23.10.2014 Views

le cas du talk-show français on n'est pas couché1 - Dacoromania

le cas du talk-show français on n'est pas couché1 - Dacoromania

le cas du talk-show français on n'est pas couché1 - Dacoromania

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ALINA OPREA<br />

L’IMPOLITESSE COMME SPECTACLE: LE CAS DU<br />

TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 1<br />

„On the who<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, human beings want to be good,<br />

but not too good, and not quite all the time.”<br />

(George Orwell 2 )<br />

1. Intro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong><br />

L’analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours entretient avec la linguistique des liens divers et comp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>xes,<br />

car cette première se situe à la croisée de plusieurs disciplines, terrains<br />

d’investigati<strong>on</strong> et cadres qui, sans s’exclure mutuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment, enrichissent ses dimensi<strong>on</strong>s<br />

théorique et méthodologique. Dans la mesure où l’analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours entend<br />

décrire des én<strong>on</strong>cés n<strong>on</strong> « <strong>pas</strong> comme des phrases ou des suites de phrases mais<br />

comme des textes » (Grawitz 1990: 345) rapportés à <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>urs c<strong>on</strong>textes spécifiques,<br />

toute pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong> ora<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> ou écrite peut devenir objet d’étude; tel est <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> des corpus<br />

médiatiques, qui semb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nt être aujourd’hui des objets d’étude privilégiés de l’analyse<br />

<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours.<br />

L’analyse des corpus médiatiques en général, et des corpus télévisés en particulier,<br />

a, sans doute, fait avancer <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s sciences <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> langage apportant des éclairages<br />

tant au niveau <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>nement des phénomènes langagiers dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur usage,<br />

qu’au niveau de la faç<strong>on</strong> d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s indivi<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>struisent <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> sens social. L’ensemb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

de m<strong>on</strong> travail de recherche est ancré dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s théories de la politesse et a comme<br />

base un corpus médiatique vaste, composé de plusieurs échantill<strong>on</strong>s extraits de<br />

deux <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g> – On n’est <strong>pas</strong> couché (d<strong>on</strong>t un fragment sera analysé ici)<br />

et Tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de en par<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>. Comme il s’agit d’émissi<strong>on</strong>s télévisées qui viennent<br />

1 Remerciements: « Investing in peop<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>! Ph.D. scholarship, Project co-financed by the<br />

SECTORAL OPERATIONAL PROGRAM FOR HUMAN RESOURCES DEVELOPMENT 2007–2013<br />

Priority Axis 1. “E<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cati<strong>on</strong> and training in support for growth and development of a<br />

know<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>dge based society”<br />

Key area of interventi<strong>on</strong> 1.5: Doctoral and post-doctoral programs in support of research<br />

C<strong>on</strong>tract nr.: POSDRU/88/1.5/S/60185 – „INNOVATIVE DOCTORAL STUDIES IN A<br />

KNOWLEDGE BASED SOCIETY” Babeş-Bolyai University, Cluj-Napoca, Romania ».<br />

2 Source: http://www.bookbrowse.com/quotes/detail/index.cfm?quote_number=182 (c<strong>on</strong>sulté<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> 10/02/2013).<br />

DACOROMANIA, serie nouă, XVIII, 2013, nr. 1, Cluj-Napoca, p. 51–64


52<br />

ALINA OPREA<br />

bouscu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>r <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s normes de la civilité et de la bienséance, et qui trouvent tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur sens<br />

dans ce jeu avec <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s principes de la politesse 3 , mes analyses s<strong>on</strong>t centrées plutôt sur<br />

l’impolitesse, plus précisément sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s rô<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s différentes formes et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>nement de cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>-ci dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>texte cité.<br />

Empruntant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s « voies » de l’analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours, et plus précisément cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

des approches interacti<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s et c<strong>on</strong>versati<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s tel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s qu’el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s <strong>on</strong>t été<br />

développées par l’équipe de recherche ly<strong>on</strong>naise, je me fixe, dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> présent artic<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>,<br />

une doub<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> ambiti<strong>on</strong>: il s’agit, tout d’abord, de rendre compte <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> rapport existant<br />

entre l’impolitesse, d’une part, et la télévisi<strong>on</strong> et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, d’autre part; en guise<br />

de c<strong>on</strong>clusi<strong>on</strong>, j’essayerai de mettre en exergue quelques-uns des apports de l’étude<br />

<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> corpus médiatique dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s théories de la politesse et de l’impolitesse ainsi que<br />

dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s théories des genres (médiatiques).<br />

2. Bref aperçu théorique <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> système de la politesse<br />

2.1. Le système de la politesse<br />

Le modè<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de la politesse <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> plus c<strong>on</strong>nu est, sans doute, celui de P. Brown et<br />

St. C. Levins<strong>on</strong> (1987) qui a été, par la suite, « revisité » et enrichi par de nombreux<br />

auteurs (voir, entre autres, Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i 1992, 2010, Watts 2003,<br />

Lakoff et Ide 2005, Mills 2010…). La théorie brown<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>vins<strong>on</strong>ienne s’articu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> autour<br />

d’un doub<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>stat: d’un côté, chaque pers<strong>on</strong>ne a une « face » et un « territoire »<br />

qu’el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> souhaite protéger; de l’autre côté, la majorité des actes de langage, arguent<br />

Brown et Levins<strong>on</strong>, s<strong>on</strong>t potentiel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment menaçants pour la/<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s face(s) <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> locuteur<br />

et/ou de l’interlocuteur. C’est alors qu’intervient la politesse qui c<strong>on</strong>siste dans un<br />

« travail de figurati<strong>on</strong> » censé rendre moins b<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ssants <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s FTAs (Face Threatening<br />

Acts) tantôt à travers des stratégies de politesse « positive » 4 (actes flatteurs, remerciements,<br />

etc.) tantôt à travers des stratégies de politesse « négative » (formulati<strong>on</strong><br />

indirecte des actes de langage, atténuateurs, adoucisseurs, etc.).<br />

Outre la politesse el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>-même, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> système de la politesse comprend:<br />

(a) l’hyperpolitesse – qui c<strong>on</strong>siste dans la « pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong> d’un marqueur de politesse<br />

dans un c<strong>on</strong>texte où il est jugé carrément déplacé » (Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i 2002: 14);<br />

(b) la n<strong>on</strong>- ou l’a-politesse – généra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment comprise comme une adéquati<strong>on</strong> aux<br />

normes régissant la situati<strong>on</strong> de communicati<strong>on</strong> 5 (cf. Watts 2003); (c) enfin,<br />

l’impolitesse qui, malgré sa c<strong>on</strong>ceptualisati<strong>on</strong> en tant que c<strong>on</strong>trepartie négative de<br />

la politesse, remplit des f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>s bien plus comp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>xes qu’il ne paraît à un premier<br />

abord et présente un f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>nement divers et particulier pour chaque type<br />

d’interacti<strong>on</strong> où el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> surgit (voir infra).<br />

3 Pour une descripti<strong>on</strong> plus détaillée de ces deux <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s voir Oprea 2011 et 2012.<br />

4 Cf. Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i 1992.<br />

5 Pour une c<strong>on</strong>cepti<strong>on</strong> différente de l’a-politesse voir Oprea 2012.


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 53<br />

Nous voy<strong>on</strong>s d<strong>on</strong>c que la dichotomie classique « poli – impoli » a été, depuis<br />

l<strong>on</strong>gtemps, éliminée des théories linguistiques. De plus, il ne faut <strong>pas</strong> oublier que la<br />

politesse, aussi bien que l’impolitesse, se manifeste sous <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s formes <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s plus variées;<br />

<strong>on</strong> peut avoir des comportements avec un degré plus ou moins é<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>vé de<br />

politesse/impolitesse, des comportements neutres ou bien des comportements hybrides:<br />

polis en apparence, et impolis dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur essence (et vice versa)…<br />

L’hypothèse que je me propose d’évaluer et d’exploiter dans cet artic<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, et qui<br />

me permet justement de par<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>r de l’impolitesse comme spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> ou de<br />

l’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> 6 , c’est que, pour l’appréhensi<strong>on</strong> des noti<strong>on</strong>s de politesse et<br />

d’impolitesse (d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s limites s<strong>on</strong>t soup<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s parce que toujours dépendantes d’un<br />

écheveau de facteurs c<strong>on</strong>textuels), il faut penser au-delà des mots jugés<br />

c<strong>on</strong>venti<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment (im)polis et surtout envisager pour l’impolitesse des usages et<br />

des rô<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s spécifiques, liés au c<strong>on</strong>texte médiatique où el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est pratiquée.<br />

2.2. La noti<strong>on</strong> d’impolitesse<br />

Puisque la noti<strong>on</strong> exploitée dans cette étude est cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> d’impolitesse, je lui<br />

c<strong>on</strong>sacre une secti<strong>on</strong> à part afin de mieux la définir et cerner. L’intérêt croissant<br />

pour cette noti<strong>on</strong> dans l’analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours est relativement récent; en effet, à<br />

partir des années ’90 <strong>on</strong> observe dans ce domaine un déplacement visib<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de<br />

l’étude de la politesse vers l’impolitesse (Culpeper 1996 et 2011, Kerbrat-<br />

Orecchi<strong>on</strong>i 2010, Bousfield 2008, Bousfield & Locher 2008, Kienpointner 1997,<br />

etc. 7 ). On peut définir <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> comportement impoli comme un comportement<br />

dévalorisant (supposé intenti<strong>on</strong>nel 8 ) pour la face d’autrui, que la présence des<br />

marqueurs d’impolitesse soit atten<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>e ou inatten<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>e dans l’interacti<strong>on</strong> en cours.<br />

Comme je l’ai déjà souligné en <strong>pas</strong>sant, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>nement de l’impolitesse<br />

est différent d’un c<strong>on</strong>texte à l’autre. Si la politesse est habituel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment vue comme<br />

règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dominante, il y a cependant toute une série d’échanges où <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s de la<br />

bienséance s<strong>on</strong>t provisoirement suspen<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>es, où certaines manifestati<strong>on</strong>s de l’impolitesse<br />

s<strong>on</strong>t acceptées ou jugées adéquates à la situati<strong>on</strong>, parfois bienvenues (c’est<br />

justement <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> de l’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>) ou bien nécessaires (stratégiques) pour<br />

la réalisati<strong>on</strong> d’une finalité précise. De tel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s formes d’impolitesse <strong>on</strong>t été étudiées<br />

dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s au tribunal et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s thérapeutiques (Lakoff 1989),<br />

dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> milieu militaire (Culpeper 1996) et, oc<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g>i<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment, dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s émissi<strong>on</strong>s<br />

télévisées (Culpeper 2011). On fait d<strong>on</strong>c appel à l’impolitesse pour atteindre des<br />

6 Le syntagme « impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> » m’appartient (voir Oprea 2012).<br />

7 Toujours est-il que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s analyses de l’impolitesse dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s télévisuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s restent,<br />

sel<strong>on</strong> ma c<strong>on</strong>naissance, assez restreintes…<br />

8 Certes, il est diffici<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de savoir si un acte est intenti<strong>on</strong>nel ou n<strong>on</strong>, ou encore quel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est la<br />

véritab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> intenti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> locuteur (en outre, même si cette intenti<strong>on</strong> d’agresser n’existe <strong>pas</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> point de vue<br />

de la pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong>, un acte impoli peut toujours être interprété comme intenti<strong>on</strong>nel <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> point <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> vue de<br />

la récepti<strong>on</strong>). Compte tenu de la dimensi<strong>on</strong> de représentati<strong>on</strong> caractérisant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s échanges télévisés, nous<br />

suppos<strong>on</strong>s avoir affaire à une impolitesse intenti<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (voir Oprea 2012).


54<br />

ALINA OPREA<br />

objectifs comp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>xes, devant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>squels la politesse peut s’effacer (à titre d’exemp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>,<br />

pour Lakoff, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s attaques des faces dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s aux tribunaux s<strong>on</strong>t liées à<br />

la quête de la vérité…).<br />

Dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, l’impolitesse peut être instrumentalisée et peut viser l’obtenti<strong>on</strong><br />

de c<strong>on</strong>fessi<strong>on</strong>s inédites de la part des invités, la provocati<strong>on</strong> de ceux-ci,<br />

l’émergence d’un c<strong>on</strong>flit spectaculaire, bref el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> vise la pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong> d’un b<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>.<br />

Cette impolitesse n’est d<strong>on</strong>c <strong>pas</strong> « gratuite » mais sous-tend, dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> des <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g><str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s,<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s visées <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> télévisuel. Il y a un certain nombre d’actes généra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment<br />

vus comme impolis, tel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s questi<strong>on</strong>s plus ou moins indiscrètes, la critique<br />

littéraire, la mise en questi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours de l’autre, etc. qui <strong>on</strong>t été en quelque<br />

sorte c<strong>on</strong>venti<strong>on</strong>nalisés, ren<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>s légitimes, par et dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>trat <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> genre <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>,<br />

et qui ne s<strong>on</strong>t plus perçus comme déviants. Cependant, la légitimati<strong>on</strong> ou la<br />

ritualisati<strong>on</strong> de l’impolitesse ne rime <strong>pas</strong> toujours avec la neutralisati<strong>on</strong> de ses<br />

effets 9 (l’impolitesse neutralisée n’est <strong>pas</strong> prise au sérieux en vertu <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> fait que ses<br />

effets menaçants s<strong>on</strong>t minorés, voire annulés, par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>texte).<br />

3. L’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>: <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> de On n’est <strong>pas</strong> couché<br />

3.1. L’exploitati<strong>on</strong> de l’impolitesse au nom <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> télévisé<br />

On recourt à l’impolitesse pour une grande diversité de rais<strong>on</strong>s; la plupart <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g><br />

temps, <strong>on</strong> essaie d’exploiter sa première visée, qui est cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de menacer la face de<br />

l’autre, et parfois à des fin précises: intimidati<strong>on</strong>, obtenti<strong>on</strong>/préservati<strong>on</strong> de la positi<strong>on</strong><br />

de « dominant » ou <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>trô<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de l’échange, etc. J’ai choisi de m’arrêter pour<br />

cette étude à la f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong> de divertissement de l’impolitesse, f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong> relativement<br />

peu analysée jusqu’à présent. C’est dans cette optique que je par<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> d’impolitessespectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>,<br />

syntagme inspiré de la noti<strong>on</strong> d’« entertaining impoliteness » (d<strong>on</strong>t la<br />

tra<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong> littéra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> serait « impolitesse divertissante ») véhiculée par Culpeper<br />

(2011).<br />

Le fait que l’impolitesse est divertissante n’est point surprenant si l’<strong>on</strong> pense<br />

que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>flit en général, et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>tati<strong>on</strong>s régies par des règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s en particulier<br />

(pens<strong>on</strong>s aux sports), exploitent l’agressi<strong>on</strong> et la vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce au nom <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>.<br />

Dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> même ordre d’idées, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> divertissement et/ou <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rire, d’un côté, et l’impolitesse<br />

ou la vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce verba<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, de l’autre côté, <strong>on</strong>t toujours été associés; à titre<br />

d’exemp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, un des genres télévisuels <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> plus « agressif » est représenté, à l’heure<br />

actuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s séries télévisées de type comédie – <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s “sitcoms” –, <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> moins sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

c<strong>on</strong>tinent américain (cf. Chory 2010). À la télévisi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g>e, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s deux <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s<br />

qui <strong>on</strong>t fait l’objet de mes recherches (voir infra) associent ces deux éléments – <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

combat (certes, verbal) et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s séquences/rubriques humoristiques –; en outre, ils <strong>on</strong>t<br />

comme dénominateur commun <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> fait qu’ils se réalisent à travers une « violati<strong>on</strong> »<br />

symbolique de la face et <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> « territoire » des participants: l’humour vexatoire 10 (tel<br />

9 Voir Oprea 2012 chapitre 3 (secti<strong>on</strong> 3.2.3.).<br />

10 Pour une distincti<strong>on</strong> entre l’humour critique ou vexatoire (ex. l’ir<strong>on</strong>ie, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sar<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g>me) et<br />

l’humour ludique ou jovial voir Oprea 2012 (chapitre 1, secti<strong>on</strong> 1.1.4).


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 55<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> analysé dans cet artic<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>) se fait toujours aux dépens de quelqu’un, qu’il<br />

s’agisse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> locuteur lui-même ou de s<strong>on</strong> interlocuteur.<br />

En c<strong>on</strong>séquence, l’impolitesse a été ainsi « ritualisée » ou c<strong>on</strong>venti<strong>on</strong>nalisée,<br />

et intégrée dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>trat de communicati<strong>on</strong> régissant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s des deux<br />

<str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s. Cette forme de ritualisati<strong>on</strong> et d’exploitati<strong>on</strong> de l’impolitesse nous<br />

rappel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> un des « ancêtres » de ce type de spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>: <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s carnavals – moments de<br />

« fête » où <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s hiérarchies, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s distances socia<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s et la déférence c<strong>on</strong>sacrée<br />

habituel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment aux élites étaient abolies, et où <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s gens « se laissaient al<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>r aux<br />

extravagances <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s plus inatten<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>es » (Sim<strong>on</strong> 2010: 205). Les <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s peuvent<br />

être vus, à ce titre, comme un m<strong>on</strong>de « à l’envers » qui offre aux interlocuteurs un<br />

cadre, bien délimité dans l’espace (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> plateau de télévisi<strong>on</strong>) et dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> temps (la<br />

<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>rée de diffusi<strong>on</strong> des émissi<strong>on</strong>s), où règnent <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rire et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>. Comme je vais<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>trer plus loin, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s menaces des faces qui s<strong>on</strong>t tolérées dans ces programmes<br />

télévisés et qui restent en deçà <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> seuil d’acceptabilité, comportent une mise en<br />

scène particulière, preuve de <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur intricati<strong>on</strong> évidente au rire et au divertissement.<br />

3.2. On n’est <strong>pas</strong> couché<br />

On n’est <strong>pas</strong> couché (France 2), encore diffusée à l’heure actuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, semb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> être<br />

l’émissi<strong>on</strong> qui a la plus grande l<strong>on</strong>gévité dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> paysage audiovisuel <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g>. Le<br />

<str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> a débuté en 2006 étant animé par Laurent Ruquier. Les titres, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s intervenants,<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s différentes rubriques, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s heures de diffusi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> <strong>on</strong>t largement<br />

varié; cependant, la formu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s visées de l’émissi<strong>on</strong> s<strong>on</strong>t restées quasiment <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

mêmes. Le format est <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> suivant: l’animateur Laurent Ruquier et ses chr<strong>on</strong>iqueurs<br />

reçoivent, chaque samedi soir, cinq invités qui f<strong>on</strong>t l’actualité de la semaine: une<br />

pers<strong>on</strong>nalité politique et quatre autres pers<strong>on</strong>nalités appartenant soit aux « élites »<br />

(intel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ctuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s, médiatiques, etc.), soit au m<strong>on</strong>de <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (comédiens, chanteurs,<br />

sportifs, etc.).<br />

On n’est <strong>pas</strong> couché est un <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> 11 , genre venu <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de angloph<strong>on</strong>e qui<br />

recouvrirait un spectre assez large d’émissi<strong>on</strong>s télévisés, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> terme étant échangeab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>,<br />

pour certains 12 , avec celui de débat ou d’émissi<strong>on</strong> de divertissement 13 . En<br />

dépit de cette variati<strong>on</strong> terminologique, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s analystes se mettent d’accord sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> fait<br />

qu’il s’agit bel et bien d’un genre exclusivement f<strong>on</strong>dé sur la paro<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> et sur la<br />

valorisati<strong>on</strong> de la face des invités. Dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> naît d<strong>on</strong>c d’une<br />

paro<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> qui est dramatisée, mise en scène, à travers l’implémentati<strong>on</strong> des dispositifs<br />

propres à chaque émissi<strong>on</strong>.<br />

Le <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> est vu aussi comme un avatar <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> débat ou sa versi<strong>on</strong> « délibérément<br />

caricatura<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> » (Van S<strong>on</strong> 2000: 197), la principa<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> différence entre <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s deux<br />

11 Pour une analyse plus détaillée <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g> voir Oprea 2011.<br />

12 Dans une de ses premières études sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, Charaudeau (1995: 108) soutient que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

« débat médiatique » est un genre et que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> « <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> » c<strong>on</strong>stitue un de ses sous-genres ou de ses<br />

« variantes », à l’instar <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> débat « culturel » ou <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> débat de « société ».<br />

13 Sur la « toi<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> », On n’est <strong>pas</strong> couché est qualifiée tantôt d’émissi<strong>on</strong> de divertissement, tantôt<br />

de <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>.


56<br />

ALINA OPREA<br />

étant la prédominance de la « caricature » dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> premier type de programme, et<br />

l’absence quasiment tota<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>-ci dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sec<strong>on</strong>d. La visi<strong>on</strong> de Van S<strong>on</strong> me<br />

semb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> extrêmement pertinente puisqu’el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rend compte de plusieurs caractéristiques<br />

de l’émissi<strong>on</strong> On n’est <strong>pas</strong> couché:<br />

● <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> côté caricatural suggère <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> fait qu’il s’agit d’un genre qui s’écarte délibérément<br />

de la norme (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> débat) et qui se f<strong>on</strong>de sur l’idée même de transgressi<strong>on</strong><br />

─ transgressi<strong>on</strong> des fr<strong>on</strong>tières entre différents genres et sous-genres médiatiques,<br />

entre <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s identités des protag<strong>on</strong>istes, entre la politesse et l’impolitesse…<br />

● l’idée de « caricature » implique <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> recours à certains procédés discursifs a<br />

priori impolis ─ ir<strong>on</strong>ie mordante, sar<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g>me, rail<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>rie, etc.;<br />

● enfin, il s’ensuit que « la spectacularisati<strong>on</strong> se fait au détriment de l’échange »<br />

(ibid.). L’exigence de captati<strong>on</strong> et de sé<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>cti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> public <strong>pas</strong>se par l’emploi de<br />

pratiques discursives <strong>pas</strong> « trop » polies, une « part de rudesse [étant] inhérente à<br />

tout spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> » (cf. Debord 1992: 41, apud Van S<strong>on</strong>, ibid.).<br />

Nous voy<strong>on</strong>s d<strong>on</strong>c que la politesse ne va <strong>pas</strong> vraiment de pair avec <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s finalités<br />

de On n’est <strong>pas</strong> couché où l’impolitesse est visib<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment exploitée au nom <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g><br />

divertissement. Dans cette perspective, tous <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s participants doivent se m<strong>on</strong>trer « un<br />

peu » impolis: ainsi assiste-t-<strong>on</strong> à un animateur parfois caustique ou « venimeux » 14 , à<br />

deux chr<strong>on</strong>iqueurs (Eric Zemmour et Eric Naul<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>au dans l’extrait analysé) d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

sty<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> agressif de questi<strong>on</strong>nement <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur a valu la réputati<strong>on</strong> d’intervenants « terrib<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s »<br />

ou de « bourreaux » <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> paysage audiovisuel <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g>, aussi bien qu’à des invités qui<br />

doivent s’adapter à l’univers <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>. L’émissi<strong>on</strong> animée par Laurent Ruquier<br />

s’intègre d<strong>on</strong>c dans un (sous-)genre qui se démarque des autres types de <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s<br />

<str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g> par la promoti<strong>on</strong> de l’impertinence et l’éloge de la moquerie 15 .<br />

Dans la partie qui suit j’analyserai un fragment extrait de m<strong>on</strong> corpus télévisé<br />

et j’essayerai de cerner <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>nement de l’impolitesse-« spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> » et la faç<strong>on</strong><br />

d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> locuteur qui y fait recours réussit à gagner la sympathie et l’adhési<strong>on</strong> des<br />

téléspectateurs.<br />

4. Une mise en scène spectacularisée de l’impolitesse<br />

Avant de <strong>pas</strong>ser à l’analyse proprement dite <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> d’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

choisi, il c<strong>on</strong>vient de présenter brièvement <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> cadre de l’échange. J’ai choisi de<br />

m’arrêter sur une séquence de la rubrique de chr<strong>on</strong>ique littéraire, rubrique<br />

14 Source: http://fr.answers.yahoo.com/questi<strong>on</strong>/index?qid=20070907161721AAcx8Zt (c<strong>on</strong>sulté <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

10/01/2013).<br />

15 Dans On n’est <strong>pas</strong> couché, chaque rubrique est f<strong>on</strong>dée sur des actes menaçant la face d’une<br />

pers<strong>on</strong>ne/groupe in praesentia ou in absentia: l’intro de l’animateur (composé de commentaires<br />

ir<strong>on</strong>iques et humoristiques) est suivi par un enchaînement d’interviews avec chaque invité, où <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

« meneurs de jeu » s<strong>on</strong>t plutôt <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s deux chr<strong>on</strong>iqueurs d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sty<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> d’interview particulièrement<br />

agressif est légendaire. D’autres séquences, tel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> choix des dessins satiriques et « <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> mur<br />

d’images » se prêtent aux mêmes règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> jeu. À remarquer que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> divertissement se fait d<strong>on</strong>c<br />

toujours aux dépens de quelqu’un, et la critique, afin d’être spectaculaire, doit être vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nte.


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 57<br />

spécifique de l’émissi<strong>on</strong> On n’est <strong>pas</strong> couché et comportant un scénario particulier:<br />

l’invité censé présenter s<strong>on</strong> livre/film ou sa pièce de théâtre est c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>té aux deux<br />

chr<strong>on</strong>iqueurs qui n’hésitent <strong>pas</strong> à critiquer avec viru<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce ce premier ainsi que<br />

l’œuvre promue. La critique littéraire pratiquée ici est une critique en « face-àface<br />

», d’interpellati<strong>on</strong>, qui prend souvent la forme d’un dialogue plus ou moins<br />

véhément; en vertu de cette dimensi<strong>on</strong> dialoga<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, réciproque, la vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce ou<br />

l’impolitesse des invités peut être plus faci<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment tolérée puisqu’el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est légitime.<br />

Ce qui compte, dans cette rubrique, ce s<strong>on</strong>t tant la va<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur littéraire ou artistique<br />

d’un ouvrage, que la b<strong>on</strong>ne/mauvaise performance actoriel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de l’invité: la chr<strong>on</strong>ique<br />

littéraire de On n’est <strong>pas</strong> couché reste essentiel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment dominée par la visée<br />

de spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> qui est sec<strong>on</strong>dée par une visée d’informati<strong>on</strong> 16 .<br />

Les principaux protag<strong>on</strong>istes de cet extrait s<strong>on</strong>t: un des deux chr<strong>on</strong>iqueurs (Eric<br />

Zemmour) et l’invité Patrice Lec<strong>on</strong>te. Patrice Lec<strong>on</strong>te participe à On n’est <strong>pas</strong><br />

couché en avril 2009 et y retourne en février 2010 17 . Lors de sa première interventi<strong>on</strong>,<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> réalisateur et écrivain <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g> fait la promoti<strong>on</strong> de s<strong>on</strong> roman Les femmes aux<br />

cheveux courts, tandis que, lors de la deuxième c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>tati<strong>on</strong>, il présente sa pièce de<br />

théâtre, adaptée d’après un roman qui ne lui appartient <strong>pas</strong>: Je l’aimais, d’Anna<br />

Gavalda. Ce roman est farouchement critiqué par Naul<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>au et Zemmour, tandis que la<br />

pièce de théâtre fera l’objet d’un c<strong>on</strong>flit avec ce dernier (s<strong>on</strong> « allié », Eric Naul<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>au,<br />

n’ayant <strong>pas</strong> visi<strong>on</strong>né la pièce en questi<strong>on</strong>, ne sera <strong>pas</strong> acteur dans ce sec<strong>on</strong>d c<strong>on</strong>flit).<br />

L’échantill<strong>on</strong> présenté dans cette secti<strong>on</strong> est extrait de la deuxième<br />

interventi<strong>on</strong> de Lec<strong>on</strong>te dans l’émissi<strong>on</strong> de Laurent Ruquier; l’invité affr<strong>on</strong>te avec<br />

une apparente résignati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s critiques de Zemmour, qui qualifie <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> texte choisi par<br />

l’invité de « prose indigente et grotesque » (entre autres), et la mise en scène<br />

réalisée d’ennuyante:<br />

Eric Zemmour- […] toute la pièce je me suis dit que était-il allé faire dans cette<br />

galère ↑ comment l’homme qui a aimé <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> texte SUBLIME de Ridicu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> peut-il<br />

aimer cette prose indigente et grotesque ↑<br />

Eric Zemmour- […] et ben c’est EXACTEMENT ça / je me disais ça quand j’ai<br />

écouté cette scène c’est périssant d’ennui \18<br />

16 Ce type de critique dite « sp<strong>on</strong>tanée ou journalistique » (Tudoire-Surlapierre, 2008: 44)<br />

s’oppose à cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dite « scientifique » pratiquée plutôt dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s débats culturels classiques (à l’instar<br />

d’Apostrophes) de la « paléo-télévisi<strong>on</strong> » (cf. Casetti & Odin 1990). Le mode de traitement de la<br />

littérature, dans On n’est <strong>pas</strong> couché, décou<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> mélange des genres caractérisant ce <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g><br />

(emblématique de la « néo-télévisi<strong>on</strong> »), de s<strong>on</strong> orientati<strong>on</strong> vers un traitement plus léger de l’actualité<br />

sociopolitique et artistique ainsi que de cette visée d’infotainement (divertissement et informati<strong>on</strong>).<br />

17 Pour une analyse en parallè<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> des deux c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>tati<strong>on</strong>s voir Oprea 2012.<br />

18 Les c<strong>on</strong>venti<strong>on</strong>s adoptées se basent sur cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s qui <strong>on</strong>t été proposées par Traverso (1999) et<br />

qui suivent cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> laboratoire ICAR:<br />

"(.)" = pauses intra et inter tour;


58<br />

ALINA OPREA<br />

L’attaque est d<strong>on</strong>c doub<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>: <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> chr<strong>on</strong>iqueur critique n<strong>on</strong> seu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s goûts de<br />

l’invité en matière de littérature, mais aussi ses compétences et s<strong>on</strong> ta<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nt en tant<br />

que metteur en scène. En outre, même <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s actes censés flatter la face de Lec<strong>on</strong>te<br />

perdent <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur véritab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> force et se voient doter d’une va<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur de disqualificati<strong>on</strong>:<br />

Eric Zemmour – je vais vous dire qu’il y a quand même UN intérêt dans cette pièce /<br />

Eric Zemmour – oui un intérêt qui est presque sociologique / c’est intéressant \ c’està-dire<br />

m<strong>on</strong>trer <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s comportements de deux générati<strong>on</strong>s /\ et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s réacti<strong>on</strong>s \ […]<br />

mais c’était <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> seul intérêt de cette pièce c’est ça<br />

On s’aperçoit bien que ces soi-disant compliments rabaissent plus qu’ils<br />

n’« élèvent »: l’accent mis sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> seul « intérêt de la pièce » (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> thème sociologique)<br />

fait diminuer l’apport valorisant des én<strong>on</strong>cés, transformant ceux-ci en véritab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

« cadeaux empois<strong>on</strong>nés » (cf. Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i 2005). Zemmour achève sa<br />

chr<strong>on</strong>ique sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> même t<strong>on</strong> critique:<br />

Eric Zemmour – mais parce que / vous avez rais<strong>on</strong> \ moi quand je m’ennuie j’essaie<br />

de trouver de l’intérêt à tout d<strong>on</strong>c évidemment là j’ai trouvé de l’intérêt ↓<br />

Les compliments, a priori valorisants, portent atteinte à la face de l’invité,<br />

pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>isant des effets négatifs d’impolitesse. La critique <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> chr<strong>on</strong>iqueur est systématique,<br />

véhémente et « tota<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> »: rien (ou presque rien) de cette pièce ne « trouve<br />

grâce » aux yeux d’Eric Zemmour.<br />

Après avoir accepté stoïquement <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s « coups » répétés de Zemmour, Lec<strong>on</strong>te<br />

clôt la rubrique de chr<strong>on</strong>ique littéraire avec un dernier « coup » qui va « clore <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

bec » à s<strong>on</strong> adversaire et qui lui apportera l’adhési<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> public. Victoire<br />

spectaculaire pour l’écrivain, qui réussit à mettre « hors jeu » s<strong>on</strong> agresseur, et fin<br />

inatten<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>e pour une rubrique qui avait débuté comme toutes <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s autres et qui<br />

ann<strong>on</strong>çait la défaite de l’écrivain:<br />

Patrice Lec<strong>on</strong>te – oui juste une chose \ puisque vous avez <strong>pas</strong> aimé cette histoire \ Eric /<br />

Eric au pluriel \ mais enfin Eric au singulier en l’occurrence je vais juste vous<br />

rac<strong>on</strong>ter une histoire qui va vous faire sourire sans doute / (.) c’est l’histoire <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g><br />

corbeau et <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> rossignol / vous la c<strong>on</strong>naissez ↑ c’est comme une fab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de La F<strong>on</strong>taine \<br />

c’est un petit peu ce que vous aimez ↓ un corbeau et un rossignol qui s<strong>on</strong>t dans une<br />

forêt sur une branche / (.) et chacun prétend savoir chanter <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> mieux /\ <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> corbeau fait<br />

r::: / et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rossignol ou::: /\ tous <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s deux c’est moi qui chante <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> mieux c’est moi qui<br />

chante <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> mieux \ et ils arrivent <strong>pas</strong> à se départager /\ dans la forêt il y a un petit<br />

coch<strong>on</strong> qui <strong>pas</strong>se comme ça / et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> corbeau dit ben vous al<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>z nous aider à nous<br />

départager /\ et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> coch<strong>on</strong> dit ça tombe bien / j’ai rien de spécial à foutre \ d<strong>on</strong>c il<br />

" ’ " = chute de s<strong>on</strong>;<br />

":" = all<strong>on</strong>gement d’un s<strong>on</strong>;<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s majuscu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s (ex.: "SUBLIME") = l’insistance;<br />

"/" et "\" = int<strong>on</strong>ati<strong>on</strong>s légèrement m<strong>on</strong>tante et légèrement descendante;<br />

"↑" et "↓" = m<strong>on</strong>tées fortes et chutes.


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 59<br />

s’instal<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sur une souche d’arbre / il croise ses petites jambes \ et il dit al<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>z-y / <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

corbeau r::: et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rossignol ou::: \ (.) et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> coch<strong>on</strong> réfléchit \ moi je trouve que c’est <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

corbeau qui chante <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> mieux / (.) alors évidemment <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rossignol f<strong>on</strong>d en larmes \ et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

coch<strong>on</strong> dit ben c’est normal / vous f<strong>on</strong>dez en larmes parce que vous avez per<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> /\ et<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rossignol dit n<strong>on</strong> / je ne f<strong>on</strong>ds <strong>pas</strong> en larmes parce que j’ai per<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> / je f<strong>on</strong>ds en<br />

larmes parce que j’ai été jugé par un porc /\<br />

(applaudissements forts, ovati<strong>on</strong>s et siff<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ments <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> public, rire de l’animateur)<br />

Comme nous pouv<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>stater, l’invité recourt à une mise en scène tout à<br />

fait spectaculaire pour riposter à la critique corrosive de s<strong>on</strong> intervieweur: la fab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

« <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> corbeau et <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> rossignol » entraînés dans une compétiti<strong>on</strong> de chant. Lec<strong>on</strong>te<br />

attribue au chr<strong>on</strong>iqueur, de manière indirecte, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rô<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> « coch<strong>on</strong> »; l’appréciati<strong>on</strong><br />

des ta<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nts artistiques des oiseaux réalisée par ce pers<strong>on</strong>nage est mise en cause par<br />

<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> perdant (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rossignol) auquel l’invité s’identifie, toujours de faç<strong>on</strong> implicite.<br />

L’ir<strong>on</strong>ie diffuse se mê<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> ici à la satire et à la caricature qui « imitent la réalité en la<br />

déformant et en mettant en évidence certains traits qui autrement <strong>pas</strong>seraient<br />

inaperçus » ou d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> public et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s autres actants n’étaient <strong>pas</strong>, ou étaient peu<br />

« c<strong>on</strong>scients » (Van de Gejuchte 2001: 166). Le trait souligné est exagéré, ce décalage<br />

saillant entre <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de réel (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> chr<strong>on</strong>iqueur Eric Zemmour) et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de invoqué<br />

(<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> porc comme juge suprême) pro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>isant un effet comique. Nous voy<strong>on</strong>s d<strong>on</strong>c<br />

que l’<strong>on</strong> peut offenser et être impoli sans recourir à des propos injurieux et sans<br />

tomber dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> grossier et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> brutal.<br />

La hiérarchie instaurée généra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment dans cette rubrique de chr<strong>on</strong>ique<br />

littéraire est complètement renversée: l’invité met knock-out s<strong>on</strong> interlocuteur<br />

d’une seu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> interventi<strong>on</strong> « foudroyante ». Patrice Lec<strong>on</strong>te, qui a visib<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment un<br />

ta<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nt rhétorique et excel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dans l’art de la pointe, « tue » s<strong>on</strong> agresseur sans en<br />

avoir l’air, sans recours à l’offense ou à l’impolitesse explicite. Tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sens et tout<br />

l’effet <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> coup final résident dans cette mise en scène particulière où se mê<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nt<br />

agressi<strong>on</strong> diffuse et dérisi<strong>on</strong> fine. Le vainqueur est ici celui qui a <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dernier mot, car<br />

« avoir <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dernier mot est <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> geste verbal <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> vainqueur » (Greive, 1985: 19).<br />

La victoire de Patrice Lec<strong>on</strong>te est tota<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, puisque s<strong>on</strong> « coup » final est<br />

retentissant à tous <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s niveaux de l’échange:<br />

(1) <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> niveau sémantico-pragmatique: l’« efficacité » de l’arme utilisée réside<br />

surtout dans la dissimulati<strong>on</strong> de l’agressi<strong>on</strong>. Ne <strong>pas</strong> attaquer directement permet en<br />

effet d’employer une dose de vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce plus importante, de garder <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s apparences<br />

d’un discours, sin<strong>on</strong> poli, au moins « policé »; cela autorise, enfin, à dire ce que<br />

l’<strong>on</strong> ne pourrait <strong>pas</strong> dire de faç<strong>on</strong> explicite 19 . Le début de s<strong>on</strong> interventi<strong>on</strong> (« je vais<br />

19 Si Lec<strong>on</strong>te avait simp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment lancé à Zemmour « Je ne souhaite <strong>pas</strong> rép<strong>on</strong>dre à votre critique<br />

puisque vous êtes un porc », il n’aurait certainement <strong>pas</strong> été ovati<strong>on</strong>né par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> public mais copieusement<br />

hué.


60<br />

ALINA OPREA<br />

juste vous rac<strong>on</strong>ter une histoire qui va vous faire sourire sans doute », « c’est comme<br />

une fab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de La F<strong>on</strong>taine c’est un petit peu ce que vous aimez ») ainsi que l’int<strong>on</strong>ati<strong>on</strong><br />

adoptée (t<strong>on</strong>alité calme, assez linéaire) n’ann<strong>on</strong>cent guère l’offense à venir<br />

et suggèrent plutôt la maîtrise de soi, autant de rais<strong>on</strong>s pour <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>squel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s l’attaque est<br />

encore plus agressive. Le coup est asséné sereinement, sans brutalité et avec « art ».<br />

Nous pourri<strong>on</strong>s même dire que Lec<strong>on</strong>te insulte poliment, ou <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> moins avec tact,<br />

compris comme « sens des circ<strong>on</strong>stances et de l’oc<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g>i<strong>on</strong> » (M<strong>on</strong>tand<strong>on</strong> 1997: 82).<br />

La portée de l’én<strong>on</strong>cé joue éga<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment sur l’efficacité de la riposte. Ce n’est<br />

<strong>pas</strong> une attaque qui porte sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> discours de l’adversaire, mais sur la crédibilité de<br />

celui-ci; Patrice Lec<strong>on</strong>te souligne un aspect qui n’avait <strong>pas</strong> été mis en questi<strong>on</strong><br />

auparavant: l’absence de légitimité de la critique dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> de Zemmour, ce qui<br />

lui permet de saper la crédibilité de ce dernier.<br />

(2) <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> niveau rhétorique et argumentatif: la mise en récit (ou <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> “storytelling”)<br />

a une forte f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong> argumentative – ce type de discours rapporté est diffici<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> à<br />

réfuter, puisque <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> locuteur se sert d’un discours qui n’est <strong>pas</strong> <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sien pour attaquer<br />

la face de l’autre. Ce n’est <strong>pas</strong> (que) l’invité qui blâme <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> comportement <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> chr<strong>on</strong>iqueur,<br />

mais la doxa, la sagesse populaire. Patrice Lec<strong>on</strong>te met <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> récit au service<br />

d’un doub<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> processus de représentati<strong>on</strong>:<br />

♦ un ré-aiguillage identitaire dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> de Zemmour ─ l’invité c<strong>on</strong>struit une<br />

image différente de cel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> affichée par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> co-animateur, mettant en évidence <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

comportement de ce dernier qu’il juge illégitime et n<strong>on</strong> pertinent;<br />

♦ une (re)c<strong>on</strong>structi<strong>on</strong> de s<strong>on</strong> propre éthos et une auto-valorisati<strong>on</strong>, se<br />

d<strong>on</strong>nant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rô<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> d’un pers<strong>on</strong>nage combattant, moralisateur, « redresseur de torts ».<br />

J’ai porté une attenti<strong>on</strong> particulière à la faç<strong>on</strong> d<strong>on</strong>t l’invité c<strong>on</strong>struit et met en<br />

scène avec minutie sa séquence m<strong>on</strong>ologa<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> rhéteur). À travers sa fab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, il capte<br />

entièrement l’attenti<strong>on</strong> des actants (y compris de ses opposants) et des spectateurs;<br />

sa narrati<strong>on</strong> respecte toutes <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s étapes spécifiques <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> « prototype » narratif (voir<br />

Adam 1992, 1994, etc.): situati<strong>on</strong> initia<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (la compétiti<strong>on</strong> de chant), « complicati<strong>on</strong><br />

» (la difficulté d’en désigner <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> gagnant), série d’acti<strong>on</strong>s (interventi<strong>on</strong> et<br />

arbitrage <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> porc), résoluti<strong>on</strong> (victoire remportée par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> corbeau) et situati<strong>on</strong> fina<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

(remarque fina<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> rossignol et mora<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>). Pers<strong>on</strong>ne n’ose interrompre Patrice<br />

Lec<strong>on</strong>te et tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de attend la chute; sa technique rhétorique est ainsi d’autant<br />

plus rusée que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> recours aux stratégies c<strong>on</strong>nues de défense aurait pu engendrer une<br />

interrupti<strong>on</strong> ou une riposte p<strong>on</strong>ctuel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> de la part <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> chr<strong>on</strong>iqueur.<br />

De plus, par s<strong>on</strong> élocuti<strong>on</strong> (claire, calme, fluide), ses gestes (il touche <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

bout<strong>on</strong>s de sa veste, etc., faisant mine de rac<strong>on</strong>ter une simp<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> histoire, sans aucune<br />

intenti<strong>on</strong> malveillante) et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>tours prosodiques (int<strong>on</strong>ati<strong>on</strong> qui change lorsqu’il<br />

<strong>pas</strong>se de l’interprétati<strong>on</strong> d’un pers<strong>on</strong>nage à un autre, etc.) bref, par ses ta<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nts de<br />

« c<strong>on</strong>teur », Patrice Lec<strong>on</strong>te sé<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>it s<strong>on</strong> auditoire avant <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dénouement et la mora<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> récit. Les possibilités de riposte de l’agresseur s<strong>on</strong>t ainsi limitées ─ il est mis<br />

dans une positi<strong>on</strong> où, quel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> que soit la technique de représail<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s adoptée, il y aurait


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 61<br />

des risques inhérents pour sa face: s’il c<strong>on</strong>tre-attaque, il pourrait être accusé de ne<br />

<strong>pas</strong> avoir <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> sens de l’humour, et s’il ne réagit guère, sa face est davantage<br />

dévalorisée, sel<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> proverbe « qui ne dit mot c<strong>on</strong>sent ».<br />

(3) <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> registre de la récepti<strong>on</strong> ou percepti<strong>on</strong> de l’impolitesse: comme <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

soulignait Feuerhahn (2001), la dérisi<strong>on</strong> pose la questi<strong>on</strong> de « l’altérité ». La réacti<strong>on</strong><br />

de l’auditoire est d<strong>on</strong>c essentiel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, car el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> indiquera si celui-ci adhère à la positi<strong>on</strong> de<br />

celui qui moque ou de celui qui est moqué. Le rire f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>ne ici n<strong>on</strong> seu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment<br />

comme une marque d’appréciati<strong>on</strong> de l’art de l’insulte exhibé par Lec<strong>on</strong>te, mais aussi<br />

comme un outil qui rassemb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> tous ceux qui partagent la visi<strong>on</strong> négative de l’objet de<br />

la dérisi<strong>on</strong>. Les spectateurs deviennent ainsi « complices » de l’invité; ils<br />

applaudissent et ovati<strong>on</strong>nent avec enthousiasme ce renversement hiérarchique qui<br />

paraît être sans précédent dans On n’est <strong>pas</strong> couché, car peu d’invités osent <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> faire<br />

avec tant de brio et réussissent à tenir tête à Eric Zemmour.<br />

Nous voy<strong>on</strong>s d<strong>on</strong>c que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> type d’impolitesse pratiquée ici est une impolitesse<br />

spectacularisée, mise en scène, et mise au service <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> télévisé. Les offenses et <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

insultes s<strong>on</strong>t atténuées et prennent la forme de mots d’esprit, de répliques fines et<br />

subti<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s – marques de l’art de l’éloquence et <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> sens de la repartie. Fina<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment, dans<br />

On n’est <strong>pas</strong> couché l’impolitesse, est doub<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment exploitée au nom <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>:<br />

(a) el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est destinée à divertir <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> public et c<strong>on</strong>naît, en vue de cet objectif, des stratégies<br />

et des mises en scène diverses (ir<strong>on</strong>ie, satire, humour, etc.); (b) el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est dén<strong>on</strong>ciatrice<br />

et met en questi<strong>on</strong> la légitimité <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> type de critique pratiquée dans l’émissi<strong>on</strong>.<br />

Par c<strong>on</strong>séquent, j’ai c<strong>on</strong>clu que ce ne serait <strong>pas</strong> tant l’impolitesse qui est<br />

applaudie ou huée par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> public présent sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> plateau, mais sa mise en scène<br />

particulière et spectaculaire; d’ail<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>urs, un des principaux points d’intérêt dans<br />

l’étude de l’impolitesse est justement de cerner la manière d<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s offenses s<strong>on</strong>t<br />

communiquées et reçues 20 et cela d’autant plus lorsque l’échange se dérou<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> dans<br />

« l’arène publique »…<br />

5. En guise de c<strong>on</strong>clusi<strong>on</strong>…<br />

L’analyse de la noti<strong>on</strong> d’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> appliquée au corpus télévisé<br />

choisi m’a permis de dégager quelques aspects, à m<strong>on</strong> avis, essentiels lorsque l’<strong>on</strong><br />

s’intéresse au système de la politesse et à la communicati<strong>on</strong> médiatique:<br />

(1) Plusieurs points relatifs à l’impolitesse s<strong>on</strong>t d<strong>on</strong>c à retenir. Tout d’abord,<br />

cette analyse c<strong>on</strong>firme la nécessité d’aband<strong>on</strong>ner <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s formu<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>venti<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s de<br />

politesse et d’impolitesse qui s’avèrent peu maniab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s et peu uti<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s pour l’analyse<br />

descriptive des phénomènes renc<strong>on</strong>trés dans m<strong>on</strong> corpus. Cela m’a permis de<br />

réhabiliter en quelque sorte l’impolitesse, généra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ment appréhendée négativement<br />

et c<strong>on</strong>finée au statut de dérive et d’attitude blâmab<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, et de voir au-delà de ses<br />

effets menaçants pour la face de l’autre. Certains paradigmes de l’impolitesse<br />

peuvent d<strong>on</strong>c être des éléments déc<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ncheurs de spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> et, de par ce fait,<br />

20 Pour une analyse de la récepti<strong>on</strong> dans l’extrait cité voir Oprea 2012 partie III chapitre 2.


62<br />

ALINA OPREA<br />

comporter des usages « licites » eu égard au c<strong>on</strong>texte <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> On n’est <strong>pas</strong><br />

couché. L’exigence de divertissement d<strong>on</strong>ne ainsi lieu à des mises en scène verba<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

spectacularisées: ce qui l’emporte sur tout c’est <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>flit, de la<br />

critique et l’entrechoc des avis.<br />

L’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> est intimement liée à la noti<strong>on</strong> de ritualisati<strong>on</strong> ou à la<br />

légitimati<strong>on</strong> de certaines pratiques discursives a priori jugées comme inadéquates.<br />

En effet, dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>texte <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> télévisuel, c’est souvent <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> comportement<br />

impoli qui est atten<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> et c<strong>on</strong>sidéré c<strong>on</strong>forme aux normes en vigueur et aux attentes<br />

spectatoriel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s, car <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> public veut que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s actants ne soient <strong>pas</strong> trop polis <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s uns<br />

avec <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s autres, qu’ils s’invectivent et qu’ils se malmènent.<br />

(2) L’étude de l’impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> pourrait faire avancer <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s théories des<br />

genres médiatiques, c<strong>on</strong>tribuant à la descripti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g> de type<br />

polémique comme On n’est <strong>pas</strong> couché. En effet, cette émissi<strong>on</strong> se distingue des<br />

autres types ou sous-types de <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> de par sa visée prédominante (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

à tout prix), de par <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> bou<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>versement des règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s de la politesse et de par l’exploitati<strong>on</strong><br />

de l’impolitesse au nom <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> divertissement.<br />

Dans cette optique, l’exploitati<strong>on</strong> de l’impolitesse pourrait être vue comme<br />

un facteur ayant fait évoluer <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> genre <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> et même fait émerger un nouveau<br />

(sous-)genre (On n’est <strong>pas</strong> couché, Tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de en par<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, On ne peut <strong>pas</strong> plaire à<br />

tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de, etc. 21 ) qui manifeste, comme d’autres genres (journalistiques,<br />

littéraires, médiatiques), une préférence pour la dérisi<strong>on</strong> et l’agressivité verba<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>. Le<br />

recours à l’impolitesse devient une des règ<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> jeu et, pour que <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s invités soient<br />

déclarés « b<strong>on</strong>s joueurs » ou « b<strong>on</strong>s clients », il faut parfois oublier <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s codes, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s<br />

tabous sociaux et linguistiques et faire preuve d’un peu d’impolitesse ou<br />

d’impertinence sous peine d’intro<str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g>ire une « note discordante » par rapport à l’ambiance<br />

généra<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> des <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s. En d’autres termes, pour une descripti<strong>on</strong> détaillée<br />

voire complète <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g>, la prise en compte de l’impolitesse- « spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

» me semb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>rait extrêmement pertinente.<br />

Nous voy<strong>on</strong>s d<strong>on</strong>c qu’une appréhensi<strong>on</strong> plus prof<strong>on</strong>de des phénomènes d’impolitesse<br />

dans un corpus télévisé est intéressante à deux égards au moins. D’un<br />

côté, el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> influe sur la c<strong>on</strong>ceptualisati<strong>on</strong> même des noti<strong>on</strong>s de politesse et d’impolitesse,<br />

sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ur relativité et sur la soup<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>sse de <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>urs fr<strong>on</strong>tières. De l’autre côté, el<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

enrichit la descripti<strong>on</strong> linguistique des genres – notamment des genres communicati<strong>on</strong>nels<br />

nouveaux (<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s médias oraux) –, qui est relativement récente; cela permet,<br />

en outre, de s’interroger sur <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s rapports de la télévisi<strong>on</strong> à d’autres secteurs tels la<br />

littérature ou l’art (voir l’échange analysé ici), mais aussi la politique, <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> social, etc.<br />

Ce ne s<strong>on</strong>t là que quelques-uns des nombreux apports de l’étude des corpus<br />

médiatiques à l’analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours…<br />

21 Voir Oprea 2011.


LE CAS DU TALK-SHOW FRANÇAIS ON N’EST PAS COUCHÉ 63<br />

BIBLIOGRAPHIE<br />

Adam, Jean-Michel (1992), Les textes: types et prototypes, Paris, Nathan.<br />

Adam, Jean-Michel (1994), Le texte narratif, Paris, Nathan.<br />

Bousfield, Derek (éd.) (2008), Impoliteness in Interacti<strong>on</strong>, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins<br />

B.V.<br />

Bousfield, Derek & Locher Miriam A. (éds.) (2008), Impoliteness in Language. Studies <strong>on</strong> its<br />

Interplay with Power in Theory and Practice, Berlin, New York, Mout<strong>on</strong> de Gruyter.<br />

Brown, Penelope & Levins<strong>on</strong> Stephen C. (1987), Politeness: Some universals in language usage,<br />

Cambridge, Cambridge University Press.<br />

Casetti, Francesco & Odin Roger (1990), « De la paléo- à la néo-télévisi<strong>on</strong> », in Communicati<strong>on</strong>s,<br />

n° 51, pp. 9–26.<br />

Charaudeau, Patrick (1995), « Une analyse sémio-linguistique <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours », in Langages, n° 117,<br />

pp. 96–111.<br />

Chory, Rebecca M. (2010), „Media entertainment and verbal aggressi<strong>on</strong>: c<strong>on</strong>tent, effects, and<br />

correlates”, in Avtgis Theodore A. & Rancer Andrew S. (éds.), Arguments, aggressi<strong>on</strong>, and<br />

c<strong>on</strong>flict: New directi<strong>on</strong>s in theory and research, New York, Rout<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>dge, pp. 177–197.<br />

Culpeper, J<strong>on</strong>athan (1996), „Towards an anatomy of impoliteness”, in Journal of Pragmatics, n° 25,<br />

pp. 349–367.<br />

Culpeper, J<strong>on</strong>athan (2011), Impoliteness. Using Language to Cause Offence, Cambridge, Cambridge<br />

University Press.<br />

Feuerhahn, Nelly, 2009, « La dérisi<strong>on</strong>, une vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce politiquement correcte », in Hermès, n° 29,<br />

pp. 187–196.<br />

Grawitz, Made<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ine (1990), Méthodes des sciences socia<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s, Paris, Dalloz.<br />

Greive, Arthur (1985), « Comment f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong>ne la polémique? », in Roel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nb<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ck G. (ed.), Le discours<br />

polémique, Paris/Tübingen, Jean-Michel Place/Gunter Narr Verlag, 1985, pp. 17–30.<br />

Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i, Catherine (1992), Les interacti<strong>on</strong>s verba<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s (3 tomes), Paris, Armand Colin.<br />

Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i, Catherine (2002), « Politesse en deçà des Pyrénées, impolitesse au-delà: retour<br />

sur la questi<strong>on</strong> de l’universalité de la (théorie de la) politesse », in Marges linguistiques, URL:<br />

http://www.marges-linguistiques.com (c<strong>on</strong>sulté <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> 10/01/2013).<br />

Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i, Catherine (2005), Le discours en interacti<strong>on</strong>, Paris, Armand Colin.<br />

Kerbrat-Orecchi<strong>on</strong>i, Catherine (2010), « L’impolitesse en interacti<strong>on</strong>: aperçus théoriques et étude de<br />

<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> », in Lexis Special [Impoliteness / Impolitesse], n° 2, pp. 35–60.<br />

Kienpointner, Manfred (1997), „Varieties of rudeness: Types and functi<strong>on</strong>s of impolite utterances”,<br />

in Functi<strong>on</strong>s of Language, n° 4 (2), pp. 251–287.<br />

Lakoff, Robin (1989), „The limits of politeness”, in Multilingua 8, pp. 101–129.<br />

Lakoff, Robin Tolmach & Ide Sachiko (éds.) (2005), Broadening the Horiz<strong>on</strong> of Linguistic Politeness,<br />

Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins B. V.<br />

Mills, Sara (2009), „Impoliteness in a cultural c<strong>on</strong>text”, in Journal of Pragmatics, n° 41, pp. 1047–1060.<br />

M<strong>on</strong>tand<strong>on</strong>, Alain (1997), Politesse et savoir-vivre, Paris, Anthropos.<br />

Oprea, Alina-Gabriela (2008), « Analyse de l’interacti<strong>on</strong> médiatique. Le débat télévisé Ripostes »<br />

(mémoire de Maîtrise).<br />

Oprea, Alina-Gabriela (2009), « C<strong>on</strong>flit et défi de la politesse dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s interacti<strong>on</strong>s médiatiques:<br />

Ripostes et On n’est <strong>pas</strong> couché » (mémoire de master).<br />

Oprea, Alina-Gabriela (2011), « Caractéristiques <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> télévisé <str<strong>on</strong>g>français</str<strong>on</strong>g>. Le <str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g> de „On n’est<br />

<strong>pas</strong> couché” », in Florea Ligia-Stela (éd.), Aspects de la problématique des genres dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g><br />

discours médiatique, Cluj-Napoca, Casa Cărţii de Ştiinţă, pp. 111–124.


64<br />

ALINA OPREA<br />

Oprea, Alina-Gabriela (2012), Le système de la politesse c<strong>on</strong>fr<strong>on</strong>té aux défis <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>. Politesse,<br />

impolitesse et a-politesse à l’épreuve <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> et de la vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce dans On n’est <strong>pas</strong> couché<br />

et Tout <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de en par<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (thèse soutenue <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> 30 novembre 2012).<br />

Sim<strong>on</strong>, Rachida (2010), « La carnavalisati<strong>on</strong> ou ‘<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> m<strong>on</strong>de à l’envers’: ‘Mil<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> hourras pour une<br />

gueuse’, de Mohammed Dib », in Synergies Algérie n° 10, pp. 203–215.<br />

Traverso, Vér<strong>on</strong>ique (1999), L’analyse des c<strong>on</strong>versati<strong>on</strong>s, Paris, Nathan.<br />

Tudoire-Surlapierre, Frédérique (2008), Que fait la critique?, Paris, Klincksieck.<br />

Van de Gejuchte, Isabel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> (2001), « Le pouvoir de la satire à travers un sketch de Lenny Bruce », in<br />

Hermès, n° 21, pp. 121–132.<br />

Van S<strong>on</strong>, Ludwina (2000), « Christophe Dechavanne ou la politesse de l’animateur dans <str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g><br />

<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> », in Wauthi<strong>on</strong> Michel & Sim<strong>on</strong> Anne Catherine (éds.), Politesse et idéologie.<br />

Renc<strong>on</strong>tres de pragmatique et de rhétorique c<strong>on</strong>versati<strong>on</strong>nel<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>s, Louvain, Peeters, BCILL,<br />

pp. 197–207.<br />

Watts, Richard (2003), Politeness, Cambridge, Cambridge University Press.<br />

IMPOLITENESS AS ENTERTAINMENT: THE CASE OF THE FRENCH<br />

TALK-SHOW ON N’EST PAS COUCHÉ<br />

(Abstract)<br />

One of the privi<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>ged subjects examined nowadays in discourse analysis is the media<br />

discourse, especially the te<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>visi<strong>on</strong> discourse which c<strong>on</strong>stitutes the main point of interest for the<br />

present study. The paper gives an account of the relati<strong>on</strong>ship between te<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>visi<strong>on</strong> and entertainment <strong>on</strong><br />

the <strong>on</strong>e hand, and impoliteness <strong>on</strong> the other hand, through the linguistic analysis of a fragment<br />

extracted from the French <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g> On n’est <strong>pas</strong> couché. The c<strong>on</strong>cept discussed here is that of<br />

impoliteness as entertainment, or “entertaining”-impoliteness, which describes <strong>on</strong>e of the major<br />

tendencies in the French <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>s broad<str<strong>on</strong>g>cas</str<strong>on</strong>g>ted today: namely, the exploitati<strong>on</strong> of impoliteness<br />

and/or verbal vio<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>nce for the sake of the <str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>. The paper highlights the way in which impoliteness –<br />

staged here in the form of a moralizing story – provides entertainment thus fulfilling the public’s<br />

expectati<strong>on</strong>s. Following this analysis, some of the c<strong>on</strong>tributi<strong>on</strong>s brought by the study of media<br />

discourse in (im)politeness and media genre theories will be outlined.<br />

Keywords: discourse analysis, te<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>vised discourse, <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, entertaining impoliteness,<br />

“mise en scène”.<br />

Mots-clés: analyse <str<strong>on</strong>g>du</str<strong>on</strong>g> discours, discours télévisuel, <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, impolitesse-spectac<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>, mise en<br />

scène.<br />

Cuvinte cheie: analiza discursului, discurs te<str<strong>on</strong>g>le</str<strong>on</strong>g>vizat, <str<strong>on</strong>g>talk</str<strong>on</strong>g>-<str<strong>on</strong>g>show</str<strong>on</strong>g>, impoliteţea-spectacol, punere în<br />

scenă.<br />

Centrul de Lingvistică romanică şi Analiză a discursului<br />

Universitatea „Babeş-Bolyai”<br />

Facultatea de Litere<br />

400038 Cluj-Napoca, str. Horea, 31<br />

alina_opr@hotmail.com

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!