25.08.2015 Views

Anatomi Ruminansia.pdf

  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

KontributrorPengarang :IsmundionoShilvia MukhtiTia SundariDesain Cover :Nur Jauharah FitrianiLayout :IsmundionoPenerbit :La-Nina 2015Note“Pengetahuan adalah satu-satunya hal di dunia ini yangsemakin banyak bila dibagi.”3


Istilah pada tubuh Dorsal : Mengarah ke punggung Ventral : Mengarah ke perut Medial : Mengarah ke median Lateral : Menjauhi median Cranial : Mengarah ke kepala Caudal : Mengarah ke ekor Anal : Menuju anus Rostral : Mengarah ke hidung Oral : Mengarah ke mulut Apical : Mengarah ke puncak Nuchal : Mengarah ke tengkuk Proximal : Mengarah ke tubuh Distal : Menjauhi tubuhIstilah dalam anggota gerak Palmar : Sisi belakang kaki depan Plantar : Sisi belakang kaki belakang Ulnar : Sisi luar kaki depan Radial : Sisi dalam kaki depan Fibular : Sisi luar kaki belakang Tibial : Sisi dalam kaki belakangIstilah pada bidang potong tubuhMedian : Bidang yang membagi tubuh menjadi duabagian simetrisSagittal : Bidang yang sejajar dengan median, tetapidi luar medianLongitudinal : Bidang yang sejajar dengan median,tetapi di luar median7


Meso : Lapisan tengah Endo : Lapisan dalam, di dalam Epi : Di atas, menutupi Peri : Di sekeiling, di sekitar Dia : Pemisah Hypo : Di bawah Hyper : Di atas Basis : Dasar, alas, bawah Apex : Puncak, atas Margo : TepiIstilah sifat Magnus : Besar Brevis : Kecil Major / Majus : Besar Minor / Minus : Kecil Alba : Putih Nigra : Hitam Flava : Kuning Rubra : Merah Lutea : Kuning Grisea : Abu-abu Chloros : Hijau Dorrum : Keras Serra : Kasar Molle : Lunak Supra : Lebih atas Infra : Lebih bawah9


Istilah dalam gerak Flexi : Memperkecil sudut sendi Ekstensi : Memperbesar sudut sendi Adduksi : Mendekati median Abduksi : Menjauhi median Rotasi : Gerakan memutar Origo : Titik melekatnya musculus yangtidak bergerak saat terjadi kontraksi Insertio : Titik melekatnya musculus yangbergerak saat terjadi kontraksiGambar 1.2 Flexi dan Ekstensi (Cochran, 2011)11


Gambar 1.3 Abduksi dan Adduksi (Cochran, 2011)12


OSTEOLOGYPendahuluanOsteologi merupakan ilmu yang mempelajaritentang pertulangan (osteo). Secara umum dibedakan kedalam kelompok tulang axial (kepala dan tubuh),apendicular (anggota gerak) dan viseral (pada organ ataujaringan, misal os cordis dan os penis). Fungsi tulangdiantaranya : Memberi bentuk dasar organisme. Melindungi organ. Alat gerak pasif. Tempat pembentukan eritrosit Meneruskan impuls (misal pada telinga)Secara umum tulang terbagi ke dalam limakelompok, yaitu :1. Ossa Longa / Tulang PanjangSecara umum tersusun dari caput, colum, corpus dancondylus. Berfungsi sebagai pengungkit danpenggerak pasif. Contoh : tulang lengan (Os humerus)2. Ossa Plana / Tulang PendekSecara umum berbentuk kuboid, berfungsi meredambenturan, Contoh : carpal dan tarsal3. Ossa Brevia/ Tulang PipihBerbentuk pipih, tipis dan meluas. Berfungsi sebagaipelindung organ vital. Contoh : os frontal13


4. Ossa IregulerBerbentuk tidak teratur, fungsi utama untukmelindungi organ dan tempat melekat otot. Contoh :vertebrae5. Ossa SessamoideaBerbentuk menyerupai biji dan berfungsi untukmengurangi gesekan tendon atau merubah arahtendon. Contoh : patela14


Gambar 2.1 Osteologi Sapi (Budras, 2003)15


Ossa AxialKelompok tulang axial tersusun atas tulangpenyusun kepala dan wajah (craniofacialis) dan penyusunbadan (ossa vertebrae, sternum dan costae).Craniofacialis Terdiri atas pembentuk wajah (ossa faciei) danpembentuk tengkorak (ossa cranii) Tersusun atas ossa brevia dan ossa ireguler. Ossa cranii terdiri dari occipitale, sphenoidale,ethmoidale, frontale, temporale, parietale daninterparietale. Ossa faciei terdiri atas vomer, hyoid, maxilla,premaxilla (incisiva), palatina, pterygoideus, nasal,lacrimal, malare (zygomaticus), turbinatum (conchae)dan mandibulaUntuk mempermudah memahami bentuk daricraniofacialis ruminan kita akan membaginya ke dalambeberapa bagian:1. Facies Occipitale / Nuchal- Terdiri atas os occipitale.- Sisi nucal (pars squamosa) halus dan sedikitbentukan dan terdapat crista nuchae yang padapermukaan ventralnya melekat musculus semispinalis capitis.- Sisi lateral (pars lateralis) terdapat banyakmentukan, berfungsi sebagai tempat keluar nervus(foramen magnum,tempat keluarnya medulaspinalis dan foramen hypoglossus, tempat keluar16


nervus hypoglossus), pertautan sendi (condylusoccipitale) dan pelekatan musculus yangmenghubungkan kepala-leher (processusjugularis)- Sisi ventral (pars basilaris) merupakan dindingventral cavum crani dan terdapat tuberkulummuscularis, tempat melekatnya musculus yangmenghubungkan kepala-leher.2. Facies Dorsal- Terdiri atas os interparietale, parietale, frontal,nasal dan incisivus.- Sisi dorsal rata, sedikit bentukan. Pada dorsal osfrontal terdapat foramen supraorbita, tempatlewatnya arteri dan vena supraorbita.- Sisi lateral os frontal terdapat tanduk (processuscornualis) dan pembentuk dinding cavum nasi(processus zygomaticus os frontal).- Os nasal dan incicivus merupakan penyusundinding cavum nasi sekaligus pembentuk lubanghidung (apertura naso cranialis)3. Facies Lateral- Dapat dikelompokkan ke dalam regio cranial,regio orbital dan regio maxilla- Regio cranial berfungsi melindungi cavum crani- Bentukan pada regio cranial dari dorsal rata,semakin ke ventral semakin banyak bentukantempat melekatnya muskulus penghubung kepalaleher.Bentukan dari dorsal ke ventral meliputifossa temporal, arcus zygomaticus, meatusacousticus eksternus dan processus mastoideus.17


- Regio orbital berdungsi melindungi cavum orbita.Dinding medial cavum orbita halus, disusun olehos frontal, lakrimal dan spenoideus, disini terdapatlubang tempat keluarnya nervus (foramenethmoidal, foramen opticus, foramen ovale danforamen orbitorotendum). Dinding dibentuk olehos frontal sementara dinding lventral dibentukarcus zygomaticus.- Regio maxillaris merupakan kelompok pembentukpipi. Regio ini ditempati os maxillaris yang secaraumum memiliki permukaan yang rata dengan duatonjolan (crista facialis dan tuberculum facialis).4. Facies Ventral- Pada facies ventral terdapat lubang tempatkeluarnya nervus (foramen magnum) serta saluranrespirasi (choane).5. Mandibula- Tulang terbesar pada craniofacialis, tersusun atasdua tulang (dexter et sinister) dan terbagi ke dalamcorpus dan ramus. Pada mandibula terdapatforamen mandibula dan foramen mentale.6. Aparatus Hyoid- Terletak diantara ramus mandibula, tersusun dari 6tulang: basihyoid, thyrohyoid, ceratohyoid,epihyoid, stylohyoid dan temphanohyoid.18


Gambar 2.2 Craniofacialis Sapi Tanpa Mandibula(Budras, 2003)19


Gambar 2.3 Craniofacialis Facialis Medial dan Mandibula (Budras, 2003)20


KeteranganI Os Frontale(1) Proc. Zygomaticus(1’) Sulcus Supraorbita(1’’) Canalis Supraorbita(2) Foramen Ethmoidale(3’) Proc. CornualisII Os ParietaleIII Os InterparietaleIV Os Temporale(6) Pars Petrosa(7) Proc. Mastoideus(8) Meatus Acusticus Internus(9) Canalis Facialis(10) Foramen Stylomastoideus(10’) Proc Styloideus(12) Fissura Petrotympanica(13) Fossa Cerebellar(15) Pars Tympanica(16) Meatus AcusticusEksternus(17) Bulla Tympani(17’) Proc. Muscularis(18) Pars Squamosa(19) Proc Zygomaticus(20) Fossa Mandibularis(21) Facies Articularis(22) Proc RetroarticularisV Os Ethmoidale(23) Lamina Cribosa(24) Crista Galii(25) EthmolabyrintusEthmoturbinatum(27) Endoturbinatum(28) Conchae Nasal Dorsal(29) Conchae Nasal MedialVI Os Occipitale(30) Pars Squamosa(32) Pars Lateral(33) Condylus Occipitale21(34) Canalis Condylaris(35) Foramen Hypoglosus(36) Proc Jugularis(37) Pars Basilaris(38) Foramen Magnum(40) Tuberculum MuscularisVII Os SphenoidaleBasispenoid(41) Corpus(42) Sella Tursica(43) Alae(44) Sulcus Opticus(45) Foramen Obturatorius(45) Foramen Ovale(46) Crista PterygoideusPresphenoid(50) Corpus(51) Alae(51’) Crista Orbitosphenoidal(52) Canalis OpticusVIII Os Lacrimale(54) Fossa Sacci Lacrimal(54’) Bulla LacrimalIX Os Zygomaticus(55) Proc Temporalis(56) Proc FrontalisX Os Nasale(X’) Proc Rostralis(X’’) Fisura NasaincisivaXI Os Maxilla(57) Corpus(57’) Crista Facialis(57’’) Tuber FacialisCanalis Infraorbita(59) Foramen InfraorbitaCanalis Lacrimalis


(63) Proc Zygomaticus(64) Proc Palatina(65) Proc AlveolarXII Os Incisivus(66) Corpus(67) Proc Alveolar(68) Proc Palatina(69) Proc NasalisXIII Os Palatina(70) Lamina Prependicular(71) Lamina HorizontaleXIV Os pterygaideus(72) HamulusXV Os VomerXVI Conchae Nasal VentralXVII Os MandibulaCanalis Mandibula(74) Foramen Mandibula(75) Foramen Mentale(76) Corpus Mandibula(J) Diastema(77) Margo Ventral(77’) Incissura Vasorum(78) Margo Alveolar(79) Sulcus Mylohyoideus(80) Ramus Mandibula(81) Angulus Mandibula(83) Fossa Masseterica(84) Fossa Pterygoideus(85) Proc Condylaris(86) Caput Mandibula(87) Collum Mandibula(88) Sulcus Mandibulla(89) Proc CoronoideusGambar 2.3 Aparatus Hyoid (Budras, 2003)22


Collumna Vertebrae Tersusun atas vertebrae cervicalis (7 os), thoracalis(13 os), lumbalis (6-7 os), sacralis (4 os) dan coccygea(16-18 os). Seluruh os vertebrae adalah ossa irreguler. Secara umum terdiri atas corpus, archus dan foramenvertebra (tempat medula spinalis). Secara umum terdapat proc. Spinosus, procArticularis dan proc. Transversus.Vertebrae Cervicalis (VC) Terdiri atas 7 ossa vertebrae Os VC pertama disebut atlas dengan proc. Spinosushanya berupa tuberculum, proc transversusmembentuk alae, proc articularis membentuk foveadan tidak terdapat caput vertebrae. Os VC kedua disebut axis dengan caput membentukprocessus / dens. Os VC III, IV dan V memiliki seluruh bentukanumum vertebrae. Os VC VI memiliki processus transversus ygberbentuk lamina. Os VC VII memiliki fovea costalis caudal, tempatmenempel os costae pertama.Vertebrae Thoracalis (VT) Terdiri atas 13 os vertebrae Proc spinosus tinggi dan proc articularis hanya berupafacies.23


Terdapat fovea costalis (cranial, caudal dantransversus) Pada beberapa VT terakhir terdapat proc mamilarisVertebrae Lumbalis (VL) Terdiri atas 6-7 os vertebrae Terdapat proc mamilarisVertebrae Sacralis (VS) Terdiri atas 4 os vertebrae Seluruh vertebrae menyatu, proc spinosusmembentuk spina sacralis media, proc articularismembentuk spina sacralis intermedia dan proctranversus membentuk alae sacralis serta spinasacralis lateral.Vertebrae Coccygea (VCy) Terdiri atas 16-18 os vertebrae Semakin ke caudal bentuk semakin sederhana,processus dan arcus semakin menghilangCostae Os costae adalah ossa longa yang termodifikasi Terdiri atas caput, colum, corpus dan cartilago costae Jumlah costae sama dengan VT (13) Terdiri atas costae sternal (8 os), asternal (5 os) danfluktuantes (7 os) Costae sternal memiliki cartilago yang menempelpada sternum24


Costae asternal memiliki cartilago yang menempelpada cartilago costae di depannya Costae fluktuantes memiliki cartilago yang tidakmenempelSternum Terdiri dari 6 segmen (sternebrae) Sternebrae pertama disebut manubrium sedangkansternebrae terakhir membentuk proc xypoideus25


Gambar 2.4 Collumna Vertebrae (Budras, 2003)26


Keterangan(C1–C7) V. Cervicalis(T1–T13, 14) V. Thoracalis(L1–L6) V. Lumbalis(S1–S5) V. Sacralis(Cd1–Cd16, 21) V. Coccygea(1) Corpus Vertebrae(2) Crista Ventralis(3) Caput Vertebrae(4) Fovea Vertebrae(5) Fovea Costalis Caudal(6) Fovea Costalis Cranial(7) Canalis Vertebrae(8) Arcus Vertebrae(9) Foramen Inervertebrae(10) Incissura V. Cranial(11) Incissura V. Caudal(11') Foramen V. Lateral(12) Proc Spinosus(13) Proc Transversus(13') Tuberculum Ventral (C3–C5)[Ventral lamina C6](13") Tuberculum Dorsal (C3–C5)(14) Fovea Costalis (T1–T13)(15) Foramen Transverrsus (C2–C6)(16) Proc Articularis Cranial(17) Proc Articularis Caudal(18) Proc Costalis[Transverse proc.] (L1–L6)[Ventr. tubercle] (C3–C5)](20) Proc Mamilaris(T+Cd)(21) Proc Hemaux (Cd2–Cd15)(22) Arcus Hemaux (Cd4 + Cd5)Interarcuate space:(23) Lumbosacral(24) Sacrocaudal[C1] AtlasLateral(26) Alae Atlantis(27') Foramen Alare(28) Foramen Vertebrae Lateral(29) Arcus Dorsal(29') Tuberculum Dorsal(30) Arcus Ventral27(30') Tuberculum Ventral[C2] Axis(31') foramen Vertebrae Lateral(32) Dens Axis[S1–S5] Sacrum(33) Alae Sacralis(35) Crista Sacralis Mediana(36) Crista Sacralis Lateral(37) Crista Sacralis Intermediana(38) Promontorium(39) Foramen Sacralis Dorsal(40) Foramen Sacralis VentralCostae(41) Costae Sternale(42) Costae Asternale(44) Os Costae(45) Caput Costae(46) acies Art. Capituli Costae(47) Collum Costae


(48) Corpus Costae(49) Tuberculum Costae(50) Facies Art. Tuberculi Costae(51) Angulus Costae(52) Cartilago Costae(53) Genu CostalisSternum(54) Manubrium Sterni(55) Corpus Os Sternum(56) Sternebrae(57) Proc XypoideusNuchal ligament:A Funiculus nuchaeB Lamina nuchaeC Ligamentum Supraspinous28


Housing With Services-Assisted Living Medical Assistance StudyQuestion: If you were paying from your own resources for rent when you first moved in andlater could not afford to pay rent, did you:1 received help from family/friend/other and remained in same unit1 received help from family/friend/other and moved to another unit13 applied for GRH, of which 11 remained living in the current unit without an additional chargeand 2 moved to a smaller unitSpenddown/Waiver Obligation Question: Do you have a Medical Assistance waiverobligation:28 said Yes15 said No5 said Do not knowQuestions Relating to Treatment based on participation in or eligibility for MedicalAssistance and Additional CommentsQuestion: If you became eligible for Medical Assistance after first paying privately (from yourown resources) was there a change in health-related services or supportive services such aslaundry or housekeeping when MA began covering the services?• 2 said Yes• 26 said No• 4 said Don’t KnowIf yes, were you given an explanation for any changes?1 said Yes0 said No1 said Don’t recallQuestion: “Do you think persons who participate in public programs are treated differently thanthose who don’t participate in public programs here?”• 12 said Yes• 33 said No• 3 said Don’t knowQuestion: “Can you give specific examples of experiences in which choices were not availableto or different for consumers with limited income (for example, with meals or opportunities forsocialization such as activities or social events?”Examples of some responses from among these 3 questions:“Don’t believe people here are labeled – or that people know who is on public assistance.”Office of Ombudsman for Long-Term CareMarch 201329


FossaSubscapularis -subscapularisAcromion Deltoideus -Proc coracoideus Coracobrachialis -FossaSupraspinatus -supraspinatusFossaInfraspinatus -infraspinatusMargo caudal Teres major-Teres minorTensor facia antebrachiiTricep brachii caputlongumTuberculumsupraglenoidaleBicep brachii -Os HumerusJenis : Ossa LongaKeteranganPada sisi proksimal terdapat caput dengancollum yang tidak terlihat. Terdapat tuberculummajor di lateral dan tuberculum minor di medial,dipisahkan oeh sulcus intertubercularis atau sulcusbicipitis.Pada bagian corpus silindris dan oblique,membentuk sulcus musculo-spiralis (crachialis).Pada sisi cranial terdapat crista humeri dantuberositas deltoideus sementara pada sisi medialterdapat tuberositas teres major.Pada sisi distal terdapat condilus yangterbagi dua, capitulum di lateral dan trochlea dimedial yang dipisahkan sulcus intercondiloidea.Pada proximal condilus tedapat fossa radialis dicranial dan fossa olecranon di caudal.30


Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Tuberculum major - InfraspinatusTuberculum minor - SubscapularisPectoral superficialPars cranial tuberositas - SupraspinatusTuberositas deltoideus Trichep bracii caputlaeralDeltoideusTeres majorTuberositas teres major - Teres majorLatissimus dorsiCoraco-brachialisCrista humeri - Pectoralis profundusBrachiocephalicusFacies medial corpus Trichep brachii -caput medialFacies caudal corpus Brachialis -Crista supracondiloidea Ekstensor carpi -lateralradialisFossa olecranon Anconeus -Epicondylus lateral Ekstensor digitorumcomunisEkstensor digitorumlateralUlnaris lateralis-Epicodylus medialPronator teresFlexor carpi radialisFlexor carpi ulnarisFlexor digitorumsuperficialFexor digitorumprofundus-Os Radius Jenis : Ossa Longa KeteranganPada ujung proximal terdapat faciesarticularis, tempat membentuk persendian dengan os31


humerus. Pada pesmukaan cranialnya terdapat duatuberositas (tuberositas radialis lateral et medial).Pada ujung distal terdapat facies articularisdengan tiga sulcus, tempat membentuk persendianbersama os carpal. Perlekaan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Proc coronoideus - BrachialisTuberositas radialis - Biceps brachiiMargo medial - Pronator teresMargo lateral Ekstensor carpi radialis -Ekstremitas proximal Flexor digitorum -profundusOs Ulna Jenis : Ossa Longa KeteranganBerada pada caudal os radius. Pada bagianproximal terdapat tuber olecranon, incisurasemilunaris dan proc conoideus. Panjang ulnaruminan sama dengan radius dan ujung distalnyaterdapat proc anconeus. Perlekaan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Tuber olecranon - AnconeusTensor fascia antebraciiTriceps brachiiOssa Carpal Jenis : Ossa Plana Keterangan32


Terbagi atas baris proximal dan baris distal.Baris proximal (dari medial ke lateral) meliputicarpal radialis, intermedius, ulnaris dan aksesorius.Baris distal (dari medial ke lateral) meliputi carpalII/III (menyatu) dan IV.Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Margo proximal carpiaksesorius- Ulnaris lateralisFlexor carpi ulnarisOssa Metacarpal Jenis : Ossa Longa KeteranganPada ruminan hanya berkembang osmetacarpal III dan IV yang menyatu. Penyatuankedua metacarpal membentuk sulcus pada cranial(sulcus longitudinal dorsal) dan caudal (sulcuslongitudinal palmar). Ujung proximal halus,membentuk facies articularis, tempat persendianbersama os carpal. Di bawahnya terdapat tuberositasmetacarpal. Ujung distal mmbentuk dua condylus(dengan crista sagita di tengahnya) yang dipisahkansulcus intercondylaris. Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Margo proximal - Ekstensor carpi obliqusTuberositas metacarpal -Flexor carpi radialisEkstenor carpi radialis33


Ossa DigitiKeterangano Pada ruminan berkembang digiti III dan IVo Setiap digiti terdiri dari phalanx proximal(compedale), phalanx medial (coronale), phalanxdistal (ungulare), sessamoidea proximal dansessamoidea distal.Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Proc ekstensor ungulare -Ekstensor digitorumcommunisTuberkuum flexor - Flexor digitorum profundusungulareCoronale dan ungulare - Ekstensor digitorum lateralFlexor digitorumsuperficialGambar 2.5, DigitiManus (Budras, 2003)34


Gambar 2.6 Osteologi Eks. Cranial Sapi (Budras, 2003)35


KeteranganScapula(1) Facies Costalis(2) Facies Serrata(3) Fossa Subscapularis(4) Facies Lateral(5) Spina Scapula(5') Tuber Spina(6) Fossa Supraspinatus(7) Fossa Infraspinatus(8) Acromion(10) Margo Caudal(11) Margo Cranial(12) Incissura Scapularis(13) Margo Dorsal(14) Cartilago Scapularis(15) Angulus Caudal(16) Angulus Cranial(17) Angulus Ventral(18) Cavitas Glenoidale(19) Collum Scapula(21) Tubercullum Supraglenoidale(22) Processus CoracoideusHumerus(23) Caput Humeri(24) Collum Humeri(25) Tuberculum Major(25') Pars Cranial(25") Pars Caudal(26) Crista Tuberculum Major(26') Facies Infraspinatus(27) Linea Triceps(27') Tuberositas Teres Minor(28) Sulcus Intertubercularis(29) Tuberculum Minor(29') Pars Cranial36


(29") Pars Caudal(31) Corpus Humeri(32) Tuberositas Deltoideus(32') Tuberositas Teres Major(33) Crista Humeri(34) Sulcus Brachialis(35) Condylus Humeri(38) Epicondylus Lateral(38') Crista Supracndyloidea Lateral(39) Epicondylus Medial(40) Fossa Olecranon(41) Fossa RadialisRadius(43) Caput Radius(44) Facies Articularis(45) Collum Radii(46) Tuberositas Radialis(47) Corpus Humeri(48) Trochlea Radii(50) Proc Stylohyoideus MedialUlna(51) Olecranon(52) Tuber Olecranon(53) Proc Anconeus(54) Incissura Throclearis(55) Proc Coronoideus Medial(56) Proc Coronoideus Lateral(57) Incissura Radialis(58) Corpus Ulna(59) Caput Ulna(61) Proc Styloideus Lateral(62') Spatium Interoseus Antebracii Proximal(62") Spatium Interoseus Antebrachii DistalCarpal(63) Os Carpal Radialis(63') Os Carpal Intermedius(64) Os Carpal Ulnaris37


(65) Os Carpal Accessorius(66) Os Carpal II dan III [Menyatu](66) Os Carpal IVMetacarpal III and IV, V(67) Basis(67') Tuberositas Metacarpal III(68) Corpus Metacarpal(69) Caput [Capita] Metacarpal(69') Sulcus IntercondyloideaDigiti(70) Phalanx Proximal(71) Phalanx Medial(72) Basis(73) Corpus(74) Corpus(75) Tuberculum Flexoria(76) Phalanx Distal(76') Foramen Abaxial(76") Foramen Axial(76"') Sulcus Parieale(77) Facies Articularis(78) Proc Ekstensoria(79) Tuberculum Flexoria(83) Os Sessamoidea Proximal(84) Os Sessamoidea Disatal / Navicular38


Ekstremitas Caudal Terdiri atas regio cingulum membri pelvini,femoralis, cruris dan pedis. Regio cingulum membri pelvini tersusun dari oscoxae (illium, ischium dan pubis) Regio femoralis tersusun dari os femur Regio cruris tersusun dari os tibia dan fibula Regio pedis tersusun dari tarsal, metatarsal dan digiti.Os Coxae Jenis : Ossa Longa (yang termodifikasi) KeteranganOs coxae bersama dengan os sacrum dancoccygea I-III membentuk os pubis. Os Coxaetersusun dari os illum, ischium dan pubis. Pertemuanketiga os ini membentuk acetabulum (dengan facieslunata dan fossa acetabuli di dalamnya) tempatmembentuk persendian bersama os femur.Os illium merupakan os terbesar di coxae,memiliki alae (permukaan melebar menyerupaisayap) dengan dua permukaan, facies gluteal danfacies sacropelvina (di dalamnya terdapat faciesauricularis, tempat membentuk persendian bersamaos sacrum). Ujung alae membentuk tuber coxae dilateral dan tuber sacral di medial.Os ischium membentuk lantai caudalpelvis, terdiri atas ramus dan tuber ischii. Margocranial membentuk foramen obturatorius bersamanos pubis, margo caudal membentuk arcus39


ischiadicus, margo lateral membentuk incissuraischiadica minor dan margo medial menyatu dalamsymphysis ischii.Os pubis membentuk lantai cranial pubis.Os pubis memiliki tiga margo. Margo cranialmembentuk pecten dengan eminentia iliopubica dikedua sisi lateralnya. Margo caudal membentukforamen obturatorius bersama os ischii. Margomedial menyatu dalam symphysis pubis.Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Tuber coxae Tensor facia latae -Tuber ischiiBiceps femoris -SemitendinosusSemimembranosusFacies gluteal Glutealis profundus -Corpus illium Glutealis medial -SartoriusRectus femorisPars cranial pubis Pectineus -Facies ventral ischium AdductorQuadratus femoris-Os Femur Jenis : Ossa Longa KeteranganPada sisi proximal femur terdapat caput,collum dan trochanter major. Caput berada pada sisimedial, membentuk persendial dengan coxae padaacetabulum. Pada caput terdapat fovea capitis.Permukaan (facies) cranial, medial danlateral corpus halus dan cembung, sementara40


permukaan caudal corpus melebar dan datar. Padabagian proximal corpus terdapat trochanter minoryang berhubungan dengan trochanter major melaluicrista intertrochanterica. Pada bagian distal corpusterdapat fossa supracondyloidea yang dibagiantepinya terdapat tuberositas supracondyloidea.Distal femur terbagi atas dua bagian, padacranial terdapat trochlea sementara pada baiancaudal terdapat dua condylus yang dipisahkan fossaintercondylaris. Perlekatan MuculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Trochanter major Vastus lateral Guteus medialTrochanter minor - Quadratus femorisCollum femur Vastus medial Gluteus profundusFacies caudal Vastus medial AddictorFacies cranial Vastus intermedius -Facies medial Vastus medial -Facies lateral Vastus lateral -Epicondylus medial - PectineusEpicondylus lateral Popliteus -Fossa ekstensoria Ekstensor digitorumlongumEkstensor digitorummedialPeroneus tertius-Fossa supracondyloideaTuberositassupracondyloideaFlexor digitorum -superficialGastrocnemius -Os Patella Jenis : Ossa Sessamoidea Keterangan41


Merupakan os sessamoidea terbesar,berbentuk segitiga dengan dasar (basis) di proximaldan puncak (apex) di distal. Pada facies craniacembung dan kasar tempat melekat musculus danligamen), facies caudal cekung dan halus (tempatmembentuk persendian dengan os femur). Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Basis patella - Rectus femotrisFacies cranio-medial - Vastus medialVastus intermediusFacies lateral - Vastus lateralLigamen patellar medial - GracillisSartoriusOs Tibia Jenis : Ossa Longa KeteranganBagian proximal berbentuk segitigadengan dua condylus (lateral dan medial) yangditengahnya terdapat eminentia intercondyloidea.Pada cranial dan caudal eminentia terdapat fossaintercondyloidea. Pada bagian caudal, keduacndylus dipisahkan oleh incissura poplitea dan dicranial dipisahkan tuberositas tibialis. Padatuberositas tibialis terdapat sulcus tuberositastibialis. Tuberositas tibialis dan condylus lateraldipisahkan sulcus muscularis / sulcus ekstensoria.Bagian distal tibia membentuk trochleauntuk talus. Permukaan trochlea halus, membentuk42


facies articularis dengan crista dan sulcus. Padakedua sisi distal tibia terdapat maleolus.Pada proximal corpus terdapat cristatibialis yang merupakan kelanjutan dari tuberositastibialis. Corpus tibia berbentuk segitiga dengan tigapermukaan, facies medial, lateral dan caudal. Faciesmedial dan lateral halus sementara pada faciescaudal kasar membentuk linea poplitea. Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Tuberositas tibialis - Quadricep femorisProximomedial - Poplieusfacies caudalCondylus lateral Peroneus longusEkstensor digitorum lateralTibialis cranialFlexor digitorum profundusOs Fibula KeteranganPada ruminansia os fibula rudimenter danhanya berbentuk caput fibula. Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Caput fibula Soleus -Os tarsal Jenis : Ossa Plana KeteranganPada ruminansia terdapat lima os tarsal,yaitu: tarsal tibialis (talus), tarsal fibularis43


(calcaneus), tarsal centrale/IV (menyatu), tarsal Idan tarsal II/III (menyatu) Pada seiap os tarsalterdapat facies articularis dan fossa synovial, padaos talus terdapat trochlea dan pada os calcaneusterdapat tuber calcaneus. Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Tuber calcaneus - Biceps femorisDemitendinosusSemimembrinosusGastrocnemeusFlexor digitorum superficialSoleusProximomedial T1 - Peroneus longusProximal TII/III dan - Tibialis cranialcentrale/IVOs Metatarsal Jenis : Ossa Longa KeteranganSecara umum os metatarsal sama denganos metacarpal (lihat metacarpal). Perbedaanmetacarpal dan metatarsal terdapat pada faciescaudal. Facies caudal os metacarpal datar sementarafacies caudal metatarsal cembung. Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Proximal Metatarsal - Peroneus tertius44


Os DigitiKeteranganSecara umum os digiti pada ekstremitascaudal sama dengan digiti pada ekstremitas cranial(lihat digiti ekstremitas cranial)Perlekatan MusculusBentukan Origo dari: Insertio dari:Coronal dan ungularedigiti IIIUngulare digiti IIIdan IVUngulare digiti IIIdan IV- Ekstensor digitorum longumcaput medial- Ekstensor digitorum longumcaput lateral- Flexor digitorum profundusGambar 2.7 Os Coxae (Frandson)45


Gambar 2.8 Eks Caudal Sapi (Budras, 2003)46


KeteranganFemur(1) Caput Femur(2) Fovea Capitis(3) Collum Femur(4) Trochanter Major(4') Crista Intertrochanterica(5) Fossa Trochanterica(6) Trochanter Minor(8) Corpus Femur(12) Facies Poplitea(13) Fossa Supracondyloidea(14) Condylus Medial(16) Epicondylus Medial(17) Condylus Lateral(19) Epicondylus Lateral(20) Fossa Intercondylaris(21) Trochlea os Femur(21') Tuberculum TrochlearisTibia(22) Facies Art. Proximal(23) Condylus Medial(24) Eminentia Intercondilaris(25) Condylus Lateral(27) Sulcus Ekstensoria(28) Corpus Tibia(28') Linea Poplitea(29) Tuberositas Tibialis(29') Margo Cranial(30) Cochlea Tibialis(31) Malleolus MedialFibula(32) Caput Fibulla(35) Malleolus LateralTarsal(37) Tallus(38) Corpus Talli(39) Throclea Proximal(40) Collum(41) Caput(41') Throclea Distal(42) Calcaneus(43) Tuber Calcaneus(44) Sustentaculum Tali(45) Tarsal Central + IV(46) T II + T III, [Tampak dorsal],T I, [Tampak Plantar]Metatarsal III and IV(47) Basis(48) Corpus(49) CaputDigiti(50) Phalanx Proximal(51) Phalamx Medial(52) Basis(53) Tuberositas Flexoria(54) Corpus(55) Caput(56) Phalanx Distal(58) Processus EkstensoriaSesamoid(66) Sessamoidea Proximal(67) Sessamoidea Distal(69) Patella(69') Basis(69'') Apex(69''') Proc Cartilagoneus(69'''') Fibro kartilagoparapatelaris medial(69''''') Facies Articularis(70) Os Sessamoidea Metatarsal47


SYNDESMOLOGYSyndesmologi, atau juga biasa disebut arthrologymerupakan cabang ilmu anatomi yang mempelajaritentang peyatuan atau pertemuan dua atau lebih tulang(persendian). Jenis persendian secara garis besar dibagi kedalam synarthrosis, diarthrosis dan amphiarthrosis.Synarthrosis Karakteristiko Tidak dapat digerakkano Disatukan oleh jaringan ikat fibrosa, cartilagoatau keduanyao Tidak memiliki cavum sendi Klasifikasio SuturaDiikat oleh jaringan ikat fibrosa. Sutura dibagi kedalam : Sutura serataBentuk sutura menyerupai mata gergaji.Contoh : persendian antara os frontal Sutura squamosaBentuk sutura menyerupai sisik ikan.Contoh : persendian antara os parietal dantemporal Sutura hormoniaBentuk sutura halus dan rataContoh : persendian antara os nasal48


o SyndesmosisDiikat oleh jaringan ikat fibrosa, elastin ataukeduanya.Contoh : persendian antara os metacarpalo SyncondrosisDiikat oleh jaringan ikat hyalin, cartilago ataukeduanyaContoh : persendian antara occipitale dansphenoidaleo SymphisisPersendian pada median, membagi kanan dan kirisecara simetris.Contoh : persendian antara pelvis kanan dan kirio GomphosisPersendian antara gigi dan os yang ditempatinya.DiarthrosisKarakteristiko Dapat digerakkano Memiliki cavum sendio Diikat oleh ligamenStrukturo Cavum ArticularisRongga berisi cairan synovial yangmenutupi ujung dua atau lebih tulang. Cairansynovial tersusun atas mucin, albumin, alkalidengan fungsi utama sebagai pelumas sendi.49


o Capsula ArticularisDinding cavum articularis, tersusun darijaringan fibrosa dan menutupi seluruh komponensendi. Di sisi lateral merupakan membran fibrosadan di sisi medial berupa membran synovial.o Facies ArticularisPermukaan tulang yang saling bertemupada persendian. Facies articularis secara umumhalus dan licin dengan bentukan dapat berupacondylus, caput, fovea, throclea hingga facia.o Cartilago ArticularisPelapis pada ujung tulang yang salingbertemu, tersusun atas jaringan ikat kartilago danhyalin.o LigamenPita yang tersudut dari jaringan ikat fibrosaatau elastin yang menghubungkan dua sisi tulang.Ligamen dapat berapa intracapsular atau punekstracapsular. Contoh dari ligamenekstracapsular adalah ligamentum nuchae.o Meniscus dan DiscusTersusun dari jaringan ikat fibrosa dankartilago dan berada diantara dua tulang. Fungsimeniskus dan discus lebih kepada memberibantalan saat tulang bergerak.o Cartilago MarginalisTersusun oleh jaringan ikat kartilago danfibrosa yang mengelilingi cavitas. Fungsi utamakartilago marginalis adalah memperluas cavitassehingga sendi memiliki gerakan yang lebih luas.50


1. Klasifikasio ArthrodiaDisusun dari dua permukaan datar, gerakanterbatas pada pergeseran antar tulang.Contoh : persendian antar carpalo GinglymusDisusun dari fovea dan dua condylus, pergerakanterbatas ke dalam dua arah.Contoh : persendian antara os occipitale dan atlaso TrochoidDisusun dari dua os dimana satu berperan sebagaiporos dan yang lain berperan sebagai rotator.Pergerakan dibatasi pada rotasi rotator.Contoh : persendian antara os atlas dan axiso EnarthrosisDisusun oleh fovea dan condylus, pergerakanluas.Contoh : persendian antara os scapula danhumerusAmphiarthrosis2. Karakteristiko Gabungan dari synarthrosis dan diarthrosiso Diikat oleh jaringan ikat dan ligameno Gerakan bervariasi, terantung permukaan ygmembentuko Contoh : persendian antara corpus vertebrae51


Synsarcosis3. Karakteristiko Diikat oleh musculuso Khusus untuk persendian antara scapula dandinding thoraxPersendian pada Ossa AxialisNama Pembentuk KlasifikasiSymphisis mandibula Rami mandibula SynarthrosisTemporo-mandibula - MandibulaDiarthroses- temporalSemua sutura pada cranioSynarthrosisfacialisAtlanto-occipitale - AtlasDiarthroses- OccipitaleAtlanto- axiale- AtlasDiarthroses- AxisCorpus vertebrae Corpus vertebrae AmphiarthrosisArcuata Proc articularis vertebrae DiarthrosisCosto-tranversarius - Tuberculum costae Diarthrosis- VertebraeCapituli Costae- Caput costaeDiarthrosis- VertebraeCosto-vertebrae- Art costotranversarius Diarthroses- Art capituli costaeCosto-condrale- CostaeSynarthrosis- Cartilago costaeCosto-sternale- Cartilago asternale Diarthroses- Cartilago sternaleSterno-costalis- CostaeDiarthrosis- SternumSacro-illiaca- SacrumDiarthrosis- IlliumSacro caudale- VS- VCyAmphiarthrosis52


Persendian pada Ossa ApendikuarisNama Pembentuk KlasifikasiScapulo-humeri - Scapula- HumerusDiarthrosis> EnarthrosisHumero-radialis - Humerus- RadialisDiarthrosis> GynglymusHumero-ulnaris - Humerus- UlnaDiarthrosis> GynglymusHumero-antebrachii - Art Humero-radialis- Art Humero-ulnarisDiarthrosis> GynglymusRadio-carpalis- Radialis- CarpalDiarthrosis> GynglymusUlno-carpalis- Ulna- CarpalDiarthrosis> GynglymusAntebracio-carpalis - Art Radio-carpalis- Art Ulno-carpalisDiarthrosis> GynglymusIntercarpalis Ossa carpal Diarthrosis> ArthrodiaCarpo-metacarpo - Carpal- MetacarpalDiarthrosis> GynglymusCarpi- Art Antebraciocarpalis- Art Intercarpalis- Art CarpometacarpoIntermetacarpal Metacarpal Synarthrosis> SyndesmosisMetacarpo-phalangea - Metacarpal- PhalanxDiarthrosis> GynglymusInterphalangea proximalmanus / pedis- Compedale- CoronaleDiarthrosis> GynglymusInterphalangea distalmanus / pedis- Coronale- UngulareDiarthrosis> GynglymusSymphisis ischii Os Ischium Synarthrosis> SymphisisSymphisis pubis Os Pubis Synarthrosis> SymphisisSymphisis pelvis - Symphisis ischii- Symphisis pubisSynarthrosis> SymphisisCoxae- Coxae- FemurDiarthrosis> EnarthrosisFemuro-patelaris - Femur- PatellaDiarthrosis> Gynglymus53


Femuro-tibialis - Femur- TibiaDiarthrosis> GynglymusGenu- Art Femuro-patelaris- Art Femuro-tibialisDiarthrosis> GynglymusTibio-fibularis-Tibia- FibulaDiarthrosis> GynglymusTibio-tarsalis- Tibia- TarsalDiarthrosis> GynglymusIntertarsalis Ossa Tarsal Diarthrosis> ArthrodiaTarso-metatarsal - Tarsal- MetatarsalDiarthrosis> GynglymusTarsi- Art tibio-tarsalis- Art Intertarsalis- Art Tarso-metatarsoIntermetatarsal Ossa Metatarsal Synarthrosis> SyndesmosisMetatarso-phalangea - Metatarsal- PhalanxDiarthrosis> Gynglymus54


Gambar 3.1, Articulatio Pada Ekstremitas Cranial(Budras, 2003)55


Keterangan(1) M Supraspinatus(2) M Infraspinatus(3) M Deltoideus(4) M Biceps Brachii(5) M Triceps Brachii(5’) Caput Longum(5’’) Caput Lateral(5’’’) Caput Medial(6) M Brachialis(7) M Ext Carpi Radialis(8) M Ext Carpi Comunis(9) M Ext Digiti Lateral(10) M Ulnaris Lateralis(11) M Flex Digiti Profundus(12) M Coracobrachialis(13) M Subscapularis(14) M Pronator Teres(15) M Ext Carpi Obliqus(16) M Flex Carpi Ulnaris(17) M Flex Carpi Radialis(18) M Flex Digiti Superficial(18’) Pars Superficial(18’’) Pars Profundus(19) M Interoseus IV(A) Ligamentum Abaxial Collateralis(B) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Collateralis(C) Ligamentum Palmaris Abaxial(D) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Distal(E) Ligamentum Angularis Palmar(F) Ligamentum Digitalis Proximal(G) Ligamentum Digitalis Distal(H) Ligamentum Interdigitalis Distal, Pars Superficial56


Gambar 3.2, Articulatio Pada Ekstremitas Caudal(Budras, 2003)57


Keterangan(A) Ligamenum Colateralis Medial(B) Ligamentum Colateralis Lateral(C) Ligamentum Patellaris Medial(D) Ligamentum Patellaris Medial(E) Ligamentum Patellaris Lateral(F) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Lateral(G) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial(H) Liamentum Meniscofemoral(I) Ligamentum Cruciate Caudal(J) Ligamentum Cruciate Cranial(K) Ligamentum Tibialis Cranial Meniscus Lateral(L) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial(M) Ligamentum Tarsalis Colateral Longus Lateral(M’) Ligamentum Tarsalis Colateral Brevis lateral(N) Ligamentum Plantaris Longus(O) Ligamentum Tarsalis Colateralis Longus Medial(O’) Ligamentum Tarsalis Colateralis Brevis Medial(P) Ligamentum Tarsalis Dorsal(1) M Peroneus Tertius(2) M Ekstensor Digiti Longus(3) M Tibialis Cranial(4) M Poplitea(5) M Peroneus Longus(6) M Ekstensor Digiti Lateral(7) M Flexor Digiti lateral(8) M Tibialis Caudal(9) M Flexor Digiti Medial(10) Tendo M Biceps Femoris(11) M Gastrocnemeus(12) M Flexor Digiti Superficial(13) Tendo M Semitendinosus(14) M Ekstensor Digitorum Brevis(15) M Interoseus III dan IV(16) Retinaculum Ekkstensoria(17) Retinaculum Flexoria58


MYOLOGYMyology adalah cabang ilmu anatomi yangmempelajari tentang musculus (otot). Musculusmerupakan berfungsi sebagai alat gerakaktif dan yangharus diketahui dari musculus adalah nama, bentuk, posisi,tempat melekat, fungsi, struktur, vaskularisasi daninervasi.Bentuk dari muculus berpengaruh terhadapsifatnya. Musculus yang berbentuk memanjang memilikifleksibilitas yang lebih baik dibandingkan musculus yangpendek dan tebal. Sementara, muculus yang pendek dantebal lebih kuat dan kaku.Untuk mempermudah mempelajari musculus,penamaan musculus selalu dikaitkan dengan bentuk,ukuran, jumlah caput, posisi, perlekatan atau fungsi.Contoh:Berdasarkan Bentuknya Trapezius : berbentuk trapesium Deltoideus : berbentuk segitigaBerdasarkan Ukurannya Major : Besar Longissimus : Paling / Sangat panjangBerdasarkan Jumlah Caput Biceps : Memiliki dua caput Triceps : Memiliki tiga caput59


Berdasarkan Posisinya Supraspinatus : Di atas spina Brachii : Di regio brachii / lengan atasBerdasarkan Perlekatannya Brachiocephalicus : Dari brachii / lengan atassampai cephalic / kepala Coracobrachialis : Dari coracoid sampaibrachiiBerdasarkan Fungsinya Ekstensor : Memperbesar sudut Flexor : Memperkecil sudutContoh Penamaan• Ekstensor digitorum longumMemiliki bentuk panjang dan berfungsi sebagaiekstensor digiti• Quadriceps femorisMemiliki empat caput dan berada pada regiofemoralis• Ekstensor carpi obliquesBerfungsi sebagai ekstensor carpi dan berbentukoblique / menyilang60


Musculus pada Ekstremitas CranialPengikat Eks. Cranial dan Thorax• M TrapeziusOrigo : Dorsal funiculus nuchae dan ligamentumsupraspinosus VC1 hingga VT12Insertio : Spina scapulaInervasi : Cabang dorsal N Thorachalis dan N AksessoriusFungsi- Menarik scapula ke caudo-dorsal- Fiksasi os scapula- Protractor Art. Scapulo-humeri- Abductor Art. Scapulo-humeri• M Omo-transversariusOrigo : Acromion, Facia brachialisInsertio : Alae atlantisInervasi : Cabang medial N CervicalisFungsi- Protractor Art. Scapulo-humeri- Flexor leher• M RhomboideusOrigo : Dorsomedian funiculus nuchae dan ligamentumsupraspinosus VC2 hingga VT8Insertio : Facies medial cartilago scapulaInervasi : N cervicalis 6-7 dan percabangan dorsal NthoracalisFungsi- Fiksasi os scapula- Ekstensor leher- Retractor Art. Scapulo-humeri61


• M Seratus ventraliso Pars cervicisOrigo : Proc. Transversus VC(3)4 – VC7Insertio : Facies serrata os scapulaInervasi : Cabang medial N CervicalisFungsi- Menarik scapula ke arah cranial- Menegakkan lehero Pars thoracisOrigo : Costae 1 hingga 7,8 atau 9Insertio : Facies serrata caudal dan fossasubscapularisInervasi : N ThoracalisFungsi- Membantu inspirasi- Menarik os scapula ke arah caudal• M Lattisimus dorsiOrigo : Fascia toraco-lumbarInsertio : Tuberositas teres majorInervasi : N ThoracodorsalisFungsi- Retractor Art. Scapulo-humeri- Flexor bahu- Protractor leher• M BrachiocephalicusOrigo : Funiculus nuchae, os occipitale dan procmastoideus os temporal.Insertio : Crista humeriInervasi : Cabang N CervicalisFungsi- Mengangkat ekstremitas ke cranial- Flexor leher ke lateral62


• M Pectoraliso Superficial / descendenOrigo : Manubrium sterniInsertio : Crista humeriInervasi : N Pectoralis cranial et caudalFungsi- Adductor Art. Scapulo-humeri- Protractor Art. Scapulo-humeri- Retractor Art. Scapulo-humeriooTranversusOrigo : Cartilago costae 1-6Insertio : Fascies antebracii, humerusInervasi : N Pectoralis cranial et caudalFungsi- Adductor Art. Scapulo-humeri- Protractor Art. Scapulo-humeri- Retractor Art. Scapulo-humeriProfundus / ascendensOrigo : SternumInsertio : Tuberculum minorInervasi : N Pectoralis cranial et caudalFungsi- Retractor Art. Scapulo-humeri- Fiksasi os scapula63


Gambar 4.1, Ekstremitas Cranial Sapi (Franson)Penyusun Bahu Lateral• M SupraspinatusOrigo : Fossa supraspinatusInsertio : Tuberculum major et minor os humeriInervasi : N SuprascapularisFungsi- Ekstensor dan fixsasi bahu64


• M InfraspinatusOrigo : Fossa infraspinatus, spina scapulaInsertio : Tuberculum major os humerusInervasi : N SuprascapularisFungsi- Abductor dan rotator lateral lengan atas• M Deltoideuso Pars scapularOrigo : Margo caudal scapula dan aponeurosadari spina scapulaInsertio : Tuberositas deltoideusInervasi : N AxillarisFungsi- Flexor Art Scapulo-humerio Pars acromialOrigo : AcromionInsertio : Tuberositas deltoideusInervasi : N AxillarisFungsi- Flexor Art Scapulo-humeri• M Teres minorOrigo : Margo caual scapulaInsertio : Proximal tuberositas deltoideusInervasi : N AxillarisFungsi- Flexor Art Scapulo-humeriPenyusun Bahu Medial• M SubscapularisOrigo : Fossa subscapularisInsertio : Tuberculum minor os humerusInervasi : N Subscapularis dan N AxillarisFungsi- Adductor ekstremitas cranial- Flexor bahu65


• M Teres MajorOrigo : Margo caudal scapulaInsertio : Tuberositas teres majorInervasi : N AxillarisFungsi- Flexor bahu• M Coraco-brachialisOrigo : Proc coracoideus os scapulaInsertio : Tuberculum minor os humerusInervasi : N MusculocutaneusFungsi- Ekstensor bahu- Adductor dan supinator lengan atasPenyusun Lengan Atas• M Biceps brachiiOrigo : Tuberculum supraglenoidaleInsertio : Tuberositas radialisInervasi : N MusculocutaneusFungsi- Ekstensor bahu- Flexor siku• M BrachialisOrigo : Facies caudal os humerusInsertio : Proc coronoideus os radiusInervasi : N Musculocutaneus dan N RadialisFungsi- Flexor siku66


Gambar 4.2, Penyusun Bahu Lateral Sapi (Budras, 2003)• M Tensor fascia antebrachiiOrigo : Margo caudal os scapulaInsertio : Olecranon dan facies medial antebrachiiInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor siku67


• M Triceps brachiio Caput longumOrigo : Margo caudal os scapulaInsertio : OlecranonInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor siku- Flexor bahuo Caput medialOrigo : Facies medial os humerusInsertio : OlecranonInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor sikuo Caput lateralOrigo : Facies lateral os humerusInsertio : OlecranonInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor siku• M AnconeusOrigo : Fossa OlecranonInsertio : OlecranonInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor sikuPenyusun Lengan Bawah• M Ekstensor carpi radialisOrigo : Crista supracondyloidea lateral dan fossa radialisos humerusInsertio : Tuberositas metacarpal IIIInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor carpal68


MedialLateralGambar 4.1, Penyusun Antebracii dan Manus Sapi (Budras, 2003)Keterangan :(1) M Deltoideus(2) M Bicepsbrachii(3) M Pronator Teres(4) M Flexor Carpi Radialis(5) M Flexor Carpi Unlaris(6) M Flexor Digiti Profundus(7) M Ekstensor Carpi Radialis(8) M Flexor Digiti SuperficialPars Superficial(9) M Flexor Digiti SuperficialPars Profundus(10) M Ulnaris Lateralis(11) M Carpi Obliqus(12) M Flexor Carpi Radialis69


(13) M Ekstensor digit Comunis(14) M Flexor Carpi Ulnaris(15) M Ekstensor Digiti Lateral(a) v Cubiti Mediana(b) a/v Collateralis Ulnaris(c) v Cubiti Mediana(d) v Cephalica(e) n Cutaneus Antebracii Cran.(f) a Antebracii Supf.Cranial(g) a/v Antebracii Profundus(h) n Cutaneus Antebracii Med.(i) n Radialis Superficial(j) a/v Mediana(k) M Pronator Teres(16) Retinaculum Ekstensoria(17) M Ekstensor Abaxial,M Interoseus III dan IV(l) n Radialis Superficial(m,n) n Cutaneus AntebraciiLat.(o) v Cephalica(p) a/v Radialis(q) a/v Carpalis DorsalInteroseus Cranial(r,t) n Ulnaris Dorsal(s) n Ulnaris Palmar(u) Retinaculum Flexoria(v) v Cephalica Aksesorius• M Ekstensor carpi obliques / Adductor policis longusOrigo : Cranio-lateral os radiusInsertio : Metacarpale IIIInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor carpal• M Ekstensor digiti comuniso Caput medialOrigo : Epicondylus lateral os humerusInsertio : Coronale dan Ungular digiti IIIInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor carpal dan digitioCaput lateralOrigo : Epicondylus lateral os humerusInsertio : Ungular digiti IVInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor carpal dan digiti70


• M Ekstensor digiti lateral / digiti IV propiusOrigo : Proximal radius ulnaInsertio : Coronale dan ungulare digiti IVInervasi : N RadialisFungsi- Ekstensor carpal dan digiti• M Ekstensor carpi ulnaris/ Ulnaris lateralisOrigo : Epicondylus lateral os humerusInsertio : Carpal accessoriusInervasi : N RedialisFungsi- Flexor carpal• M Pronator teresOrigo : Epicondylus medial os humerusInsertio : Craniomedial os radiusInervasi :N MedianaFungsi- Pronator lengan bawah dan manus• M Flexor carpi radialisOrigo : Epicondylus medial os humerusInsertio : Proximopalmar metacarpal IIIInervasi : N MedianaFungsi- Flexor carpal• M Flexor carpi ulnariso Caput HumeralOrigo : Epicondylus medial os humerusInsertio : Carpal accessoriusInervasi : N UlnarisFungsi- Flexor carpal71


oCaput UlnarOrigo : Medial olecranonInsertio : Carpal accessoriusInervasi : N UlnarisFungsi- Flexor carpal• M Flexor digitorum superficialOrigo : Epicondylus medial os humerusInsertio : CoronaleInervasi : N UlnarisFungsi- Flexor carpal dan digiti• M Flexor digitorum profunduso Caput humeralOrigo : Epiconsylus medial os humerusInsertio : UngulareInervasi : N Ulnaris dan N MedianaFungsi- Flexor Carpal dan digitiooCaput UlnarOrigo : OlecranonInsertio : UngulareInervasi : N UlnarisFungsi- Flexor Carpal dan digitiCaput RadialOrigo : Caudomedial os RadiusInsertio : UngulareInervasi : N MedianaFungsi- Flexor Carpal dan digiti72


Musculus pada Ekstremitas CaudalPembentuk Panggul dan PahaM Tensor fascia lataeOrigo : Tuber coxaeInsertio : Facia latae pada patella dan tibiaInervasi : N Glutealis lateralFungsi- Flexor paha- Ekstensor lututM Gluteus superficialOrigo : Tuber coxaeInsertio : Pars cranial ciceps femoris dan facia lataeInervasi : N Glutealis cranialFungsi- Ekstensor paha- Retractor kaki belakangM Gluteus mediusOrigo : Facies gluteal os illiumInsertio : Trochanter majorInervasi : N Glutealis cranialFungsi- Ekstensor paha- Abductor kaki belakangM Gluteus accessoriusOrigo : Facies gluteal os illiumInsertio : Cranio-lateral femurInervasi : N Glutealis cranialFungsi- Ekstensor paha- Abductor kaki belakang73


M Gluteus produndusOrigo : Spina ischiadica, corpus iscium, ligamentumsacroilliacaInsertio : Cranio-lateral femurInervasi : N Glutealis cranialFungsi- Abductor kaki belakangM Bicheps femoris / GluteobicepsOrigo : Crista sacralis mediana, ligamentum sacroilliacadan tuber ischiadica.Insertio : Patella, margo cranial tibia dan tendo calcaneusInervasi : N Glutealis caudal dan N TibialisFungsi- Ekstensor panggul dan lutut- Abductor kaki belakangM SemitendinosusOrigo : Tuber ischiadicumInsertio : Margo cranial tibia, tendo calcaneusInervasi : N TibialisFungsi- Ekstensor panggul dan lutut.- Adductor dan retractor pedisM SemimembranosusOrigo : Tuber ischiadicaInsertio : Condylus medial os femurInervasi : N TibialisFungsi- Ekstensor paha- Retractor, adductor dan pronator kaki belakang74


M GamellusOrigo : Incissura ischiadica minorInsertio : Fossa trochanterica os femurInervasi : Cabang musculris dari N IschiadicaFungsi- Rotator paha ke arah lateralM SartoriusOrigo : Facia illiaca cranial, tendo psoas minor daneminentia illiopubicumInsertio : Facia crurisInervasi : N SaphenaFungsi- Flexor paha- Protractor dan adductor kaki belakang- Ekstensor lututM GracillisOrigo : Tenso prepubica dari symphysis pelvisInsertio : Facia crurisInervasi : N Obtoratorius dan N SaphenaFungsi- Adductor lututM PectineusOrigo : Eminentia illiopubicum, tuberculum psoas minorInsertio : Caudomedial femurInervasi : N Obturatorius, N SaphenaFungsi- Adductor kaki belakang- Flexor pahaM AdductorOrigo : Tendo prepubicumInsertio : Facies os femurInervasi : N ObturatoriusFungsi- Adductor dan retractor kaki beakang75


M Quadratus femorisOrigo : Facies ventral os ischiumInsertio : Facies lateral corpus femurInervasi : Cabang muscularis N IschiadicaFungsi- Ekstensordan supinator pahaM Obturatorius eksternaOrigo : Facies lateral dan medial os ischii di sekitarfiramen obturatoriusInsertio : Fossa trochanterica os femurInervasi : N ObturatoriusFungsi- Supinator kaki belakang- Adductor pahaM Quadriceps femoris- M Rectus femorisOrigo : Os illiumInsertio : ligamentum patellaris pada tuberositastibialisInervasi : N FemoralisFungsi- Flexor paha- Ekstensor lutut- M Vastus lateralisOrigo : Proximomedial os femurInsertio : ligamentum patellaris pada tuberositastibialisInervasi : N FemoralisFungsi- Ekstensor lutut- M Vastus medialisOrigo : Proximomedial os femurInsertio : ligamentum patellaris pada tuberositastibialis76


Inervasi : N FemoralisFungsi- Ekstensor lutut- M Vastus intermediusOrigo : Proximomedial os femurInsertio : ligamentum patellaris pada tuberositastibialisInervasi : N FemoralisFungsi- Ekstensor lututPenyusun Betis dan DigitiM Ekstensor digitorum longum- Caput medial / Ekstensor digiti III propiusOrigo : Fossa ekstensoria os femurInsertio : Coronale dan Ungulare digiti IIIInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Ekstensor digiti- Flexor tarsal- Caput lateral / Ekstensor digiti III et IVOrigo : Fossa ekstensoria os femurInsertio : Ungulare digiti III dan IVInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Ekstensor digiti- Flexor tarsalM Peroneus tertiusOrigo : Fossa ekstensoria os femurInsertio : Proximal Mt III dan IV serta TII dan IIIInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Flexor tarsal77


M Ekstensor digitorum brevisOrigo : Facies dorsal os tarsalInsertio : Tendo ekstensor digitorum longumInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Ekstensor digitiM Ekstensor digitorum lateral / ekstensor digiti IV propiusOrigo : Condylus tibialis lateralInsertio : Coronale dan ungulare digiti IVInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Ekstensor digiti IV- Flexor tarsalM Peroneus longusOrigo : Condylus tibialis lateral dan caput fibula(rudiment)Insertio : Tendo ekstensor digitorum lateral dan faciesplantar tarsal IInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Flexor tarsal- Ekstensor digitiM Tibialis cranialOrigo : Margo cranial dan facies proximolateral os tibiadan caput fibula (rudiment)Insertio : Tarsal I dan proximo-medial Metatarsal III danIVInervasi : N Peroneus profundusFungsi- Flexor tarsal78


M GastrocnemiusOrigo : Fossa supracondyloideaInsertio : Tendo calcaneusInervasi : N TibialisFungsi- Ekstensor tarsal- Flexor lututM Ekstensor digitorum superficialOrigo : Fossa supracondyloidea os femurInsertio : CoronaleInervasi : N TibialisFungsi- Flexor digiti dan lutut- Ekstensor tarsalM SoleusOrigo : Proximal corpus fibula (rudiment)Insertio : Tendo calcaneusInervasi : N TibialisFungsi- Ekstensor tarsalM Flexor digitorum profundus- Caput lateralOrigo : Condylus lateral dan facies caudal ostibiaInsertio : UngulareInervasi : N TibialisFungsi- Flexor digiti- Caput tibialOrigo : Facies caudal os tibiaInsertio : UngulareInervasi : N TibialisFungsi- Flexor digiti79


- Caput medialOrigo : Facies caudal os tibiaInsertio : UngulareInervasi : N TibialisFungsi- Flexor digitiM PopliteusOrigo : Condylus lateral femurInsertio : Proximo-medial facies caudal os tibiaInervasi : N TibialisFungsi- Flexor lutut80


Gambar 4.2, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)81


Gambar 4.3, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)82


Musculus pada AxialPenyusun Wajah M. Cervicoauricularis superfisialOrigo : Ligamentum nuchaeInsertio : Dorso-lateral auriculaInervasi : N auricula caudal, cabang N FacialisFungsi : Mengangkat telingaM. Cervicoauricularis medis dan profundusOrigo : Ligamentum nuchae dan facia cervicalisInsertio : Dorso-lateral dan dorsal auriculaInervasi : N auricula caudal, cabang dari N FacialisFungsi : Menarik auricula ke arah lateralM. CervicoscutularisOrigo : Ligamentum nuchae dan os parietaleInsertio : Cartilago scutularisInervasi : N auricula caudal, cabang dari N FacialisFungsi : Mengangkat auricula dan kartilago scutularisM. InterscutularisOrigo : Processus cornualis dan linea temporalisInsertio : Cartilago scutularisInervasi : N auriculo palpebral, cabang N FacialisFungsi : Tensor kartilago scutularisM. FrontoscutularisOrigo : Line temporalis dan proc. zygomaticus os frontalInsertio : kartilago scutularisInervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N FacialisFungsi : Tensor kartilago scutularisM. ZygomaticoscutularisOrigo : Arcus zygomaticusInsertio : Kartilago scutularisInervasi : N auriculo palpebral, cabang N FacialisFungsi : Tensor kartilago scutularis83


M. Scutuloauricularis superfisial et profundusOrigo : Kartilago scutularisInsertio : AuriculaInervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N FacialisFungsi : Levator dan Protactor auriculaM. ZygomaticoauricularisOrigo : Arcus zygomaticusInsertio : AuriculaInervasi : N auriculo palpebral, cabang N FacialisFungsi : Menarik auricula ke arah rostralM. ParotidoauricularisOrigo : Facia parotideaInsertio : AuriculaInervasi : N auriculo palpebral, cabang N FacialisFungsi : Depresor dan retractor auriculaM. StyloauricularisOrigo : Kartilago pada meatus acusticusInsertio : AuriculaInervasi : N auricula caudal, cabang dari N FacialisFungsi : Menggerakkan musculus pada meatus acusticusMusculus Sekitar MulutM. Orbicularis orisOrigo : Sekeliling orisInsertio : Sekeliling orisInervasi : N FacialisFungsi : Menutup bibirM. BucinatorOrigo : MandibulaInsertio : Sudut mulutInervasi : N FacialisFungsi : Menekan pipi dan geraham84


M. ZygomaticusOrigo : Facia parotidomassetericaInsertio : Orbicularis orisInervasi : N auriculopalpebral, cabang N FacialisFungsi : Retractor bibirM. CaninusOrigoInsertioInervasiFungsi: Tuber facialis: Lateral nostril: N Facialis: Dilatasi nostril dan mengangkat bibirM. Levator Labii SupeiorOrigo : Tuber facialisInsertio : Planum nasolabialis dan NostrilInervasi : N FacialisFungsi : Levator bibir atas dan retraktor planum labialisM. Depresor Labii SuperiorOrigo : Tuber facialisInsertio : Bibir atas dan planum labialisInervasi : N FacialisFungsi : Depresor bibir atas dan planum labialisM. Depresor Labii InferiorOrigo : MandibulaInsertio : Bibir bawahInervasi : N FacialisFungsi : Depresor dan retraktor bibir bawahMusculus Sekitar Mata dan HidungM. Orbicularis oculiOrigo : Mengelilingi mataInsertio : Mengelilingi mataInervasi : N auriculo palbeprae, cabang dari N FacialisFungsi : Menutup fisura palpeprae85


M. Levator nasolabialisOrigo : Os FrontalInsertio : Os incisiva, kartilago nasalis, diantara nostril danbibir atasInervasi : N Auriculopalpebral, cabang dari N FacialisFungsi : Levator bibir atas, diktator nostrilM. MalarisOrigoInsertioInervasiFungsi: Os lacrimal dan fasies parotidomasseterica: Pipi dan orbicularis oculi (sudut): N Facialis: Levator pipiM. FrontalisOrigo : Proximal processus cornualis dan protuberantiaintercornualisInsertio : Kelopak mata bagian atas dan regio frontalInervasi : N Auriculopalpebral, cabang N FacialisFungsi : Levator kelopak mata atas dan medial orbiculatisoculiMusculus IntermandibulaM. DigastricusOrigo : Processus paracondilarisInsertio : MandibulaInervasi : N Faciialis dan N mylohioid, cabang NmandibulaFungsi : Membuka mulutM. MylohioideusOrigo : DaguInsertio : Proc. Lingualis os hyoidInervasi : N Mylogyoideus, cabang N MandibulaFungsi : Menaikan lantai mulut dan menempelkan lidahpada palatum86


KeteranganGambar 4.4, Cranioacialis Kambing (Pupesko)(1) M Levator Nasolabialis(2) M Malaris(3) M Depresor Papebrae Inferior(4) M Frontalis(5) M Zygomatico-auricularis(6) M Masseter Superficial(7) M Zygomaticus(8) M Cutaneus Labii(9) M Bucallis pars Bucalis(10) M Depressor Labii Mandibula(11) M Mylohyoideus(12) M Sternohyoideus(13) M Masseter Profundus(14) M Parotido-auricularis(15) M Sterno-mandibularis(16) M CleidooccipitalisMusculus MastikasiM. TemporalisOrigo : Fossa TemporalisInsertio : Proc Coronoideus os MandibulaInervasi : Nn Temporalis Profundus > N masticatory > nMandibulaFungsi : Menaikkan dan menekan mandibula pada maxilla87


M. Masseter SuperficialOrigo : Tuber FacialisInsertio : Margo caudal ramus mandibula hingga angulusmandibulaInervasi : N MandibulaFungsi : Menutup mulutM. Masseter ProfundusOrigo : Crista facialis, Arcus zygomaticusInsertio : Fossa messetericaInervasi : N MandibulaFungsi : Menutup MulutM. Pterygoideus Medial et LateralOrigo : Os PterigoideusInsertio : Fossa pterygoideus dan proc. condilaris osmandibulaInervasi : Nn Pterygoideus > N MandibulaFungsi : Menggerakkan mandibula ke arah lateralMusculus pada Palatina, Pharyng dan Laryng M. Stylopharyngeus CaudalOrigo : StylohyoidInsertio : Thyroid dan dinding dorsolateral pharynxInervasi : N GlossopharyngealFungsi : Dilatator pharynx, elevator of larynxM. Tensor Veli PalatinaOrigo : Proc. muscularis os temporal dan hamuluspterygoideusInsertio : Palatum mole, tuba auditoryInervasi : N MandibulaFungsi : Tensor palatum mole, diktator tuba auditoryM. Levator Veli PalatinaOrigo : Proc. muscularis os temporal dan tuba auditoryInsertio : Palatum moleInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Levator palatum mole88


M. PalatinaOrigo : Margo choane Os PalatinaInsertio : Palatum molleInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Menarik palatum molleM. Stylopharingeus RostralOrigo : Medial stylohioideusInsertio : Sulcus PharingealInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Constrictor pharynxM. PterygopharyngeusOrigo : Os Pterigoideus dan aponeurosa palatinaInsertio : Sulcus PharingealInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Constrictor dan protactor pharinxM. HyopharyngeusOrigo : Thyrohyoid, ceratohyoid dan stylohyoidInsertio : Sulcus PharingealInervasi : Pexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Constrictor PharinxM. ThyropharyngeusOrigo : Cartilago ThyroidInsertio : Sulcus PharingealInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Constrictor PharinxM. CricopharyngeusOrigo : Cartilago CriroidInsertio : Sulcus PharingealInervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)Fungsi : Constrictor Pharinx89


M. CricothyroideusOrigo : Ventrolateral arcus cricoideusInsertio : Caudal kartilago thyroidInervasi : N Laryngeal Cranial (X)Fungsi : Menyempitkan glotisM. Cricoarytenoideus DorsalOrigo : Dorsolateal lamin cricoidInsertio : Proc. muscularis carilago arytenoidInervasi : N laryngeal caudal (X)Fungsi : Melebarkan glotisM. Cricoarytenoideus LateralOrigo : Craniolateral arcus cricoideusInsertio : Proc. muscularis kartilago arytenoidInervasi : N laryngeal caudal (X)Fungsi : Mempersempit glotisM. Aritenoideus TransversusOrigo : Crista arcuata rostralInsertio : Proc. muscularis kartilago arytenoidInervasi : N laryngeal caudal (X)Fungsi : Mempersempit glotisPembentuk LidahM. Lingualis PropiusOrigo : Musculus pada bagian dalam lidahInsertio : -Inervasi : N HypoglosusFungsi : Merubah bentuk lidahM. StyloglossusOrigo : StylohyoidInsertio : Apex linguaInervasi : N HypoglosusFungsi : Menarik lidah ke arah caudodorsal90


M. HyoglossusOrigo : Basihyoid, proc. Lingualis, thyrohyoidInsertio : Lingua, dorsomedian hingga apexInervasi : N HypoglosusFungsi : Menarik lidah ke arah caudoventralM. GenioglossusOrigo : Medial mandibula (pada mentum)Insertio : Lingua, os hyoidInervasi : N HypoglogusFungsi : Menarik lidah ke arah rostroventralMusculus pada Aparatus HyoidM. GeniogyoideusOrigo : Margo incisiva os mandibulaInsertio : Proc. lingualis basihyoidInervasi : N hyploglosusFungsi : Menarik aparatus hyoid dan lingua ke arah rostralM. ThyrcrohyoideusOrigo : Cartilago thyroidInsertio : Os ThyrohyoidInervasi : N HypoglosusFungsi : Menarik laryng dan thyrohyoid saling mendekatM. StyhlohyoideusOrigo : Angulus stylohyoidInsertio : ThyrohyoidInervasi : N FacialisFungsi : Menarik os hyoid dan larynx ke arah caudodorsalM. OccipitohyoideusOrigo : Proc. ParacondylarisInsertio : Caudodorsal stylohyoidInervasi : N FacialisFungsi : Menurunkan radix lingua dan larynx91


M. Hyoideus TransversusOrigo : CeratothyroidInsertio : Sulcus medianInervasi : N GlosopharingealFungsi : Levator radix linguaM. CeratohyoideusOrigo : Ceratogyoid, epihyoid, stylohyoidInsertio : ThyrohyoidInervasi : N GlosopharyngealFungsi : Menaikkan hyrohyoid dan menarik larynx kerostrodorsalM. HyoepiglotticusOrigo : BasihyoidInsertio : Facies rostralis epiglotisInervasi : N HypolosusFungsi : Menarik epiglotis ke arah rostroventralM. SternohyoideusOrigo : Manubrium sterniInsertio : BasihyoidInervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1Fungsi : Retractor os hyoid dan linguaM. SternothyroideusOrigo : Manubrium sterniInsertio : Cartilago thyroidInervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1Fungsi : sinergis sternohyoideus dan Retractor kartilagothyroidM. OmohyoideusOrigo : fasis cervicalis profundus vertebrae cervicalis 3(4)Insertio : BasihyoidInervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1Fungsi : Sinergis sternohyoideus92


Musculus CutaneusM. Cutaneus FacieiOrigo : Facies superfisial regio laryngealInsertio : Anguli orisInervasi : N Auriculopalpebral (VII)Fungsi : Menarik kulit wajah dan retraktor anguli orisM. Cutaneus ColliOrigo : Facies superfisial colli ventralInsertio : KulitInervasi : N Auriculopalpebral (VII)Fungsi : Menarik kulit leherM. Cutaneus TrunciOrigo : Facies superfisialis leher hingga tuberculumminor os humerusInsertio : Kulit disekitar costaeInervasi : N Thoracica eksternaFungsi : Menarik kulit pada thoraxM. Cutaneus OmobrachialisOrigo : Facia superficial scapulaInsertio : Kulit pada regio scapula dan brachiiInervasi : N Thoracica eksternaFungsi : Menarik kulit regio scapula dan brachiiM. Preputialis CranialisOrigo : Proc xypoideusInsertio : PreputiumInervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertamaN lumbalisFungsi : Mprotactor preputium93


M. Preputialis CaudalisOrigo : Facia lateral dan medial tunica vaginalisInsertio : PreputiumInervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertamaN lumbalisFungsi : Retractor preputiumMusculus pada VertebraeM. Splenius CapitisOrigo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)Insertio : Dorsolateral os occipitaleInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arahlateralM. Spenius CervicisOrigo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)Insertio : Alae atlantis, proc trancersus VC 2Inervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arahlateralM. Iliocostalis CervicisOrigo : CV 7Insertio : Proc tranversus VC 7Inervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebraeM. Iliocostalis ThoracisOrigo : Proc transversus VL 1 - VL (3)4Insertio : Costae dan proc transversusInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae94


M. Iliocostalis LumborumOrigo : Tendo dari crista illiacaInsertio : Margo caudal costaeInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebraeM. Longisimus AtlantisOrigo : Proc articularis VC 3 – VT 2Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideusInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae danmendongakkan kepalaM. Longisimus CapitisOrigo : Proc articularis VC 3 – VT 2Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideusInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae danmendongakkan kepalaM. Longisimus CervicisOrigo : Proc Transversus VT 1 – VT 6(7)Insertio : Proc Transversus VC 4 – VC 7Inervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae danmendongakkan kepalaM. Longisimus ThoracisOrigo : Proc Spinosus VT terakhirInsertio : Proc Transversus VC 7(6)Inervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae danmendongakkan kepalaM. Longisimus LumborumOrigo : VL, VS, Crista illiaca dan tuber coxaeInsertio : Costae terakhir, proc transversus dan procmamilaris VLInervasi : Cabang dorsal N SpinalisFungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae danmendongakkan kepala95


M. Semispinalis CapitisOrigo : Proc Transversus VT 1 – VT 8, Proc ArticularisVC 3 – V C 7, Ligamentum NuchaeInsertio : Os Occipitale, Lateral ligamentum NuchaeInervasi : Ramus dorsal nervus spinalisFungsi : Mendongakkan kepala, menarik kepala ke arahlateralM. Multifidus CervicisOrigo : Proc Articularis VC (3) 4 – VC 7Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannyaInervasi : Cabang dorsal nervus spinalisFungsi : Rotator collumna vertebraeM. Multifidus ThoracisOrigo : Proc transversus VT 1, proc mamilaris dan procarticularis VT terakhir.Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannyaInervasi : Cabang dorsal nervus spinalisFungsi : Rotator collumna vertebraeM. Multifidus LumborumOrigo : Sacrum, VCy 1Insertio : VL 5 – VL 6Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalisFungsi : Rotator collumna vertebraeM. InterspinalisOrigo : VCInsertio : VCInervasi : Cabang dorsal nervus spinalisFungsi : Menegakkan kepalaM. IntertransversariiOrigo : Proc articularis VC 3 – VC 7, proc articulariscranial VT 1, Proc tranversus VLInsertio : Proc transversus VC 2 – VC 7, tuberculumcostalisInervasi : Cabang ventral dan dorsal nervus spinalisFungsi : Fiksasi dan menahan columna vertebrae96


M. Scalenus DorsalOrigo : Costae (2) 3 - 4Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 6Inervasi : Cabang ventral nervus spinalisFungsi : Levator costae 1M. Scalenus MediusOrigo : Margo cranial costae 1Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 7Inervasi : Cabang ventral nervus spinalisFungsi : Menarik leher ke arah lateralM. Scalenus VentralisOrigo : Margo cranial costae 1Insertio : Proc transversus VC 7 – VC 7Inervasi : Cabang ventral nervus spinalisFungsi : Menahan leher ke arah lateralM. Longus CapitisOrigo : Proc transversus VC 2 – VC 6Insertio : Tuberculum muscularis pada craniumInervasi : Cabang ventral nervus spinalisFungsi : Flexor leher dan kepala, menahan leher ke arahlateralM. Longus ColliOrigo : Proc transversus dan corpus VC 3 – VC 7 (partscervical), corpus dan proc transversus VC 6 – VC 7, corpusVT1 – VT 6 (parts thoracalis)Insertio : Crista ventralis vertebrae di depannyaInervasi : Cabang ventral nervus spinalisFungsi : Flexor leherM. Rectus Capitis VentralOrigo : Arcus ventral os atlasInsertio : Basis cranium, caudal longus capitisInervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1Fungsi : Flexor atlanto-occipitale97


M. Rectus Capitis LateralOrigo : Arcus ventral dan facies ventral alae atlantisInsertio : Proc paracondilarisInervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1Fungsi : Flexor atlanto-occipitale dan rotator kepalaM. Rectus Capitis Dorsal MajorOrigo : Proc spinosus os axisInsertio : Os occipitaleInervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1Fungsi : Levator leherM. Rectus Capitis Dorsal MinorOrigo : Arcus dorsal os atlasInsertio : Os occipitale hingga dorsal foramen magnumInervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1Fungsi : Levator kepalaM. Obliqus Capitis CranialOrigo : Margo cranial alae atlantis dan fossa atlantisInsertio : Pars squamosa os occipitale, basis processusjugularisInervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1Fungsi : Ekstensor dan rotator kepalaM. Obliqus Capitis CaudalOrigo : Proc spinosus dan proc articularis os axisInsertio : Margo cranial alae atlantisInervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 2Fungsi : Rotator atlasM. TrapeziusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. OmotranversariusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. RhomboideusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranial98


M. Latissimus DorsiKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. Pectoral Suferficial TransversusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. Pectoral Superficial DescendensKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. Pectoral ProfundusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. SubclaviaOrigo : Cartilago scapula 1Insertio : Facies profundus brachiocephalicusInervasi : N pectoralis cranialM. Seratus Ventralis CervicisKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. Seratus Ventralis ThoracisKeterangan : lihat pada ekstremitas cranialM. SternomandibulaOrigo : Manubrium sterni, costae 1Insertio : Margo rostral masseter, mandibula dan depresorlabii inferiorInervasi : Cabang ventral n accessoriusFungsi : Membuka mulut, fiksasi mandibula dan pharynxM. SternomastoideusOrigo : Manubrium sterniInsertio : Proc mastoideus os temporal, tuberculummuscularis os occipitaleInervasi : Cabang ventral n accessoriusFungsi : Fiksasi dan menarik kepala dan leher ke arahventralM. BrachiocephalicusKeterangan : lihat pada ekstremitas cranial99


Gambar 4.5, Collie Kambing (Pupesko)Keterangan :(1) M Cleidooccipital(15) Funiculus Nuchae(2) M Masseter(16) M Semispinalis Capitis(3) M Parotidoauricularis (17) M Longisimus Capitis(4) M Trapezius(18) Trachea(5) M Omotranversarius (19) M Longus Atlantis(6) M Deltoideus(20) Esophagus(7) M Triceps Bracii Caput Lat. (21) M Scalenus Medial pars Ventral(8) M Cleidobrachialis(22) M Splenius(10) M Sternocepalicus (23) M Romboideus(11) M Sternohyoideus(24) Serratus Ventralis Cervicis(12) M Cleidomasoideus (25) M Scalenus Medius pars Dorsal(13) M Triceps Bracii Caput Longum (26) M Scalenus Dorsal(14) M Brachialis(27) M Serratus Ventralis Thoracis100


Musculus ekspirasiM. Seratus dorsalis caudalOrigo : Facia thoracolumbarInsertio : Margo caudal costae 10 - 13Inervasi : N IntercostalisFungsi : EkspiratorM. Intercostalis internaOrigo : Cranioventral spatium intercostalisInsertio : Caudodorsal spatium intercostalisInervasi : N intercostalisFungsi : EkspiratorM. Retractor costaeOrigo : Proc transversus VL 1 – VL 3Insertio : Margo caudal costae terakhirInervasi : N intercostalisFungsi : EkspiratorM. Transveersus thoracisOrigo : Cartilago costalis 2 - 7Insertio : Sternebrae 2 – 7, cartilago costae 8Inervasi : N intercostalisFungsi : EkspiratorMusculus InspirasiM. Seratus dorsalis cranialOrigo : Lig supraspinosusInsertio : Margo cranial costae 5 - 9Inervasi : N intercostalisFungsi : InspiratorM. Rectus thoracisOrigo : Costae 1Insertio : Cartilago costae 2 - 4Inervasi : N intercostalisFungsi : Inspirator101


M. Intercostalis eksternaOrigo : Craniodorsal spatium intercostalisInsertio : Caudoventral spatium intercostalisInervasi : N intercostalisFungsi : InspiratorM. Levator costaeOrigo : Proc transversus dan mamilaris VT 1 – VT 12Insertio : Margo cranial costae setelahnyaInervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VTFungsi : InspiratorDiafragmaOrigo : Costae 8, melintang hingga ventral medial costae11 dan 12 (pars costalis); processus xypoideus (pars sternalis);facies ventral VL 1 – VL 3 (4) (pars lumbalis)Insertio : Centrum tendineumInervasi : N PrenicusFungsi : Inspirator dan ekspiratorMusculus abdominalM. Obliques abdominis eksternusOrigo : Costae (4) 5 – 13, facia thoracolumbar, costaeterakhirInsertio : Linea alba, tendo pelvisInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalisFungsi : Menahan organ viseraM. Obliques abdominis internusOrigo : Facia thoracolumbar, proc transversus VL, tubercoxaeInsertio : Linea alba, costae terakhirInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalisFungsi : Membantu urinasi, defekasi dan parturasi; flexorcollumna vertebrae102


M. Rectus abdominisOrigo : Cartilago costae 4 - 9Insertio : Tendo prepubicumInervasi : Cabang ventran nervus intercostalis dan lumbalisMusculus lumbalis internalM. Quadratus lumborumOrigo : Proximoventral costae terakhir, VT 10 – VT 13,proc transversus VLInsertio : Alae sacralisInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexuslumbalisFungsi : Menegakkan collumna vertebraeM. Psoas majorOrigo : Marco cranial costae terakhir, corpus dan proctransversus VLInsertio : Trochanter minor os femurInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexuslumbalisFungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor artcoxae, stabilizer collumna vertebraeM. IlliacusOrigo : Corpus VL 6, facies ventral alae illiaca, alaesacralis, tendo psoas minorInsertio : Trochanter minor os femurInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexuslumbalisFungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor artcoxae, stabilizer collumna vertebraeM. Psoas minorOrigo : VT 12 – VT 13, crus diafragmaticaInsertio : Tuberculum psoas minor os illiumInervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexuslumbalisFungsi : Rotator pelvis, stabilizer collumna vertebrae103


KeteranganGambar 4.6, Axial Sapi (Budras, 2003)(1) M Splenius(2) M Trapezius pars Cerv.(3) M Trapezius pars Thor.(4) M Masseter(5) M Sternotyroideus(6) M Serratus Vent. Cerv.(7) M Longisimus Atlantis(8) M Longisimus Cervicis(9) M Longisimus Capitis(10) M Longissimus Thor.(11) M Illio Thoracis(12) M Serratus Dorsal Cra.(13) M Serratus Dorsal Cau.(14) M Intercostalis(15) M Serratus Vent. Thor.(16) M Scalenus Ventral(17) M Obliques AbdominisExternus104


BIOMEKANIKAMUSCULOSEKELETALGerakan pada sistem musculosekeletal merupakanhasil koordinasi dari kontraksi musculus, tulang sebagairangka, persendian atau organ.Gerakan pada ekstremitas cranialGerakanMenarik scapula ke arah cranialdan caudalMenarik scapula ke arah dorsaldan ventralMenarik kaki depan ke arahcranial dan caudalMeggerakkan kepala dan leherke arah lateralAdduksi kaki depanAbduksi kaki depanEkstensi art scapulo-humeriFlexi art scapulo-humeriEkstensi art humero-antebrachiiFlexi art humero-antebrachiiMusculus yang berperan- Trapezius- Rhomboideus- Seratus ventralis- Omotransversarius- Brachiocephalicus- Pectoralis superficial- Pectoralis profundus- Subscapularis- Deltoideus- Supraspinatur- Latisimus dorsi- Teres major- Teres minor- Infraspinatus- Coraco-brachialis- Triceps brachii (Semua caput)- Tensor facia antebrachii- Anconeus- Biceps brachii- Brachialis- Pronator teres105


Ekstensi art carpiFlexi art carpiEkstensi digitiFlexi digiti- Ekstensor carpi radialis- Ekstensor carpi obliques- Flexor carpi radialis- Flexor carpi ulnaris- Ulnaris lateralis- Ekstensor digitorum communis- Ekstensor digitorum lateral- Ekstensor digiti III propius- Flexor digitorum superficial- Flexor digitorum profundusGerakan pada ekstremitas caudalGerakanAdduksi kaki belakangAbduksi kaki belakangEkstensi art coxaeFlexi art coxaeEkstensi art genuFlexi art genuEkstensi art tarsiFlexi art tarsiMusculus yang berperan- Sartorius- Gracilis- Pectineus- Adductor- Quadratus femoris-Gluteus profundus- Gluteus medius- Biceps femoris- Semitendinosus- Semimembrinosus- Tensor facia latae- Rectus femoris- Quadriceps femoris (Semuacaput)- Gastrocnemeus- Gastrocnemeus- Peroneus tertius- Peroneus longus- Tibialis cranial- Popliteus106


Ekstensi digitiFlexi digiti- Ekstensor digitorum longum- Ekstensor digitorum medial- Ekstensor digitorum lateral- Flexor digitorum superficial- Flexor digitorum profundusGerakan pada wajahGerakanDilatasi nostrilRetraksi sudut bibirMenutup bibirRetraksi bibir atasRetraksi bibir bawahMenutup mataElevasi palpebrae atasDepresi palpebrae bawahMenyatukan rahangMenaikkan mandibulaDepresi mandibulaMenarik ramus mandibulasearah medianMenarik ramus mandibula kearah lateralMusculus yang berperan- Levator nasolabialis- Caninus- Dilator nares apicalis- Buccinator- Zygomaticus- Orbicularis oris- Depressor labii maxillaris- Depressor labii mandibula- Orbicularis oculli- Frontalis- Malaris- Masseter- Temporalis- Digastricus- Pterygoideus medial- Prerygaideus lateralGerakan kepala dan leherGerakanElevasi kepala dan leherEkstensi kepala dan leherMusculus yang berperan- Splenius- Longissimus capitis- Longissimus atlantis107


Ekstensi kepalaEkstensi art atlanto-occipitaleFlexi kepala dan leherFlexi leherFlexi art atlanto-occipitaleRetraksi aparatus hyoid & lidah- Complexus- Rectus capitis dorsal major- Rectus capitis dorsal major- Obliques capitis anterior- Obliques capitis posterior- Sternocephalicus- Rectus capitis ventral major- Longus colli- Intertransveralis colli- Scalenus- Multifidus cervicis- Rectus capitis ventral minor- Sterno-thyrohyoideus- Omo-hyoideusRespirasi, punggung dan pinggangGerakanInspirasiEkspirasiRetraksi costae terakhirEkstensor punggung & pinggangFlexor pinggangEkstensi vertebraeMusculus yang berperan- Levator costarum- Itercostalis eksterna- Rectus thoracis- Seratus dorsalis cranial- Seratus dorsalis caudal- Intercostalis interna- Transversa thoracis- Retraktor costae- Longissimus dorsi- Intertransversalis lumborum- Multifidus dorsi108


CARDIOVASCULERSistem cardiovasculer merupakan sistem sirkulasidalam tubuh yang secara garis besar terdiri atas vaskuler /pembuluh darah, darah dan cor /jantung. Pada ruminansiadan semua mamalia, unggas dan reptil sistem vaskulerterbagi ke dalam dua aliran, pulmonal dan sistemik.PericardiumPericardium merupakan selaput yang mengelilingicantum. Secara umum pericaridum terbagi ke dalam faciafibrosa dan facia serosa. Facia fibrosa berada palingeksternal, tipis, kuat dan elastis. Facia serosa terbagi kedalam dua bagian, parietale dan visceral. Facia serosadisebut juga epicardium. Terdapat ligamentum yangmemiksasi posisi jantung melalui perikardium,ligamentum steno-pericardiaca.CorJantung pada ruminan terletak diantara costae ke 2dan 5, pada kambing dan domba terletak kurang lebih 5cm dari articulatio Costo-condralis. Secara umum jantungterdiri atas 2 bagian, paes (ventral) dan basis (dorsal).Terdiri atas 2 facia, auricular (sinister) dan atrial (dexter).Terdiri atas 2 margo, cranial (cembung) dan caudal(datar). Dan bagian dalamnya terdiri atas 2 atrium dan 2ventrikel.Permukaan LateralPada permukaan lateral jantung terdapat beberapabentukan. Pada bagian basis terdapat corpus adiposum,berupa kumpulan jaringan lipid. Terdapat sulcus coronary109


atau juga disebut sulcus atrioventicularis. Sulcus iniditempati arteri coronary dan di sekitarnya terdapat corpusadeposum. Selain itu juga terdapat sulcus longitudinal ataudisebut juga sulcus interventricularis yang terbagi atassubsinosus dan paraconalis.Ruangan JantungAtrium DexterAtrium dexter menerima darah dari seluruh tubuh.Terdapat 4 saluran yang bermuara di atrium dexter, yaitu:Vena Ava cranial, Vena Ava caudal, vena azygos dansinus coronary. Seluruh darah dari atrium akan mengalirmenuju ventrikel dexter melalui orificium atrioventricularisdexter yang di dalamnya terdapat valvulatricuspidalisPada dinding atrium terdapat bentukan musculipectinati yang membentuk crista terminalis pada bagianinsertionya. Di antara orificium vena cava terdapattuberculum internesosum.Ventrikel DexterVentrikel dexter menerima darah dari atriumdexter dan memompanya menuju pulmo melalui arteripulmonalis. Orificium arteri pulmonalis dibatasi olehvalvula semilunaris.Pada dinding ventrikel terdapat conus arteriosumpada dinding cranial, musculi papilaris yang bagianinsertionya membentuk corda tendinae dan trabecullacarnae.110


Gambar 5.1, Jantung Sapi (Budras, 2003)Keterangan(1) a. Intercostalis(2) v. Costocervical(3) Aorta Thoracalis(4) Truncus Brachiocephalicus(5) a. Pulmonalis Sinister(6) v. Pulmonallis(7) a. Pulmonalis Dexter(8) Truncus Pulmonalis(9) v. Cava Caudal(10) v. Cava Cranial(11) Lig. Arteriosum(12)Auricularis Dexter(13) Auricularis Sinister(14) Orificio Atrioventricularis(15) m. Pectinati(16) Fossa Ovale(17) Sinus v. Cava(18) Sinus Coronaria(19) a. Circumflexa Coronaria(20) Margo Ventricularis Dexter(21) m. Papilaris Subarterial(22) m. Papilaris Minor(23) m. Papilaris Major(24) Trabeculla Carnae(25) Trabeculla Septomarginal(26) Sulcus Coronaria(27) v. Cardiaca Media(28) a. Interventricular Subsinosus(29) Epicardium(30) Myocardium(31) Endocardium(32) a. Coronari Sinatra(33) a. Interventricularis Paraconal(34) Apex(35) Sulcus Interventricularis Parc.(36) Margo Ventricularis Sinister(37) Corda Tendinae(38) Septum Interventricularis(39) m. Papilaris Subauricular(40) m. Papilaris Subatrial111


Atrium SinisterAtrium sinister menerima darah dari beberapavena pulmonalis dan meneruskannya menuju ventrikelsinister melalui orificium atrio ventricularis sinister yangdi dalamnya terdapat valvula bicuspidalis atau mitral.Secara umum bentukan pada atrium sinister sama denganatrium dexter.Ventrikel DexterVentrikel sinister menerima darah dari atriumsinister melalui terbukanya valvula bicuspidal danmemompanya menuju seluruh tubuh melalui aorta. Antaraaorta dan ventrikel sinister terdapat valvula semilunaris.Secara umum bentukan ventrikel sinister sama denganventrikel dexter. Yang membedakan kedua ventrikeladalah ketebalan dindingnya. Ventrikel dexter memilikidinding yang tipis dengan ruang yang luas sementaraventrikel sinister berdinding tebal dan ruangan yang lebihsempit.VasculerPembuluh darah terdiri atas arteri, kapiler danvena. Arteri terbesar adalah aorta dan vena terbesar adalahvena cava (cranial dan caudal). Vena cava cranialmenerima darah dari kepala, leher, ekstremitas cranial dansebagian besar dinding thorax sedangkan vena cava cavacaudal menerima darah dari abdomen, pelvis danekstremitas caudal. Pada mamalia terdapat vena aortahepatika, yaitu vena yang membawa darah dari gaster danintestine menuju hepar.112


Percabangan ArteriAorta terbagi menjadi dua, ke arah craial dancaudal. Aorta yang mengarah ke caudal terbagi atas aortathoracalis dan aorta abdominalis.Percabangan Aorta Cranial Coronary Truncus Brachiocephalicus Subclavia SinisterPercabangan Truncus Brachiocephalicus Subclavia Dexter Carotis Communis Dexter Carotis Communis SinisterGambar 5.2, Vasculer Thorax Sapi (Budras, 2003)113


Keterangan(1) a. Vertebral et Cervicalis Prof.(2) a. Truncus Costocervical(3) a. Carotis Communis(4) a. Cervicalis Superficial(5) a. Subclavia Sinister(6) a. Thoracica Interna(7) Truncus Pulmonalis(8) v. Pulmonalis114(9) a. Intercotalis(10) Aorta Thoracalis(11) Truncus Sympaticus(12) a. Esophageal(13) a. Bronchial(14) Truncus Brachiocephalicus(15) Lig. SternopericardiacaPercabangan a. Subclavia VertebralisMencabangkan :o ramus musculariso ramus spinalis Thoracica interna Thoracica eksterna Thoracica lateral Costocervicalis Cervicalis InferiorMencabangkan : ramus ascending et descending Cervicalis ProfundusMencabangkan : ramus mediastinal AxillarisPercabangan a. Axillaris Suprascapularis SubscapularisMencabangkan :o Circumflexa Scapulariso Thoracodorsaliso Circumflexa Humeri Caudal


Gambar 5.3, Vascularisasi Ekstremitas Cranial Sapi(Pupesco)115


Keterangan(1) a. Axillaris(2) a. Suprascapularis(3) a. Subscapularis(4) a. Circumflexa Scapula(5) a. Thoracodorsalis(6) a. Brachialis(7) a. Circumflexa Humeri Cra.(8) a. Circumflexa Humeri Cau.(9) a. Profunda Bracii(10) a. Transversa Cubiti(11) a. Collateralis Ulnaris(12) Ramus Muscularis(13) a. Interossea Communis(14) a. Mediana(15) Ramus Carpi Dorsal(16) a. Circumflexa Radialis(17) a. Antebracii Superficial Cra.BrachialisMencabangkan :o Circumflexa Humeri Cranialo Profunda Brachiio Colateralis Ulnariso Trasversa Cubitio MedianaPercabangan a. Mediana Ramus Muscularis Interosea Commnis Radialis Palmaris Lateralis Palmaris MedialisPercabangan a. Carotis Communis Carotis eksterna Carotis internaPercabangan a. Carotis Eksterna Sapi Auricularis CaudalMencabangkan :o Occipitalis116


Temporalis SuperficialMencabangkan :o Auricullaris Rostralo Transversa Facieio MessetericaMaxillarisMencabangkan :o Bucalliso Optalmicus Eksternao Malariso Dorsalis NasiLinguofacialisMencabangkan :o LingualisMencabangkan :• Sublingualis• Profunda Liingua• Rami Dorsalis Linguao FacialisMencabangkan :• Labialis Mandibula Superficial• Labialis Mandibula Profundus• Lateralis Nasi• Labialis Maxillaris• Infraorbita117


Gambar 5.4, Vascularisasi Caput Sapi (Pupesco)Keterangan(1) a. Carrotis Communis(2) a. Carrotis Eksterna(3) a. Occipitalis(4) a. Auricullaris Caudal(5) a. Temporalis Superficial(6) a. Masseterica(7) a. Transfersa Faciei(8) a. Malaris(9) a. Dorsalis Nasi(10) a. Auricularis Rostral118(11) a. Linguofacialis(12) a. Facialis(13) a. Labialis Mandibula Supf.(14) a. Submentalis(15) a. Lateralis Nasi(16) a. Labialis Mandibula Prof.(17) a. Infraorbialis(18) a. Labialis Maxillaris(19) a. Mentalis(20) a. BuccaliPercabangan Carotis Eksterna Kambing OccipitaleMencabangkan : Meningeas Caudal dan Condylaris LingualisMencabangkan :o Sublingualiso Profunda Liinguao Rami Dorsalis Lingua


Auricularis CaudaleTemporalis SuperficialMencabangkan :o Palpebra Inferior Lateralo Palpebrae Superior Lateralo Dorsalis NasiTransversa FacieiMencabangkan :o Ramus Messentericao Labialis Maxillao Labialis MandibulaPercabangan a. Carotis Interna (pada otak) Rostralis CerebriMencabangkan :o Ethmoidale Internao Meningeal Rostralo Cerebri Mediao Cerebri Rostral Communicatus CaudalMencabangkan :o Cerebri Caudalo Cerrebeli Caudalo Bassilaris Cerebri Choroidae Rostral119


Gambar 5.5, Vascularisasi Caput Kambing (Pupesco)Keterangan(1) a. Carotis Communis(2) a. Occipitalis(3) a. Meningeas Caudal(4) a. Lingualis(5) a. Condylaris(6) a. Auricularis Caudal(7) a. Temporalis Superficial(8) a. Dorsalis NasiPercabangan Aorta Thoracalis Bronchialis Esophageal Intercostalis PhrenicusPercabangan Aorta Abdominal CeliacaMencabangkan :o Hepaticao Ruminalis Dexter120(9) a. Tranversa Faciei(10) a. Labialis Mandibula(11) a. Labialis Maxilla(12) a. Infraorbita(13) a. Mentale(14) a. Malaris(15) a. Bucallis(16) a. Masseterica


o Ruminalis Sinistero Omaso-abomasalo SplenicusMessenterica CranialMencabangakan :o Pancreatidoduodenalis Caudalo Colici Medianao Illiocolicio Jejunaliso Ramus CollateralisRenalis (dexter et sinister)Spermatica (pada jantan)Uterovarian (pada betina)Mencabangkan :o Uterina Mediano OvaricaLumbalis (5-6 pasang)Messenterica CaudalMencabangkan :o Colici Sinistero Rectalis Cranialo SigmoidalisIlliaca Interna (dexter et sinister)Illiaca Eksterna (dexter et sinister)Sacralis Mediana121


Gambar 5.6, Vaskularisasi Intestin Sapi (Budras, 2003)Keterangan(1) a. Messenterica cranial(2) a. Pancreatidoduodenalis Cau.(3) a. Colici mediana(4) a. Iliocolici(5) a. Colici dexter(6) a. Cecalis(7) Ramus colateralis(8) a. Jejunalis(9) a. Ilealis(10) a. Messenterica caudal(11) a. Colici sinister(12) a. Rectalis cranialPercabangan a. Illiaca Interna Vaginalis (betina) Prostatica (jantan) Cranialis Gluteal122


Rectalis MedianGlutealis CaudalPudenda InternaUrethralisVestibularClitoris (betina)Penis (jantan)Perineal VentralPercabangan a. Illiaca Eksterna Circumflexa Illiaca Profunda Femoralis ProfundaMencabangkano Truncus Pudendo EpigastricusMencabangkan : Pudenda Eksterna > Mamarica (betina)dan scrotalis (jantan) Epigastrica Caudalo Circumflexa Femoralis Medialo Ramus Obturatorius FemoralisMencabangkan :o Circumflexa Femoralis Lateralo Genucularis Descendeno Femoralis Caudalo SaphenaMencabangkan : Plantaris Medial et Lateralo Poplitea123


Percabangan a. Poplitea Tibialis Caudal > Metatarsal Planaris III > DigitalisPlantaris Communis III et IV Tibialis Cranial > Dorsalis Pedis > Metatarsal DorsalIII > Digitalis Dorsalis Communis III et IVGambar 5.6, Vascularisasi Ekstremitas Caudal Sapi(Pupesco)124


Keterangan(1) a. Illiaca Eksterna Sinister(2) a. Circumflexa Illiaca Profunda(3) a. Illiaca Interna Sinister(4) a. Illiaca Interna Dexter(5) a. Illiaca Eksterna Dexter(6) a. Illiolumbalis(7) a. Sacralis Mediana(8) a. Glutealis Cranial(9) a. Vaginalis(10) a. Pudenda Interna(11) a. Perinealis Ventral(12) a. Glutealis Caudal(13) a. Umbilicalis(14) a. Femoralis Profunda(15) Truncus Pudendaepigastricus(16) a. Pudenda Eksterna(17) a. Epigastrica Caudal(18) a. Circumflexa Femoralis Medial(19) a. Nutritia os Femoris(20) a. Femoralis(21) a. Circumflexa Femoralis Lateral(22) a. Genucularis Descenden(23) a. Poplitea(24) ramus Obturatorius(25) a. Femoralis Caudal125


SISTEM NERVUSSistem nervus merupakan sistem yangmengkoordinasikan berbagai sistem organ. Secara umumdikelompokkan ke dalam dua kelompok, Sistem SyarafPusat / Central Nervous System (CNS) dan Sistem SyarafTepi / Peripheral Nervous System (PNS). CNS terdiri atasotak dan spinal cord, sementara PNS terdiri atas nervuscranial, nervus spinalis dan System syaraf sympathic.Central Nervous SystemMeningesMeninges merupakan selaput yang melindungiotak dan spinal cord. Meninges terdiri atas tiga lapisan,dari superfisial menuju profundus berturut-turut durameter, arachnoid dan pia mater. Pada arachnoid terdapatspatium subarachnoid, yaitu jarak dua lapisan yang berisicairan serebrospinal / serebrospinal-luid (CSF)Spinal CordSpinal cord terdapat di sepanjang canalis vertebraedan merupakan kelanjutan dari medula oblongata. Padapotongan melintang, bagian luar spinal cord berwarnaputih sementara bagian tengahnya berwarna abu-abu.OtakBerbeda dengan spinal cord, pada potonganmelintang otak warna putih berada di bagian tengahsementara abu-abu terletak di bagian luar. Secara umumotak dibagi ke dalam serebrum, cerebellum dan batangotak.126


Gambar 6.1, Otak Sapi (Budras, 2003)127


KeteranganTampak Dorsal(A) Gray matter(B) White matter(C) Caput caudate nucleus(D) Plexus choroid(E) Hippocampus(F) Cerebral hemisphere(G) Cerebellar hemisphere(H) VermisTampak Ventral(I) n. Olfactorius(II) n. Opticus(III) n. Oculomotor(IV) n. Troclearis(V) n. Trigeminal(VI) n. Abducen(1) Bulbus Olfactorius(2) Cerebrum(3) Fissura serebral longitudinal(4) Tractus olfactorius medial(5) Tractus olfactorius lateral(6) Trigonome olactorius(7) Chiasma opticus(8) Tractus opticus(9) Lobus piriformis(VII) n. Facialis(VIII) n. Vestibulotrochlear(IX) n. Glossopharingeal(X) n. Vagus(XI) n. Acessorius(XII) n. Hypoglosus(10) Sulcus cerebri(11) Gyrus cerebri(12) Hypophysis(13) Crus cerebri(14) Pons(15) Corpus trapezoid(16) Pyramid medula oblongata(17) Cerebellum(18) Spinal cordTampak Medial(a) Ventrikel III(a’) Plexus coroideus(b) Recess opticus(c) Recess infundibularis(d) Recess suprapineal(e) Recess pineal(f) Foramen interventricularis(g) Aqueductus cerebralis(h) Ventrikel IV(i) Velum medullaris rostral(j) Velum medullaris caudal128


Cerebrum :(1) Hemisphere(2) Corpus callosum(3) Rhinencephalon(4) Septum pellucidum(5) Commissure rostralMesencephalon(13) Lamina tecti(14) TegmentumDiencephalon :(6) Thalamus(7) Jaringan Interthalamic(8) Epiphysis(9) Hypothalamus(10) Infundibulum(11) Hypophysis(12) Corpus mamilarisTelencephalonTelencephalon merupakan bagian pada otak yangterdiri atas hemisphere dan rhinencephalon / pars opticushipotalamus. Hemisphere dipisahkan oleh fissuralongitudinal pada bagian median. Apabila hemispheredipotong, terdapat grey matter di lateral, atau biasa disebutcortex cerebri dan white matter di bagian medial. Padarehinencephalon terdapat bulbus, tractus dan trigonomolfactorius serta lobus piriformis.DiencephalonDiencephalon terdiri atas thalamus, corpus pineal,corpus mamilaris, pituitary, chiasma opticus dan tractusopticus.129


MesencephalonMesencephalon terletak diantara diencephalonpada arah rostral dan ons di arah caudal. Mesencephalonterdiri atas corpora quadrigemina dan serebral peduncles.MetencephalonMetencephalon terdiri atas cerebellum dan ons.Cerebellum terdiri atas dua hemisphere lateral dan vernis.Permukaan cerebellum terdiri dari banyak lamin yangdisebut folia.MyelencephalonPada dewasa berkembang menjadi medulaoblongata. Medula oblongata akan keluar melalui foramenmagnum dan menjadi spinal cord pada sepanjang canalisvertebrae.130


Peripheral Nervous SystemPercabangan Nervus CranialNo Nama Nervous Tipe Cabang dari MenginervasiI Olfactorius Sensorik Bulbus olfactorius Mukosa olfactoriusII Opticus Sensorik Diencephalon RetinaIII Oculomotor MesencephalonRamus dorsal (1) Motorik n. Oculomotor m. Rectus bulbi dorsalm. Levator palpebrae superiorm. Retractor bulbin. Oculomotor m. Rectus bulbi medial et ventralm. Oblique bulbi ventralRamus ventral (2) MotorikParasympaticIV Trochlear Motorik Mesencephalon m. Oblique bulbi dorsalV Trigeminal PonsOphtalmicus (V1) Sensorik n. Trigeminal Dorsal nasiOs ethmoidalgl. LacrimalNasociliaris (3) Sensoric n. OphtalmicusEthmoidale (4) Sensorik n. Nasociliaris Mukosa nasi dorsalInfratrochlearis (5) Sensorik n. Nasociliaris KonjunctivaCarancula lacrimalKulit sudut medial mata131


Ciliaris longus (6)Lacrimal (7)SensorikParasympaticSensorikParasympaticSympaticn. Nasociliaris IrisCorneam. Ciliarisn. Ophtalmicus gl. LacrimalKulit dan konjungtiva sudutlateral mataZygomaticotemporalis Sensorik n. Lacrimal Kulit didaerah temporal(8)Cornualis (9) Sensorik n. Zygomaticotemporalis Dermis cornualFrontalis (10) Sensorik n. Ophtalmicus Kulit daerah frontalKelopak mata atasMaxillaris (V2) Sensorik n. TrigeminalZygomaticus (11) Sensorik n. MaxillarisParasympaticZygomaticofacialis (12) Sensorik n. Zygomaticus Kelopak mata bawahPterygopalatina (13) Sensorik n. MaxillarisParasympaticPalatina major (14) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum dorumParasympaticPalatina minor (15) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum molleParasympaticNasalis caudal (16) Sensorik n. Pterygopalatina Pars ventral cavum nasiPalatum132


Infraorbital (17) Sensoric n. Maxillaris Kulit di dorsal nasi, mars danbibir atasMandibularis (V3) Sensorik n. TrigeminalMotorikMasticatoris (18) Motorik n. MandibularisTemporalis profundus Motorik n. Masticatoris m. Temporalis(19)Massenterica (20) Motorik n. Masticatoris m. MasseterPterygoideus medialPterygoideus lateral (21)Motorik n. Mandibularis Pterygoideus medialPterygoideus lateralTensor tympani (22) Motorik n. Mandibularis Tensor tympaniTensor veli palatina (23) Motorik n. Mandibularis Tensor veli palatinaAuriculotemporalis (24) SensorikParasympaticn. Mandibularis Kulit pada auricula dan temporalgl. ParotidoaSympaticBucallis (26)Sensoric n. Mandibularis gll. BucallisParasympaticParotis (27) Parasympatic n. Bucallis gl. ParotisLingualis (28)SensoricParasympaticn. Mandibularis Mukosa lantai cavum oris danlinguaSublingualis (29) Sensoric n. Lingualis Mukosa lantai cavum orisParasympaticAlveolaris inferior (30) Sensoric n. Mandibularis Gigi dan gusi133


Mylohyoideus (31) Motoric n. Alveolaris inferior m. Mylohyoidm. DigastricusMentalis (32) Sensoric n. Alveolaris inferior Kulit dan mukosa dagu dan bibirbawahVI Abducent Motoric Medulla oblongata Rectus bulbi lateralRetractor bulbi pars lat.VII Facialis SensoriMotoricMedulla oblongata134Wajah, telinga, gl. Lacrimal dangl. salivaParasympaticPetrosal major (33) Parasympatic n. Facialis gll. Pada hidung,palatum danlacrimalStapedius (34) Motoric n. Facialis StapediusChorda tympani (35) SensoricParasympaticn. Facialis gll. Mandibula, sublingua dan2/3 linguaAuricularis intern (36) Sensoric n. Facialis Facies intern auriculaAuricularis caudal (37) Motoric n. Facialis m. AuricularDigastricus (38) Motoric n. Facialis Digastricus caudalPlexus parotideus Parasympatic n. Facialis gl. ParotisAuriculopalpebral (39) Motoric n. FacialisAuricularis rostral (40) Motoric n. Auriculopalpebral m. Auricularis rostralZygomaticus (41) Motoric n. Auriculopalpebral m. Orbicularis oculim. Levator anguli oculi med.m. Fronalis


Bucalis dorsal (42) Motoric n. Facialis Planum nasi, nostril, bibir atasBucalis ventral (43) Motoric n. Facialis m. Bucinatorm. Depressor labii inferiorVIII Vestibulocochlear Sensoric Medulla oblongataCochlear Sensoric n. Vestibulocochlear Cochlea pada cavum tymphaniVestibular Sensoric n. Vertibulocochlear Ductus semisircular, utriculusdan sacculusIX Glossopharyngeal SensoricMotoricMedulla oblongata135Mukosa lingua, pharynx, tonildan cavum tymphaniParasympaticPharingeal (44) Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa pharyngeal caudal,MotoricstylopharingeusLingualis (45)Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa palatum molleParasympaticRadix linguaX Vagus Sensoric Medulla oblongata Organ vicera caput, collum,Motoricthorax dan abdomenParasympaticAuricular (46) Sensoric n. Vagus Kulit pada meatus acousticusexternusPharyngeal (47) Sensoric n. Vagus m. pharyngeal dan mukosaMotoricLaryngeal cranial (48) Sensoric n. VagusMotoric


Cabang eksterna (49) Motoric n. Laryngeal cranial CricothyroideusCabang intern (50) Sensoric n. Laryngeal cranial Mukosa laryngeal rostral hinggarima glotisLaryngeal recurrentLaringeal caudalSensoricMotoricParasympaticSensoricMotoricn. Vagus Plexus cardiacaTracheaEsophagusn. Laryngeal recurrent Seluruh m. Laryngeal kecualicricothyroidMukosa laryngeal caudal hinggarima glotisXI Accessorius Motoric Medulla oblongataRamus cranial Int. (51) Motoric Medulla oblongata Bergabung bersama n. VagusRamus spinal eks. (51) Motoric Spinal cord cervicalCabang dorsal Motoric Ramus spinal eksterna m. Trapeziusm. CleidooccipitalisCabang ventral Motoric Ramus spinal eksterna m. Cleidomastoideusm. SternocephalicusXII Hypoglossus Motoric Medulla oblongata Lingua, m. genioglossus,styloglossus dan hyoglossusbersama n.cervicalis 1menginervasi geniohyoideusdan thyrohyoideus136


Gambar 6.2, Percabangan Nervous Cranial Sapi(Budras, 2003)KeteranganLihat pada tabel Percabangan Nervous CranialPercabangan Nervous SpinalNervous spinalis keluar dari foramenintervertebrae. Setiap nervous spinalis terdiri atas cabangdorsal dan cabang ventral. Beberapa percabangan nervusspinal akan membentuk plexus sebelum terbagi danmenginervasi jaringan, contohnya adalah plexus brachialisdan lumbosacral. Penamaan nervus spinal berdasarkanpada vertebrae tempatnya keluar. Secara umum nervusspinal bertipe gabungan (sensoric + motoric)137


Inervasi Estremitas CranialEkstremitas cranial diinervasi oleh percabanganventral nervus cervicalis 6 hingga cabang ventral nervusthoracalis 2 (pada sapi) dan cabang ventral vertebraecervicalis 5 hingga cabang ventral vetebrae thoracalis 1(pada kambing). Nervus tersebut akan membentuk plexusbrachialis.Percabangan Plexus BrachialisNervousMenginervasiSuprascapularisSubscapularisThoracodorsalisThoracica longumPectoralisMusculocutaneusAxillarisRadialisCabang superficialCabang ProfundusUlnarisMedianam. Supraspinatusm. Infraspinatusm. Subscapularism. Latissimus dorsim. Serratus ventralism. Pectoralis profundus et superficialm. Biceps brachiim. Coracobrachialism. Brachialism. Teres major et minorm. Deltoideusm. Triceps brachiim. Anconeusm. Ekstensor carpi radialism. Ekstensor digitorum communism. Ekstensor digitorum lateralm. Ulnaris lateralism. Flexor carpi ulnarism. Flexor digitorum profundusm. Pronator tresm. Flexor carpi rasialism. Flexor digitorum superfisialm. Flexor digitorum profundus138


Gambar 6.3, Regio Inervasi Ekstremitas Cranial(Budras, 2003)139


Gambar 6.4, Percabangan Nervous Cranial Sapi(Budras, 2003)Keterangan(1) n. Thoracodorsali(2) n. Subscapularis(3) n. Plexus brachialis(4) n. Suprascapularis(5) n. Musculocunaeus(6) n. Ulnaris(7) n. Axillaris(8) n. Mediana(9) n. Radialis(10) n. Cutaneus antebrachii cau.(11) n. Radialis profundus(12) n. Cutaneus antebrachii cra.(13) n. Cutaneus antebrachii med.(14) n. Radialis Superficial140


Inervasi Ekstremitas CaudalEkstremitas caudal diinervasi oleh cabang ventralnervus spinalis dari beberapa vertebrae lumbal terakhirdan 2 vertebrae sacralis pertama dan membentuk plexuslumbosacralis.Percabangan Plexus LumbosacralisNervousMenginervasiGlutealis cranialGlutealis caudalCutaneus femoralis lateralFemoralisSaphenaObturatoriusIschiadicusCutaneus surae caudalCutaneus surae lateralPeroneus Comunis- Ramus muscularis- Peroneus profundus- Peroneus superficialisTibialis-Plantaris lateral-Plantaris medialm. Gluteus mediusm. Glutealis profundusm. Gluteus mediusm. Semitendinosusm. Tensor fascia lataKulit pada regio femoralis craniolateralm. Sartoriusm. Quadriceps femorism. IlliopsoasRegio pedis lantarm. Adductorm. Gracilism. Pectineusm. Obturatorius eksternam. Semitendinosusm. Semimembranosusm. Biceps femorism. Quadratus femorism. Obturatorius internKulit pada regio cruris caudomedialKulit pada regio cruris craniolateralm. Tibialis cranialm. Ekstensor digitorum longumm. Ekstensor digitorum lateralm. Peroneus tertiusm. Peroneus longusm. Gastrocnemeusm. Flexor digitorum profundusm. Popliteus141


Gambar 6.5, Regio Inervasi Ekstremitas Caudal(Budras, 2003)142


Gambar 6.5, Inervasi Ekstremitas Caudal(Budras, 2003)143


Keterangan(1) n. Gluteus caudal(2) n. Cutaneus temporalis cau.(3) n. Pudenda(4) n. Rectalis caudal(5) n. Obturatorius(6) n. Genitofemoris(7) n. Femoralis(8) n. Cutaneus femoralis lateral(9) n. Peroneus communis(10) n. Cutaneus surae caudal(11) n. Cutaneus surae lateral(12) n. Tibialis(13) n. Saphena(14) n. Peroneus profundus(15) n. Peroneus superficial144


SISTEM RESPIRASIYang dipelajari pada anatomi sistem respirasiorgan respirasi yang terdiri atas nostril, cavum nasi,larynx, trachea, bronchus dan pulmo serta komponenpenunjang yang meliputi cavum thorax, mediastinum,diaphragma dan pleura.NostrilNostril, atau nares eksterna adalah penghubungpaling luar sistem sirkulasi dengan lingkungan. Nostrilmemiliki alae pada lateral dan medial serta angulus padadorsal dan vetral.Cavum NasiCavum nasi dibentuk oleh seluruh ossa facialiskecuali mandibula dan hyoid. Antara cavum nasi dexterdan sinister dipisahkan oleh septum nasi dan os vomer.Pada cavum nasi terdapat os turbinatum atau biasa disebutconchae. Secara umum pada ruminan terdapat tigaconchae, yaitu: conchae nasi dosa, conchae nasi ventraldan conchae nasi medial yang pada bagian caudalnyamelekat pada os ethmoidale, membentuk ethmoturbinatum.Membran mucosa conchae diinervasi olehnervus olfactorius dan merupakan bagian utama inderapenciuman. Ruang kosong diantara conchae disebutmeatus. Terdapat empat conchae pada ruminan, meliputimeatus nasi dorsal (diantara atap cavum nasi dan conchaedorsal), meatus nasi medial (diantara conchae nasi dorsaldan ventral) serta meatus nasi communis (diantara septumnasi dan ketiga conchae).145


LarynxLarynx merupakan aparatus valvula complex yangberfungsi mengatur jumlah udara yang melewati saluranrespirasi. Laring terletak di caudal ramus mandibula dandi dalamnya terdapat organ penghasil suara. Strukturlaring didasari oleh kartilago yang meliputi: cricoid,thyroid, epiglotis dan arytenoid yang dihubungkan olehsendi, ligamen dan membran.TracheaTrachea merupakan saluran udara fleksibel dengancincin kartilago (mulus trachealis). Ujung cranial tracheamenempe pada larynx sedangkan ujung caudalnyamembentuk percabangan (biforcatio trachealis).Percabangan trachea membentuk broncus. Secarastruktural broncus menyerupai trachea, saluran dengancincin kartilago, tetapi ukurannya lebih kecil. Broncusakan bercabang ke saluran yang lebih kecil (bronciulus)hingga alveoli.Cavum ThoraxDinding dorsal cavum thorax dibentuk olehvertebrae thorachalis, dinding ventral dibentuk olehsternum, dinding lateral dibentuk oleh costae, dindingcaudal dibentuk diafragma sedangkan di arah cranialberbentuk apertura thoracalis cranial. Apertura thoracaliscranial dibentuk oleh manubrium sterni, sepasang costaepertama dan vetebrae cervicalis ke-7.146


MediastinumMediastinum adalah pembatas median cavumthorax, memisahkan cavum thorax menjadi dexter dansinister. Mediastinum terbagi ke dalam tiga bagian,septum mediastinum cranial, caudal dan medial.DiafragmaDiafragma merupakan lembaran musculus yangmemisahkan cavum thorax dan abdomen. Bagian dorsaldiafragma menempel pada vertebrae, bagian lateralmenempel pada sternum dan bagian lateral menempelpada costae. Facies thoracalis diafragma menempel padapulmo sedangkan facies abdominal menempel pada hepardan rumen.Diafragma tersusun dari dua bagian, parsmuscularis dan pars tendinosa (sentrum tendineum).Diafragma berlubang pada tiga bagian, hiatus aorticus(tempat lewatnya aorta abdominal, vena azygos dansisterna Chili), hiatus esophagus (tempat lewatnyaesophagus dan nervus vagus) dan foramen vena Ava(tempat lewatnya vena cava caudal).PleuraPleura merupakan membran tipis yangmenyelimuti dinding medial cavum thorax. Pleura terbagike dalam tiga bagian, yaitu: pleura parietale (melapisidinding thorax), pleura viceral (melapisi pulmo) danpleura mediastinal (melapisi aorta, esophagus, limponodul dan jaringan yang melintasi atau berada di spatiummediastinal)147


PulmoPulmo merupakan organ respirasi utama danterletak di cavum thorax. Pulmo terdiri dari beberapalobus, jumlah lobus tergantung kepada spesies. Secaraumum, jumlah lobus sinister lebih sedikit dari lobusdexter. Pada kambing misalnya, terdapat empat lobus padadexter (apical, cardiaca, diafragmatica dan aksesorius) dandua pada sinister (lobus apical dan diaragmatica). Baiklobus apical dexter atau pun sinister terbagi ke padam parscranial dan caudal.Pulmo merupakan organ yang nyaris tanpajaringan otot. Gerakan mengembang dan menyusut pulmosepenuhnya bergantung kepada pergerakan dinding thoraxdan musculus respirasi. Mengembangnya pulmo terjadikarena tekanan negatif dinding thorax akanmengakibatkan udara masuk ke paru-paru.Bentukan pada permukaan pulmo mengikutipermukaan yang menekannya. Pada facia yangmenghadap costae, terdapat impresio costalis, padapermukaan yang menghadap jantung terdapat incissuracardiaca, pada sisi yang berada di sekiras esofagus, aortadan vena cava masing caudal terdapat impresarioesofagus, impresario aorticus dan impresario vena cava.Pada paru-paru sehat memiliki karakteristik:berwarna merah muda, lembut, seperti spon, sangat elastis,mengapung dalam air dan terdengar kripitasi saat ditekan.Kripitasi menandakan terdapat udara dalam paru-paru.Ukuran paru-paru memenuhi cavum thorax, tetapi setelahcavum thorax terbuka akan menyusut.148


Keterangan1. Conchae nasi dorsal2. Conchae nasi medial3. Conchae nasi ventral4. Sinus frontalisGambar 7.1, Cavum nasi sapiSinister Dexter SinisterDexterDorsalVentralGambar 7.2, Pulmo sapi (Budras, 2003)149


Keterangan(1) Lobus cranial pars cranial / Lobus apical pars cranial(2) Lobus cranial pars caudal / Lobus apical pars caudal(3) ln. Tracheobronchialis cran.(4) Broncus pricipalis(5) Lobus medial / Lobus cardiaca(6) ln. Tracheobronchialis sinister(7) Bifurcatio trachealis(8) ln. Bronchiotrachealis dexter(9) ln. Pulmonalis dexter(10) ln. Tracheobrachialis medial(11) ln. Pulmonalis sinister(12) Lobus acsessorius(13) Lobus caudal / Lobus diafragmatica150


SISTEM DIGESTIUntuk mempermudah pemahaman kita akanmengelompokkan anatomi sistem digesti ke dalam tigakelompok; GIT (gastro intestinal track), organ aksesorisdan struktur pendukung. GIT dimulai dari cavum oris,pharinx, esophagus, rumen, reticulum, omasum,abomasum, duedonum, jejunum, ileum, caecum, colondan rectum. Organ aksesoris meliputi lingua, dentes,glandula saliva, hepar dan pancreas. Sementara strukturpendukung sistem digesti meliputi cavum abdomen,peritoneum dan lien.Cavum OrisBeberapa ruminan memiliki sulcus pada bagianmedian bibir (labial) atasnya, yang biasa disebut philtrum.Philtrum memisahkan bibir atas menjadi dua bagian. Padabagian medial labial, di dekat sudut mulut terdapat papilalabialis dan memanjang ke arah caudal, biasa disebutpapila buccalis. Pada atap cavum oris terdapat rigitransversal yang biasa disebut rigi palatina.Cavum oris berfungsi untuk memegang,menghaluskan dan mencampukan makanan dengan saliva.Struktur utama dalam cavum oris adalah gigi (dentes) danlidah (lingua). Ruminan, khususnya sapi, kambing dandomba dewasa memiliki 32 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 3 3 ),sedangkan saat kecil memiliki 20 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 0 0 ).I (Incissifus), C (Caninus), P (Premolar), M (Molar).Lingua terdiri atas apex, corpus dan radix.Permukaan lingua yang menghadap cavum oris (dorsum /fascia dorsal) dibagi dua bagian oleh fossa lingua. Padabagian median dorsum bagian caudal terdapat toruslingua. Pada sisi lateral dorsum apex terdapat papila151


filiformis, pada sisi medial terdapat papila fungiformis,pada torus terdapat papila lentiformis dan pada sisi lateralradix linua terdapat papila vallata.Gambar 8.1, Cavum Oris Sapi (Budras, 2003)Keterangan(1) Apex lingua(2) Corpus lingua(3) Radix lingua(4) Fossa lingua(5) Torus lingua / papilalentiformis(6) M Genioglosus(7) M Geniohyoideus(8) Papila labialis dan bucalis(9) Plexus palatina(10) Rigi palatina(11) Caranculus lingua(12) Frenulum lingua(13) Papila fungiformis(14) Papila filiformis(16) Papila vallata(17) Arcus palatoglosus(18) Tonsil lingua152


PharynxPharynx berada pada persimpangan antara saluranrespirasi dan digesti. Pharinx terdiri dari tiga bagian,oropharynx, laryngopharynx dan nasopharynx.Oropharynx (pars oralis) berbatasan dengan ventral linguadan melekat pada basis epiglotis. Laryngopharynx (parslaryngeal) terdiri atas ostium intrapharyngeal, berada didorsal larynx. Ostium intrapharngeal mengaturperpindahan respirasi dan digesti. Saat inspirasi ataurespirasi laryngopharynx menutup dan cavum nasiterhubung dengan larynx. Saat menelan laryngopharynxmembuka dan larynx menutup. Nasopharynx (parsnasalis) terletak dari choane hingga ostiumintrapharyngeal dan dipisahkan oleh palatum mole.Gambar 8.1, Pharynx dan Larynx sapi (Budras, 2003)153


Keterangan(1) Orificium pharyngeal tuba auditorium(2) Septum pharyngeal(3) Palatum mole(4) Sinus tonsil palatina(A) Nasopharynx(B) Oropharynx(C) Arcus palatopharyngeal(D) Laryngopharynx(E) Vestibulus laryngeal(F) Glottis(G) Cavum infraglotticEsophagusEsophagus merupakan saluran musculomembranosusyang memanjang dari pharynx hinggagastric. Esophagus memanjang dari leher ke arah caudal,memasuki cavum thoraxhingga abdomen. Di leheresophagus terletak di caudal trachea. Memasuki cavumthorax terletak diantara trachea dan aorta dan memasukiabdomen melalui hiatus esophagus diafragmatica.Esophagus ivascularisasi oleh arteri esophageal dandiinervasi oleh nervus vagus.GasterGaster atau lambung terletak diantara esophagusdan intestine (jejunum). Pada ruminan gaster (atau venter)dibagi ke dalam empat compartemen, yaitu; rumen,reticulum, omasum dan abomasum.RumenRumen merupakan bagian terbesar dari lambungruminan, kurang lebih 71% dari total kapasitas. Rumenterletak diantara esophagus dan reticulum dan disiniterjadi fermentasi serat kasar. Pada permukaan lumenrumen terdapat bentukan pilae ruminis dan pada arahcaudal terdapat orificium ruminoreticularis.154


Rumen terbagi atas dua bagian, saccus dorsal dansaccus ventral. Keduanya dipisahkan oleh sulcuslongitudinal dexter dan sinister. Sulcus longitudinal dexterdan sinister merupakan tempat dari arteri ruminalis dexterdan sinister, cabang dari arteri celiaca.Keterangan(A) Rumen(B) ReticulumGambar 8.3, Gaster Sapi (Budras, 2003)(C) Omasum(D) Abomasum(1) Sulcus longitudinal sinister(2) Sulcus acessorius sinister(3) Sulcus coronary dorsal(4) Sulcus coronary ventral(5) Sulcus ruminoreticular(6) Saccus dorsal(7) Saccus ventral(8) Sulcus longitudinal dexter(9) Selulae reticuli(10) Pilae ruminis(11) Lamina omasi(12) Plica spiralis155


ReticulumReticulum terletak di sebelah sinister medianabdomen dengan kapasitas 8% dari total kapasitaslambung. Reticulum terletak antara rumen dan omasum,pada bagian dalamnya terdapat bentukan selulae reticuli.OmasumOmasum merupakan bagian terkecil dari keempatkompartemen lambung ruminan dan hanya menampungkurang lebih 2% total kapasitas lambung. Omasumterletak diantara reticulum dan abomasum. Bagian medialomasum terdapat bentukan laminae omasi.AbomasumAbomasum memiliki kapasitas sekitar 19% daritotal kapasitas lambung. Abomasum terbagi ke dalam 3bagian, yaitu cardiac fundus dan pylorus. Cardiac beradapaling cranial, disini terdapat orificium omasoabomasal.Fundus terletak diantara cardiac dan pylorus, di dalamnyaterdapat plika spiralis. Pylorus berada paling caudal, didalamnya terdapat orificium abomasoduodenal.IntestineIntestine ruminan terdiri atas duodenum, jejunum,ileum, caecum, colon dan rectum.DuodenumDuodenum terletak di caudal pylorus, berbentuk“S” dan diikat ke dinding abdomen oleh mesoduodenum.Pada duodenum melekat pancreas. Duodenum merupakanmuara dari ductus pancreaticus (dari pancreas) dan ductuscholeduchus (dari hepar dan fesica vellea).156


Gambar 8.4, Intestine Sapi (Budras, 2003)Keterangan(1) Duodenum(2) Jejunum(3) Illiem(4) Caecum(5) Colon(a) Ascenden proximal / ansa proximal(b) Gyrus sentripetal(c) Flexura centralis(d) Gyrus sentrifugal(e) Ascenden distal / ansa distal(f) Colon transversus(g) Colon descenden(6) Rectum157


JejunumJejunum merupakan bagian dari intestine yangpaling panjang. Jejunum terletak diantara duodenum danileum dan diikat oleh mesojejunum.IleumIleum terletak diantara jejunum dan caecum. Ileumdiikat oleh mesoilliumCaecumIleum merupakan saluran buntu yang terletakdiantara ileum dan colon. Di dalam ileum terdapat seccatonsil.ColonColon terbagi ke dalam beberapa bagian, berurutandari cranial, meliputi; colon ascenden > ansa proximalis >ansa spiralis > gyrus sentripetal > flexura centralis > gyrussentrifugal > ansa distalis > colon transversus > colondescenden. Colon diikat oleh mesocolon.RectumRectum merupakan bagianpaling caudal GIT.Memanjang dari caudal colon, melewati cavum pelvis danmenuju anus. Rectum diikat oleh mesorectum.PeritoneumPeritoneum merupakan lapisan membran palingbesar, menutupi seluruh cavum abdomen dan cavumpelvis. Peritoneum terbagi atas bagian parietale, viceraldan beberapa lipatan / penggantung organ. Peritoneumparietale membungkus seluruh organ vicera dalamabdomen, kecuali ginjal. Peritoneum vicera melapisisetiap organ sedangkan penggantung meliputi:158


Omentum, menggantung rumen, reticulum, omasumdan abomasum. Terdiri atas omentum major, minorgastrosplenicus. Messenterium, terdiri atas mesoduodenum,mesojejunum, mesoillium, mesocolon danmesprectum.HeparHepar terdiri atas lobu dexter, lobus sinister, lobuscaudatus dan lobus quadratus. Bentukan pada heparmeliputi: Impressio abomasal, dibentuk oleh abomasum Impressio omasica, dibentuk oleh omasum Impressio renalis, dibentuk oleh ren Impressio costalis, dibentukoleh costae Sulcus vena cava, tempat lewatnya vena cava caudal Fissuraportalis, tempat lewat vena porta hepatica,arteri hepatica dan ductus hepaticus, Ductus hepaticus, saluran dari hepar menujuduodenum Ductus cysticus, saluran dari fesica velea menujuduonenum Ductus choleducus, gabungan dari ductus hepaticusdan cysticusHepar divascularisasi oleh arteri hepatica dan vena portahepatica. Vena porta hepatica membawa darah darilambung (rumen hingga abomasum), intestine dan lien.159


LienLien berperan ralam sistem imunitas,haemophoesis dan menyimpan RBC. Lien terletak padabagian cranial cavum abdomen, menempel pada rumen.PancreasPancreas berbentuk menyerupai cacahan dagingdan terletak pada sisi dexter cavum abdomen, melekatpada duodenum. Pancreas pada ruminan terdiri atas lobusdexter major dan lobus sinister minor. Pancreas diinervasiarteri pancreatic, cabang dari arteri celiaca danmessenterica cranial.160


SISTEM URINARIASecara umum, sistem urinaria ruminansia terdiriatas sepasang ginjal, sepasang ureter, fesica urinaria danurethra. Fungsi utama sistem urinaria adalah mengaturkeseimbangan cairan dalam tubuh.GinjalGinjal, atau dalam bahasa latin disebut ren, terletakdi cavum pelvis, diluar peritoneum. Pada sapi, ginjalmemiliki banyak lobus, berbeda dengan pada kambingatau domba yang hanya satu lobus. Ginjal terdiri atascapsula, cortex, medula, hilus renalis, pelvis renalis, sinusrenalis, pyramid renalis, crista renalis dan ramus arcuata. Capsula renalis merupakan membran yangmenyelimuti bagian paling luar ginjal. Cortex renalis, bagian perifer dari parenkim ginjal. Didalamnya terdapat nefron. Setiap nefron tersusun atasglomerulus, capsula Bowmen dan tubulus (proximal,lengkung Henle, distal dan colecticus) Medulla terletak di tengah parenkim ginjal, terlihatlurik bergaris karena banyak terdapat tubulus. Hilus renalis berada paling median, dilewati oleharteri, vena dan ureter. Pelvis renalis, bagian dari ureter yang mengalamiperluasan. Sinus renalis, tempat jaringan adiposa, berisipembuluh darah dan mengelilingi pelvis renalis Pyramid renalis, bentukan pada medulla yang sekilastampak berbentuk segitiga.161


Crista renalis, bentukan yang dihasilkan darigabungan papila renalis (ujung tumpul dari pyramidrenalis).Ramus arcuata, pembuluh darah yang terlihat padabatas antara cortex dan medula.Vascularisasi ginjal disuplai oleh arteri renalis.Setiap arteri renalis akan bercabang menjadi arteriinterlobuler dan kemudian bercabang lagi menjadi arteriarcuata. Inervasi ginjal dilakukan nervus sympatik yangbercabang dari plexus celiacomesenteric.Ureters, Fesica Urinaria dan UrethraUreter memanjang dari pelvis renalis di cavumabdomen hingga fesica urinaria di cavum pelvis. Fesicaurinaria menampung urine dari ureter untuk selanjutnyamenuju urethra. Baik dinding ureter, fesica urinaria danurethra tersusun dari jaringan otot polos,Gambar 9.1, Ginjal Sapi (Budras, 2003)162


Keterangan(1) Lobus(2) Cortex(3) Medulla(4) Pyramid(a) External(b) Internal(5) Sinus(6) Ureter(7) a/v Renalis163


Genitalia JantanSISTEM GENITALIASecara umum, sistem genital jantan meliputi : Scrotum : Pelindung dan pembentuk ruang untuktestis, terdiri atas empat lapisan, dari luar ke dalammeliputi; kulit, tunica dartos, facia scrotalis dan tunicavaginalis (parietal dan viceral). Testis : Kelenjar gonad utama pada jantan, analogdengan ovarium pada betina. Ruminan normalmemiliki sepasang testis. Bagian testis meliputi ;o Tunica albugueniao Tubulus seminiferus Epididymis : Tubulus / saluran semen sebelumejakulasi yang langsung melekat pada testis. Terbagiatas caput, corpus dan caudal epididimis. Ductus deferens : Biasa disebut vas deferens. Tubulusmuscularis dari caudal epididimis hingga uretra,berfungsi kontraksi saat terjadi ejakulasi. Spermatic cord : Istilah yang digunakan untukmenyebutkan keseluruhan jaringan yang melewaticanalis inguinalis. Terdiri dari ; arteri spermatica,vena spermatica, ductus lymphaticus, nervussympatis, ductus deferens, musculus cremasterinternal dan tunica vaginalis viceral. Canalis inguinalis : Saluran yang menghubungkancavum abdomen dan rongga srotum. Kelenjar aksesorius : Kelenjar yang memproduksinutrisi dan berbagai senyawa yang dibutuhkanspermatozoa. Terdiri atas kelenjar prostat, vesiculaseminalis dan bulbourethralis.164


o Vesikula seminalis : Berlekuk-lekuk, terletak dibelakang vesica urinaria, memproduksi nutrisibagi sperma.o Kelenjar prostat : Melingkar pada uretra,menghasilkan kolesterol, garam dan fosfolipido Kelenjar bulbouretralis : Biasa disebut kelenjarCowper, menghasilkan alkali (basa).Penis : Organ kopulasi, terdiri atas radix, corpus danglans penis.Bentukan umum pada penis meliputi ; orificiumuretralis eksternal, processus urethralis, galae glandis,corona glandis, collum glandis, raphe glandis danflexura sigmoidea.Musculus pembentuk penis meliputi : Ischiocavernosum,corpus cavernosum penis, corpuscavernosum urethralis, bulbo-cavernosus danretractor penis.Preputium : Lapisan kulit yang melindungi glanspenis.TransversalLateralGambar 10.1, Penis Sapi (Budras, 2003)165


Gambar 10.2, Organ Genitalia Sapi Jantan (Budras,2003)166


Keterangan(A) Glans penis(B) Orificium urethralis eks.(C) Processus urethralis(D) Raphae penis(D’) Frenulum preputium(D”) Raphae preputium(E) Fascia penis(1) Lamina eksternal(2) Lamina internal(3) Orificium preputialis(4) Testis sinister(5) Scrotum(6) Bulbospongiosum(7) Ischiocavernosum dan cruspenis(8) Retractor penis(9) Ln Inguinalis superficial(a) Rectus abdominis(b) Cremaster(c) a / v Testicular(d) Anulus vaginalis(e) Ductus deferens(f) Ureter(g) Urethralis(h) Radix penis(i) Corpus penis(j) Flexura sigmoidea(F) Tunica albuginea(G) Trabecula(H) Vena penis profundus(J) Corpus cavernosum(K) Corpus spongiosum danurethra(10) Spermatic cord(11) Gl Vesicular(12) Caput epididymis(13) Ampulla ductus deferens(14) Corpus penis(15) Corpus prostate(16) Testis sinister(17) Bursa testicularis(18) Gl Bulbourethralis(19) Caudal epididymis(k) Glans penis(l) Lig. Suspensory(m) Gl mamilaris(n) Lig. Propius(o) Lig. Caudal epididymis(p) Mesorchium(q) Mesoductus deferens(r) Mesofuniculus(s) Plexus pampiniforims167


Genitalia BetinaSecara umum, sistem genitalia betina meliputi : Ovarium : Kelenjar gonad utama pada betina.Berfungsi sebagai penghasil ovum dan hormon. Padaovarium terjadi perkembangan folikel dari primer,sekunder, tersier dan degraf yang kemudian menjadikorpus luteum setelah terjadi ovulasi. Perkembanganvolikel terjadi pada bagian kortex ovarium, sementarabagian medula diisi oleh banyak pembuluh darah.Ovarium digantung oleh mesovarium danligamentum utero ovarica. Oviduct : Disebut juga tuba falopii, saluran yangmemiliki fungsi utama meneruskan ovum dariovarium menuju uterus dan tempat fertilisasi. Ovicuctdigantung oleh mesosalpinc. Oviduct terdiri atas :o Infundibulum : Pada ujung paling dekat denganovarium berbentuk fimbre.o Ampula : Bagian tengah oviduct, selmukosa bersiliao Isthmus : Bagian paling dekat uterus. Padaampulary-isthmicjuncion (batas antara ampuladan isthmus, sulit dilihat secara anatomi) terjadipenghambatan ovum. Uterus : Fungsi utama memelihara kebuntingan.Ruminan, khususnya sapi memiliki uterus bicornua,memiliki dua cornua uteri dengan satu corpus uteri. Servix : Kaku dan keras, terletak diantara corpusuterus dan vagina. Fungsi utamanya adalah menutuplumen uterus. Secara normal servix hanya terbukasaat birahi dan partus. Vagina Vulva Kelenjar Akresoris168


Gambar 10.3, Organ Genitalia Sapi Betina (Budras,2003)169


Keterangan(1) Lig. Ovarium Suspensorius(2) Mesovarium(3) Mesosalpinx(4) Mesometrium(5) Rectogenital(6) Vesicogenital(7) Pubovesical(8) Ovarium(9) Orificium tuba uterina(10) Lig. Ovarium propius(11) Cornua uteri(12) Carancula(13) Lig. Intercornualis(14) Corpus uterus(15) Bursa ovarica(16) Tuba uterina(a) M. Gluteus mediana(b) M. Longisimus lumborum(c) M Illiacus(d) Lig. Sacroilliaca(e) M. Sacrocaudal dorsalismedialis(f) M. Sacrocaudal dorsalisleteralis(g) M Sacrocaudal ventralislateralis(h) M intertransversarii(i) M. Coccygealis(j) M. Levator ani(k) M. Sphincter ani external(l) M. Urethralis(17) Orificium tuba uterinaabdominal(18) Fimbre infundibulum(19) Formix(20) Vagina(21) Hymen(22) Orificium urethralis externa(23) Clitoris(24) Labia(25) Vestibulus vaginalis(26) Orificium gl. Vestibularmajor(27) Orificium cervix externa(28) Cervix(29) Orificium cervix interna(m) M. Contrictor Vestibulus(n) M. Contricor Vulvae(o) M. Retractor clitoridis(p) M. Obturatorius externa parsintrapelvic(q) Colon descenden(r) Ureter(s) Vesica urinaria(t) Lig. Lateral vesica urinaria(u) Lig Medial vesica urinaria(v) Rectum(w) gl. Vestibular major(x) Diverticulum suburethralis(y) lnn. Inguinalis superficial(z) Peritonium170


Gambar 10.4, Mamae Sapi Betina (Budras, 2003)171


Keterangan(1) Lamina lateral(2) Lamina medial(3) Lamelia suspentorius(4) Corpus(5) Papilla(5’) Ductus papillaris(5”) Orificium papilaris(6) Tunica flava abdominalis(7) Lobus mamarica(8) Ductus collecticus(a) Plexus venosus(b) Sphincter(c) Lactocyte(9) Sinus lactiferous(9’) Annulus(9”) Sinus papilaris(10) Lobus(11) Longitudinal fold(12) Alveoli(13) Ductus lactiferous alveolar(14) Ductus lactiverous(15) n. Genitofemoral, a dan vmamarica cranial(d) Fat dropet(e) Myoepithelial(f) Membrana basalis172


Daftar PustakaBudras, Klaus-Dieter dan Robert E. Habel. BovineAnatomy. 2003Cochran, Phillip E. Veterinary <strong>Anatomi</strong> and Pgysiology.2011.Frandson, Rowen D. W. Lee Wilke dan Anna Dee Fails.Anatomy and Physiology of Farm AnimalsPupesco, Peter. Atlas Topografi Anatomy DomesticAnimal.173


174

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!