιβλιογραφία, ιδίως δε αποσκοπεί στον προβληματισμό<br />
των εμπλεκόμενων φορέων, αρμόδιων να χαράξουν τον <strong>του</strong>ριστικό σχεδιασμό<br />
στα πλαίσια λήψης ζωτικών αποφάσεων για την <strong>οικονομία</strong> και την κοινωνία γενικότερα.<br />
Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, ενόψει των σύγχρονων περιβαλλοντικών<br />
αλλαγών και των νέων κοινωνικοοικονομικών, γεωπολιτικών ισορροπιών<br />
<strong>στην</strong> παγκόσμια <strong>οικονομία</strong>, αντιλαμβάνεται κανείς το σημείο μηδέν που<br />
βρισκόμαστε. Οφείλουμε, συνεπώς, να προβληματιστούμε έναντι των αυξανόμενων<br />
διαρροών που σήμερα παρατηρούνται, με αναγκαία την προώθηση πολιτικών<br />
υποστηρικτικών προς την τοπική κοινωνία, καθόσον κατά τον Murphy είναι<br />
αυτή που χρησιμοποιείται ως εμπόρευμα προς πώληση, βιώνοντας πρώτη τις<br />
οποιεσδήποτε θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις <strong>του</strong> <strong>του</strong>ρισμού. 49<br />
49<br />
P.E. Murphy, “Tourism Management in Ηost Communities”, Canadian Geographer, Vol. 24, No. 1, 1980,<br />
pp. 1-2.
Change language