Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
| 1 [j] hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśa ḥ dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ<br />
śrutvā kim akaron mune 2 tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ<br />
kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te traya ḥ 3 aśvatthāmna ḥ śruta ṃ karma śāpaś<br />
cānyonya kārita ḥ vṛttāntam uttara ṃ brūhi yad abhāṣata saṃjaya ḥ 4 [v] hate<br />
putraśate dīna ṃ chinnaśākham iva drumam putraśokābhisaṃtapta ṃ dhṛtarāṣṭraṃ<br />
mahīpatim 5 dhyānamūkatvam āpanna ṃ cintayā samabhiplutam abhigamya<br />
mahāprājña ḥ saṃjayo vākyam abravīt 6 ki ṃ śocasi mahārāja nāsti śoke sahāyatā<br />
akṣauhiṇyo hatāś cāṣṭau daśa caiva viśā ṃ pate nirjaneya ṃ vasumatī śūnyā<br />
saṃprati kevalā 7 nānādigbhya ḥ samāgamya nānādeśyā narādhipā ḥ sahitās tava<br />
putreṇa sarve vai nidhana ṃ gatā ḥ 8 pitṝṇā ṃ putrapautrāṇā ṃ jñātīnā ṃ suhṛdāṃ<br />
tathā gurūṇā ṃ cānupūrvyeṇa pretakāryāṇi kāraya 9 [v] tac chrutvā karuṇaṃ<br />
vākya ṃ putrapautra vadhārdita ḥ papāta bhuvi durdharṣo vātāhata iva druma ḥ 10<br />
[dh ṛ] hataputro hatāmātyo hatasarvasuhṛj jana ḥ duḥkha ṃ nūna ṃ bhaviṣ<br />
yāmi<br />
vicaran pṛthivīm imām 11 ki ṃ nu bandhuvihīnasya jīvitena mamādya vai<br />
lūnapakṣasya iva me jarā jīrṇasya pakṣiṇa ḥ 12 hṛtarājyo hatasuhṛd dhatacakṣ<br />
uś ca<br />
vai tathā na bhrājiṣye mahāprājña kṣīṇaraśmir ivāṃśumān 13 na kṛta ṃ suhṛ<br />
do<br />
vākya ṃ jāmadagnyasya jalpata ḥ nāradasya ca devarṣe ḥ kṛṣṇ<br />
advaipāyanasya ca 14<br />
sabhāmadhye tu kṛṣṇena yac chreyo 'bhihita ṃ mama ala ṃ vaireṇa te rājan putraḥ<br />
saṃgṛhyatām iti 15 tac ca vākyam akṛtvāha ṃ bhṛśa ṃ tapyāmi durmati ḥ na hi<br />
śrotāsmi bhīṣmasya dharmayukta ṃ prabhāṣ<br />
itam 16 duryodhanasya ca tathā<br />
vṛṣabhasyeva nardata ḥ duḥśāsana vadha ṃ śrutvā karṇasya ca viparyayam droṇ<br />
a<br />
sūryoparāga ṃ ca hṛdaya ṃ me vidīryate 17 na smarāmy ātmana ḥ ki ṃ cit purā<br />
saṃjaya duṣkṛtam yasyeda ṃ phalam adyeha mayā mūḍhena bhujyate 18 nūna ṃ hy<br />
apakṛta ṃ ki ṃ cin mayā pūrveṣu janmasu yena mā ṃ duḥkhabhāgeṣ<br />
u dhātā karmasu<br />
yuktavān 19 pariṇāmaś ca vayasa ḥ sarvabandhukṣayaś ca me suhṛ<br />
n mitra vināśaś ca<br />
daivayogād upāgata ḥ ko 'nyo 'sti duḥ<br />
khitataro mayā loke pumān iha 20 tan mām<br />
adyaiva paśyantu pāṇḍavā ḥ saṃśitavratam vivṛta ṃ brahmalokasya dīrgham adhvānam<br />
āsthitam 21 [v] tasya lālapyamānasya bahu śoka ṃ vicinvata ḥ śokāpahaṃ<br />
narendrasya saṃjayo vākyam abravīt 22 śoka ṃ rājan vyapanuda śrutās te veda<br />
niścayā ḥ śāstrāgamāś ca vividhā vṛddhebhyo nṛpasattama sṛ<br />
ñjaye putraśokārte yad<br />
ūcur munaya ḥ purā 23 tathā yauvanaja ṃ darpam āsthite te sute nṛ<br />
pa na tvayā<br />
suhṛdā ṃ vākya ṃ bruvatām avadhāritam svārthaś ca na kṛta ḥ kaś cil lubdhena<br />
phalagṛddhinā 24 tava duḥ<br />
śāsano mantrī rādheyaś ca durātmavān śakuniś caiva<br />
duṣṭātmā citrasenaś ca durmati ḥ śalyaś ca yena vai sarva ṃ śalya bhūta ṃ kṛtaṃ<br />
jagat 25 kuruvṛddhasya bhīṣmasya gāndhāryā vidurasya ca na kṛta ṃ vacana ṃ tena<br />
tava putreṇa bhārata 26 na dharma ḥ satkṛta ḥ kaś cin nitya ṃ yuddham iti bruvan<br />
kṣapitā ḥ kṣatriyā ḥ sarve śatrūṇā ṃ vardhita ṃ yaśa ḥ 27 madhyastho hi tvam apy<br />
āsīr na kṣama ṃ ki ṃ cid uktavān dhūr dhareṇa tvayā bhāras tulayā na samaṃ<br />
dhṛta ḥ 28 ādāv eva manuṣyeṇa vartitavya ṃ yathā kṣamam yathā nātītam artha ṃ vai<br />
paścāt tāpena yujyate 29 putragṛddhyā tvayā rājan priya ṃ tasya cikīrṣ<br />
atā<br />
paścāt tāpam ida ṃ prāpta ṃ na tva ṃ śocitum arhasi 30 madhu ya ḥ kevala ṃ dṛṣṭ<br />
vā<br />
prapāta ṃ nānupaśyati sa bhraṣṭ<br />
o madhu lobhena śocaty eva yathā bhavān 31<br />
arthān na śocan prāpnoti na śocan vindate sukham na śocañ śriyam āpnoti na<br />
śocan vindate param 32 svayam utpādayitvāgni ṃ vastreṇa pariveṣṭ<br />
ayet dahyamāno<br />
manastāpa ṃ bhajate na sa paṇḍita ḥ 33 tvayaiva sa sutenāya ṃ vākyavāyusamīritaḥ<br />
lobhājyena ca saṃsikto jvalita ḥ pārtha pāvaka ḥ 34 tasmin samiddhe patitāḥ<br />
śalabhā iva te sutā ḥ tān keśavārcir nirdagdhān na tva ṃ śocitum arhasi 35 yac<br />
cāśrupāta kalila ṃ vadana ṃ vahase nṛpa aśāstradṛṣṭam etad dhi na praśaṃ<br />
santi<br />
paṇḍitā ḥ 36 visphuliṅgā iva hy etān dahanti kila mānavān jahīhi manyu ṃ buddhyā<br />
vai dhārayātmānam ātmanā 37 evam āśvāsitas tena saṃ<br />
jayena mahātmanā viduro<br />
bhūya evāha buddhipūrva ṃ paraṃtapa |<br />
| 1 [v] tato 'mṛtasamair vākyair hlādayan puruṣarṣabham vaicitra vīryaṃ<br />
viduro yad uvāca nibodha tat 2 [vidura] uttiṣṭha rājan ki ṃ śeṣ<br />
e dhārayātmānam<br />
ātmanā sthirajaṅgama martyānā ṃ sarveṣām eṣa nirṇaya ḥ 3 sarve kṣayāntā nicayāḥ<br />
patanāntā ḥ samucchrayā ḥ saṃyogā viprayogāntā maraṇānta ṃ hi jīvitam 4 yadā<br />
śūra ṃ ca bhīru ṃ ca yama ḥ karṣati bhārata tat ki ṃ na yotsyanti hi te kṣatriyāḥ<br />
kṣatriyarṣabha 5 ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati kāla ṃ prāpya<br />
mahārāja na kaś cid ativartate 6 na cāpy etān hatān yuddhe rājañ śocitum arhasi<br />
pramāṇa ṃ yadi śāstrāṇi gatās te paramā ṃ gatim 7 sarve svādhyāyavanto hi sarve<br />
ca caritavratā ḥ sarve cābhimukhā ḥ kṣīṇ<br />
ās tatra kā paridevanā 8 adarśanād<br />
āpatitā ḥ punaś cādarśana ṃ gatā ḥ na te tava na teṣā ṃ tva ṃ tatra kā paridevanā 9
hato 'pi labhate svarga ṃ hatvā ca labhate yaśa ḥ ubhaya ṃ no bahuguṇa ṃ nāsti<br />
niṣphalatā raṇe 10 teṣā ṃ kāmadughāṁl lokān indra ḥ saṃkalpayiṣ<br />
yati<br />
indrasyātithayo hy ete bhavanti puruṣarṣabha 11 na yajñair dakṣiṇ<br />
āvadbhir na<br />
tapobhir na vidyayā svarga ṃ yānti tathā martyā yathā śūrā raṇe hatā ḥ 12 mātā<br />
pitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca saṃsāreṣ<br />
v anubhūtāni kasya te kasya vā vayam<br />
13 śokasthāna sahasrāṇi bhayasthāna śatāni ca divase divase mūḍ<br />
ham āviśanti na<br />
paṇḍitam 14 na kālasya priya ḥ kaś cin na dveṣya ḥ kurusattama na madhyasthaḥ<br />
kva cit kāla ḥ sarva ṃ kāla ḥ prakarṣati 15 anitya ṃ jīvita ṃ rūpa ṃ yauvanaṃ<br />
dravyasaṃcaya ḥ ārogya ṃ priya saṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍita ḥ 16 na<br />
jānapadika ṃ duḥkham eka ḥ śocitum arhasi apy abhāvena yujyeta tac cāsya na<br />
nivartate 17 aśocan pratikurvīta yadi paśyet parākramam bhaiṣ<br />
ajyam etad<br />
duḥkhasya yad etan nānucintayet cintyamāna ṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi vivardhate<br />
18 aniṣṭa saṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca manuṣyā mānasair duḥ<br />
khair<br />
yujyante ye 'lpabuddhaya ḥ 19 nārtho na dharmo na sukha ṃ yad etad anuśocasi na<br />
ca nāpaiti kāryārthāt trivargāc caiva bhraśyate 20 anyām anyā ṃ dhanāvasthāṃ<br />
prāpya vaiśeṣikī ṃ narā ḥ asaṃtuṣṭā ḥ pramuhyanti saṃtoṣa ṃ yānti paṇḍitā ḥ 21<br />
prajñayā mānasa ṃ duḥkha ṃ hanyāc chārīram auṣadhai ḥ etaj jñānasya sāmarthya ṃ na<br />
bālai ḥ samatām iyāt 22 śayāna ṃ cānuśayati tiṣṭhanta ṃ cānutiṣṭ<br />
hati anudhāvati<br />
dhāvanta ṃ karma pūrvakṛta ṃ naram 23 yasyā ṃ yasyām avasthāyā ṃ yat karoti<br />
śubhāśubham tasyā ṃ tasyām avasthāyā ṃ tat tat phalam upāśnute |<br />
| 1 [dh ṛ] subhāṣitair mahāprājña śoko 'ya ṃ vigato mama bhuya eva tu<br />
vākyāni śrotum icchāmi tattvata ḥ 2 aniṣṭānā ṃ ca saṃsargād iṣṭānā ṃ ca vivarjanāt<br />
katha ṃ hi mānasair duḥkhai ḥ pramucyante 'tra paṇḍitā ḥ 3 [vidura] yato yato<br />
manoduḥkhāt sukhād vāpi pramucyate tatas tata ḥ śama ṃ labdhvā sugati ṃ vindate<br />
budha ḥ 4 aśāśvatam ida ṃ sarva ṃ cintyamāna ṃ nararṣabha kadalī saṃnibho lokaḥ<br />
sāro hy asya na vidyate 5 gṛhāṇy eva hi martyānām āhur dehāni paṇḍitā ḥ kālena<br />
viniyujyante sattvam eka ṃ tu śobhanam 6 yathā jīrṇam ajīrṇa ṃ vā vastraṃ<br />
tyaktvā tu vai nara ḥ anyad rocayate vastram eva ṃ dehā ḥ śarīriṇ<br />
ām 7 vaicitra<br />
vīryavāsa ṃ hi duḥkha ṃ vāyadi vā sukham prāpnuvantīha bhūtāni svakṛ<br />
tenaiva<br />
karmaṇā 8 karmaṇā prāpyate svarga ṃ sukha ṃ duḥkha ṃ ca bhārata tato vahati taṃ<br />
bhāram avaśa ḥ svavaśo 'pi vā 9 yathā ca mṛn maya ṃ bhāṇḍa ṃ cakrārūḍhaṃ<br />
vipadyate ki ṃ cit prakiryamāṇa ṃ vā kṛtamātram athāpi vā 10 chinna ṃ vāpy<br />
avaropyantam avatīrṇam athāpi vā ārdra ṃ vāpy atha vā śuṣka ṃ pacyamānam athāpi<br />
vā 11 avatāryamāṇam āpākād uddhṛta ṃ vāpi bhārata atha vā paribhujyantam evaṃ<br />
dehā ḥ śarīriṇām 12 garbhastho vā prasūto vāpy atha vā divasāntara ḥ ardhamāsa<br />
gato vāpi māsamātragato 'pi vā 13 saṃvatsaragato vāpi dvisaṃ<br />
vatsara eva vā<br />
yauvanastho 'pi madhyastho vṛ<br />
ddho vāpi vipadyate 14 prāk karmabhis tu bhūtāni<br />
bhavanti na bhavanti ca eva ṃ sāṃ<br />
siddhike loke kimartham anutapyase 15 yathā<br />
ca salile rājan krīḍārtham anusaṃcaran unmajjec ca nimajjec ca ki ṃ cit sattvaṃ<br />
narādhipa 16 eva ṃ saṃ<br />
sāragahanād unmajjana nimajjanāt karma bhogena<br />
badhyanta ḥ kliśyante ye 'lpabuddhaya ḥ 17 ye tu prājñā ḥ sthitā ḥ satye saṃ<br />
sārānta<br />
gaveṣiṇa ḥ samāgamajñā bhūtānā ṃ te yānti paramā ṃ gatim |<br />
| 1 [dh ṛ] subhāṣitair mahāprājña śoko 'ya ṃ vigato mama bhuya eva tu<br />
vākyāni śrotum icchāmi tattvata ḥ 2 aniṣṭānā ṃ ca saṃsargād iṣṭānā ṃ ca vivarjanāt<br />
katha ṃ hi mānasair duḥkhai ḥ pramucyante 'tra paṇḍitā ḥ 3 [vidura] yato yato<br />
manoduḥkhāt sukhād vāpi pramucyate tatas tata ḥ śama ṃ labdhvā sugati ṃ vindate<br />
budha ḥ 4 aśāśvatam ida ṃ sarva ṃ cintyamāna ṃ nararṣabha kadalī saṃnibho lokaḥ<br />
sāro hy asya na vidyate 5 gṛhāṇy eva hi martyānām āhur dehāni paṇḍitā ḥ kālena<br />
viniyujyante sattvam eka ṃ tu śobhanam 6 yathā jīrṇam ajīrṇa ṃ vā vastraṃ<br />
tyaktvā tu vai nara ḥ anyad rocayate vastram eva ṃ dehā ḥ śarīriṇ<br />
ām 7 vaicitra<br />
vīryavāsa ṃ hi duḥkha ṃ vāyadi vā sukham prāpnuvantīha bhūtāni svakṛ<br />
tenaiva<br />
karmaṇā 8 karmaṇā prāpyate svarga ṃ sukha ṃ duḥkha ṃ ca bhārata tato vahati taṃ<br />
bhāram avaśa ḥ svavaśo 'pi vā 9 yathā ca mṛn maya ṃ bhāṇḍa ṃ cakrārūḍhaṃ<br />
vipadyate ki ṃ cit prakiryamāṇa ṃ vā kṛtamātram athāpi vā 10 chinna ṃ vāpy<br />
avaropyantam avatīrṇam athāpi vā ārdra ṃ vāpy atha vā śuṣka ṃ pacyamānam athāpi<br />
vā 11 avatāryamāṇam āpākād uddhṛta ṃ vāpi bhārata atha vā paribhujyantam evaṃ<br />
dehā ḥ śarīriṇām 12 garbhastho vā prasūto vāpy atha vā divasāntara ḥ ardhamāsa<br />
gato vāpi māsamātragato 'pi vā 13 saṃvatsaragato vāpi dvisaṃ<br />
vatsara eva vā
yauvanastho 'pi madhyastho vṛ<br />
ddho vāpi vipadyate 14 prāk karmabhis tu bhūtāni<br />
bhavanti na bhavanti ca eva ṃ sāṃ<br />
siddhike loke kimartham anutapyase 15 yathā<br />
ca salile rājan krīḍārtham anusaṃcaran unmajjec ca nimajjec ca ki ṃ cit sattvaṃ<br />
narādhipa 16 eva ṃ saṃ<br />
sāragahanād unmajjana nimajjanāt karma bhogena<br />
badhyanta ḥ kliśyante ye 'lpabuddhaya ḥ 17 ye tu prājñā ḥ sthitā ḥ satye saṃ<br />
sārānta<br />
gaveṣiṇa ḥ samāgamajñā bhūtānā ṃ te yānti paramā ṃ gatim |<br />
| 1 [dh ṛ] katha ṃ saṃsāragahana ṃ vijñeya ṃ vadatā ṃ vara etad icchāmy<br />
aha ṃ śrotu ṃ tattvam ākhyāhi pṛcchata ḥ 2 [vidura] janmaprabhṛti bhūtānāṃ<br />
kriyā ḥ sarvā ḥ śṛṇu prabho pūrvam eveha kalale vasate ki ṃ cid antaram 3 tataḥ<br />
sa pañcame 'tīte māse māsa ṃ prakalpayet tata ḥ sarvāṅgasaṃpūrṇ<br />
o garbho māse<br />
prajāyate 4 amedhyamadhye vasati māṃsaśoṇ<br />
italepane tatas tu vāyuvegena<br />
ūrdhvapādo hy adhaḥśirā ḥ 5 yonidvāram upāgamya bahūn kleśān samṛ<br />
cchati<br />
yonisaṃpīḍanāc caiva pūrvakarmabhir anvita ḥ 6 tasmān mukta ḥ sa saṃ<br />
sārād anyān<br />
paśyaty upadravān grahās tam upasarpanti sārameyā ivāmiṣam 7 tata ḥ prāptottare<br />
kāle vyādhayaś cāpi ta ṃ tathā upasarpanti jīvanta ṃ badhyamāna ṃ svakarmabhi ḥ 8<br />
baddham indriyapāśais ta ṃ saṅ<br />
gasvādubhir āturam vyasanāny upavartante<br />
vividhāni narādhipa badhyamānaś ca tair bhūyo naiva tṛptim upaiti sa ḥ 9 ayaṃ<br />
na budhyate tāvad yama lokam athāgatam yamadūtair vikṛṣyaṃś ca mṛtyu ṃ kālena<br />
gacchati 10 vāg ghīnasya ca yan mātram iṣṭāniṣṭa ṃ kṛta ṃ mukhe bhūya<br />
evātmanātmāna ṃ badhyamānam upekṣate 11 aho vinikṛto loko lobhena ca vaśīkṛtaḥ<br />
lobhakrodhamadonmatto nātmānam avabudhyate 12 kulīnatvena ramate duṣ<br />
kulīnān<br />
vikutsayan dhanadarpeṇa dṛ<br />
ptaś ca daridrān parikutsayan 13 mūrkhān iti parān<br />
āha nātmāna ṃ samavekṣate śikṣā ṃ kṣipati cānyeṣā ṃ nātmāna ṃ śāstum icchati 14<br />
adhruve jīvaloke 'smin yo dharmam anupālayan janmaprabhṛ<br />
ti varteta prāpnuyāt<br />
paramā ṃ gatim 15 eva ṃ sarva ṃ viditvā vai yas tattvam anuvartate sa pramokṣ<br />
āya<br />
labhate panthāna ṃ manujādhipa |<br />
| 1 [dh ṛ] yad ida ṃ dharmagahana ṃ buddhyā samanugamyate etad vistaraśaḥ<br />
sarva ṃ buddhimārga ṃ praśaṃsa me 2 [vidura] atra te vartayiṣyāmi nama ḥ kṛ<br />
tvā<br />
svaya ṃ bhuve yathā saṃsāragahana ṃ vadanti paramarṣaya ḥ 3 kaś cin mahati<br />
saṃsāre vartamāno dvija ḥ kila vana ṃ durgam anuprāpto mahat kravyādasaṃ<br />
kulam 4<br />
siṃhavyāghra gajākārair atighorair mahāśanai ḥ samantāt saṃparikṣipta ṃ mṛ<br />
tyor<br />
api bhayapradam 5 tad asya dṛṣṭvā hṛ<br />
dayam udvegam agamat param abhyucchrayaś ca<br />
romṇā ṃ vai vikriyāś ca paraṃtapa 6 sa tad vana ṃ vyanusaran vipradhāvan itas<br />
tata ḥ vīkṣamāṇo diśa ḥ sarvā ḥ śaraṇa ṃ kva bhaved iti 7 sa teṣā ṃ chidram<br />
anvicchan pradruto bhayapīḍita ḥ na ca niryāti vai dūra ṃ na ca tair viprayujyate<br />
8 athāpaśyad vana ṃ ghora ṃ samantād vāgurāvṛtam bāhubhyā ṃ saṃpariṣvaktaṃ<br />
striyā paramaghorayā 9 pañcaśīrṣa dharair nāgai ḥ śailair iva samunnataiḥ<br />
nabhaḥspṛśair mahāvṛkṣai ḥ parikṣipta ṃ mahāvanam 10 vanamadhye ca tatrābhūd<br />
udapāna ḥ samāvṛta ḥ vallībhis tṛṇachannābhir gūḍhābhir abhisaṃvṛta ḥ 11 papāta sa<br />
dvijas tatra nigūḍhe salilāśaye vilagnaś cābhavat tasmiṁl latā saṃtānasaṃkaṭ<br />
e<br />
12 panasasya yathā jāta ṃ vṛnta baddha ṃ mahāphalam sa tathā lambate tatra<br />
ūrdhvapādo hy adhaḥśirā ḥ 13 atha tatrāpi cānyo 'sya bhūyo jāta upadravaḥ<br />
kūpavīnāha velāyām apaśyata mahāgajam 14 ṣa ḍ vaktra ṃ kṛṣṇa śabala ṃ dviṣaṭ<br />
ka<br />
padacāriṇam krameṇa parisarpanta ṃ vallī vṛkṣasamāvṛ<br />
tam 15 tasya cāpi praśākhāsu<br />
vṛkṣaśākhāvalambina ḥ nānārūpā madhukarā ghorarūpā bhayāvahā ḥ āsate madhu<br />
saṃbhṛtya pūrvam eva niketajā ḥ 16 bhūyo bhūya ḥ samīhante madhūni bharatarṣ<br />
abha<br />
svādanīyāni bhūtānā ṃ na yair bālo 'pi tṛpyate 17 teṣā ṃ madhūnā ṃ bahudhā dhārā<br />
prasravate sadā tā ṃ lambamāna ḥ sa pumān dhārā ṃ pibati sarvadā na cāsya tṛṣṇ<br />
ā<br />
viratā pibamānasya saṃkaṭe 18 abhīpsati ca tā ṃ nityam atṛpta ḥ sa puna ḥ punaḥ<br />
na cāsya jīvite rājan nirveda ḥ samajāyata 19 tatraiva ca manuṣ<br />
yasya jīvitāśā<br />
pratiṣṭhitā kṛṣṇā ḥ śvetāś ca ta ṃ vṛkṣa ṃ kuṭṭayanti sma mūṣakā ḥ 20 vyālaiś ca<br />
vanadurgānte striyā ca paramograyā kūpādhastāc ca nāgena vīnāhe kuñjareṇ<br />
a ca 21<br />
vṛkṣaprapātāc ca bhaya ṃ mūṣakebhyaś ca pañcamam madhu lobhān madhukarai ḥ ṣaṣṭ<br />
ham<br />
āhur mahad bhayam 22 eva ṃ sa vasate tatra kṣipta ḥ saṃ<br />
sārasāgare na caiva<br />
jīvitāśāyā ṃ nirvedam upagacchati |
| 1 [dh ṛ] aho khalu mahad duḥkha ṃ kṛcchravāsa ṃ vasaty asau katha ṃ tasya<br />
ratis tatra tuṣṭir vā vadatā ṃ vara 2 sa deśa ḥ kva nu yatrāsau vasate<br />
dharmasaṃkaṭe katha ṃ vā sa vimucyeta naras tasmān mahābhayāt 3 etan me sarvam<br />
ācakṣva sādhu ceṣṭāmahe tathā kṛpā me mahatī jātā tasyābhyuddharaṇ<br />
ena hi 4<br />
[vidura] upamānam ida ṃ rājan mokṣavidbhir udāhṛtam sugati ṃ vindate yena<br />
paralokeṣu mānava ḥ 5 yat tad ucyati kāntāra ṃ mahat saṃsāra eva sa ḥ vanaṃ<br />
durga ṃ hi yat tv etat saṃsāragahana ṃ hi tat 6 ye ca te kathitā vyālā vyādhayas<br />
te prakīrtitā ḥ yā sā nārī bṛhat kāyā adhitiṣṭhati tatra vai tām āhus tu jarāṃ<br />
prājñā varṇarūpavināśinīm 7 yas tatra kūpo nṛpate sa tu deha ḥ śarīriṇ<br />
ām yas<br />
tatra vasate 'dhastān mahāhi ḥ kāla eva sa ḥ antaka ḥ sarvabhūtānā ṃ dehināṃ<br />
sarvahāry asau 8 kūpamadhye ca yā jātā vallī yatra sa mānava ḥ pratāne lambate<br />
sā tu jīvitāśā śarīriṇām 9 sa yas tu kūpavīnāhe ta ṃ vṛkṣa ṃ parisarpati ṣaḍ<br />
vaktra ḥ kuñjaro rājan sa tu saṃvatsara ḥ smṛta ḥ mukhāni ṛtavo māsā ḥ pādā dvādaśa<br />
kīrtitā ḥ 10 ye tu vṛkṣa ṃ nikṛntanti mūṣakā ḥ satatotthitā ḥ rātryahāni tu tāny<br />
āhur bhūtānā ṃ paricintakā ḥ ye te madhukarās tatra kāmās te parikīrtitā ḥ 11 yās<br />
tu tā bahuśo dhārā ḥ sravanti madhu nisravam tāṃ<br />
s tu kāmarasān vidyād yatra<br />
majjanti mānavā ḥ 12 eva ṃ saṃsāracakrasya parivṛtti ṃ sma ye vidu ḥ te vai<br />
saṃsāracakrasya pāśāṃś chindanti vai budhā ḥ |<br />
| 1 [dh ṛ] aho 'bhihitam ākhyāna ṃ bhavatā tattvadarśinā bhūya eva tu me<br />
harṣa ḥ śrotu ṃ vāg amṛta ṃ tava 2 [vidura] śṛṇu bhūya ḥ pravakṣ<br />
yāmi<br />
mārgasyaitasya vistaram yac chrutvā vipramucyante saṃsārebhyo vicakṣaṇā ḥ 3<br />
yathā tu puruṣo rājan dīrgham adhvānam āsthita ḥ kva cit kva cic chramāt sthātā<br />
kurute vāsam eva vā 4 eva ṃ saṃsāraparyāye garbhavāseṣ<br />
u bhārata kurvanti<br />
durbudhā vāsa ṃ mucyante tatra paṇḍitā ḥ 5 tasmād adhvānam evaitam āhuḥ<br />
śāstravido janā ḥ yat tu saṃsāragahana ṃ vanam āhur manīṣiṇa ḥ 6 so 'yaṃ<br />
lokasamāvarto martyānā ṃ bharatarṣabha carāṇā ṃ sthāvarāṇā ṃ ca gṛ<br />
dhyet tatra na<br />
paṇḍita ḥ 7 śārīrā mānasāś caiva martyānā ṃ ye tu vyādhaya ḥ pratyakṣ<br />
āś ca<br />
parokṣāś ca te vyālā ḥ kathitā budhai ḥ 8 kliśyamānāś ca tair nitya ṃ hanyamānāś<br />
ca bhārata svakarmabhir mahāvyālair nodvijanty alpabuddhaya ḥ 9 athāpi tair<br />
vimucyeta vyādhibhi ḥ puruṣo nṛpa āvṛṇoty eva ta ṃ paścāj jarā rūpavināśinī 10<br />
śabdarūparasasparśair gandhairś ca vividhair api majjamāna ṃ mahāpaṅ<br />
ke<br />
nirālambe samantata ḥ 11 saṃvatsarartavo māsā ḥ pakṣāho rātrasaṃdhayaḥ<br />
krameṇ<br />
āsya pralumpanti rūpam āyus tathaiva ca 12 ete kālasya nidhayo naitāj<br />
jānanti durbudhā ḥ atrābhilikhitāny āhu ḥ sarvabhūtāni karmaṇā 13 rathaṃ<br />
śarīra ṃ bhūtānā ṃ sattvam āhus tu sārathim indriyāṇi hayān āhu ḥ karma buddhiś<br />
ca raśmaya ḥ 14 teṣā ṃ hayānā ṃ yo vega ṃ dhāvatām anudhāvati sa tu saṃ<br />
sāracakre<br />
'smiṃ<br />
ś cakravat parivartate 15 yas tān yamayate buddhyā sa yantā na nivartate<br />
yāmyam āhū ratha ṃ hy ena ṃ muhyante yena durbudhā ḥ 16 sa caitat prāpnute rājan<br />
yat tva ṃ prāpto narādhipa rājyanāśa ṃ suhṛn nāśa ṃ suta nāśa ṃ ca bhārata 17<br />
anutarṣulam evaitad duḥkha ṃ bhavati bhārata sādhu ḥ paramaduḥkhānāṃ<br />
duḥkhabhaiṣajyam ācaret 18 na vikramo na cāpy artho na mitra ṃ na suhṛjjanaḥ<br />
tathonmocayate duḥkhād yathātmā sthirasaṃyama ḥ 19 tasmān maitra ṃ samāsthāya<br />
śīlam āpadya bhārata damas tyāgo 'pramādaś ca te trayo brahmaṇo hayā ḥ 20<br />
śīlaraśmi samāyukte sthito yo mānase rathe tyaktvā mṛtyubhaya ṃ rājan<br />
brahmaloka ṃ sa gacchati |<br />
| 1 [v] vidurasya tu tad vākya ṃ niśamya kurusattamaḥ<br />
putraśokābhisaṃtapta ḥ papāta bhuvi mūrchita ḥ 2 ta ṃ tathā patita ṃ bhūmau<br />
niḥsaṃjña ṃ prekṣya bāndhavā ḥ kṛṣṇadvaipāyanaś caiva kṣ<br />
attā ca viduras tathā 3<br />
saṃjaya ḥ suhṛdaś cānye dvāḥsthā ye cāsya saṃmatā ḥ jalena sukhaśītena<br />
tālavṛntaiś ca bhārata 4 paspṛśuś ca karair gātra ṃ vījamānāś ca yatnataḥ<br />
anvāsan sucira ṃ kāla ṃ dhṛtarāṣṭra ṃ tathāgatam 5 atha dīrghasya kālasya<br />
labdhasaṃjño mahīpati ḥ vilalāpa cira ṃ kāla ṃ putrādhi bhir abhipluta ḥ 6 dhig<br />
astu khalu mānuṣya ṃ mānuṣye ca parigraham yatomūlāni duḥkhāni saṃ<br />
bhavanti muhur<br />
muhu ḥ 7 putra nāśe 'rthanāśe ca jñātisaṃ<br />
bandhinām api prāpyate sumahad<br />
duḥkha ṃ viṣāgnipratima ṃ vibho 8 yena dahyanti gātrāṇ<br />
i yena prajñā vinaśyati<br />
yenābhibhūta ḥ puruṣo maraṇa ṃ bahu manyate 9 tad ida ṃ vyasana ṃ prāpta ṃ mayā<br />
bhāgyavivaryayāt tac caivāha ṃ kariṣ<br />
yāmi adyaiva dvijasattama 10 ity uktvā tu<br />
mahātmāna ṃ pitara ṃ brahmavittamam dhṛtarāṣṭro 'bhavan mūḍha ḥ śoka ṃ ca paramaṃ
gata ḥ abhūc ca tūṣṇī ṃ rājāsau dhyāyamāno mahīpate 11 tasya tad vacana ṃ śrutvā<br />
kṛṣṇadvaipāyana ḥ prabhu ḥ putraśokābhisaṃtapta ṃ putra ṃ vacanam abravīt 12<br />
dhṛtarāṣṭra mahābāho yat tvā ṃ vakṣyāmi tac chṛṇ<br />
u śrutavān asi medhāvī<br />
dharmārthakuśalas tathā 13 na te 'sty avidita ṃ ki ṃ cid veditavya ṃ paraṃ<br />
tapa<br />
anityatā ṃ hi martyānā ṃ vijānāsi na saṃśaya ḥ 14 adhruve jīvaloke ca sthāne<br />
vāśāśvate sati jīvite maraṇānte ca kasmāc chocasi bhārata 15 pratyakṣa ṃ tava<br />
rājendra vairasyāsya samudbhava ḥ putra ṃ te kāraṇa ṃ kṛtvā kālayogena kārita ḥ 16<br />
avaśya ṃ bhavitavye ca kurūṇā ṃ vaiśase nṛ<br />
pa kasmāc chocasi tāñ śūrān gatān<br />
paramikā ṃ gatim 17 jānatā ca mahābāho vidureṇa mahātmanā yatita ṃ sarvayatnena<br />
śama ṃ prati janeśvara 18 na ca daivakṛto mārga ḥ śakyo bhūtena kena cit<br />
ghaṭatāpi cira ṃ kāla ṃ niyantum iti me mati ḥ 19 devatānā ṃ hi yat kārya ṃ mayā<br />
pratyakṣata ḥ śrutam tat te 'ha ṃ saṃpravakṣyāmi katha ṃ sthairya ṃ bhavet tava 20<br />
purāha ṃ tvarito yāta ḥ sabhām aindrī ṃ jitaklama ḥ apaśya ṃ tatra ca tadā<br />
samavetān divaukasa ḥ nāradapramukhāṃś cāpi sarvān deva ṛṣīṃ<br />
s tathā 21 tatra<br />
cāpi mayā dṛṣṭā pṛthivī pṛthivīpate kāryārtham upasaṃprāptā devatānā ṃ samīpataḥ<br />
22 upagamya tadā dhātrī devān āha samāgatān yat kārya ṃ mama yuṣ<br />
mābhir<br />
brahmaṇa ḥ sadane tadā pratijñāta ṃ mahābhāgās tac chīghra ṃ saṃ<br />
vidhīyatām 23<br />
tasyās tad vacana ṃ śrutvā viṣṇur lokanamaskṛta ḥ uvāca prahasan vākya ṃ pṛthivīṃ<br />
deva saṃsadi 24 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇā ṃ yas tu jyeṣṭha ḥ śatasya vai duryodhana<br />
iti khyāta ḥ sa te kārya ṃ kariṣyati ta ṃ ca prāpya mahīpāla ṃ kṛtakṛtyā bhaviṣ<br />
yasi<br />
25 tasyārthe pṛthivīpālā ḥ kurukṣetre samāgatā ḥ anyonya ṃ ghātayiṣyanti dṛḍhaiḥ<br />
śastrai ḥ prahāriṇa ḥ 26 tatas te bhavitā devi bhārasya yudhi nāśanam gaccha<br />
śīghra ṃ svaka ṃ sthāna ṃ lokān dhāraya śobhane 27 sa eṣa te suto rājaṁ<br />
l<br />
lokasaṃhāra kāraṇāt kaler aṃśa ḥ samutpanno gāndhāryā jaṭhare nṛpa 28 amarṣ<br />
ī<br />
capalaś cāpi krodhano duṣprasādhana ḥ daivayogāt samutpannā bhrātaraś cāsya<br />
tādṛśā ḥ 29 śakunir mātulaś caiva karṇaś ca parama ḥ sakhā samutpannā<br />
vināśārtha ṃ pṛthivyā ṃ sahitā nṛpā ḥ etam artha ṃ mahābāho nārado veda tattvataḥ<br />
30 ātmāparādhāt putrās te vinaṣṭā ḥ pṛ<br />
thivīpate mā tāñ śocasva rājendra na hi<br />
śoke 'sti kāraṇam 31 na hi te pāṇḍavā ḥ svalpam aparādhyanti bhārata putrās<br />
tava durātmānoyair iya ṃ ghātitā mahī 32 nāradena ca bhadra ṃ te pūrvam eva na<br />
saṃśaya ḥ yudhiṣṭhirasya samitau rājasūye niveditam 33 pāṇḍavā ḥ kauravāś caiva<br />
samāsādya parasparam na bhaviṣyanti kaunteya yat te kṛtya ṃ tad ācara 34<br />
nāradasya vaca ḥ śrutvā tadāśocanta pāṇḍavā ḥ etat te sarvam ākhyāta ṃ deva<br />
guhya ṃ sanātanam 35 katha ṃ te śokanāśa ḥ syāt prāṇeṣ<br />
u ca dayā prabho snehaś ca<br />
pāṇḍuputreṣu jñātvā daivakṛta ṃ vidhim 36 eṣ<br />
a cārtho mahābāho pūrvam eva mayā<br />
śruta ḥ kathito dharmarājasya rājasūye kratūttame 37 yatita ṃ dharmaputreṇ<br />
a mayā<br />
guhye nivedite avigrahe kauravāṇā ṃ daiva ṃ tu balavattaram 38 anatikramaṇ<br />
īyo<br />
hi vidhī rājan katha ṃ cana kṛtāntasya hi bhūtena sthāvareṇ<br />
a trasena ca 39<br />
bhavān karma paro yatra buddhiśreṣṭhaś ca bhārata muhyate prāṇinā ṃ jñātvā gatiṃ<br />
cāgatim eva ca 40 tvā ṃ tu śokena saṃtapta ṃ muhyamāna ṃ muhur muhu ḥ jñātvā<br />
yudhiṣṭhiro rājā prāṇān api parityajet 41 kṛpālur nityaśo vīras tiryagyonigateṣ<br />
v<br />
api sa katha tvayi rājendra kṛpā ṃ vai na kariṣ<br />
yati 42 mama caiva niyogena<br />
vidheś cāpy anivartanāt pāṇḍavānā ṃ ca kāruṇyāt prāṇān dhāraya bhārata 43 evaṃ<br />
te vartamānasya loke kīrtir bhaviṣyati dharmaś ca sumahāṃs tāta tapta ṃ syāc ca<br />
tapaś cirāt 44 putraśokasamutpanna ṃ hutāśa ṃ jvalita ṃ yathā prajñāmbhasā<br />
mahārāja nirvāpaya sadā sadā 45 etac chrutvā tu vacana ṃ vyāsasyāmita tejasaḥ<br />
muhūrta ṃ samanudhyāya dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata 46 mahatā śokajālena praṇ<br />
unno<br />
'smi dvijottama nātmānam avabudhyāmi muhyamāno muhur muhu ḥ 47 ida ṃ tu vacanaṃ<br />
śrutvā tava daivaniyogajam dhārayiṣyāmy aha ṃ prāṇān yatiṣ<br />
ye ca na śocitum 48<br />
etac chrutvā tu vacana ṃ vyāsa ḥ satyavatī suta ḥ dhṛtarāṣṭ<br />
rasya rājendra<br />
tatraivāntaradhīyata |<br />
| 1 [j] gate bhagavati vyāse dhṛtarāṣṭro mahīpati ḥ kim aceṣṭata viprarṣ<br />
e tan<br />
me vyākhyātum arhasi 2 [v] etac chrutvā naraśreṣṭha cira ṃ dhyātvā tv acetanaḥ<br />
saṃjaya ṃ yojayety uktvā vidura ṃ pratyabhāṣata 3 kṣipram ānaya gāndhārī ṃ sarvāś<br />
ca bharata striya ḥ vadhū ṃ kuntīm upādāya yāś cānyās tatra yoṣita ḥ 4 evam uktvā<br />
sa dharmātmā vidura ṃ dharmavittamam śokaviprahata jñāno yānam evānvapadyata 5<br />
gāndhārī caiva śokārtā bhartur vacanacoditā saha kuntyā yato rājā saha strībhir<br />
upādravat 6 tā ḥ samāsādya rājāna ṃ bhṛśa ṃ śokasamanvitā ḥ āmantryānyonyam īyuḥ<br />
sma bhṛśam uccukruśus tata ḥ 7 tā ḥ samāśvāsayat kṣattā tābhyaś cārtatara ḥ svayam<br />
aśrukaṇṭhī ḥ samāropya tato 'sau niryayau purāt 8 tata ḥ praṇāda ḥ saṃ<br />
jajñe<br />
sarveṣu kuru veśmasu ā kumāra ṃ pura ṃ sarvam abhavac chokakarśitam 9
adṛṣṭapūrvā yā nārya ḥ purā devagaṇair api pṛthagjanena dṛ<br />
śyanta tās tadā<br />
nihateśvarā ḥ 10 prakīrya keśān suśubhān bhūṣaṇ<br />
āny avamucya ca ekavastradharā<br />
nārya ḥ paripetur anāthavat 11 śvetaparvata rūpebhyo gṛ<br />
hebhyas tās tv apākraman<br />
guhābhya iva śailānā ṃ pṛṣatyo hatayūthapā ḥ 12 tāny udīrṇāni nārīṇā ṃ tadā<br />
vṛndāny anekaśa ḥ śokārtāny adravān rājan kiśorīṇām ivāṅgane 13 pragṛ<br />
hya bāhūn<br />
krośantya ḥ putrān bhrātṝn pitṝn api darśayantīva tā ha sma yugānte lokasaṃkṣ<br />
ayam<br />
14 vilapantyo rudantyaś ca dhāvamānās tatas tata ḥ śokenābhyāhata jñānāḥ<br />
kartavya ṃ na prajajñire 15 vrīḍā ṃ jagmu ḥ purā yā ḥ sma sakhīnām api yoṣita ḥ tā<br />
ekavastrā nirlajjā ḥ śvaśrūṇā ṃ purato 'bhavan 16 paraspara ṃ susūkṣmeṣu śokeṣ<br />
v<br />
āśvāsayan sma yā ḥ tā ḥ śokavihvalā rājann upaikṣanta parasparam 17 tābhiḥ<br />
parivṛto rājā rudatībhi ḥ sahasraśa ḥ niryayau nagarād dīnas tūrṇam ā yodhanaṃ<br />
prati 18 śilpino vaṇijo vaiśyā ḥ sarvakarmopajīvina ḥ te pārthiva ṃ puraskṛ<br />
tya<br />
niryayur nagarād bahi ḥ 19 tāsā ṃ vikrośamānānām ārtānā ṃ kuru saṃkṣ<br />
aye<br />
prādurāsīn mahāñ śabdo vyathayan bhuvanāny uta 20 yugāntakāle saṃ<br />
prāpte<br />
bhūtānā ṃ dahyatām iva abhāva ḥ syād aya ṃ prāpta iti bhūtāni menire 21 bhṛ<br />
śam<br />
udvignamanasas te paurā ḥ kuru saṃkṣ<br />
aye prākrośanta mahārāja svanuraktās tadā<br />
bhṛśam |<br />
| 1 [v] krośamātra ṃ tato gatvā dadṛśus tān mahārathān śāradvata ṃ kṛpaṃ<br />
drauṇi ṃ kṛtavarmāṇam eva ca 2 te tu dṛṣṭvaiva rājāna ṃ prajñā cakṣuṣ<br />
am īśvaram<br />
aśrukaṇṭhā viniḥśvasya rudantam idam abruvan 3 putras tava mahārāja kṛ<br />
tvā karma<br />
suduṣkaram gata ḥ sānucaro rājañ śakra loka ṃ mahīpati ḥ 4 duryodhana balān muktā<br />
vayam eva trayo rathā ḥ sarvam anyat parikṣīṇa ṃ sainya ṃ te bharatarṣ<br />
abha 5 ity<br />
evam uktvā rājāna ṃ kṛpa ḥ śāradvatas tadā gāndhārī ṃ putraśokārtām ida ṃ vacanam<br />
abravīt 6 abhītā yudhyamānās te ghnanta ḥ śatrugaṇān bahūn vīrakarmāṇi kurvāṇāḥ<br />
putrās te nidhana ṃ gatā ḥ 7 dhruva ṃ saṃprāpya lokāṃ<br />
s te nirmalāñ<br />
śastranirjitān bhāsvara ṃ deham āsthāya viharanty amarā iva 8 na hi kaś cid<br />
dhi śūrāṇā ṃ yudhyamāna ḥ parāṅmukha ḥ śastreṇa nidhana ṃ prāpto na ca kaś cit<br />
kṛtāñjali ḥ 9 etā ṃ tā ṃ kṣatriyasyāhu ḥ purāṇā ṃ paramā ṃ gatim śastreṇa nidhanaṃ<br />
saṃkhye tān na śocitum arhasi 10 na cāpi śatravas teṣām ṛdhyante rājñi pāṇḍavāḥ<br />
śṛṇu yatkṛtam asmābhir aśvatthāma purogamai ḥ 11 adharmeṇa hata ṃ śrutvā<br />
bhīmasenena te sutam supta ṃ śibiram āviśya pāṇḍūnā ṃ kadana ṃ kṛ<br />
tam 12 pāñcālā<br />
nihatā ḥ sarve dhṛṣṭadyumnapurogamā ḥ drupadasyātmajāś caiva draupadeyāś ca<br />
pātitā ḥ 13 tathā viśasana ṃ kṛtvā putraśatrugaṇasya te prādravāma raṇe sthātuṃ<br />
na hi śakyāmahe traya ḥ 14 te hi śūrā maheṣvāsā ḥ kṣipram eṣyanti pāṇḍavāḥ<br />
amarṣavaśam āpannā vaira ṃ pratijihīrṣava ḥ 15 nihatān ātmajāñ śrutvā pramattān<br />
puruṣarṣabhā ḥ ninīṣanta ḥ pada ṃ śūrā ḥ kṣipram eva yaśasvini 16 pāṇḍūnāṃ<br />
kilbiṣa ṃ kṛtvā saṃsthātu ṃ notsahāmahe anujānīhi no rājñi mā ca śoke manaḥ<br />
kṛthā ḥ 17 rājaṃs tvam anujānīhi dhairyam ātiṣṭha cottamam niṣṭhānta ṃ paśya cāpi<br />
tva ṃ kṣatradharma ṃ ca kevalam 18 ity evam uktvā rājāna ṃ kṛtvā cābhipradakṣiṇ<br />
am<br />
kṛpaś ca kṛtavarmā ca droṇaputraś ca bhārata 19 avekṣamāṇā rājāna ṃ dhṛtarāṣṭraṃ<br />
manīṣiṇam gaṅgām anu mahātmānas tūrṇ<br />
am aśvān acodayan 20 apakramya tu te rājan<br />
sarva eva mahārathā ḥ āmantryānyonyam udvignās tridhā te prayayus tata ḥ 21<br />
jagāma hāstinapura ṃ kṛpa ḥ śāradvatas tadā svam eva rāṣṭra ṃ hārdikyo drauṇ<br />
ir<br />
vyāsāśrama ṃ yayau 22 eva ṃ te prayayur vīrā vīkṣamāṇā ḥ parasparam bhayārtāḥ<br />
pāṇḍuputrāṇām āga ḥ kṛtvā mahātmanām 23 sametya vīrā rājāna ṃ tadā tv anudite<br />
ravau viprajagmur mahārāja yathecchakam ariṃdamā ḥ |<br />
| 1 [v] hateṣu sarvasainyeṣu dharmarājo yudhiṣṭhira ḥ śuśruve pitaraṃ<br />
vṛddha ṃ niryāta ṃ gajasāhvayāt 2 so 'bhyayāt putraśokārta ḥ putraśokapariplutam<br />
śocamāno mahārāja bhrātṛbhi ḥ sahitas tadā 3 anvīyamāno vīreṇa dāśārheṇ<br />
a<br />
mahātmanā yuyudhānena ca tathā tathaiva ca yuyutsunā 4 tam anvagāt suduḥ<br />
khārtā<br />
draupadī śokakarśitā saha pāñcāla yoṣidbhir yās tatrāsan samāgatā ḥ 5 sa gaṅ<br />
gām<br />
anu vṛndāni strīṇā ṃ bharatasattama kurarīṇām ivārtānā ṃ krośantīnā ṃ dadarśa ha<br />
6 tābhi ḥ parivṛto rājā rudatībhi ḥ sahasraśa ḥ ūrdhvabāhubhir ārtābhir<br />
bruvatībhi ḥ priyāpriye 7 kva nu dharmajñatā rājña ḥ kva nu sādya nṛśaṃ<br />
satā<br />
yadāvadhīt pitṝn bhrātṝn gurūn putrān sakhīn api 8 ghātayitvā katha ṃ droṇaṃ<br />
bhīṣma ṃ cāpi pitāmaham manas te 'bhūn mahābāho hatvā cāpi jayadratham 9 kiṃ<br />
nu rājyena te kārya ṃ pitṝn bhrātṝn apaśyata ḥ abhimanyu ṃ ca durdharṣaṃ<br />
draupadeyāṃś ca bhārata 10 atītya tā mahābāhu ḥ krośantī ḥ kurarīr iva vavande<br />
pitara ṃ jyeṣṭha ṃ dharmarājo yudhiṣṭhira ḥ 11 tato 'bhivādya pitaraṃ
dharmeṇāmitrakarśanā ḥ nyavedayanta nāmāni pāṇḍavās te 'pi sarvaśa ḥ 12 tam<br />
ātmajānta karaṇa ṃ pitā putravadhārdita ḥ aprīyamāṇa ḥ śokārta ḥ pāṇḍavaṃ<br />
pariṣasvaje 13 dharmarāja ṃ pariṣvajya sāntvayitvā ca bhārata duṣṭ<br />
ātmā bhīmam<br />
anvaicchad didhakṣur iva pāvaka ḥ 14 sa kopapāvakas tasya śokavāyusamīritaḥ<br />
bhīmasena maya ṃ dāva ṃ didhakṣur iva dṛśyate 15 tasya saṃkalpam ājñāya bhīmaṃ<br />
pratyaśubha ṃ hari ḥ bhīmam ākṣipya pāṇibhyā ṃ pradadau bhīmam āyasam 16 prāg<br />
eva tu mahābuddhir buddhvā tasyeṅgira ṃ hari ḥ saṃvidhāna ṃ mahāprājñas tatra<br />
cakre janārdana ḥ 17 ta ṃ tu gṛhyaiva pāṇibhyā ṃ bhīmasenam ayasmayam babhañja<br />
balavān rājā manyamāno vṛkodaram 18 nāgāyuta balaprāṇa ḥ sa rājā bhīmam āyasam<br />
bhaṅktvā vimathitoraska ḥ susrāva rudhira ṃ mukhāt 19 tata ḥ papāta medinyāṃ<br />
tathaiva rudhirokṣita ḥ prapuṣpitāgra śikhara ḥ pārijāta iva druma ḥ 20<br />
paryagṛhṇata ta ṃ vidvān sūto gāvalgaṇis tadā maivam ity abravīc caina ṃ śamayan<br />
sāntvayann iva 21 sa tu kopa ṃ samutsṛjya gatamanyur mahāmanā ḥ hāhā bhīmeti<br />
cukrośa bhūya ḥ śokasamanvita ḥ 22 ta ṃ viditvā gatakrodha ṃ bhīmasenavadhārditam<br />
vāsudevo vara ḥ puṃsām ida ṃ vacanam abravīt 23 mā śuco dhṛtarāṣṭra tva ṃ naiṣ<br />
a<br />
bhīmas tvayā hata ḥ āyasī pratimā hy eṣā tvayā rājan nipātitā 24 tvāṃ<br />
krodhavaśam āpanna ṃ viditvā bharatarṣabha mayāpakṛṣṭa ḥ kaunteyo mṛ<br />
tyor<br />
daṃṣṭrāntara ṃ gata ḥ 25 na hi te rājaśārdūla bale tulyo 'sti kaś cana kaḥ<br />
saheta mahābāho bāhvor nigrahaṇa ṃ nara ḥ 26 yathāntakam anuprāpya jīvan kaś cin<br />
na mucyate eva ṃ bāhvantara ṃ prāpya tava jīven na kaś cana 27 tasmāt putreṇ<br />
a<br />
yā sā te pratimā kāritāyasī bhīmasya seya ṃ kauravya tavaivopahṛ<br />
tā mayā 28<br />
putraśokābhisaṃtāpād dharmād apahṛta ṃ mana ḥ tava rājendra tena tva ṃ bhīmasenaṃ<br />
jighāṃsasi 29 na ca te tatkṣama ṃ rājan hanyās tva ṃ yad vṛ<br />
kodaram na hi putrā<br />
mahārāja jīveyus te katha ṃ cana 30 tasmād yatkṛtam asmābhir manyamānai ḥ kṣamaṃ<br />
prati anumanyasva tat sarva ṃ mā ca śoke mana ḥ kṛthā ḥ |<br />
| 1 [v] tata enam upātiṣṭhañ śaucārtha ṃ paricārakā ḥ kṛtaśauca ṃ punaś cainaṃ<br />
provāca madhusūdana ḥ 2 rājann adhītā vedās te śāstrāṇ<br />
i vividhāni ca śrutāni ca<br />
purāṇāni rājadharmāś ca kevalā ḥ 3 eva ṃ vidvān mahāprājña nākārṣīr vacana ṃ tadā<br />
pāṇḍavān adhikāñ jānabale śaurye ca kaurava 4 rājā hi ya ḥ sthiraprajña ḥ svayaṃ<br />
doṣān avekṣate deśakālavibhāga ṃ ca para ṃ śreya ḥ sa vindati 5 ucyamāna ṃ ca yaḥ<br />
śreyo gṛhṇīte no hitāhite āpada ṃ samanuprāpya sa śocaty anaye sthita ḥ 6 tato<br />
'nyavṛttam ātmāna ṃ samavekṣasva bhārata rājaṃs tva ṃ hy avidheyātmā duryodhana<br />
vaśe sthita ḥ 7 ātmāparādhād āyastas tat ki ṃ bhīma ṃ jighāṃ<br />
sasi tasmāt<br />
saṃyaccha kopa ṃ tva ṃ svam anusmṛtya duṣkṛtam 8 yas tu tā ṃ spardhayā kṣudraḥ<br />
pāñcālīm ānayat sabhām sa hato bhīmasenena vaira ṃ praticikīrṣ<br />
atā 9 ātmano<br />
'tikrama ṃ paśya putrasya ca durātmana ḥ yad anāgasi pāṇḍūnā ṃ parityāgaḥ<br />
paraṃtapa 10 evam ukta ḥ sa kṛṣṇena sarva ṃ satya ṃ janādhipa uvāca devakīputraṃ<br />
dhṛtarāṣṭro mahīpati ḥ 11 evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava putrasnehas tu<br />
dharmātman dhairyān mā ṃ samacālayat 12 diṣṭyā tu puruṣ<br />
avyāghro balavān<br />
satyavikrama ḥ tvad gupto nāgamat kṛṣṇa bhīmo bāhvantara ṃ mama 13 idānī ṃ tv<br />
aham ekāgro gatamanyur gatajvara ḥ madhyama ṃ pāṇḍava ṃ vīra ṃ spraṣṭ<br />
um icchāmi<br />
keśava 14 hateṣu pārthivendreṣu putreṣu nihateṣu ca pāṇḍuputreṣ<br />
u me śarma<br />
prītiś cāpy avatiṣṭhate 15 tata ḥ sa bhīma ṃ ca dhanaṃjaya ṃ ca; mādryāś ca<br />
putrau puruṣapravīrau pasparśa gātrai ḥ prarudan sugātrān; āśvāsya kalyāṇ<br />
am<br />
uvāca cainān |<br />
| 1 [b] dhṛtarāṣṭrābhyanujñātās tatas te kurupuṃgavā ḥ abhyayur bhrātaraḥ<br />
sarve gāndhārī ṃ saha keśavā ḥ 2 tato jñātvā hatāmitra ṃ dharmarāja ṃ yudhiṣṭ<br />
hiram<br />
gāndhārī putraśokārtā śaptum aicchad aninditā 3 tasyā ḥ pāpam abhiprāyaṃ<br />
viditvā pāṇḍavān prati ṛṣi ḥ satyavatī putra ḥ prāg eva samabudhyata 4 sa<br />
gaṅgāyām upaspṛśya puṇyagandha ṃ paya ḥ śuci ta ṃ deśam upasaṃpede paramarṣ<br />
ir<br />
manojava ḥ 5 divyena cakṣuṣā paśyan manasānuddhatena ca sarvaprāṇabhṛtā ṃ bhāvaṃ<br />
sa tatra samabudhyata 6 sa snuṣām abravīt kāle kalya vādī mahātapā ḥ śāpakālam<br />
avākṣipya śama kālam udīrayan 7 na kopa ḥ kāṇḍ<br />
ave kāryo gāndhāri śamam āpnuhi<br />
rajo nigṛhyatām etac chṛṇu ceda ṃ vaco mama 8 uktāsy aṣṭādaśāhāni putreṇ<br />
a jayam<br />
icchatā śivam āśāssva me mātar yudhyamānasya śatrubhi ḥ 9 sā tathā yācyamānā<br />
tva ṃ kāle kāle jayaiṣiṇā uktavaty asi gāndhāri yato dharmas tato jaya ḥ 10 na<br />
cāpy atītā ṃ gāndhāri vāca ṃ te vitathām aham smarāmi bhāṣamāṇ<br />
āyās tathā<br />
praṇihitā hy asi 11 sā tva ṃ dharma ṃ parismṛtya vācā coktvā manasvini kopaṃ
saṃyaccha gāndhāri maiva ṃ bhū ḥ satyavādini 12 [g] bhagavan nābhyasūyāmi<br />
naitān icchāmi naśyata ḥ putraśokena tu balān mano vihvalatīva me 13 yathaiva<br />
kuntyā kaunteyā rakṣitavyās tathā mayā yathaiva dhṛtarāṣṭreṇa rakṣ<br />
itavyās tathā<br />
mayā 14 duryodhanāparādhena śakune ḥ saubalasya ca karṇa duḥśāsanābhyā ṃ ca<br />
vṛtto 'ya ṃ kuru saṃkṣaya ḥ 15 nāparādhyati bībhatsur na ca pārtho vṛkodaraḥ<br />
nakula ḥ sahadevo vā naiva jātu yudhiṣṭhira ḥ 16 yudhyamānā hi kauravyāḥ<br />
kṛntamānā ḥ parasparam nihatā ḥ sahitāś cānyais tatra nāsty apriya ṃ mama 17 yat<br />
tu karmākarod bhīmo vāsudevasya paśyata ḥ duryodhana ṃ samāhūya gadāyuddhe<br />
mahāmanā ḥ 18 śikṣayāmy adhika ṃ jñātvā caranta ṃ bahudhā raṇe adho nābhyāṃ<br />
prahṛtavāṃs tan me kopam avardhayat 19 katha ṃ nu dharma ṃ dharmajñaiḥ<br />
samuddhiṣṭa ṃ mahātmabhi ḥ tyajeyur āhave śūrā ḥ prāṇaheto ḥ katha ṃ cana |<br />
| 1 [v] tac chrutvā vacana ṃ tasyā bhīmaseno 'tha bhītavat gāndhārīṃ<br />
pratyuvāceda ṃ vaca ḥ sānunaya ṃ tadā 2 adharmo yadi vā dharmas trāsāt tatra mayā<br />
kṛta ḥ ātmāna ṃ trātukāmena tan me tva ṃ kṣ<br />
antum arhasi 3 na hi yuddhena putras<br />
te dharmeṇa sa mahābala ḥ śakya ḥ kena cid udyantum ato viṣ<br />
amam ācaram 4<br />
sainyasyaiko 'vaśiṣṭo 'ya ṃ gadāyuddhe ca vīryavān mā ṃ hatvā na hared rājyam iti<br />
caitat kṛta ṃ mayā 5 rājaputrī ṃ ca pāñcālīm ekavastrā ṃ rajasvalām bhavatyā<br />
vidita ṃ sarvam uktavān yat sutas tava 6 suyodhanam asaṃgṛhya na śakyā bhū ḥ sa<br />
sāragā kevalā bhoktum asmābhir ataś caitat kṛta ṃ mayā 7 tac cāpy apriyam<br />
asmāka ṃ putras te samupācarat draupadyā yat sabhāmadhye savyam ūrum adarśayat<br />
8 tatraiva vadhya ḥ so 'smāka ṃ durācāro 'mba te suta ḥ dharmarājājñayā caiva<br />
sthitā ḥ sma samaye tadā 9 vairam uddhukṣita ṃ rājñi putreṇ<br />
a tava tan mahat<br />
kleśitāś ca vane nitya ṃ tata etat kṛta ṃ mayā 10 vairasyāsya gata ḥ pāra ṃ hatvā<br />
duryodhana ṃ raṇe rājya ṃ yudhiṣṭhira ḥ prāpto vaya ṃ ca gatamanyava ḥ 11<br />
[gāndhārī] na tasyaiṣa vadhas tāta yat praśaṃsasi me sutam kṛtavāṃ<br />
ś cāpi tat<br />
sarva ṃ yad ida ṃ bhāṣase mayi 12 hatāśve nakule yat tad vṛṣ<br />
asenena bhārata<br />
apiba ḥ śoṇita ṃ saṃkhye duḥśāsana śarīrajam 13 sadbhir vigarhita ṃ ghoram anārya<br />
janasevitam krūra ṃ karmākaro ḥ kasmāt tad ayukta ṃ vṛ<br />
kodara 14 [bhīma]<br />
anyasyāpi na pātavya ṃ rudhira ṃ ki ṃ puna ḥ svakam yathaivātmā tathā bhrātā<br />
viśeṣo nāsti kaś cana 15 rudhira ṃ na vyatikrāmad dantauṣṭha ṃ me 'mba mā śucaḥ<br />
vaivasvatas tu tad veda hastau me rudhirokṣitau 16 hatāśva ṃ nakula ṃ dṛṣṭ<br />
vā<br />
vṛṣasenena saṃyuge bhrātṝṇā ṃ saṃprahṛṣṭānā ṃ trāsa ḥ saṃ<br />
janito mayā 17<br />
keśapakṣaparāmarśe draupadyā dyūtakārite krodhād yad abruva ṃ cāha ṃ tac ca me<br />
hṛdi vartate 18 kṣatradharmāc cyuto rājñi bhaveya ṃ śāsvatī ḥ samā ḥ pratijñāṃ<br />
tām anistīrya tatas tat kṛtavān aham 19 na mām arhasi gāndhāri doṣeṇ<br />
a<br />
pariśaṅkitum anigṛhya purā putrān asmāsv anapakāriṣu 20 [g] vṛ<br />
ddhasyāsya<br />
śata ṃ putrān nighnaṃs tvam aparājita ḥ kasmān na śeṣaya ḥ ka ṃ cid yenālpam<br />
aparādhitam 21 saṃtānam āvayos tāta vṛddhayor hṛtarājyayo ḥ aktham<br />
andhadvayasyāsya yaṣṭir ekā na varjitā 22 śeṣe hy avasthite tāta putrāṇ<br />
ām antake<br />
tvayi na me duḥkha ṃ bhaved etad yadi tva ṃ dharmam ācara ḥ |<br />
| 1 [v] evam uktvā tu gāndhārī yudhiṣṭhiram apṛ<br />
cchata kva sa rājeti sakrodhā<br />
putrapautra vadhārditā 2 tām abhyagacchad rājendro vepamāna ḥ kṛtāñjaliḥ<br />
yudhiṣṭhira ida ṃ cainā ṃ madhura ṃ vākyam abravīt 3 putra hantā nṛśaṃso 'haṃ<br />
tava devi yudhiṣṭhira ḥ śāpārha ḥ pṛthivī nāśe hetubhūta ḥ śapasva mām 4 na hi me<br />
jīvitenārtho na rājyena dhanena vā tādṛśān suhṛdo hatvā mūḍhasyāsya suhṛd druhaḥ<br />
5 tam eva ṃ vādina ṃ bhīta ṃ saṃnikarṣa gata ṃ tadā novāca ki ṃ cid gāndhārī<br />
niḥśvāsaparamā bhṛśam 6 tasyāvanata dehasya pādayor nipatiṣyata ḥ yudhiṣṭ<br />
hirasya<br />
nṛpater dharmajñā dharmadarśinī aṅguly agrāṇi dadṛśe devī paṭṭāntareṇ<br />
a sā 7<br />
tata ḥ sa ku nakī bhūto darśanīyanakho nṛpa ḥ ta ṃ dṛṣṭ<br />
vā cārjuno 'gacchad<br />
vāsudevasya pṛṣṭhata ḥ 8 eva ṃ saṃceṣṭamānāṃ<br />
s tān itaś cetaś ca bhārata gāndhārī<br />
vigatakrodhā sāntvayām āsa mātṛvat 9 tayā te samanujñātā mātara ṃ vīramātaram<br />
abhyagacchanta sahitā ḥ pṛthā ṃ pṛthula vakṣasa ḥ 10 cirasya dṛṣṭ<br />
vā putrān sā<br />
putrādhibhir abhiplutā bāṣpam āhārayad devī vastreṇāvṛ<br />
tya vai mukham 11 tato<br />
bāṣpa ṃ samutsṛjya saha putrais tathā pṛ<br />
thā apaśyad etāñ śastraughair bahudhā<br />
parivikṣatān 12 sā tān ekaikaśa ḥ putrān saṃspṛśantī puna ḥ puna ḥ anvaśocanta<br />
duḥkhārtā draupadī ṃ ca hatātmajām rudatīm atha pāñcālī ṃ dadarśa patitā ṃ bhuvi<br />
13 [dr] ārye pautrā ḥ kva te sarve saubhadra sahitā gatā ḥ na tvā ṃ te<br />
'dyābhigacchanti ciradṛṣṭā ṃ tapasvinīm ki ṃ nu rājyena vai kārya ṃ vihīnāyāḥ<br />
sutair mama 14 [v] tā ṃ samāśvāsayām āsa pṛthā pṛ<br />
thula locanā utthāpya
yājñasenī ṃ tu rudatī ṃ śokakarśitām 15 tayaiva sahitā cāpi putrair anugatā<br />
pṛ<br />
thā abhyagacchata gāndhārīm ārtām ārtatarā svayam 16 tām uvācātha gāndhārī<br />
saha vadhvā yaśasvinīm maiva ṃ putrīti śokārtā paśya mām api duḥ<br />
khitām 17<br />
manye lokavināśo 'ya ṃ kālaparyāya codita ḥ avaśya bhāvī saṃprāpta ḥ svabhāvāl<br />
lomaharṣaṇa ḥ 18 ida ṃ tat samanuprāpta ṃ vidurasya vaco mahat asiddhānunaye<br />
kṛṣṇe yad uvāca mahāmati ḥ 19 tasminn aparihārye 'rthe vyatīte ca viśeṣata ḥ mā<br />
śuco na hi śocyās te saṃgrāme nidhana ṃ gatā ḥ 20 yathaiva tva ṃ tathaivāha ṃ ko<br />
vā māśvāsayiṣyati mamaiva hy aparādhena kulam agrya ṃ vināśitam |<br />
| 1 [v] evam uktvā tu gāndhārī kurūṇām āvikartanam apaśyat tatra tiṣṭ<br />
hantī<br />
sarva ṃ divyena cakṣuṣā 2 pativratā mahābhāgā samānavratacāriṇī ugreṇ<br />
a tapasā<br />
yuktā satata ṃ satyavādinī 3 varadānena kṛṣṇasya maharṣe ḥ puṇyakarmaṇaḥ<br />
divyajñānabalopetā vividha ṃ paryadevayat 4 dadarśa sā buddhimatī dūrād api<br />
yathāntike raṇājira ṃ nṛvīrāṇām adbhuta ṃ lomaharṣaṇam 5 asthi keśaparistīrṇaṃ<br />
śoṇitaughapariplutam śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇa ṃ samantata ḥ 6<br />
gajāśvarathayodhānām āvṛta ṃ rudhirāvilai ḥ śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ<br />
samantata ḥ 7 gajāśvanaravīrāṇā ṃ niḥsattvair abhisaṃvṛtam sṛgālabaḍ<br />
a kākola<br />
kaṅkakākaniṣevitam 8 rakṣasā ṃ puruṣādānā ṃ modana ṃ kurarākulam aśivābhiḥ<br />
śivābhiś ca nādita ṃ gṛdhrasevitam 9 tato vyāsābhyanujñāto dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ<br />
pāṇḍuputrāś ca te sarve yudhiṣṭhirapurogamā ḥ 10 vāsudeva ṃ puraskṛ<br />
tya<br />
hatabandhu ṃ ca pārthivam kuru striya ḥ samāsādya jagmur āyodhana ṃ prati 11<br />
samāsādya kurukṣetra ṃ tā ḥ striyo nihateśvarā ḥ apaśyanta hatāṃ<br />
s tatra putrān<br />
bhrātṝn pitṝn patīn 12 kravyādair bhakṣyamāṇān vai gomāyubaḍa vāyasai ḥ bhūtaiḥ<br />
piśācai rakṣobhir vividhaiś ca niśācarai ḥ 13 rudrākrīḍa nibha ṃ dṛṣṭ<br />
vā tadā<br />
viśasana ṃ striya ḥ mahārhebhyo 'tha yānebhyo vikrośantyo nipetire 14<br />
adṛṣṭapūrva ṃ paśyantyo duḥkhārtā bharata striya ḥ śarīreṣ<br />
v askhalann anyā<br />
nyapataṃś cāparā bhuvi 15 śrāntānā ṃ cāpy anāthānā ṃ nāsīt kā cana cetanā<br />
pāñcāla kura yoṣāṇā ṃ kṛpaṇa ṃ tad abhūn mahat 16 duḥkhopahata cittābhi ḥ samantād<br />
anunāditam dṛṣṭvāyodhanam atyugra ṃ dharmajñā subalātmajā 17 tata ḥ sā<br />
puṇḍarīkākṣam āmantrya puruṣottamam kurūṇā ṃ vaiśasa ṃ dṛṣṭvā duḥ<br />
khād vacanam<br />
abravīt 18 paśyaitā ḥ puṇḍarīkākṣa snuṣā me nihateśvarā ḥ prakīrṇakeśā ḥ krośantīḥ<br />
kurarīr iva mādhava 19 amūs tv abhisamāgamya smarantyo bharatarṣabhān pṛ<br />
thag<br />
evābhyadhāvanta putrān bhrātṝn pitṝ<br />
n patīn 20 vīrasūbhir mahābāho hataputrābhir<br />
āvṛtam kva cic ca vīra patnībhir hatavīrābhir ākulam 21 śobhitaṃ<br />
puruṣavyāghrair bhīṣma karṇābhimanyubhi ḥ droṇ<br />
a drupada śalyaiś ca jvaladbhir iva<br />
pāvakai ḥ 22 kāñcanai ḥ kavacair niṣkair maṇibhiś ca mahātmanām aṅ<br />
gadair<br />
hastakeyūrai ḥ sragbhiś ca samalaṃkṛtam 23 vīrabāhuvisṛṣṭābhi ḥ śaktibhiḥ<br />
parighair api khaḍgaiś ca vimalais tīkṣṇai ḥ sa śaraiś ca śarāsanai ḥ 24<br />
kravyādasaṃghair muditais tiṣṭhadbhi ḥ sahitai ḥ kva cit kva cid ākrīḍ<br />
amānaiś ca<br />
śayānair aparai ḥ kva cit 25 etad evaṃvidha ṃ vīra saṃpaśyāyodhana ṃ vibho<br />
paśyamānā ca dahyāmi śokenāha ṃ janārdana 26 pāñcālānā ṃ kurūṇā ṃ ca vināśaṃ<br />
madhusūdana pañcānām iva bhūtānā ṃ nāha ṃ vadham acintayam 27 tān suparṇ<br />
āś ca<br />
gṛdhrāś ca niṣkarṣanty asṛg ukṣitān nigṛhya kavaceṣūgrā bhakṣayanti sahasraśa ḥ 28<br />
jayadrathasya karṇasya tathaiva droṇa bhīṣmayo ḥ abhimanyor vināśa ṃ ca kaś<br />
cintayitum arhati 29 avadhyakalpān nihatān dṛṣṭvāha ṃ madhusūdana<br />
gṛdhrakaṅkabaḍa śyenaśvasṛgālādanī kṛtān 30 amarṣ<br />
avaśam āpannān duryodhana vaśe<br />
sthitān paśyemān puruṣavyāghrān saṃśāntān pāvakān iva 31 śayanānyūcitā ḥ sarve<br />
mṛdūni vimalāni ca vipannās te 'dya vasudhā ṃ vivṛtām adhiśerate 32 bandibhiḥ<br />
satata ṃ kāle stuvadbhir abhinanditā ḥ śivānām aśivā ghorā ḥ śṛṇ<br />
vanti vividhā<br />
gira ḥ 33 ye purā śerate vīrā ḥ śayaneṣu yaśasvina ḥ candanāgurudigdhāṅ<br />
gās te<br />
'dya pāṃsuṣu śerate 34 teṣām ābharaṇāny ete gṛdhragomāyuvāyasā ḥ ākṣ<br />
ipanty aśivā<br />
ghorā vinadanta ḥ puna ḥ puna ḥ 35 cāpāni viśikhān pītān nistriṃ<br />
śān vimalā gadā<br />
yuddhābhimānina ḥ prītā jīvanta iva bibhrati 36 surūpa varṇā bahava ḥ kravyādair<br />
avaghaṭṭitā<br />
ḥ ṛṣabhapratirūpākṣā ḥ śerate haritasraja ḥ 37 apare punar āliṅ<br />
gya<br />
gadā ḥ parighabāhava ḥ śerate 'bhimukhā ḥ śūrā dayitā iva yoṣita ḥ 38 bibhrataḥ<br />
kavacāny anye vimalāny āyudhāni ca na dharṣ<br />
ayanti kravyādā jīvantīti janārdana<br />
39 kravyādai ḥ kṛṣyamāṇānām apareṣā ṃ mahātmanām śātakaumbhya ḥ srajaś citrā<br />
viprakīrṇā ḥ samantata ḥ 40 ete gomāyavo bhīmā nihatānā ṃ yaśasvinām kaṇṭ<br />
hāntara<br />
gatān hārān ākṣipanti sahasraśa ḥ 41 sarveṣv apararātreṣu yān anandanta bandinaḥ<br />
stutibhiś ca parārdhyābhir upacāraiś ca śikṣitā ḥ 42 tān imā ḥ paridevanti<br />
duḥkhārtā ḥ paramāṅganā ḥ kṛpaṇa ṃ vṛṣṇiśārdūla duḥkhaśokārditā bhṛ<br />
śam 43<br />
raktotpalavanānīva vibhānti rucirāṇi vai mukhāni paramastrīṇā ṃ pariśuṣkāṇ<br />
i
keśava 44 ruditoparatā hy etā dhyāyantya ḥ saṃpariplutā ḥ kuru striyo<br />
'bhigacchanti tena tenaiva duḥkhitā ḥ 45 etāny ādityavarṇ<br />
āni tapanīyanibhāni ca<br />
roṣarodana tāmrāṇi vaktrāṇi kuru yoṣitām 46 ā sāma paripūrṇārtha ṃ niśamya<br />
paridevitam itaretara saṃkrandān na vijānanti yoṣita ḥ 47 etā dīrgham<br />
ivocchvasya vikruśya ca vilapya ca vispandamānā duḥ<br />
khena vīrā jahati jīvitam 48<br />
bahvyo dṛṣṭvā śarīrāṇi krośanti vilapanti ca pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃ<br />
si<br />
mṛdu pāṇaya ḥ 49 śirobhi ḥ patitair hastai ḥ sarvāṅgair yūthaśa ḥ kṛtai ḥ itaretara<br />
saṃpṛktair ākīrṇā bhāti medinī 50 viśiraskān atho kāyān dṛṣṭvā ghorābhinandinaḥ<br />
muhyanty anucitā nāryo videhāni śirāṃsi ca 51 śira ḥ kāyena saṃdhāya prekṣamāṇ<br />
ā<br />
vicetasa ḥ apaśyantyo para ṃ tatra nedam asyeti duḥkhitā ḥ 52 bāhūrucaraṇ<br />
ān anyān<br />
viśikhonmathitān pṛthak saṃdadhatyo 'sukhāviṣṭā mūrchanty etā ḥ puna ḥ puna ḥ 53<br />
utkṛtta śirasaś cānyān vijagdhān mṛgapakṣibhi ḥ dṛṣṭvā kāś cin na jānanti bhartṝ<br />
n<br />
bharata yoṣita ḥ 54 pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi madhusūdana prekṣya bhrātṝ<br />
n<br />
pitṝn putrān patīṃś ca nihatān parai ḥ 55 bāhubhiś ca sa khaḍ<br />
gaiś ca śirobhiś ca<br />
sakuṇḍalai ḥ agamyakalpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā 56 na duḥkheṣūcitā ḥ pūrvaṃ<br />
duḥkha ṃ gāhanty aninditā ḥ bhrātṛbhi ḥ pitṛbhi ḥ putrair upakīrṇā ṃ vasuṃ<br />
dharām 57<br />
yūthānīva kiśorīṇā ṃ sukeśīnā ṃ janārdana snuṣāṇā ṃ dhṛtarāṣṭrasya paśya vṛ<br />
ndāny<br />
anekaśa ḥ 58 ato duḥkhatara ṃ ku ṃ nu keśava pratibhāti me yad imā ḥ kurvate<br />
sarvā rūpam uccāvaca ṃ striya ḥ 59 nūnam ācarita ṃ pāpa ṃ mayā pūrveṣ<br />
u janmasu yā<br />
paśyāmi hatān putrān pautrān bhrātṝṃ<br />
ś ca keśava evam ārtā vilapatī dadarśa<br />
nihata ṃ sutam |<br />
| 1 [vaiṣampāyana] tato duryodhana ṃ dṛṣṭ<br />
vā gāndhārī śokakarśitā sahasā<br />
nyapatad bhūmau chinneva kadalī vane 2 sā tu labdhvā puna ḥ saṃjñā ṃ vikruśya ca<br />
puna ḥ puna ḥ duryodhanam abhiprekṣya śayāna ṃ rudhirokṣitam 3 pariṣ<br />
vajya ca<br />
gāndhārī kṛpaṇa ṃ paryadevayat hāhā putreti gāndhārī vilalāpākulendriyā 4<br />
sugūḍha jatru vipula ṃ hāraniṣkaniṣevitam vāriṇā netrajenora ḥ siñcantī<br />
śokatāpitā samīpastha ṃ hṛṣīkeśam ida ṃ vacanam abravīt 5 upasthite'smin<br />
saṃgrāme jñātīnā ṃ saṃkṣaye vibho mām aya ṃ prāha vārṣṇ<br />
eya prāñjalir<br />
nṛpasattama ḥ asmiñ jñātisamuddharṣ<br />
e jayam ambā bravītu me 6 ity ukte jānatī<br />
sarvam aha ṃ sva ṃ vyasanāgamam abruva ṃ puruṣavyāghra yato dharmas tato jaya ḥ 7<br />
yathā na yudhyamānas tva ṃ saṃpramuhyasi putraka dhruva ṃ śāstrajitāṁ<br />
l lokān<br />
prāptāsy amaravad vibho 8 ity evam abruva ṃ pūrva ṃ naina ṃ śocāmi vai prabho<br />
dhṛtarāṣṭra ṃ tu śocāmi kṛpaṇa ṃ hatabāndhavam 9 amarṣaṇa ṃ yudhā ṃ śreṣṭhaṃ<br />
kṛtāstra ṃ yuddhadurmadam śayāna ṃ vīraśayane paśya mādhava me sutam 10 yo 'yaṃ<br />
mūrdhāvasiktānām agre yāti paraṃtapa ḥ so 'ya ṃ pāṃsuṣ<br />
u śete 'dya paśya kālasya<br />
paryayam 11 dhruva ṃ duryodhano vīro gati ṃ nasulabhā ṃ gata ḥ tathā hy<br />
abhimukha ḥ śete śayane vīrasevite 12 ya ṃ purā paryupāsīnā ramayanti mahīkṣitaḥ<br />
mahītalastha ṃ nihata ṃ gṛdhrās ta ṃ paryupāsate 13 ya ṃ purā vyajanair agryair<br />
upavījanti yoṣita ḥ tam adya pakṣavyajanair upavījanti pakṣiṇa ḥ 14 eṣ<br />
a śete<br />
mahābāhur balavān satyavikrama ḥ siṃheneva dvipa ḥ saṃkhye bhīmasenena pātitaḥ<br />
15 paśya duryodhana ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ rudhirokṣitam nihata ṃ bhīmasenena gadām<br />
udyamya bhārata 16 akṣauhiṇīr mahābāhur daśa caikā ṃ ca keśava anayad ya ḥ purā<br />
saṃkhye so 'nayān nidhana ṃ gata ḥ 17 eṣa duryodhana ḥ śete maheṣvāso mahārathaḥ<br />
śārdūla iva siṃhena bhīmasenena pātita ḥ 18 vidura ṃ hy avamanyaiṣa pitaraṃ<br />
caiva mandabhāk bālo vṛddhāvamānena mando mṛtyuvaśa ṃ gata ḥ 19 niḥ<br />
sapatnā mahī<br />
yasya trayodaśa samā ḥ sthitā sa śete nihato bhūmau putro me pṛthivīpati ḥ 20<br />
apaśya ṃ kṛṣṇa pṛthivī ṃ dhārtarāṣṭrānuśāsanāt pūrṇā ṃ hastigavāśvasya vārṣṇ<br />
eya na<br />
tu tac ciram 21 tām evādya mahābāho paśyāmy anyānuśāsanāt hīnāṃ<br />
hastigavāśvena ki ṃ nu jīvāmi mādhava 22 ida ṃ kṛcchratara ṃ paśya putrasyāpi<br />
vadhān mama yad imā ṃ paryupāsante hatāñ śūrān raṇe striya ḥ 23 prakīrṇakeśāṃ<br />
suśroṇī ṃ duryodhana bhujāṅkagām rukmavedī nibhā ṃ paśya kṛṣṇa lakṣmaṇ<br />
amātaram 24<br />
nūnam eṣ<br />
ā purā bālā jīvamāne mahābhuje bhujāv āśritya ramate subhujasya<br />
manasvinī 25 katha ṃ tu śatadhā neda ṃ hṛdaya ṃ mama dīryate paśyantyā nihataṃ<br />
putra ṃ putreṇa sahita ṃ raṇe 26 putra ṃ rudhirasaṃ<br />
siktam upajighraty aninditā<br />
duryodhana ṃ tu vāmoru ḥ pāṇinā parimārjati 27 ki ṃ nu śocati bhartāra ṃ putraṃ<br />
caiṣā manasvinī tathā hy avasthitā bhāti putra ṃ cāpy abhivīkṣya sā 28 svaśiraḥ<br />
pañcaśākhābhyām abhihatyāyatekṣaṇ<br />
ā pataty urasi vīrasya kururājasya mādhava 29<br />
puṇḍarīkanibhā bhāti puṇḍarīkāntara prabhā mukha ṃ vimṛ<br />
jya putrasya bhartuś<br />
caiva tapasvinī 30 yadi cāpy āgamā ḥ santi yadi vā śrutayas tathā dhruvaṃ<br />
lokān avāpto 'ya ṃ nṛpo<br />
bāhubalārjitān |
| 1 [gāndhārī] paśya mādhava putrān me śatasaṃ<br />
khyāñ jitaklamān gadayā<br />
bhīmasenena bhūyiṣṭha ṃ nihatān raṇe 2 ida ṃ duḥkhatara ṃ me 'dya yad imā<br />
muktamūrdhajā ḥ hataputrā raṇe bālā ḥ paridhāvanti me snuṣā ḥ 3<br />
prāsādatalacāriṇyaś caraṇair bhūṣaṇānvitai ḥ āpannā yat spṛśantīmā rudhirārdrāṃ<br />
vasuṃdharām 4 gṛdhrān utsārayantyaś ca gomāyūn vāyasāṃ<br />
s tathā śokenārtā<br />
vighūrṇantyo mattā iva caranty uta 5 eṣānyā tv anavadyāṅgī karasaṃ<br />
mitamadhyamā<br />
ghora ṃ tad vaiśasa ṃ dṛṣṭvā nipataty atiduḥkhitā 6 dṛṣṭvā me pārthivasutām etāṃ<br />
lakṣmaṇamātaram rājaputrī ṃ mahābāho mano na vyupaśāmyati 7 bhrātṝṃś cānyāḥ<br />
patīṃś cānyā ḥ putrāṃś ca nihatān bhuvi dṛṣṭvā paripatanty etā ḥ pragṛ<br />
hya subhujā<br />
bhujān 8 madhyamānā ṃ tu nārīṇā ṃ vṛddhānā ṃ cāparājita ākranda ṃ hatabandhūnāṃ<br />
dāruṇe vaiśase śṛṇu 9 rathanīḍāni dehāṃś ca hatānā ṃ gajavājinām āśritāḥ<br />
śramamohārtā ḥ sthitā ḥ paśya mahābala 10 anyā cāpahṛta ṃ kāyāc cārukuṇḍ<br />
alam<br />
unnasam svasya bandho ḥ śira ḥ kṛṣṇa gṛhītvā paśya tiṣṭhati 11 pūrvajātikṛtaṃ<br />
pāpa ṃ manye nāplam ivānagha etābhir anavadyābhir mayā caivālpamedhayā 12 tad<br />
ida ṃ dharmarājena yātita ṃ no janārdana na hi nāśo 'sti vārṣṇeya karmaṇoḥ<br />
śubhapāpayo ḥ 13 pratyagra vayasa ḥ paśya darśanīyakucodarā ḥ kuleṣ<br />
u jātā<br />
hrīmatya ḥ kṛṣṇapakṣākṣi mūrdhajā ḥ 14 haṃsagadgada bhāṣiṇyo duḥkhaśokapramohitāḥ<br />
sārasya iva vāśantya ḥ patitā ḥ paśya mādhava 15 phullapadmaprakāśāni<br />
puṇḍarīkākṣa yoṣitām anavadyāni vatrāṇi tapaty asukharaśmivān 16 īrṣūṇā ṃ mama<br />
putrāṇā ṃ vāsudevāvarodhanam mattamātaṅgadarpāṇā ṃ paśyanty adya pṛthagjanā ḥ 17<br />
śatacandrāṇi carmāṇi dhvajāṃś cādityasaṃnibhān raukmāṇi caiva varmāṇi niṣ<br />
kān<br />
api ca kāñcanān 18 śīrṣa trāṇāni caitāni putrāṇā ṃ me mahītale paśya dīptāni<br />
govinda pāvakān suhutān iva 19 eṣa duḥśāsana ḥ śete śūreṇ<br />
āmitra ghātinā<br />
pītaśoṇitasarvāṅgo bhīmasenena pātita ḥ 20 gadayā vīra ghātinyā paśya mādhava me<br />
sutam dyūtakleśān anusmṛ<br />
tya draupadyā coditena ca 21 uktā hy anena pāñcālī<br />
sabhāyā ṃ dyūtanirjitā priya ṃ cikīrṣatā bhrātu ḥ karṇ<br />
asya ca janārdana 22<br />
sahaiva sahadevena nakulenārjunena ca dāsabhāryāsi pāñcāli kṣipra ṃ praviśa no<br />
gṛhān 23 tato 'ham abruva ṃ kṛṣṇa tadā duryodhana ṃ nṛpam mṛtyupāśaparikṣiptaṃ<br />
śakuni ṃ putra varjaya 24 nibodhaina ṃ sudurbuddhi ṃ mātula ṃ kalahapriyam<br />
kṣipram ena ṃ parityajya putra śāmyasva pāṇḍavai ḥ 25 na budhyase tva ṃ durbuddhe<br />
bhīmasenam amarṣaṇam vāṅnārācais tudaṃs tīkṣṇ<br />
air ulkābhir iva kuñjaram 26 tān<br />
eṣa rabhasa ḥ krūro vākśalyān avadhārayan utsasarja viṣa ṃ teṣu sarpo govṛṣabheṣ<br />
v<br />
iva 27 eṣa duḥśāsana ḥ śete vikṣ<br />
ipya vipulau bhujau nihato bhīmasenena<br />
siṃheneva maharṣabha ḥ 28 atyartham akarod raudra ṃ bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ<br />
duḥśāsanasya yat kruddho 'pibac choṇitam āhave |<br />
| 1 [g] eṣa mādhava putro me vikarṇa ḥ prājñasaṃmata ḥ bhūmau vinihataḥ<br />
śete bhīmena śatadhā kṛta ḥ 2 gajamadhya gata ḥ śete vikarṇ<br />
o madhusūdana<br />
nīlameghaparikṣipta ḥ śaradīva divākara ḥ 3 asya cāpagraheṇaiṣa pāṇi ḥ kṛtakiṇ<br />
o<br />
mahān katha ṃ cic chidyate gṛdhrair attu kāmais talatravān 4 asya bhāryāmiṣ<br />
a<br />
prepsūn gṛdhrān etāṃs tapasvinī vārayaty aniśa ṃ bālā na ca śaknoti mādhava 5<br />
yuvā vṛndāraka ḥ śūro vikarṇa ḥ puruṣarṣabha sukhocita ḥ sukhārhaś ca śete pāṃsuṣ<br />
u<br />
mādhava 6 karṇinālīkanārācair bhinnamarmāṇam āhave adyāpi na jahāty enaṃ<br />
lakṣṇīr bharatasattamam 7 eṣa saṃgrāmaśūreṇa pratijñā ṃ pālayiṣ<br />
yatā durmukho<br />
'bhimukha ḥ śete hato 'rigaṇahā raṇe 8 tasyaitad vadana ṃ kṛṣṇ<br />
a śvāpadair<br />
ardhabhakṣitam vibhāty abhyadhika ṃ tāta saptamyām iva candramā ḥ 9 śūrasya hi<br />
raṇe kṛṣṇa yasyānanam athedṛśam sa katha ṃ nihato 'mitrai ḥ pāṃ<br />
sūn grasati me<br />
suta ḥ 10 yasyāhava ṃ mukhe saumyā sthātā naivopapadyate sa katha ṃ kurmukho<br />
'mitrair hato vibudhalokajit 11 citrasena ṃ hata ṃ bhūmau śayāna ṃ madhusūdana<br />
dhārtarāṣṭram ima ṃ paśya pratimāna ṃ danuṣmatām 12 ta ṃ citramālyābharaṇaṃ<br />
yuvatya ḥ śokakarśitā ḥ kravyādasaṃghai ḥ sahitā rudantya ḥ paryupāsate 13<br />
strīṇā ṃ ruditanirghoṣa ḥ śvāpadānā ṃ ca garjitam citrarūpam ida ṃ kṛṣṇa vicitraṃ<br />
pratibhāti me 14 yuvā vṛndārako nitya ṃ pravara strī niṣevita ḥ viviṃ<br />
śatir asau<br />
śete dhvasta ḥ pāṃsuṣu mādhava 15 śarasaṃkṛtta varṇāṇa ṃ vīra ṃ viśasane hatam<br />
parivāryāsate gṛdhrā ḥ pariviṃśā viviṃśatim 16 praviśya samare vīra ḥ pāṇḍ<br />
avānām<br />
anīkinām āviśya śayane śete puna ḥ satpuruṣocitam 17 smitopapanna ṃ sunasaṃ<br />
subhru tārādhipopamam atīva śubhra ṃ vadana ṃ paśya kṛṣṇa viviṃśate ḥ 18 ya ṃ sma<br />
ta ṃ paryupāsante vasu ṃ vāsava yoṣita ḥ krīḍantam iva gandharva ṃ devakanyāḥ<br />
sahasraśa ḥ 19 hantāra ṃ vīrasenānā ṃ śūra ṃ samitiśobhanam nibarhaṇam amitrāṇāṃ<br />
duḥsaha ṃ viṣaheta ka ḥ 20 duḥsahasyaitad ābhāti śarīra ṃ saṃvṛta ṃ śarai ḥ girir
ātmaruhai ḥ phullai ḥ karṇikārair ivāvṛta ḥ 21 śātakaumbhyā srajā bhāti kavacena<br />
ca bhāsvatā agnineva giri ḥ śveto gatāsur api duḥsaha ḥ |<br />
| 1 [g] adhyardhaguṇam āhur ya ṃ bale śaurye ca mādhava pitrā tvayā ca<br />
dāśārha dṛpta ṃ siṃham ivotkaṭ<br />
am 2 yo bibheda camūm eko mama putrasya durbhidām<br />
sa bhūtvā mṛtyur anyeṣā ṃ svaya ṃ mṛtyuvaśa ṃ gata ḥ 3 tasyopalakṣaye kṛṣṇa kārṣṇ<br />
er<br />
amitatejasa ḥ abhimanyor hatasyāpi prabhā naivopaśāmyati 4 eṣā virāṭ<br />
a duhitā<br />
snuṣā gāṇḍīvadhanvana ḥ ārtā bālā pati ṃ vīra ṃ śocyā śocaty aninditā 5 tam eṣ<br />
ā<br />
hi samāsādya bhāryā bhartāram antike virāṭa duhitā kṛṣṇa pāṇ<br />
inā parimārjati 6<br />
tasya vaktram upāghrāya saubhadrasya yaśasvinī vibuddhakamalākāraṃ<br />
kambuvṛttaśiro dharam 7 kāmyarūpavatī caiṣā pariṣ<br />
vajati bhāminī lajja mānā<br />
puraivaina ṃ mādhvīka madamūrchitā 8 tasya kṣatajasaṃdigdha ṃ jātarūpapariṣkṛ<br />
tam<br />
vimucya kavaca ṃ kṛṣṇa śarīram abhivīkṣate 9 avekṣamāṇā ta ṃ bālā kṛṣṇ<br />
a tvām<br />
abhibhāṣate aya ṃ te puṇḍarīkākṣa sadṛśākṣo nipātita ḥ 10 bale vīrye ca sadṛ<br />
śas<br />
tejasā caiva te 'nagha rūpeṇa ca tavātyartha ṃ śete bhuvi nipātita ḥ 11<br />
atyantasukumārasya rāṅka vājina śāyina ḥ kac cid adya śarīra ṃ te bhūmau na<br />
paritapyate 12 mātaṅgabhuja varṣmāṇau jyākpepa kaṭhina tvacau kāñcanāṅ<br />
gadinau<br />
śeṣe nikṣipya vipulau bhujau 13 vyāyamya bahudhā nūna ṃ sukhasupta ḥ śramād iva<br />
eva ṃ vilapatīm ārtā ṃ na hi mām abhibhāṣase 14 āryām ārya subhadrā ṃ tvam imāṃ<br />
ś<br />
ca tridaśopamān pitṝn mā ṃ caiva duḥkhārtā ṃ vihāya kva gamiṣ<br />
yasi 15 tasya<br />
śoṇitasaṃdigdhān keśān unnāmya pāṇinā utsaṅ<br />
ge vaktram ādhāya jīvantam iva<br />
pṛcchati svasrīya ṃ vāsudevasya putra ṃ gāṇḍīvadhanvana ḥ 16 katha ṃ tvāṃ<br />
raṇamadhyastha ṃ jaghnur ete mahārathā ḥ dhig astu krūra kartṝṃs tān kṛ<br />
pa<br />
karṇajayadrathān 17 droṇa drauṇāyanī cobhau yair asi vyasanī kṛtaḥ<br />
ratharṣabhāṇā ṃ sarveṣā ṃ katham āsīt tadā mana ḥ 18 bāla ṃ tvā ṃ parivāryaikaṃ<br />
mama duḥkhāya jaghnuṣām katha ṃ nu pāṇḍavānā ṃ ca pāñcālānā ṃ ca paśyatām tvaṃ<br />
vīra nidhana ṃ prāpto nāthavān sannanāthavat 19 dṛṣṭvā bahubhir ākrande nihataṃ<br />
tvām anāthavat vīra ḥ puruṣaśārdūla ḥ katha ṃ jīvati pāṇḍava ḥ 20 na rājyalābho<br />
vipula ḥ śatrūṇā ṃ vā parābhava ḥ prīta ṃ dāsyati pārthānā ṃ tvām ṛte puṣkarekṣaṇ<br />
a<br />
21 tava śastrajitāṁl lokān dharmeṇa ca damena ca kṣipram anvāgamiṣ<br />
yāmi tatra<br />
mā ṃ pratipālaya 22 durmara ṃ punar aprāpte kāle bhavati kena cit yad ahaṃ<br />
tvā ṃ raṇe dṛṣṭvā hata ṃ jīvāmi durbhagā 23 kām idānī ṃ naravyāghra ślakṣṇ<br />
ayā<br />
smitayā girā pitṛloke sametyānyā ṃ mām ivāmantrayiṣyasi 24 nūnam apsarasāṃ<br />
svarge manāṃsi pramathiṣyasi parameṇa ca rūpeṇ<br />
a girā ca smitapūrvayā 25 prāpya<br />
puṇyakṛtāṁl lokān apsarobhi ḥ sameyivān saubhadra viharan kāle smarethāḥ<br />
sukṛtāni me 26 etāvān iha saṃvāso vihitas te mayā saha ṣa ṇ māsān saptame māsi<br />
tva ṃ vīra nidhana ṃ gata ḥ 27 ity uktavacanām etām apakarṣanti duḥ<br />
khitām<br />
uttarā ṃ moghasaṃkalpā ṃ matsyarājakulastriya ḥ 28 uttarām apakṛṣ<br />
yainām ārtām<br />
ārtatarā ḥ svayam virāṭa ṃ nihata ṃ dṛṣṭvā krośanti vilapanti ca 29 droṇ<br />
āstra<br />
śarasaṃkṛtta ṃ śayāna ṃ rudhirokṣitam virāṭa ṃ vitudanty ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ<br />
30 vitudyamāna ṃ vihagair virāṭam asitekṣaṇā ḥ na śaknuvanti vivaśā nivartayitum<br />
āturā ḥ 31 āsām ātapataptānām āyasena ca yoṣitām śrameṇa ca vivarṇānā ṃ rūpāṇāṃ<br />
vigata ṃ vapu ḥ 32 uttara ṃ cābhimanyu ṃ ca kāmboja ṃ ca sudakṣiṇ<br />
am śiśūn etān<br />
hatān paśya lakṣmaṇa ṃ ca sudarśanam āyodhana śiromadhye śayāna ṃ paśya mādhava<br />
|<br />
| 1 [gāndhārī] eṣa vaikartana ḥ śete maheṣvāso mahāratha ḥ jvalitānalavat<br />
saṃkhye saṃśānta ḥ pārtha tejasā 2 paśya vaikartana ṃ karṇa ṃ nihatyātirathān<br />
bahūn śoṇitaughaparītāṅga ṃ śayāna ṃ patita ṃ bhuvi 3 amarṣī dīrgharoṣ<br />
aś ca<br />
maheṣvāso mahāratha ḥ raṇe vinihata ḥ śete śūro gāṇḍīvadhanvanā 4 ya ṃ sma<br />
pāṇḍava saṃtrāsān mama putrā mahārathā ḥ prāyudhyanta puraskṛtya mātaṅ<br />
gā iva<br />
yūthapam 5 śārdūlam iva siṃhena samare savyasācinā mātaṅ<br />
gam iva mattena<br />
mātaṅgena nipātitam 6 sametā ḥ puruṣavyāghra nihata ṃ śūram āhave<br />
prakīrṇamūrdhajā ḥ patnyo rudatya ḥ paryupāsate 7 udvigna ḥ satata ṃ yasmād<br />
dharmarājo yudhiṣṭhira ḥ trayodaśa samā nidrā ṃ cintayann nādhyagacchata 8<br />
anādhṛṣya ḥ parair yuddhe śatrubhir maghavān iva yugāntāgnir ivārciṣ<br />
mān himavān<br />
iva ca sthira ḥ 9 sa bhūtvā śaraṇa ṃ vīro dhārtarāṣṭ<br />
rasya mādhava bhūmau<br />
vinihata ḥ śete vātarugṇa iva druma ḥ 10 paśya karṇasya patnī ṃ tva ṃ vṛṣ<br />
asenasya<br />
mātaram lālapyamānā ḥ karuṇa ṃ rudatī ṃ patitā ṃ bhuvi 11 ācārya śāpo 'nugato<br />
dhruva ṃ tvā ṃ; yad agrasac cakram iya ṃ dharā te tata ḥ śareṇāpahṛta ṃ śiras te;<br />
dhanaṃjayenāhave śatrumadhye 12 aho dhig eṣā patitā visaṃjñā; samīkṣ<br />
ya
jāmbūnadabaddhaniṣkam karṇa ṃ mahābāhum adīnasattva ṃ; suṣeṇ<br />
a mātā rudatī<br />
bhṛśārtā 13 alpāvaśeṣo hi kṛto mahātmā; śarīrabhakṣai ḥ paribhakṣayadbhi ḥ draṣṭuṃ<br />
na saṃprīti kara ḥ śaśīva; kṛṣṇaśya pakṣ<br />
asya caturdaśāhe 14 sāvartamānā patitā<br />
pṛthivyām; utthāya dīnā punar eva caiṣā karṇasya vaktra ṃ parijighramāṇ<br />
ā;<br />
rorūyate putravadhābhitaptā |<br />
| 1 [g] āvantya ṃ bhīmasenena bhakṣayanti nipātitam gṛdhragomāyava ḥ śūraṃ<br />
bahu bandhum abandhuvat 2 ta ṃ paśya kadana ṃ kṛtvā śatrūṇā ṃ madhusūdana<br />
śayāna ṃ vīraśayane rudhireṇa samukṣitam 3 ta ṃ sṛgālāś ca kaṅ<br />
kāś ca kravyādāś ca<br />
pṛthagvidhā ḥ tena tena vikarṣanti paśya kālasya paryayam 4 śayāna ṃ vīraśayane<br />
vīram ākranda sāriṇam āvantyam abhito nāryo rudatya ḥ paryupāsate 5 prātipīyaṃ<br />
maheṣvāsa ṃ hata ṃ bhallena bāhlikam prasuptam iva śārdūla ṃ paśya kṛṣṇ<br />
a<br />
manasvinam 6 atīva mukhavarṇo 'sya nihatasyāpi śobhate somasyevābhipūrṇ<br />
asya<br />
paurṇamāsyā ṃ samudyata ḥ 7 putraśokābhitaptena pratijñā ṃ parirakṣ<br />
atā<br />
pākaśāsaninā saṃkhye vārddha kṣatrir nipātita ḥ 8 ekādaśa camūr jitvā<br />
rakṣyamāṇa ṃ mahātmanā satya ṃ cikīrṣatā paśya hatam ena ṃ jayadratham 9<br />
sindhusauvīrabhartāra ṃ darpapūrṇa ṃ manasvinam bhakṣayanti śivā gṛ<br />
dhrā janārdana<br />
jayadratham 10 saṃrakṣyamāṇa ṃ bhāryābhir anuraktābhir acyuta bhaṣ<br />
anto<br />
vyapakarṣanti gahana ṃ nimnam antikāt 11 tam etā ḥ paryupāsante rakṣamāṇ<br />
ā<br />
mahābhujam sindhusauvīragāndhārakāmbojayavanastriya ḥ 12 yadā kṛṣṇ<br />
ām upādāya<br />
prādravat kekayai ḥ saha tadaiva vadhya ḥ pāṇḍūnā ṃ janārdana jayadratha 13<br />
duḥśalā ṃ mānayadbhis tu yadā mukto jayadratha ḥ katham adya na tā ṃ kṛṣṇ<br />
a<br />
mānayanti sma te puna ḥ 14 saiṣā mama sutā bālā vilapantī suduḥ<br />
khitā<br />
pramāpayati cātmānam ākrośati ca pāṇḍavān 15 ki ṃ nu duḥkhatara ṃ kṛṣṇa paraṃ<br />
mama bhaviṣyati yat sutā vidhavā bālā snuṣāś ca nihateśvarā ḥ 16 aho dhig<br />
duḥśalā ṃ paśya vītaśokabhayām iva śiro bhartur anāsādya dhāvamānām itas tataḥ<br />
17 vārayām āsa ya ḥ sarvān pāṇḍavān putragṛddhina ḥ sa hatvā vipulā ḥ senāḥ<br />
svaya ṃ mṛtyuvaśa ṃ gata ḥ 18 ta ṃ mattam iva mātaṅga ṃ vīra ṃ paramadurjayam<br />
parivārya rudanty etā ḥ striyaś candropamānanā ḥ |<br />
| 1 [g] eṣa śalyo hata ḥ śete sākṣān nakula mātula ḥ dharmajñena satā tāta<br />
dharmarājena saṃyuge 2 yas tvayā spardhate nitya ṃ sarvatra puruṣarṣabha sa eṣ<br />
a<br />
nihata ḥ śete madrarājo mahāratha ḥ 3 yena saṃgṛhṇ<br />
atā tāta ratham ādhirather<br />
yudhi javārtha ṃ pāṇḍuputrāṇā ṃ tathā tejovadha ḥ kṛta ḥ 4 aho dhik paśya śalyasya<br />
pūrṇacandra sudarśanam mukha ṃ padmapalāśākṣa ṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam 5 eṣ<br />
ā<br />
cāmīkarābhasya taptakāñcanasa prabhā āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣ<br />
yate<br />
kṛṣṇapakṣibhi ḥ 6 yudhiṣṭhireṇa nihata ṃ śalya ṃ samitiśobhanam rudantyaḥ<br />
paryupāsante madrarājakulastriya ḥ 7 etā ḥ susūkṣma vasanā madrarāja ṃ nararṣ<br />
abham<br />
krośanty abhisamāsādya kṣatriyā ḥ kṣatriyarṣabham 8 śalya ṃ nipatita ṃ nāryaḥ<br />
parivāryābhita ḥ sthitā ḥ vāśitā gṛṣṭaya ḥ paṅke parimagnam ivarṣabham 9 śalyaṃ<br />
śaraṇada ṃ śūra ṃ paśyaina ṃ rathasattamam śayāna ṃ vīraśayane śarair<br />
viśakalīkṛtam 10 eṣa śailālayo rājā bhagadatta ḥ pratāpavān gajāṅkuśa dharaḥ<br />
śreṣṭha ḥ śete bhuvi nipātita ḥ 11 yasya rukmamayī mālā śirasy eṣ<br />
ā virājate<br />
śvāpadair bhakṣyamāṇ<br />
asya śobhayantīva mūrdhajān 12 etena kila pārthasya yuddham<br />
āsīt sudāruṇam lomaharṣaṇam atyugra ṃ śakrasya balinā yathā 13 yodhayitvā<br />
mahābāhur eṣa pārtha ṃ dhanaṃjayam saṃśaya ṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ<br />
14 yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana sa eṣa nihata ḥ śete bhīṣ<br />
mo<br />
bhīṣmakṛd āhave 15 paśya śāṃtanava ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ sūryavarcasam yugānta iva<br />
kālena pātita ṃ sūryam ambarāt 16 eṣa taptvā raṇ<br />
e śatrūñ śastratāpena vīryavān<br />
narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava 17 śaratalpagata ṃ vīra ṃ dharme<br />
devāpinā samam śayāna ṃ vīraśayane paśya śūra niṣevite 18 karṇ<br />
inālīkanārācair<br />
āstīrya śayanottamam āviśya śete bhagavān skanda ḥ śaravaṇa ṃ yathā 19 atūla<br />
pūrṇa ṃ gāṅgeyas tribhir bāṇai ḥ samanvitam upadhāyopadhānāgrya ṃ dattaṃ<br />
gāṇḍīvadhanvanā 20 pālayāna ḥ pitu ḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśā ḥ eṣa śāṃtanavaḥ<br />
śete mādhavāpratimo yudhi 21 dharmātmā tāta dharmajña ḥ pāramparyeṇa nirṇ<br />
aye<br />
amartya iva martya ḥ sann eṣa prāṇān adhārayat 22 nāsti yuddhe kṛ<br />
tī kaś cin na<br />
vidvān na parākramī yatra śāṃtanavo bhīṣma ḥ śete 'dya nihata ḥ parai ḥ 23 svayam<br />
etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavai ḥ dharmajñenāhave mṛtyur ākhyāta ḥ satyavādinā<br />
24 pranaṣṭa ḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛta ḥ sa gata ḥ kurubhi ḥ sārdhaṃ<br />
mahābuddhi ḥ parābhavam 25 dharmeṣu kurava ḥ ka ṃ nu pariprakṣ<br />
yanti mādhava gate
devavrate svarga ṃ devakalpe nararṣabhe 26 arjunasya vinetāram ācārya ṃ sātyakes<br />
tathā ta ṃ paśya patita ṃ droṇa ṃ kurūṇā ṃ guru sattamam 27 astra ṃ caturvidhaṃ<br />
veda yathaiva tridaśeśvara ḥ bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇ<br />
o 'pi mādhava 28<br />
yasya prasādād bībhatsu ḥ pāṇḍava ḥ karma duṣkaram cakāra sa hata ḥ śete nainam<br />
astrāṇy apālayan 29 ya ṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān so 'yaṃ<br />
śastrabhṛtā ṃ śreṣṭho droṇa ḥ śastrai ḥ pṛthak kṛta ḥ 30 yasya nirdahata ḥ senāṃ<br />
gatir agner ivābhavat sa bhūmau nihata ḥ śete śāntārcir iva pāvaka ḥ 31 dhanur<br />
muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava droṇasya nihatasyāpi dṛ<br />
śyate jīvato<br />
yathā 32 vedā yasmāc ca catvāra ḥ sarvāstrāṇ<br />
i ca keśava anapetāni vai śūrād<br />
yathaivādau prajāpate ḥ 33 bandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau<br />
gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau 34 droṇa ṃ drupadaputreṇa nihataṃ<br />
madhusūdana kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahata cetanā 35 tā ṃ paśya rudatīm<br />
ārtā ṃ mukhakeśīm adhomukhīm hata ṃ patim upāsantī ṃ droṇa ṃ śastrabhṛtā ṃ varam<br />
36 bāṇair bhinnatanu trāṇa ṃ dhṛṣṭadyumnena keśava upāste vai mṛdhe droṇaṃ<br />
jaṭilā brahmacāriṇī 37 pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇ<br />
am āturā hatasya samare<br />
bhartu ḥ sukumārī yaśasvinī 38 agnīn āhṛtya vidhivac citā ṃ prajvālya sarvaśaḥ<br />
droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagā ḥ 39 kiranti ca citām ete jaṭ<br />
ilā<br />
brahmacāriṇa ḥ dhanurbhi ḥ śaktibhiś caiva rathanīdaiś ca mādhava 40 śastraiś ca<br />
vividhair anyair dhakṣyante bhūri tejasam ta ete droṇam ādhāya śaṃ<br />
santi ca<br />
rudanti ca 41 sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃ<br />
santi cāpare agnāv agnim<br />
ivādhāya droṇa ṃ hutvā hutāśane 42 gacchanty abhimukhā gaṅgā ṃ droṇaśiṣ<br />
yā<br />
dvijātaya ḥ apasavyā ṃ citi ṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpī ṃ tadā |<br />
| 1 [g] eṣa śalyo hata ḥ śete sākṣān nakula mātula ḥ dharmajñena satā tāta<br />
dharmarājena saṃyuge 2 yas tvayā spardhate nitya ṃ sarvatra puruṣarṣabha sa eṣ<br />
a<br />
nihata ḥ śete madrarājo mahāratha ḥ 3 yena saṃgṛhṇ<br />
atā tāta ratham ādhirather<br />
yudhi javārtha ṃ pāṇḍuputrāṇā ṃ tathā tejovadha ḥ kṛta ḥ 4 aho dhik paśya śalyasya<br />
pūrṇacandra sudarśanam mukha ṃ padmapalāśākṣa ṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam 5 eṣ<br />
ā<br />
cāmīkarābhasya taptakāñcanasa prabhā āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣ<br />
yate<br />
kṛṣṇapakṣibhi ḥ 6 yudhiṣṭhireṇa nihata ṃ śalya ṃ samitiśobhanam rudantyaḥ<br />
paryupāsante madrarājakulastriya ḥ 7 etā ḥ susūkṣma vasanā madrarāja ṃ nararṣ<br />
abham<br />
krośanty abhisamāsādya kṣatriyā ḥ kṣatriyarṣabham 8 śalya ṃ nipatita ṃ nāryaḥ<br />
parivāryābhita ḥ sthitā ḥ vāśitā gṛṣṭaya ḥ paṅke parimagnam ivarṣabham 9 śalyaṃ<br />
śaraṇada ṃ śūra ṃ paśyaina ṃ rathasattamam śayāna ṃ vīraśayane śarair<br />
viśakalīkṛtam 10 eṣa śailālayo rājā bhagadatta ḥ pratāpavān gajāṅkuśa dharaḥ<br />
śreṣṭha ḥ śete bhuvi nipātita ḥ 11 yasya rukmamayī mālā śirasy eṣ<br />
ā virājate<br />
śvāpadair bhakṣyamāṇ<br />
asya śobhayantīva mūrdhajān 12 etena kila pārthasya yuddham<br />
āsīt sudāruṇam lomaharṣaṇam atyugra ṃ śakrasya balinā yathā 13 yodhayitvā<br />
mahābāhur eṣa pārtha ṃ dhanaṃjayam saṃśaya ṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ<br />
14 yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana sa eṣa nihata ḥ śete bhīṣ<br />
mo<br />
bhīṣmakṛd āhave 15 paśya śāṃtanava ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ sūryavarcasam yugānta iva<br />
kālena pātita ṃ sūryam ambarāt 16 eṣa taptvā raṇ<br />
e śatrūñ śastratāpena vīryavān<br />
narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava 17 śaratalpagata ṃ vīra ṃ dharme<br />
devāpinā samam śayāna ṃ vīraśayane paśya śūra niṣevite 18 karṇ<br />
inālīkanārācair<br />
āstīrya śayanottamam āviśya śete bhagavān skanda ḥ śaravaṇa ṃ yathā 19 atūla<br />
pūrṇa ṃ gāṅgeyas tribhir bāṇai ḥ samanvitam upadhāyopadhānāgrya ṃ dattaṃ<br />
gāṇḍīvadhanvanā 20 pālayāna ḥ pitu ḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśā ḥ eṣa śāṃtanavaḥ<br />
śete mādhavāpratimo yudhi 21 dharmātmā tāta dharmajña ḥ pāramparyeṇa nirṇ<br />
aye<br />
amartya iva martya ḥ sann eṣa prāṇān adhārayat 22 nāsti yuddhe kṛ<br />
tī kaś cin na<br />
vidvān na parākramī yatra śāṃtanavo bhīṣma ḥ śete 'dya nihata ḥ parai ḥ 23 svayam<br />
etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavai ḥ dharmajñenāhave mṛtyur ākhyāta ḥ satyavādinā<br />
24 pranaṣṭa ḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛta ḥ sa gata ḥ kurubhi ḥ sārdhaṃ<br />
mahābuddhi ḥ parābhavam 25 dharmeṣu kurava ḥ ka ṃ nu pariprakṣ<br />
yanti mādhava gate<br />
devavrate svarga ṃ devakalpe nararṣabhe 26 arjunasya vinetāram ācārya ṃ sātyakes<br />
tathā ta ṃ paśya patita ṃ droṇa ṃ kurūṇā ṃ guru sattamam 27 astra ṃ caturvidhaṃ<br />
veda yathaiva tridaśeśvara ḥ bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇ<br />
o 'pi mādhava 28<br />
yasya prasādād bībhatsu ḥ pāṇḍava ḥ karma duṣkaram cakāra sa hata ḥ śete nainam<br />
astrāṇy apālayan 29 ya ṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān so 'yaṃ<br />
śastrabhṛtā ṃ śreṣṭho droṇa ḥ śastrai ḥ pṛthak kṛta ḥ 30 yasya nirdahata ḥ senāṃ<br />
gatir agner ivābhavat sa bhūmau nihata ḥ śete śāntārcir iva pāvaka ḥ 31 dhanur<br />
muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava droṇasya nihatasyāpi dṛ<br />
śyate jīvato<br />
yathā 32 vedā yasmāc ca catvāra ḥ sarvāstrāṇ<br />
i ca keśava anapetāni vai śūrād<br />
yathaivādau prajāpate ḥ 33 bandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau
gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau 34 droṇa ṃ drupadaputreṇa nihataṃ<br />
madhusūdana kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahata cetanā 35 tā ṃ paśya rudatīm<br />
ārtā ṃ mukhakeśīm adhomukhīm hata ṃ patim upāsantī ṃ droṇa ṃ śastrabhṛtā ṃ varam<br />
36 bāṇair bhinnatanu trāṇa ṃ dhṛṣṭadyumnena keśava upāste vai mṛdhe droṇaṃ<br />
jaṭilā brahmacāriṇī 37 pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇ<br />
am āturā hatasya samare<br />
bhartu ḥ sukumārī yaśasvinī 38 agnīn āhṛtya vidhivac citā ṃ prajvālya sarvaśaḥ<br />
droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagā ḥ 39 kiranti ca citām ete jaṭ<br />
ilā<br />
brahmacāriṇa ḥ dhanurbhi ḥ śaktibhiś caiva rathanīdaiś ca mādhava 40 śastraiś ca<br />
vividhair anyair dhakṣyante bhūri tejasam ta ete droṇam ādhāya śaṃ<br />
santi ca<br />
rudanti ca 41 sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃ<br />
santi cāpare agnāv agnim<br />
ivādhāya droṇa ṃ hutvā hutāśane 42 gacchanty abhimukhā gaṅgā ṃ droṇaśiṣ<br />
yā<br />
dvijātaya ḥ apasavyā ṃ citi ṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpī ṃ tadā |<br />
| 1 [g] eṣa śalyo hata ḥ śete sākṣān nakula mātula ḥ dharmajñena satā tāta<br />
dharmarājena saṃyuge 2 yas tvayā spardhate nitya ṃ sarvatra puruṣarṣabha sa eṣ<br />
a<br />
nihata ḥ śete madrarājo mahāratha ḥ 3 yena saṃgṛhṇ<br />
atā tāta ratham ādhirather<br />
yudhi javārtha ṃ pāṇḍuputrāṇā ṃ tathā tejovadha ḥ kṛta ḥ 4 aho dhik paśya śalyasya<br />
pūrṇacandra sudarśanam mukha ṃ padmapalāśākṣa ṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam 5 eṣ<br />
ā<br />
cāmīkarābhasya taptakāñcanasa prabhā āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣ<br />
yate<br />
kṛṣṇapakṣibhi ḥ 6 yudhiṣṭhireṇa nihata ṃ śalya ṃ samitiśobhanam rudantyaḥ<br />
paryupāsante madrarājakulastriya ḥ 7 etā ḥ susūkṣma vasanā madrarāja ṃ nararṣ<br />
abham<br />
krośanty abhisamāsādya kṣatriyā ḥ kṣatriyarṣabham 8 śalya ṃ nipatita ṃ nāryaḥ<br />
parivāryābhita ḥ sthitā ḥ vāśitā gṛṣṭaya ḥ paṅke parimagnam ivarṣabham 9 śalyaṃ<br />
śaraṇada ṃ śūra ṃ paśyaina ṃ rathasattamam śayāna ṃ vīraśayane śarair<br />
viśakalīkṛtam 10 eṣa śailālayo rājā bhagadatta ḥ pratāpavān gajāṅkuśa dharaḥ<br />
śreṣṭha ḥ śete bhuvi nipātita ḥ 11 yasya rukmamayī mālā śirasy eṣ<br />
ā virājate<br />
śvāpadair bhakṣyamāṇ<br />
asya śobhayantīva mūrdhajān 12 etena kila pārthasya yuddham<br />
āsīt sudāruṇam lomaharṣaṇam atyugra ṃ śakrasya balinā yathā 13 yodhayitvā<br />
mahābāhur eṣa pārtha ṃ dhanaṃjayam saṃśaya ṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ<br />
14 yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana sa eṣa nihata ḥ śete bhīṣ<br />
mo<br />
bhīṣmakṛd āhave 15 paśya śāṃtanava ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ sūryavarcasam yugānta iva<br />
kālena pātita ṃ sūryam ambarāt 16 eṣa taptvā raṇ<br />
e śatrūñ śastratāpena vīryavān<br />
narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava 17 śaratalpagata ṃ vīra ṃ dharme<br />
devāpinā samam śayāna ṃ vīraśayane paśya śūra niṣevite 18 karṇ<br />
inālīkanārācair<br />
āstīrya śayanottamam āviśya śete bhagavān skanda ḥ śaravaṇa ṃ yathā 19 atūla<br />
pūrṇa ṃ gāṅgeyas tribhir bāṇai ḥ samanvitam upadhāyopadhānāgrya ṃ dattaṃ<br />
gāṇḍīvadhanvanā 20 pālayāna ḥ pitu ḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśā ḥ eṣa śāṃtanavaḥ<br />
śete mādhavāpratimo yudhi 21 dharmātmā tāta dharmajña ḥ pāramparyeṇa nirṇ<br />
aye<br />
amartya iva martya ḥ sann eṣa prāṇān adhārayat 22 nāsti yuddhe kṛ<br />
tī kaś cin na<br />
vidvān na parākramī yatra śāṃtanavo bhīṣma ḥ śete 'dya nihata ḥ parai ḥ 23 svayam<br />
etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavai ḥ dharmajñenāhave mṛtyur ākhyāta ḥ satyavādinā<br />
24 pranaṣṭa ḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛta ḥ sa gata ḥ kurubhi ḥ sārdhaṃ<br />
mahābuddhi ḥ parābhavam 25 dharmeṣu kurava ḥ ka ṃ nu pariprakṣ<br />
yanti mādhava gate<br />
devavrate svarga ṃ devakalpe nararṣabhe 26 arjunasya vinetāram ācārya ṃ sātyakes<br />
tathā ta ṃ paśya patita ṃ droṇa ṃ kurūṇā ṃ guru sattamam 27 astra ṃ caturvidhaṃ<br />
veda yathaiva tridaśeśvara ḥ bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇ<br />
o 'pi mādhava 28<br />
yasya prasādād bībhatsu ḥ pāṇḍava ḥ karma duṣkaram cakāra sa hata ḥ śete nainam<br />
astrāṇy apālayan 29 ya ṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān so 'yaṃ<br />
śastrabhṛtā ṃ śreṣṭho droṇa ḥ śastrai ḥ pṛthak kṛta ḥ 30 yasya nirdahata ḥ senāṃ<br />
gatir agner ivābhavat sa bhūmau nihata ḥ śete śāntārcir iva pāvaka ḥ 31 dhanur<br />
muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava droṇasya nihatasyāpi dṛ<br />
śyate jīvato<br />
yathā 32 vedā yasmāc ca catvāra ḥ sarvāstrāṇ<br />
i ca keśava anapetāni vai śūrād<br />
yathaivādau prajāpate ḥ 33 bandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau<br />
gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau 34 droṇa ṃ drupadaputreṇa nihataṃ<br />
madhusūdana kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahata cetanā 35 tā ṃ paśya rudatīm<br />
ārtā ṃ mukhakeśīm adhomukhīm hata ṃ patim upāsantī ṃ droṇa ṃ śastrabhṛtā ṃ varam<br />
36 bāṇair bhinnatanu trāṇa ṃ dhṛṣṭadyumnena keśava upāste vai mṛdhe droṇaṃ<br />
jaṭilā brahmacāriṇī 37 pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇ<br />
am āturā hatasya samare<br />
bhartu ḥ sukumārī yaśasvinī 38 agnīn āhṛtya vidhivac citā ṃ prajvālya sarvaśaḥ<br />
droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagā ḥ 39 kiranti ca citām ete jaṭ<br />
ilā<br />
brahmacāriṇa ḥ dhanurbhi ḥ śaktibhiś caiva rathanīdaiś ca mādhava 40 śastraiś ca<br />
vividhair anyair dhakṣyante bhūri tejasam ta ete droṇam ādhāya śaṃ<br />
santi ca
udanti ca 41 sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃ<br />
santi cāpare agnāv agnim<br />
ivādhāya droṇa ṃ hutvā hutāśane 42 gacchanty abhimukhā gaṅgā ṃ droṇaśiṣ<br />
yā<br />
dvijātaya ḥ apasavyā ṃ citi ṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpī ṃ tadā |<br />
| 1 [g] eṣa śalyo hata ḥ śete sākṣān nakula mātula ḥ dharmajñena satā tāta<br />
dharmarājena saṃyuge 2 yas tvayā spardhate nitya ṃ sarvatra puruṣarṣabha sa eṣ<br />
a<br />
nihata ḥ śete madrarājo mahāratha ḥ 3 yena saṃgṛhṇ<br />
atā tāta ratham ādhirather<br />
yudhi javārtha ṃ pāṇḍuputrāṇā ṃ tathā tejovadha ḥ kṛta ḥ 4 aho dhik paśya śalyasya<br />
pūrṇacandra sudarśanam mukha ṃ padmapalāśākṣa ṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam 5 eṣ<br />
ā<br />
cāmīkarābhasya taptakāñcanasa prabhā āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣ<br />
yate<br />
kṛṣṇapakṣibhi ḥ 6 yudhiṣṭhireṇa nihata ṃ śalya ṃ samitiśobhanam rudantyaḥ<br />
paryupāsante madrarājakulastriya ḥ 7 etā ḥ susūkṣma vasanā madrarāja ṃ nararṣ<br />
abham<br />
krośanty abhisamāsādya kṣatriyā ḥ kṣatriyarṣabham 8 śalya ṃ nipatita ṃ nāryaḥ<br />
parivāryābhita ḥ sthitā ḥ vāśitā gṛṣṭaya ḥ paṅke parimagnam ivarṣabham 9 śalyaṃ<br />
śaraṇada ṃ śūra ṃ paśyaina ṃ rathasattamam śayāna ṃ vīraśayane śarair<br />
viśakalīkṛtam 10 eṣa śailālayo rājā bhagadatta ḥ pratāpavān gajāṅkuśa dharaḥ<br />
śreṣṭha ḥ śete bhuvi nipātita ḥ 11 yasya rukmamayī mālā śirasy eṣ<br />
ā virājate<br />
śvāpadair bhakṣyamāṇ<br />
asya śobhayantīva mūrdhajān 12 etena kila pārthasya yuddham<br />
āsīt sudāruṇam lomaharṣaṇam atyugra ṃ śakrasya balinā yathā 13 yodhayitvā<br />
mahābāhur eṣa pārtha ṃ dhanaṃjayam saṃśaya ṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ<br />
14 yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana sa eṣa nihata ḥ śete bhīṣ<br />
mo<br />
bhīṣmakṛd āhave 15 paśya śāṃtanava ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ sūryavarcasam yugānta iva<br />
kālena pātita ṃ sūryam ambarāt 16 eṣa taptvā raṇ<br />
e śatrūñ śastratāpena vīryavān<br />
narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava 17 śaratalpagata ṃ vīra ṃ dharme<br />
devāpinā samam śayāna ṃ vīraśayane paśya śūra niṣevite 18 karṇ<br />
inālīkanārācair<br />
āstīrya śayanottamam āviśya śete bhagavān skanda ḥ śaravaṇa ṃ yathā 19 atūla<br />
pūrṇa ṃ gāṅgeyas tribhir bāṇai ḥ samanvitam upadhāyopadhānāgrya ṃ dattaṃ<br />
gāṇḍīvadhanvanā 20 pālayāna ḥ pitu ḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśā ḥ eṣa śāṃtanavaḥ<br />
śete mādhavāpratimo yudhi 21 dharmātmā tāta dharmajña ḥ pāramparyeṇa nirṇ<br />
aye<br />
amartya iva martya ḥ sann eṣa prāṇān adhārayat 22 nāsti yuddhe kṛ<br />
tī kaś cin na<br />
vidvān na parākramī yatra śāṃtanavo bhīṣma ḥ śete 'dya nihata ḥ parai ḥ 23 svayam<br />
etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavai ḥ dharmajñenāhave mṛtyur ākhyāta ḥ satyavādinā<br />
24 pranaṣṭa ḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛta ḥ sa gata ḥ kurubhi ḥ sārdhaṃ<br />
mahābuddhi ḥ parābhavam 25 dharmeṣu kurava ḥ ka ṃ nu pariprakṣ<br />
yanti mādhava gate<br />
devavrate svarga ṃ devakalpe nararṣabhe 26 arjunasya vinetāram ācārya ṃ sātyakes<br />
tathā ta ṃ paśya patita ṃ droṇa ṃ kurūṇā ṃ guru sattamam 27 astra ṃ caturvidhaṃ<br />
veda yathaiva tridaśeśvara ḥ bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇ<br />
o 'pi mādhava 28<br />
yasya prasādād bībhatsu ḥ pāṇḍava ḥ karma duṣkaram cakāra sa hata ḥ śete nainam<br />
astrāṇy apālayan 29 ya ṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān so 'yaṃ<br />
śastrabhṛtā ṃ śreṣṭho droṇa ḥ śastrai ḥ pṛthak kṛta ḥ 30 yasya nirdahata ḥ senāṃ<br />
gatir agner ivābhavat sa bhūmau nihata ḥ śete śāntārcir iva pāvaka ḥ 31 dhanur<br />
muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava droṇasya nihatasyāpi dṛ<br />
śyate jīvato<br />
yathā 32 vedā yasmāc ca catvāra ḥ sarvāstrāṇ<br />
i ca keśava anapetāni vai śūrād<br />
yathaivādau prajāpate ḥ 33 bandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau<br />
gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau 34 droṇa ṃ drupadaputreṇa nihataṃ<br />
madhusūdana kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahata cetanā 35 tā ṃ paśya rudatīm<br />
ārtā ṃ mukhakeśīm adhomukhīm hata ṃ patim upāsantī ṃ droṇa ṃ śastrabhṛtā ṃ varam<br />
36 bāṇair bhinnatanu trāṇa ṃ dhṛṣṭadyumnena keśava upāste vai mṛdhe droṇaṃ<br />
jaṭilā brahmacāriṇī 37 pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇ<br />
am āturā hatasya samare<br />
bhartu ḥ sukumārī yaśasvinī 38 agnīn āhṛtya vidhivac citā ṃ prajvālya sarvaśaḥ<br />
droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagā ḥ 39 kiranti ca citām ete jaṭ<br />
ilā<br />
brahmacāriṇa ḥ dhanurbhi ḥ śaktibhiś caiva rathanīdaiś ca mādhava 40 śastraiś ca<br />
vividhair anyair dhakṣyante bhūri tejasam ta ete droṇam ādhāya śaṃ<br />
santi ca<br />
rudanti ca 41 sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃ<br />
santi cāpare agnāv agnim<br />
ivādhāya droṇa ṃ hutvā hutāśane 42 gacchanty abhimukhā gaṅgā ṃ droṇaśiṣ<br />
yā<br />
dvijātaya ḥ apasavyā ṃ citi ṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpī ṃ tadā |<br />
| 1 [g] eṣa śalyo hata ḥ śete sākṣān nakula mātula ḥ dharmajñena satā tāta<br />
dharmarājena saṃyuge 2 yas tvayā spardhate nitya ṃ sarvatra puruṣarṣabha sa eṣ<br />
a<br />
nihata ḥ śete madrarājo mahāratha ḥ 3 yena saṃgṛhṇ<br />
atā tāta ratham ādhirather<br />
yudhi javārtha ṃ pāṇḍuputrāṇā ṃ tathā tejovadha ḥ kṛta ḥ 4 aho dhik paśya śalyasya<br />
pūrṇacandra sudarśanam mukha ṃ padmapalāśākṣa ṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam 5 eṣ<br />
ā<br />
cāmīkarābhasya taptakāñcanasa prabhā āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣ<br />
yate<br />
kṛṣṇapakṣibhi ḥ 6 yudhiṣṭhireṇa nihata ṃ śalya ṃ samitiśobhanam rudantyaḥ<br />
paryupāsante madrarājakulastriya ḥ 7 etā ḥ susūkṣma vasanā madrarāja ṃ nararṣ<br />
abham<br />
krośanty abhisamāsādya kṣatriyā ḥ kṣatriyarṣabham 8 śalya ṃ nipatita ṃ nāryaḥ
parivāryābhita ḥ sthitā ḥ vāśitā gṛṣṭaya ḥ paṅke parimagnam ivarṣabham 9 śalyaṃ<br />
śaraṇada ṃ śūra ṃ paśyaina ṃ rathasattamam śayāna ṃ vīraśayane śarair<br />
viśakalīkṛtam 10 eṣa śailālayo rājā bhagadatta ḥ pratāpavān gajāṅkuśa dharaḥ<br />
śreṣṭha ḥ śete bhuvi nipātita ḥ 11 yasya rukmamayī mālā śirasy eṣ<br />
ā virājate<br />
śvāpadair bhakṣyamāṇ<br />
asya śobhayantīva mūrdhajān 12 etena kila pārthasya yuddham<br />
āsīt sudāruṇam lomaharṣaṇam atyugra ṃ śakrasya balinā yathā 13 yodhayitvā<br />
mahābāhur eṣa pārtha ṃ dhanaṃjayam saṃśaya ṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ<br />
14 yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana sa eṣa nihata ḥ śete bhīṣ<br />
mo<br />
bhīṣmakṛd āhave 15 paśya śāṃtanava ṃ kṛṣṇa śayāna ṃ sūryavarcasam yugānta iva<br />
kālena pātita ṃ sūryam ambarāt 16 eṣa taptvā raṇ<br />
e śatrūñ śastratāpena vīryavān<br />
narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava 17 śaratalpagata ṃ vīra ṃ dharme<br />
devāpinā samam śayāna ṃ vīraśayane paśya śūra niṣevite 18 karṇ<br />
inālīkanārācair<br />
āstīrya śayanottamam āviśya śete bhagavān skanda ḥ śaravaṇa ṃ yathā 19 atūla<br />
pūrṇa ṃ gāṅgeyas tribhir bāṇai ḥ samanvitam upadhāyopadhānāgrya ṃ dattaṃ<br />
gāṇḍīvadhanvanā 20 pālayāna ḥ pitu ḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśā ḥ eṣa śāṃtanavaḥ<br />
śete mādhavāpratimo yudhi 21 dharmātmā tāta dharmajña ḥ pāramparyeṇa nirṇ<br />
aye<br />
amartya iva martya ḥ sann eṣa prāṇān adhārayat 22 nāsti yuddhe kṛ<br />
tī kaś cin na<br />
vidvān na parākramī yatra śāṃtanavo bhīṣma ḥ śete 'dya nihata ḥ parai ḥ 23 svayam<br />
etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavai ḥ dharmajñenāhave mṛtyur ākhyāta ḥ satyavādinā<br />
24 pranaṣṭa ḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛta ḥ sa gata ḥ kurubhi ḥ sārdhaṃ<br />
mahābuddhi ḥ parābhavam 25 dharmeṣu kurava ḥ ka ṃ nu pariprakṣ<br />
yanti mādhava gate<br />
devavrate svarga ṃ devakalpe nararṣabhe 26 arjunasya vinetāram ācārya ṃ sātyakes<br />
tathā ta ṃ paśya patita ṃ droṇa ṃ kurūṇā ṃ guru sattamam 27 astra ṃ caturvidhaṃ<br />
veda yathaiva tridaśeśvara ḥ bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇ<br />
o 'pi mādhava 28<br />
yasya prasādād bībhatsu ḥ pāṇḍava ḥ karma duṣkaram cakāra sa hata ḥ śete nainam<br />
astrāṇy apālayan 29 ya ṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān so 'yaṃ<br />
śastrabhṛtā ṃ śreṣṭho droṇa ḥ śastrai ḥ pṛthak kṛta ḥ 30 yasya nirdahata ḥ senāṃ<br />
gatir agner ivābhavat sa bhūmau nihata ḥ śete śāntārcir iva pāvaka ḥ 31 dhanur<br />
muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava droṇasya nihatasyāpi dṛ<br />
śyate jīvato<br />
yathā 32 vedā yasmāc ca catvāra ḥ sarvāstrāṇ<br />
i ca keśava anapetāni vai śūrād<br />
yathaivādau prajāpate ḥ 33 bandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau<br />
gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau 34 droṇa ṃ drupadaputreṇa nihataṃ<br />
madhusūdana kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahata cetanā 35 tā ṃ paśya rudatīm<br />
ārtā ṃ mukhakeśīm adhomukhīm hata ṃ patim upāsantī ṃ droṇa ṃ śastrabhṛtā ṃ varam<br />
36 bāṇair bhinnatanu trāṇa ṃ dhṛṣṭadyumnena keśava upāste vai mṛdhe droṇaṃ<br />
jaṭilā brahmacāriṇī 37 pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇ<br />
am āturā hatasya samare<br />
bhartu ḥ sukumārī yaśasvinī 38 agnīn āhṛtya vidhivac citā ṃ prajvālya sarvaśaḥ<br />
droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagā ḥ 39 kiranti ca citām ete jaṭ<br />
ilā<br />
brahmacāriṇa ḥ dhanurbhi ḥ śaktibhiś caiva rathanīdaiś ca mādhava 40 śastraiś ca<br />
vividhair anyair dhakṣyante bhūri tejasam ta ete droṇam ādhāya śaṃ<br />
santi ca<br />
rudanti ca 41 sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃ<br />
santi cāpare agnāv agnim<br />
ivādhāya droṇa ṃ hutvā hutāśane 42 gacchanty abhimukhā gaṅgā ṃ droṇaśiṣ<br />
yā<br />
dvijātaya ḥ apasavyā ṃ citi ṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpī ṃ tadā |<br />
| 1 [g] kāmboja ṃ paśya durdharṣa ṃ kāmbojāstaraṇ<br />
ocitam śayānam<br />
ṛṣabhaskandha ṃ hata ṃ pāṃsuśu mādhava 2 yasya kṣatajasaṃ<br />
digdhau bāhū<br />
candanarūṣitau avekṣya kṛpaṇa ṃ bhāryā vilapaty atiduḥ<br />
khitā 3 imau tau<br />
parighaprakhyau bāhū śubhatalāṅgulī yayor vivaram āpannā ṃ na ratir māṃ<br />
purājahat 4 kā ṃ gati ṃ nu gamiṣ<br />
yāmi tvayā hīnā janeśvara dūrabandhura nātheva<br />
atīva madhurasvarā 5 ātape klāmyamānānā ṃ vividhānām iva srajām klāntānām api<br />
nārīṇā ṃ na śrīr jahati vai tanum 6 śayānam abhita ḥ śūra ṃ kāliṅga ṃ madhusūdana<br />
paśya dīptāṅgada yugapratibaddha mahābhujam 7 māgadhānām adhipati ṃ jayatsenaṃ<br />
janārdana parivārya praruditā māgadhya ḥ paśya yoṣita ḥ 8 āsām āyatanetrāṇāṃ<br />
susvarāṇā ṃ janārdana mana ḥ śrutiharo nādo mano mohayatīva me 9<br />
prakīrṇasarvābharaṇā rudantya ḥ śokakarśitā ḥ svāstīrṇaśayanopetā māgadhyaḥ<br />
śerate bhuvi 10 kosalānām adhipati ṃ rājaputra ṃ bṛhadbalam bhartāraṃ<br />
parivāryaitā ḥ pṛthak praruditā ḥ striya ḥ 11 asya gātragatān bāṇān kārṣṇ<br />
i<br />
bāhubalārpitān uddharanty asukhāviṣṭā mūrchamānā ḥ puna ḥ puna ḥ 12 āsāṃ<br />
sarvānavadyānām ātapena pariśramāt pramlāna nalinābhāni bhānti vaktrāṇ<br />
i mādhava<br />
13 droṇena nihatā ḥ śūrā ḥ śerate rucirāṅgadā ḥ droṇenābhimukhā ḥ sarve bhrātaraḥ<br />
pañca kelayā ḥ 14 taptakāñcanavarmāṇas tāmradhvajarathasraja ḥ bhāsayanti mahīṃ<br />
bhāsā jvalitā iva pāvakā ḥ 15 droṇena drupada ṃ saṃ<br />
khye paśya mādhava pātitam<br />
mahādvipam ivāraṇye siṃhena mahatā hatam 16 pāñcālarājño vipula ṃ puṇḍarīkākṣ<br />
a
pāṇḍuram ātapatra ṃ samābhāti śaradīva divākara ḥ 17 etās tu drupada ṃ vṛddhaṃ<br />
snuṣā bhāryāś ca duḥkhitā ḥ dagdhvā gacchanti pāñcālya ṃ rājānam apasavyata ḥ 18<br />
dhṛṣṭaketu ṃ maheṣvāsa ṃ cedipuṃgavam aṅganā ḥ droṇena nihata ṃ śūra ṃ haranti<br />
hṛtacetasa ḥ 19 droṇāstram abhihatyaiṣa vimarde madhusūdana maheṣvāso hata ḥ śete<br />
nadyā hṛta iva druma ḥ 20 eṣa cedipati ḥ śūro dhṛṣṭaketur mahāratha ḥ śete<br />
vinihata ḥ saṃkhye hatvā śatrūn sahasraśa ḥ 21 vitudyamāna ṃ vihagais ta ṃ bhāryāḥ<br />
pratyupasthitā ḥ cedirāja ṃ hṛṣīkeśahata ṃ sabalabāndhavam 22 dāśārhī putrajaṃ<br />
vīra ṃ śayāna ṃ satyavikramam āropyāṅke rudanty etāś cedirājavarāṅganā ḥ 23 asya<br />
putra ṃ hṛṣīkeśasuvaktra ṃ cārukuṇḍalam droṇena samare paśya nikṛtta ṃ bahudhā<br />
śarai ḥ 24 pitara ṃ nūnam ājistha ṃ yudhyamāna ṃ parai ḥ saha nājahāt pṛṣṭ<br />
hato<br />
vīram adyāpi madhusūdana 25 eva ṃ mamāpi putrasya putra ḥ pitaram anvagāt<br />
duryodhana ṃ mahābāho lakṣmaṇa ḥ paravīrahā 26 vindānuvindāv āvantyau patitau<br />
paśya mādhava himānte puṣ<br />
pitau śālau marutā galitāv iva 27<br />
kāñcanāṅgadavarmāṇau bāṇakhaḍgadhanurdharau<br />
ṛṣabhaprati rūpākṣ<br />
au śayānau<br />
vimalasrajau 28 avadhyā ḥ pāṇḍavā ḥ kṛṣṇa sarva eva tvayā saha ye muktā droṇ<br />
a<br />
bhīṣmābhyā ṃ karṇād vaikartanāt kṛpāt 29 duryodhanād droṇ<br />
asutāt saindhavāc ca<br />
mahārathāt somadattād vikarṇāc ca śūrāc ca kṛtavarmaṇa ḥ ye hanyu ḥ śastravegena<br />
devān api nararṣabhā ḥ 30 ta ime nihatā ḥ saṃ<br />
khye paśya kālasya paryayam<br />
nātibhāro 'sti daivasya dhruva ṃ mādhava kaś cana yad ime nihatā ḥ śūrāḥ<br />
kṣatriyai ḥ kṣatriyarṣabhā ḥ 31 tadaiva nihatā ḥ kṛṣṇa mama putrās tarasvinaḥ<br />
yadaivākṛta kāmas tvam upaplavya ṃ gata ḥ puna ḥ 32 śaṃtanoś caiva putreṇ<br />
a<br />
prājñena vidureṇa ca tadaivoktāsmi mā sneha ṃ kuruṣvātma suteṣ<br />
v iti 33 tayor na<br />
darśana ṃ tāta mithyā bhavitum arhati acireṇ<br />
aiva me putrā bhasmībhūtā janārdana<br />
34 [v] ity uktvā nyapatad bhūmau gāndhārī śokakarśitā duḥ<br />
khopahata vijñānā<br />
dhairyam utsṛjya bhārata 35 tata ḥ kopaparītāṅ<br />
gī putraśokapariplutā jagāma<br />
śauri ṃ doṣeṇa gāndhārī vyathitendriyā 36 [g] pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca drugdhāḥ<br />
kṛṣṇa parasparam upekṣ<br />
itā vinaśyantas tvayā kasmāj janārdana 37 śaktena bahu<br />
bhṛtyena vipule tiṣṭ<br />
hatā bale ubhayatra samarthena śrutavākyena caiva ha 38<br />
icchatopekṣito nāśa ḥ kurūṇā ṃ madhusūdana yasmāt tvayā mahābāho phala ṃ tasmād<br />
avāpnuhi 39 patiśuśrūṣayā yan me tapa ḥ ki ṃ cid upārjitam tena tvāṃ<br />
duravāpātmañ śapsye cakragadādhara 40 yasmāt paraspara ṃ ghnanto jñātayaḥ<br />
kurupāṇḍavā ḥ upekṣitās te govinda tasmāj jñātīn vadhiṣ<br />
yasi 41 tvam apy<br />
upasthite varṣe ṣaṭtriṃśe madhusūdana hatajñātir hatāmātyo hataputro vanecaraḥ<br />
kutsitenābhyupāyena nidhana ṃ samavāpsyasi 42 tavāpy eva ṃ hatasutā<br />
nihatajñātibāndhavā ḥ striya ḥ paripatiṣyanti yathaitā bharata striya ḥ 43 [v]<br />
tac chrutvā vacana ṃ ghora ṃ vāsudevo mahāmanā ḥ uvāca devī ṃ gāndhārīm īṣ<br />
ad<br />
abhyutsmayann iva 44 saṃhartā vṛṣṇ<br />
icakrasya nānyo mad vidyate śubhe jāne 'ham<br />
etad apy eva ṃ cīrṇa ṃ carasi kṣ<br />
atriye 45 avadhyās te narair anyair api vā<br />
devadānavai ḥ parasparakṛta ṃ nāśam ata ḥ prāpsyanti yādavā ḥ 46 ity uktavati<br />
dāśārhe pāṇḍavās trastacetasa ḥ babhūvur bhṛśasaṃvignā nirāśāś cāpi jīvite |<br />
| 1 [vā] uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāri mā ca śoke mana ḥ kṛthā ḥ tavaiva hy<br />
aparādhena kuravo nidhana ṃ gatā ḥ 2 yā tva ṃ putra ṃ durātmānam īrṣ<br />
um<br />
atyantamāninam duryodhana ṃ puraskṛtya duṣkṛta ṃ sādhu manyase 3 niṣṭhuraṃ<br />
vairaparuṣa ṃ vṛddhānā ṃ śāsanātigam katham ātmakṛta ṃ doṣa ṃ mayy ādhātum<br />
ihecchasi 4 mṛta ṃ vā yadi vā naṣṭa ṃ yo 'tītam anuśocati duḥ<br />
khena labhate<br />
duḥkha ṃ dvāv anarthau prapadyate 5 tapo 'rthīya ṃ brāhmaṇī dhatta garbha ṃ ; gaur<br />
voḍhāra ṃ dhāvitāra ṃ turaṃgī śūdrā dāsa ṃ paśupāla ṃ tu vaiśyā; vadhārthīyaṃ<br />
tvadvidhā rājaputrī 6 [v] tac chrutvā vāsudevasya punarukta ṃ vaco 'priyam<br />
tūṣṇī ṃ babhūva gāndhārī śokavyākula locanā 7 dhṛtarāṣṭras tu rājarṣ<br />
ir<br />
nigṛhyābuddhija ṃ tama ḥ paryapṛcchata dharmātmā dharmarāja ṃ yudhiṣṭ<br />
hiram 8<br />
jīvatā ṃ parimāṇajña ḥ sainyānām asi pāṇḍava hatānā ṃ yadi jānīṣe parimāṇaṃ<br />
vadasva me 9 [y] daśāyutānām ayuta ṃ sahasrāṇi ca viṃśati ḥ koṭya ḥ ṣaṣṭ<br />
iś ca<br />
ṣa ṭ caiva ye 'smin rājamṛdhe hatā ḥ 10 alakṣyāṇā ṃ tu vīrāṇā ṃ sahasrāṇ<br />
i caturdaśa<br />
daśa cānyāni rājendra śata ṃ ṣaṣṭiś ca pañca ca 11 [dh ṛ] yudhiṣṭhira gati ṃ kāṃ<br />
te gatā ḥ puruṣasattamā ḥ ācakṣva me mahābāho sarvajño hy asi me mata ḥ 12 [y]<br />
yair hutāni śarīrāṇi hṛṣṭai ḥ paramasaṃyuge devarājasamāṁ<br />
l lokān gatās te<br />
satyavikramā ḥ 13 ye tv ahṛṣṭena manasā martavyam iti bhārata yudhyamānā hatāḥ<br />
saṃkhye te gandharvai ḥ samāgatā ḥ 14 ye tu saṃgrāmabhūmiṣṭhā yācamānāḥ<br />
parāṅmukhā ḥ śastreṇa nidhana ṃ prāptā gatās te guhyakān prati 15 pīḍyamānāḥ<br />
parair ye tu hīyamānā nirāyudhā ḥ hrīniṣedhā mahātmāna ḥ parān abhimukhā raṇ<br />
e 16<br />
chidyamānā ḥ śitai ḥ śastrai ḥ kṣatradharmaparāyaṇā ḥ gatās te brahma sadana ṃ hatā
vīrā ḥ suvarcasa ḥ 17 ye tatra nihatā rājann antar āyodhana ṃ prati yathā kathaṃ<br />
cit te rājan saṃprāptā uttarān kurūn 18 [dh ṛ] kena jñānabalenaivaṃ<br />
putrapaśyasi siddhavat tan me vada mahābāho śrotavya ṃ yadi vai mayā 19 [y]<br />
nideśād bhavata ḥ pūrva ṃ vane vicaratā mayā tīrthayātrā prasaṅgena saṃ<br />
prāpto<br />
'yam anugraha ḥ 20 devarṣir lomaśo hṛṣṭas tata ḥ prāpto 'smy anusmṛtim divyaṃ<br />
cakṣur api prāpta ṃ jñānayogena vai purā 21 [dh ṛ ] ye 'trānāthā janasyāsya sa<br />
nāthā ye ca bhārata kac cit teṣā ṃ śarīrāṇi dhakṣ<br />
yanti vidhipūrvakam 22 na<br />
yeṣā ṃ santi kartāro na ca ye 'trāhitāgnaya ḥ vaya ṃ ca kasya kuryāmo bahutvāt<br />
tāta karmaṇa ḥ 23 yān suparṇāś ca gṛdhrāś ca vikarṣanti tatas tata ḥ teṣā ṃ tu<br />
karmaṇā lokā bhaviṣyanti yudhiṣṭhira 24 [v] evam ukto mahāprājña ḥ kuntīputro<br />
yudhiṣṭhira ḥ ādideśa sudharmāṇa ṃ daumya ṃ sūta ṃ ca saṃjayam 25 vidura ṃ ca<br />
mahābuddhi ṃ yuyutsu ṃ caiva kauravam indrasena mukhāṃś caiva bhṛtyān sūtāṃ<br />
ś ca<br />
sarvaśa ḥ 26 bhavanta ḥ kārayantv eṣā ṃ pretakāryāṇi sarvaśa ḥ yathā cānāthavat<br />
ki ṃ cic charīra ṃ na vinaśyati 27 śāsanād dharmarājasya kṣ<br />
attā sūtaś ca<br />
saṃjaya ḥ sudharmā dhaumya sahita indrasenādayas tathā 28 candanāgurukāṣṭ<br />
hāni<br />
tathā kālīyakāny uta ghṛta ṃ taila ṃ ca gandhāṃś ca kṣaumāṇ<br />
i vasanāni ca 29<br />
samāhṛtya mahārhāṇi dārūṇā ṃ caiva saṃcayān rathāṃś ca mṛditāṃ<br />
s tatra<br />
nānāpraharaṇāni ca 30 citā ḥ kṛ<br />
tvā prayatnena yathāmukhyān narādhipān dāhayām<br />
āsur avyagrā vidhidṛṣṭena karmaṇā 31 duryodhana ṃ ca rājāna ṃ bhrātṝṃ<br />
ś cāsya<br />
śatādhikān śalya ṃ śala ṃ ca rājāna ṃ bhūriśravasam eva ca 32 jayadratha ṃ ca<br />
rājānam abhimanyu ṃ ca bhārata dauḥśāsani ṃ lakṣmaṇa ṃ ca dhṛṣṭaketu ṃ ca pārthivam<br />
33 bṛhanta ṃ somadatta ṃ ca sṛñjayāṃś ca śatādhikān rājāna ṃ kṣemadhanvānaṃ<br />
virāṭadrupadau tathā 34 śikhaṇḍina ṃ ca pāñcālya ṃ dhṛṣṭadyumna ṃ ca pārṣ<br />
atam<br />
yudhāmanyu ṃ ca vikrāntam uttamaujasam eva ca 35 kausalya ṃ draupadeyāṃ<br />
ś ca<br />
śakuni ṃ cāpi saubalam acala ṃ vṛṣaka ṃ caiva bhagadatta ṃ ca pārthivam 36 karṇaṃ<br />
vaikartana ṃ caiva saha putram amarṣaṇam kekayāṃś ca maheṣvāsāṃs trigartāṃ<br />
ś ca<br />
mahārathān 37 ghaṭotkaca ṃ rākṣasendra ṃ bakabhrātaram eva ca alambusa ṃ ca<br />
rājāna ṃ jalasaṃgha ṃ ca pārthivam 38 anyāṃ<br />
ś ca pārthivān rājañ śataśo 'tha<br />
sahasraśa ḥ ghṛtadhārā hutair dīptai ḥ pāvakai ḥ samadāhayan 39 pitṛ<br />
medhāś ca<br />
keṣā ṃ cid avartanta mahātmanām sāmabhiś cāpy agāyanta te 'nvaśocyanta cāparaiḥ<br />
40 sāmnām ṛcā ṃ ca nādena strīṇā ṃ ca ruditasvanai ḥ kaśmala ṃ sarvabhūtānāṃ<br />
niśāyā ṃ samapadyata 41 te vidhūmā ḥ pradīptāś ca dīpyamānāś ca pāvakāḥ<br />
nabhasīvānvadṛśyanta grahās tanv abhrasaṃvṛtā ḥ 42 ye cāpy anāthās tatrāsan<br />
nānādeśasamāgatā ḥ tāṃś ca sarvān samānāyya rāśīn kṛtvā sahasraśa ḥ 43 citvā<br />
dārubhir avyagra ḥ prabhūtai ḥ snehatāpitai ḥ dāhayām āsa viduro dharmarājasya<br />
śāsanāt 44 kārayitvā kriyās teṣā ṃ kururājo yudhiṣṭhira ḥ dhṛtarāṣṭra ṃ puraskṛ<br />
tya<br />
gaṅgām abhimukho 'gamat |<br />
| 1 [v] te samāsādya gaṅgā ṃ tu śivā ṃ puṇyajanocitām hradinīṃ<br />
vaprasaṃpannā ṃ mahānūpā ṃ mahāvanām 2 bhūṣaṇāny uttarīyāṇi veṣṭ<br />
anāny avamucya ca<br />
tata ḥ pitṝṇā ṃ pautrāṇā ṃ bhrātṝṇā ṃ svajanasya ca 3 putrāṇām āryakāṇā ṃ ca<br />
patīnā ṃ ca kuru striya ḥ udaka ṃ cakrire sarvā rudantyo bhṛśaduḥkhitā ḥ suhṛdāṃ<br />
cāpi dharmajñā ḥ pracakru ḥ salilakriyā ḥ 4 udake kriyamāṇe tu vīrāṇā ṃ vīra<br />
patnibhi ḥ sūpatīrthā abhavad gaṅ<br />
gā bhūyo viprasasāra ca 5 tan mahodadhi<br />
saṃkāśa ṃ nirānandam anutsavam vīra patnībhir ākīrṇa ṃ gaṅ<br />
gātīram aśobhata 6<br />
tata ḥ kuntī mahārāja sahasā śokakarśitā rudatī mandayā vācā putrān vacanam<br />
abravīt 7 ya ḥ sa śūro maheṣvāso rathayūthapa yūthapa ḥ arjunena hata ḥ saṃ<br />
khye<br />
vīra lakṣaṇalakṣita ḥ 8 ya ṃ sūtaputra ṃ manyadhva ṃ rādheyam iti pāṇḍavā ḥ yo<br />
vyarājac camūmadhye divākara iva prabhu ḥ 9 pratyayudhyata ya ḥ sarvān purā vaḥ<br />
sapadānugān duryodhana bala ṃ sarva ṃ ya ḥ prakarṣ<br />
an vyarocata 10 yasya nāsti<br />
samo vīrye pṛthivyām api kaś cana satyasaṃdhasya śūrasya saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ<br />
11 kurudhvam udaka ṃ tasya bhrātur akliṣṭakarmaṇa ḥ sa hi va ḥ pūrvajo bhrātā<br />
bhāskarān mayy ajāyata kuṇḍalī kavacī śūro divākarasamaprabha ḥ 12 śrutvā tu<br />
pāṇḍavā ḥ sarve mātur vacanam apriyam karṇ<br />
am evānuśocanta bhūyaś cārtatarābhavan<br />
13 tata ḥ sa puruṣavyāghra ḥ kuntīputro yudhiṣṭhira ḥ uvāca mātara ṃ vīro<br />
niḥśvasann iva pannaga ḥ 14 yasyeṣu pātam āsādya nānyas tiṣṭhed dhanaṃ<br />
jayāt<br />
katha ṃ putro bhavatyā ṃ sa devagarbha ḥ purābhavat 15 yasya bāhupratāpena<br />
tāpitā ḥ sarvato vayam tam agnim iva vastreṇa kathaṃ<br />
chāditavaty asi yasya<br />
bāhubala ṃ ghora ṃ dhārtarāṣṭtrair upāsitam 16 nānya ḥ kuntīsutāt karṇād agṛhṇ<br />
ād<br />
rathinā ṃ rathī sa na ḥ prathamajo bhrātā sarvaśastrabhṛtā ṃ vara ḥ asūta taṃ<br />
bhavaty agre katham adbhutavikramam 17 aho bhavatyā mantrasya pidhānena vayaṃ<br />
hatā ḥ nidhanena hi karṇasya pīḍitā ḥ sma sa bāndhavā ḥ 18 abhimanyor vināśena
draupadeya vadhena ca pāñcālānā ṃ ca nāśena kurūṇā ṃ patanena ca 19 tataḥ<br />
śataguṇa ṃ duḥkham ida ṃ mām aspṛśad bhṛśam karṇ<br />
am evānuśocan hi dahyāmy agnāv<br />
ivāhita ḥ 20 na hi sma ki ṃ cid aprāpya ṃ bhaved api divi sthitam na ca sma<br />
vaiśasa ṃ ghora ṃ kauravānta kara ṃ bhavet 21 eva ṃ vilapya bahula ṃ dharmarājo<br />
yudhiṣṭhira ḥ vinadañ śanakai rājaṃś cakārāsyodaka ṃ prabhu ḥ 22 tato vineduḥ<br />
sahasā strīpuṃsās tatra sarvaśa ḥ abhito ye sthitās tatra tasminn udakakarmaṇ<br />
i<br />
23 tata ānāyayām āsa karṇasya sa paricchadam striya ḥ kurupatir dhīmān bhrātuḥ<br />
premṇā yudhiṣṭhira ḥ 24 sa tābhi ḥ sahadharmātmā pretakṛ<br />
tyam anantaram<br />
kṛtvottatāra gaṅgāyā ḥ salilād ākulendriya ḥ |