30.08.2015 Views

Anatomi Ruminansia.pdf

  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Pondasi Dasar<br />

<strong>Anatomi</strong> <strong>Ruminansia</strong><br />

Ismundiono, Shilvia Mukhti, Tia Sundari<br />

2


Kontributror<br />

Pengarang :<br />

Ismundiono<br />

Shilvia Mukhti<br />

Tia Sundari<br />

Desain Cover :<br />

Nur Jauharah Fitriani<br />

Layout :<br />

Ismundiono<br />

Penerbit :<br />

La-Nina 2015<br />

Note<br />

“Pengetahuan adalah satu-satunya hal di dunia ini yang<br />

semakin banyak bila dibagi.”<br />

3


Kata Pengantar<br />

Sebelumnya terimakasih karena menyempatkan<br />

membaca ini. Lebih dari 90% pembaca cenderung akan<br />

melewatkan kata pengantar dan langsung membaca isinya.<br />

Memang sih, tak ada yang menganggap kata pengantar<br />

menarik. Aku pun setuju itu.<br />

Harus kami akui, buku ini tidak disusun untuk<br />

membuat Anda menjadi master anatomi. Dan tidak ada<br />

satu buku pun yang bisa. Setiap manusia itu unik dan kami<br />

tidak bisa menyusun buku yang sesuai untuk setiap orang.<br />

Satu-satunya yang bisa membuat Anda menjadi master<br />

adalah yang Anda lakukan. Bila Anda master Anda tak<br />

butuh buku ini, atau mungkin Anda akan membuatnya<br />

sendiri.<br />

Buku ini hanya kumpulan dari apa yang kami<br />

pelajari. Meski anatomi ilmu yang mati, tapi hal baru akan<br />

tetap diperlukan. Sepuluh atau beberapa tahun lagi isi<br />

buku ini tak akan sebaik buku-buku baru. Terimakasih<br />

telah menyempatkan membaca kata pengantar. Mohon<br />

maaf apabila ada kekurangan. Apabila Anda ingin<br />

memberi kritik atau saran Anda dapat menghubungi<br />

penulis. Akhir kata, selamat belajar.<br />

4


Daftar Isi<br />

Cover ..................................................................... 1<br />

Kontributor ............................................................ 2<br />

Kata Pengantar ...................................................... 3<br />

Daftar Isi ................................................................ 4<br />

Pendahuluan .......................................................... 5<br />

Osteology .............................................................. 12<br />

Syndesmology ....................................................... 47<br />

Myologi ................................................................. 58<br />

Biomekanika .......................................................... 104<br />

Sistem Cardiovasculer ........................................... 108<br />

Sistem Nervus ....................................................... 125<br />

Sistem Respirasi .................................................... 144<br />

Sistem Digesti ....................................................... 150<br />

Sistem Urinaria ...................................................... 160<br />

Sistem Genitalia .................................................... 163<br />

5


PENDAHULUAN<br />

Secara sederhana anatomi dapat diartikan sebagai<br />

cabang ilmu yang mempelajari tentang struktur dan bentuk<br />

organisme. Studi anatomi juga mencakup warna, posisi<br />

berbagai organ, tekstur hingga kondisi normal jaringan.<br />

Untuk seorang dokter hewan fungsi dari mempelajari<br />

anatomi diantaranya :<br />

1. Memberi gambaran kondisi normal berbagai organ<br />

dan jaringan.<br />

2. Membantu memahami fungsi setiap jaringan dan<br />

organ serta bagaimana koordinasi, fungsi dan korelasi<br />

setiap organ.<br />

3. Dengan mengetahui kondisi normal, perubahan<br />

patologis dapat dikenali dan mempermudah diagnosa.<br />

4. Membantu menentukan tindakan medis yang tepat<br />

seperti injeksi dan bedah.<br />

Dalam buku ini kita akan mempelajari anatomi<br />

pada ruminan, yang meliputi osteologi axial, osteologi<br />

apendicular, syndesmology, myology, angiology,<br />

neurology dan anatomi sistem organ.<br />

<strong>Anatomi</strong> mempelajari struktur dan bentuk,<br />

sehingga untuk mempermudah pemahaman, penamaan<br />

dalam anatomi didasarkan pada bentuk, warna, struktur,<br />

posisi dan berbagai kondisi anatomis lainnya. Beberapa<br />

istilah yang umum digunakan dalam anatomi diantaranya:<br />

6


Istilah pada tubuh<br />

Dorsal : Mengarah ke punggung<br />

Ventral : Mengarah ke perut<br />

Medial : Mengarah ke median<br />

Lateral : Menjauhi median<br />

Cranial : Mengarah ke kepala<br />

Caudal : Mengarah ke ekor<br />

Anal : Menuju anus<br />

Rostral : Mengarah ke hidung<br />

Oral : Mengarah ke mulut<br />

Apical : Mengarah ke puncak<br />

Nuchal : Mengarah ke tengkuk<br />

Proximal : Mengarah ke tubuh<br />

Distal : Menjauhi tubuh<br />

Istilah dalam anggota gerak<br />

Palmar : Sisi belakang kaki depan<br />

Plantar : Sisi belakang kaki belakang<br />

Ulnar : Sisi luar kaki depan<br />

Radial : Sisi dalam kaki depan<br />

Fibular : Sisi luar kaki belakang<br />

Tibial : Sisi dalam kaki belakang<br />

Istilah pada bidang potong tubuh<br />

<br />

<br />

<br />

Median : Bidang yang membagi tubuh menjadi dua<br />

bagian simetris<br />

Sagittal : Bidang yang sejajar dengan median, tetapi<br />

di luar median<br />

Longitudinal : Bidang yang sejajar dengan median,<br />

tetapi di luar median<br />

7


Transversal : Bidang yang tegak lurus median, tegak<br />

lurus poros tubuh<br />

Horizontal : Bidang yang tegak lurus median, sejajar<br />

poros tubuh<br />

Oblique : Bidang yang menyilang atau miring<br />

Istilah arah<br />

Gambar 1.1 Bidang tubuh (Cochran, 2011)<br />

Dexter : Kanan<br />

Sinister : Kiri<br />

Externus : Sebelah luar<br />

Internus : Sebelah dalam<br />

Profundus : Menjauhi permukaan<br />

Superfisialis : Mendekati permukaan, luar<br />

Transversus : Melintang, memotong poros<br />

Longitudinal : Memanjang, sejajar poros<br />

Ecto : Lapisan luar<br />

8


Meso : Lapisan tengah<br />

Endo : Lapisan dalam, di dalam<br />

Epi : Di atas, menutupi<br />

Peri : Di sekeiling, di sekitar<br />

Dia : Pemisah<br />

Hypo : Di bawah<br />

Hyper : Di atas<br />

Basis : Dasar, alas, bawah<br />

Apex : Puncak, atas<br />

Margo : Tepi<br />

Istilah sifat<br />

Magnus : Besar<br />

Brevis : Kecil<br />

Major / Majus : Besar<br />

Minor / Minus : Kecil<br />

Alba : Putih<br />

Nigra : Hitam<br />

Flava : Kuning<br />

Rubra : Merah<br />

Lutea : Kuning<br />

Grisea : Abu-abu<br />

Chloros : Hijau<br />

Dorrum : Keras<br />

Serra : Kasar<br />

Molle : Lunak<br />

Supra : Lebih atas<br />

Infra : Lebih bawah<br />

9


Istilah dalam bentukan<br />

Facies : Permukaan<br />

Facialis : Termasuk permukaan<br />

Fascia : Lembaran<br />

Fovea : Cekungan<br />

Foramen : Lubang<br />

Linea : Garis<br />

Sulcus : Alur, Lekuk<br />

Canalis : Saluran<br />

Cavum : Rongga<br />

Caput : Kepala<br />

Collum : Leher<br />

Corpus : Tubuh<br />

Condylus : Benjol sendi<br />

Spina : Duri<br />

Crista : Tepian tajam<br />

Sinus : Rongga kecil<br />

Processus : Taju<br />

Fissura : Celah, sobekan<br />

Incissura : Irisan<br />

Spatium : Celah<br />

Istilah dalam posisi<br />

Dorsal recumbency : Rebah dengan dorsal<br />

menempel alas<br />

Ventral recumbency : Rebah dengan ventral<br />

menempel alas<br />

Lateral recumbency : Rebah dengan sisi lateral<br />

menempel alas<br />

10


Istilah dalam gerak<br />

Flexi : Memperkecil sudut sendi<br />

Ekstensi : Memperbesar sudut sendi<br />

Adduksi : Mendekati median<br />

Abduksi : Menjauhi median<br />

Rotasi : Gerakan memutar<br />

Origo : Titik melekatnya musculus yang<br />

tidak bergerak saat terjadi kontraksi<br />

Insertio : Titik melekatnya musculus yang<br />

bergerak saat terjadi kontraksi<br />

Gambar 1.2 Flexi dan Ekstensi (Cochran, 2011)<br />

11


Gambar 1.3 Abduksi dan Adduksi (Cochran, 2011)<br />

12


OSTEOLOGY<br />

Pendahuluan<br />

Osteologi merupakan ilmu yang mempelajari<br />

tentang pertulangan (osteo). Secara umum dibedakan ke<br />

dalam kelompok tulang axial (kepala dan tubuh),<br />

apendicular (anggota gerak) dan viseral (pada organ atau<br />

jaringan, misal os cordis dan os penis). Fungsi tulang<br />

diantaranya :<br />

Memberi bentuk dasar organisme.<br />

Melindungi organ.<br />

Alat gerak pasif.<br />

Tempat pembentukan eritrosit<br />

Meneruskan impuls (misal pada telinga)<br />

Secara umum tulang terbagi ke dalam lima<br />

kelompok, yaitu :<br />

1. Ossa Longa / Tulang Panjang<br />

Secara umum tersusun dari caput, colum, corpus dan<br />

condylus. Berfungsi sebagai pengungkit dan<br />

penggerak pasif. Contoh : tulang lengan (Os humerus)<br />

2. Ossa Brevia / Tulang Pendek<br />

Secara umum berbentuk kuboid, berfungsi meredam<br />

benturan, Contoh : carpal dan tarsal<br />

3. Ossa Plana/ Tulang Pipih<br />

Berbentuk pipih, tipis dan meluas. Berfungsi sebagai<br />

pelindung organ vital. Contoh : os frontal<br />

13


4. Ossa Ireguler<br />

Berbentuk tidak teratur, fungsi utama untuk<br />

melindungi organ dan tempat melekat otot. Contoh :<br />

vertebrae<br />

5. Ossa Sessamoidea<br />

Berbentuk menyerupai biji dan berfungsi untuk<br />

mengurangi gesekan tendon atau merubah arah<br />

tendon. Contoh : patela<br />

14


Gambar 2.1 Osteologi Sapi (Budras, 2003)<br />

15


Ossa Axial<br />

Kelompok tulang axial tersusun atas tulang<br />

penyusun kepala dan wajah (craniofacialis) dan penyusun<br />

badan (ossa vertebrae, sternum dan costae).<br />

Craniofacialis<br />

Terdiri atas pembentuk wajah (ossa faciei) dan<br />

pembentuk tengkorak (ossa cranii)<br />

Tersusun atas ossa plana dan ossa ireguler.<br />

Ossa cranii terdiri dari occipitale, sphenoidale,<br />

ethmoidale, frontale, temporale, parietale dan<br />

interparietale.<br />

Ossa faciei terdiri atas vomer, hyoid, maxilla,<br />

premaxilla (incisiva), palatina, pterygoideus, nasal,<br />

lacrimal, malare (zygomaticus), turbinatum (conchae)<br />

dan mandibula<br />

Untuk mempermudah memahami bentuk dari<br />

craniofacialis ruminan kita akan membaginya ke dalam<br />

beberapa bagian:<br />

1. Facies Occipitale / Nuchal<br />

- Terdiri atas os occipitale.<br />

- Sisi nucal (pars squamosa) halus dan sedikit<br />

bentukan dan terdapat crista nuchae yang pada<br />

permukaan ventralnya melekat musculus semi<br />

spinalis capitis.<br />

- Sisi lateral (pars lateralis) terdapat banyak<br />

mentukan, berfungsi sebagai tempat keluar nervus<br />

(foramen magnum,tempat keluarnya medula<br />

spinalis dan foramen hypoglossus, tempat keluar<br />

16


nervus hypoglossus), pertautan sendi (condylus<br />

occipitale) dan pelekatan musculus yang<br />

menghubungkan kepala-leher (processus<br />

jugularis)<br />

- Sisi ventral (pars basilaris) merupakan dinding<br />

ventral cavum crani dan terdapat tuberkulum<br />

muscularis, tempat melekatnya musculus yang<br />

menghubungkan kepala-leher.<br />

2. Facies Dorsal<br />

- Terdiri atas os interparietale, parietale, frontal,<br />

nasal dan incisivus.<br />

- Sisi dorsal rata, sedikit bentukan. Pada dorsal os<br />

frontal terdapat foramen supraorbita, tempat<br />

lewatnya arteri dan vena supraorbita.<br />

- Sisi lateral os frontal terdapat tanduk (processus<br />

cornualis) dan pembentuk dinding cavum nasi<br />

(processus zygomaticus os frontal).<br />

- Os nasal dan incicivus merupakan penyusun<br />

dinding cavum nasi sekaligus pembentuk lubang<br />

hidung (apertura naso cranialis)<br />

3. Facies Lateral<br />

- Dapat dikelompokkan ke dalam regio cranial,<br />

regio orbital dan regio maxilla<br />

- Regio cranial berfungsi melindungi cavum crani<br />

- Bentukan pada regio cranial dari dorsal rata,<br />

semakin ke ventral semakin banyak bentukan<br />

tempat melekatnya muskulus penghubung kepalaleher.<br />

Bentukan dari dorsal ke ventral meliputi<br />

fossa temporal, arcus zygomaticus, meatus<br />

acousticus eksternus dan processus mastoideus.<br />

17


- Regio orbital berdungsi melindungi cavum orbita.<br />

Dinding medial cavum orbita halus, disusun oleh<br />

os frontal, lakrimal dan spenoideus, disini terdapat<br />

lubang tempat keluarnya nervus (foramen<br />

ethmoidal, foramen opticus, foramen ovale dan<br />

foramen orbitorotendum). Dinding dibentuk oleh<br />

os frontal sementara dinding lventral dibentuk<br />

arcus zygomaticus.<br />

- Regio maxillaris merupakan kelompok pembentuk<br />

pipi. Regio ini ditempati os maxillaris yang secara<br />

umum memiliki permukaan yang rata dengan dua<br />

tonjolan (crista facialis dan tuberculum facialis).<br />

4. Facies Ventral<br />

- Pada facies ventral terdapat lubang tempat<br />

keluarnya nervus (foramen magnum) serta saluran<br />

respirasi (choane).<br />

5. Mandibula<br />

- Tulang terbesar pada craniofacialis, tersusun atas<br />

dua tulang (dexter et sinister) dan terbagi ke dalam<br />

corpus dan ramus. Pada mandibula terdapat<br />

foramen mandibula dan foramen mentale.<br />

6. Aparatus Hyoid<br />

- Terletak diantara ramus mandibula, tersusun dari 6<br />

tulang: basihyoid, thyrohyoid, ceratohyoid,<br />

epihyoid, stylohyoid dan temphanohyoid.<br />

18


Gambar 2.2 Craniofacialis Sapi Tanpa Mandibula<br />

(Budras, 2003)<br />

19


Gambar 2.3 Craniofacialis Facialis Medial dan Mandibula (Budras, 2003)<br />

20


severe accident capable of rupturing or bypassing the containment prior to effective<br />

evacuation of the EPZ is so low in most cases as to be below regulatory concern. 26<br />

(c) “Deliberate accidents”<br />

It is true that a spontaneous occurrence of the multiple system failures necessary to cause<br />

a severe accident and large radiological release is typically a very improbable event.<br />

However, if one considers the possibility of sabotage or “deliberate” accidents, the low -<br />

probability argument that NRC uses to justify the continued operation of nuclear plants<br />

completely breaks down. Terrorists with basic and readily available knowledge of how<br />

nuclear plants operate can design their attack to maximize the chance of achieving a core<br />

melt and large radiological release. With modest inside assistance, as contemplated by<br />

NRC in its regulations and practices, saboteurs would be able to identify a plant-specific<br />

set of components known as a “target set.” If all elements of a target set are disabled or<br />

destroyed, significant core damage would result. Thus, by deliberately disrupting all<br />

redundant safety systems, saboteurs can cause a severe event that would have had only a<br />

very low probability of occurrence if left to chance.<br />

The likelihood of a successful attack is enhanced for plants with “co mmon-cause” failure<br />

modes. A common-cause failure is a single event that can lead to the failure of multiple<br />

redundant systems. For example, if the diesel fuel supplied to a nuclear plant with two<br />

independent emergency diesel generators from the same distributor is impure, then both<br />

generators may fail to start for the same reason if off-site power is lost and emergency<br />

power is needed. This would result in a station blackout, one of the most serious<br />

challenges to pressurized-water reactors like Indian Point. While some common-cause<br />

failure modes can be corrected, others are intrinsic to the design of currently operating<br />

nuclear plants. Common-cause failure modes make the saboteurs’ job easier, as fewer<br />

targets would have to be disabled to achieve the desired goal.<br />

In addition to causing a core meltdown, terrorists also have the means to ensure that the<br />

radioactive materials released from the melting fuel can escape into the environment by<br />

breaching, severely weakening or bypassing the containment. 27 Finally, saboteurs can<br />

maximize the harm caused by a radiological release by staging their attack when the<br />

meteorological conditions favor a significant dispersal over densely populated areas, and<br />

even interfering with the execution of emergency plans.<br />

NRC has formally maintained for at least two decades that it does not make sense to<br />

assign probabilities to terrorist attacks. In a 2002 memorandum, NRC stated that 28<br />

“the horrors of September 11 notwithstanding, it remains true that the likelihood<br />

of a terrorist attack being directed at a particular nuclear facility is not<br />

26 There have been situations where NRC concluded that “adequate protection” was not met at certain<br />

nuclear plants and required additional safety measures. However, such instances are rare.<br />

27 We have decided not to describe such means in greater detail, although we have little doubt that terrorists<br />

are already familiar with them.<br />

28 US NRC, Memorandum and Order, CLI-02-025, December 18, 2002, p. 17.<br />

21


(63) Proc Zygomaticus<br />

(64) Proc Palatina<br />

(65) Proc Alveolar<br />

XII Os Incisivus<br />

(66) Corpus<br />

(67) Proc Alveolar<br />

(68) Proc Palatina<br />

(69) Proc Nasalis<br />

XIII Os Palatina<br />

(70) Lamina Prependicular<br />

(71) Lamina Horizontale<br />

XIV Os pterygaideus<br />

(72) Hamulus<br />

XV Os Vomer<br />

XVI Conchae Nasal Ventral<br />

XVII Os Mandibula<br />

Canalis Mandibula<br />

(74) Foramen Mandibula<br />

(75) Foramen Mentale<br />

(76) Corpus Mandibula<br />

(J) Diastema<br />

(77) Margo Ventral<br />

(77’) Incissura Vasorum<br />

(78) Margo Alveolar<br />

(79) Sulcus Mylohyoideus<br />

(80) Ramus Mandibula<br />

(81) Angulus Mandibula<br />

(83) Fossa Masseterica<br />

(84) Fossa Pterygoideus<br />

(85) Proc Condylaris<br />

(86) Caput Mandibula<br />

(87) Collum Mandibula<br />

(88) Sulcus Mandibulla<br />

(89) Proc Coronoideus<br />

Gambar 2.3 Aparatus Hyoid (Budras, 2003)<br />

22


Collumna Vertebrae<br />

Tersusun atas vertebrae cervicalis (7 os), thoracalis<br />

(13 os), lumbalis (6-7 os), sacralis (4 os) dan coccygea<br />

(16-18 os).<br />

Seluruh os vertebrae adalah ossa irreguler.<br />

Secara umum terdiri atas corpus, archus dan foramen<br />

vertebra (tempat medula spinalis).<br />

Secara umum terdapat proc. Spinosus, proc<br />

Articularis dan proc. Transversus.<br />

Vertebrae Cervicalis (VC)<br />

Terdiri atas 7 ossa vertebrae<br />

Os VC pertama disebut atlas dengan proc. Spinosus<br />

hanya berupa tuberculum, proc transversus<br />

membentuk alae, proc articularis membentuk fovea<br />

dan tidak terdapat caput vertebrae.<br />

Os VC kedua disebut axis dengan caput membentuk<br />

processus / dens.<br />

Os VC III, IV dan V memiliki seluruh bentukan<br />

umum vertebrae.<br />

Os VC VI memiliki processus transversus yg<br />

berbentuk lamina.<br />

Os VC VII memiliki fovea costalis caudal, tempat<br />

menempel os costae pertama.<br />

Vertebrae Thoracalis (VT)<br />

Terdiri atas 13 os vertebrae<br />

Proc spinosus tinggi dan proc articularis hanya berupa<br />

facies.<br />

23


Terdapat fovea costalis (cranial, caudal dan<br />

transversus)<br />

Pada beberapa VT terakhir terdapat proc mamilaris<br />

Vertebrae Lumbalis (VL)<br />

Terdiri atas 6-7 os vertebrae<br />

Terdapat proc mamilaris<br />

Vertebrae Sacralis (VS)<br />

Terdiri atas 4 os vertebrae<br />

Seluruh vertebrae menyatu, proc spinosus<br />

membentuk spina sacralis media, proc articularis<br />

membentuk spina sacralis intermedia dan proc<br />

tranversus membentuk alae sacralis serta spina<br />

sacralis lateral.<br />

Vertebrae Coccygea (VCy)<br />

Terdiri atas 16-18 os vertebrae<br />

Semakin ke caudal bentuk semakin sederhana,<br />

processus dan arcus semakin menghilang<br />

Costae<br />

Os costae adalah ossa longa yang termodifikasi<br />

Terdiri atas caput, colum, corpus dan cartilago costae<br />

Jumlah costae sama dengan VT (13)<br />

Terdiri atas costae sternal (8 os), asternal (5 os) dan<br />

fluktuantes (7 os)<br />

Costae sternal memiliki cartilago yang menempel<br />

pada sternum<br />

24


Costae asternal memiliki cartilago yang menempel<br />

pada cartilago costae di depannya<br />

Costae fluktuantes memiliki cartilago yang tidak<br />

menempel<br />

Sternum<br />

Terdiri dari 6 segmen (sternebrae)<br />

Sternebrae pertama disebut manubrium sedangkan<br />

sternebrae terakhir membentuk proc xypoideus<br />

25


Gambar 2.4 Collumna Vertebrae (Budras, 2003)<br />

26


(48) Corpus Costae<br />

(49) Tuberculum Costae<br />

(50) Facies Art. Tuberculi Costae<br />

(51) Angulus Costae<br />

(52) Cartilago Costae<br />

(53) Genu Costalis<br />

Sternum<br />

(54) Manubrium Sterni<br />

(55) Corpus Os Sternum<br />

(56) Sternebrae<br />

(57) Proc Xypoideus<br />

Nuchal ligament:<br />

A Funiculus nuchae<br />

B Lamina nuchae<br />

C Ligamentum Supraspinous<br />

28


Ossa Apendicular<br />

Ekstremitas Cranial<br />

Terdiri atas regio cingulum membri thoraci (bahu),<br />

brachii (lengan), antebrachii (lengan bawah) dan<br />

manus.<br />

Regio cingulum membri thoraci terdiri atas os scapula<br />

Regio brachii terdiri atas os femur<br />

Regio antebrachii terdiri atas os radius dan caput os<br />

ulna<br />

Regio manus terdiri atas carpal, metacarpal dan digiti<br />

Os Scapula<br />

Jenis : Ossa Brevia<br />

Keterangan<br />

Berbentuk segitiga, memiliki tiga tepi<br />

(margo cranial, caudal dan dorsal) dan tiga sudut<br />

(angulus cranial, caudal dan ventral). Pada margo<br />

dorsal terdapat cartilago sementara pada angulus<br />

ventral erdapat cavitas glenoidal, tempat<br />

membentuk persendian bersama os femur.<br />

Permukaan lateral terdapat spina, akromion dan<br />

dua fossa (supraspinatus dan infraspinatus).<br />

Permukaan medial sedikit bentukan, terdapat fossa<br />

subscapularis dan facies detara.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuber spina - Trapezius<br />

Omo-transversarius<br />

Facies serrata - Seratus ventralis<br />

Cartilago scapula - Rhomboideus<br />

29


Fossa<br />

Subscapularis -<br />

subscapularis<br />

Acromion Deltoideus -<br />

Proc coracoideus Coracobrachialis -<br />

Fossa<br />

Supraspinatus -<br />

supraspinatus<br />

Fossa<br />

Infraspinatus -<br />

infraspinatus<br />

Margo caudal Teres major<br />

-<br />

Teres minor<br />

Tensor facia antebrachii<br />

Tricep brachii caput<br />

longum<br />

Tuberculum<br />

supraglenoidale<br />

Bicep brachii -<br />

Os Humerus<br />

<br />

<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Pada sisi proksimal terdapat caput dengan<br />

collum yang tidak terlihat. Terdapat tuberculum<br />

major di lateral dan tuberculum minor di medial,<br />

dipisahkan oeh sulcus intertubercularis atau sulcus<br />

bicipitis.<br />

Pada bagian corpus silindris dan oblique,<br />

membentuk sulcus musculo-spiralis (brachialis).<br />

Pada sisi cranial terdapat crista humeri dan<br />

tuberositas deltoideus sementara pada sisi medial<br />

terdapat tuberositas teres major.<br />

Pada sisi distal terdapat condilus yang<br />

terbagi dua, capitulum di lateral dan trochlea di<br />

medial yang dipisahkan sulcus intercondiloidea.<br />

Pada proximal condilus tedapat fossa radialis di<br />

cranial dan fossa olecranon di caudal.<br />

30


Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuberculum major - Infraspinatus<br />

Tuberculum minor - Subscapularis<br />

Pectoral superficial<br />

Pars cranial tuberositas - Supraspinatus<br />

Tuberositas deltoideus Trichep bracii caput<br />

laeral<br />

Deltoideus<br />

Teres major<br />

Tuberositas teres major - Teres major<br />

Latissimus dorsi<br />

Coraco-brachialis<br />

Crista humeri - Pectoralis profundus<br />

Brachiocephalicus<br />

Facies medial corpus Trichep brachii -<br />

caput medial<br />

Facies caudal corpus Brachialis -<br />

Crista supracondiloidea Ekstensor carpi -<br />

lateral<br />

radialis<br />

Fossa olecranon Anconeus -<br />

Epicondylus lateral Ekstensor digitorum<br />

comunis<br />

Ekstensor digitorum<br />

lateral<br />

Ulnaris lateralis<br />

-<br />

Epicodylus medial<br />

Pronator teres<br />

Flexor carpi radialis<br />

Flexor carpi ulnaris<br />

Flexor digitorum<br />

superficial<br />

Fexor digitorum<br />

profundus<br />

-<br />

Os Radius<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Pada ujung proximal terdapat facies<br />

articularis, tempat membentuk persendian dengan os<br />

31


humerus. Pada permukaan cranialnya terdapat dua<br />

tuberositas (tuberositas radialis lateral et medial).<br />

Pada ujung distal terdapat facies articularis<br />

dengan tiga sulcus, tempat membentuk persendian<br />

bersama os carpal.<br />

Perlekaan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Proc coronoideus - Brachialis<br />

Tuberositas radialis - Biceps brachii<br />

Margo medial - Pronator teres<br />

Margo lateral Ekstensor carpi radialis -<br />

Ekstremitas proximal Flexor digitorum -<br />

profundus<br />

Os Ulna<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Berada pada caudal os radius. Pada bagian<br />

proximal terdapat tuber olecranon, incisura<br />

semilunaris dan proc coroideus. Panjang ulna<br />

ruminan sama dengan radius dan ujung distalnya<br />

terdapat proc anconeus.<br />

Perlekaan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuber olecranon - Anconeus<br />

Tensor fascia antebracii<br />

Triceps brachii<br />

Ossa Carpal<br />

Jenis : Ossa Brevia<br />

Keterangan<br />

32


Terbagi atas baris proximal dan baris distal.<br />

Baris proximal (dari medial ke lateral) meliputi<br />

carpal radialis, intermedius, ulnaris dan aksesorius.<br />

Baris distal (dari medial ke lateral) meliputi carpal<br />

II/III (menyatu) dan IV.<br />

Perlekatan Musculus<br />

<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Margo proximal carpi<br />

aksesorius<br />

- Ulnaris lateralis<br />

Flexor carpi ulnaris<br />

Ossa Metacarpal<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Pada ruminan hanya berkembang os<br />

metacarpal III dan IV yang menyatu. Penyatuan<br />

kedua metacarpal membentuk sulcus pada cranial<br />

(sulcus longitudinal dorsal) dan caudal (sulcus<br />

longitudinal palmar). Ujung proximal halus,<br />

membentuk facies articularis, tempat persendian<br />

bersama os carpal. Di bawahnya terdapat tuberositas<br />

metacarpal. Ujung distal membentuk dua condylus<br />

(dengan crista sagita di tengahnya) yang dipisahkan<br />

sulcus intercondylaris.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Margo proximal - Ekstensor carpi obliqus<br />

Tuberositas metacarpal -<br />

Flexor carpi radialis<br />

Ekstenor carpi radialis<br />

33


Ossa Digiti<br />

<br />

<br />

Keterangan<br />

o Pada ruminan (hususnya sapi dan kambing)<br />

berkembang digiti III dan IV<br />

o Setiap digiti terdiri dari phalanx proximal<br />

(compedale), phalanx medial (coronale), phalanx<br />

distal (ungulare), sessamoidea proximal dan<br />

sessamoidea distal.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Proc ekstensor ungulare -<br />

Ekstensor digitorum<br />

communis<br />

Tuberkuum flexor - Flexor digitorum profundus<br />

ungulare<br />

Coronale dan ungulare - Ekstensor digitorum lateral<br />

Flexor digitorum<br />

superficial<br />

Gambar 2.5, Digiti<br />

Manus (Budras, 2003)<br />

34


Gambar 2.6 Osteologi Eks. Cranial Sapi (Budras, 2003)<br />

35


Keterangan<br />

Scapula<br />

(1) Facies Costalis<br />

(2) Facies Serrata<br />

(3) Fossa Subscapularis<br />

(4) Facies Lateral<br />

(5) Spina Scapula<br />

(5') Tuber Spina<br />

(6) Fossa Supraspinatus<br />

(7) Fossa Infraspinatus<br />

(8) Acromion<br />

(10) Margo Caudal<br />

(11) Margo Cranial<br />

(12) Incissura Scapularis<br />

(13) Margo Dorsal<br />

(14) Cartilago Scapularis<br />

(15) Angulus Caudal<br />

(16) Angulus Cranial<br />

(17) Angulus Ventral<br />

(18) Cavitas Glenoidale<br />

(19) Collum Scapula<br />

(21) Tubercullum Supraglenoidale<br />

(22) Processus Coracoideus<br />

Humerus<br />

(23) Caput Humeri<br />

(24) Collum Humeri<br />

(25) Tuberculum Major<br />

(25') Pars Cranial<br />

(25") Pars Caudal<br />

(26) Crista Tuberculum Major<br />

(26') Facies Infraspinatus<br />

(27) Linea Triceps<br />

(27') Tuberositas Teres Minor<br />

(28) Sulcus Intertubercularis<br />

(29) Tuberculum Minor<br />

(29') Pars Cranial<br />

36


(29") Pars Caudal<br />

(31) Corpus Humeri<br />

(32) Tuberositas Deltoideus<br />

(32') Tuberositas Teres Major<br />

(33) Crista Humeri<br />

(34) Sulcus Brachialis<br />

(35) Condylus Humeri<br />

(38) Epicondylus Lateral<br />

(38') Crista Supracndyloidea Lateral<br />

(39) Epicondylus Medial<br />

(40) Fossa Olecranon<br />

(41) Fossa Radialis<br />

Radius<br />

(43) Caput Radius<br />

(44) Facies Articularis<br />

(45) Collum Radii<br />

(46) Tuberositas Radialis<br />

(47) Corpus Humeri<br />

(48) Trochlea Radii<br />

(50) Proc Stylohyoideus Medial<br />

Ulna<br />

(51) Olecranon<br />

(52) Tuber Olecranon<br />

(53) Proc Anconeus<br />

(54) Incissura Throclearis<br />

(55) Proc Coronoideus Medial<br />

(56) Proc Coronoideus Lateral<br />

(57) Incissura Radialis<br />

(58) Corpus Ulna<br />

(59) Caput Ulna<br />

(61) Proc Styloideus Lateral<br />

(62') Spatium Interoseus Antebracii Proximal<br />

(62") Spatium Interoseus Antebrachii Distal<br />

Carpal<br />

(63) Os Carpal Radialis<br />

(63') Os Carpal Intermedius<br />

(64) Os Carpal Ulnaris<br />

37


(65) Os Carpal Accessorius<br />

(66) Os Carpal II dan III [Menyatu]<br />

(66) Os Carpal IV<br />

Metacarpal III and IV, V<br />

(67) Basis<br />

(67') Tuberositas Metacarpal III<br />

(68) Corpus Metacarpal<br />

(69) Caput [Capita] Metacarpal<br />

(69') Sulcus Intercondyloidea<br />

Digiti<br />

(70) Phalanx Proximal<br />

(71) Phalanx Medial<br />

(72) Basis<br />

(73) Corpus<br />

(74) Corpus<br />

(75) Tuberculum Flexoria<br />

(76) Phalanx Distal<br />

(76') Foramen Abaxial<br />

(76") Foramen Axial<br />

(76"') Sulcus Parieale<br />

(77) Facies Articularis<br />

(78) Proc Ekstensoria<br />

(79) Tuberculum Flexoria<br />

(83) Os Sessamoidea Proximal<br />

(84) Os Sessamoidea Disatal / Navicular<br />

38


Ekstremitas Caudal<br />

Terdiri atas regio cingulum membri pelvini,<br />

femoralis, cruris dan pedis.<br />

Regio cingulum membri pelvini tersusun dari os<br />

coxae (illium, ischium dan pubis)<br />

Regio femoralis tersusun dari os femur<br />

Regio cruris tersusun dari os tibia dan fibula<br />

Regio pedis tersusun dari tarsal, metatarsal dan digiti.<br />

Os Coxae<br />

Jenis : Ossa Longa (yang termodifikasi)<br />

Keterangan<br />

Os coxae bersama dengan os sacrum dan<br />

coccygea I-III membentuk os pubis. Os Coxae<br />

tersusun dari os illum, ischium dan pubis. Pertemuan<br />

ketiga os ini membentuk acetabulum (dengan facies<br />

lunata dan fossa acetabuli di dalamnya) tempat<br />

membentuk persendian bersama os femur.<br />

Os illium merupakan os terbesar di coxae,<br />

memiliki alae (permukaan melebar menyerupai<br />

sayap) dengan dua permukaan, facies gluteal dan<br />

facies sacropelvina (di dalamnya terdapat facies<br />

auricularis, tempat membentuk persendian bersama<br />

os sacrum). Ujung alae membentuk tuber coxae di<br />

lateral dan tuber sacral di medial.<br />

Os ischium membentuk lantai caudal<br />

pelvis, terdiri atas ramus dan tuber ischii. Margo<br />

cranial membentuk foramen obturatorius bersaman<br />

os pubis, margo caudal membentuk arcus<br />

39


ischiadicus, margo lateral membentuk incissura<br />

ischiadica minor dan margo medial menyatu dalam<br />

symphysis ischii.<br />

Os pubis membentuk lantai cranial pubis.<br />

Os pubis memiliki tiga margo. Margo cranial<br />

membentuk pecten dengan eminentia iliopubica di<br />

kedua sisi lateralnya. Margo caudal membentuk<br />

foramen obturatorius bersama os ischii. Margo<br />

medial menyatu dalam symphysis pubis.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuber coxae Tensor facia latae -<br />

Tuber ischii<br />

Biceps femoris -<br />

Semitendinosus<br />

Semimembranosus<br />

Facies gluteal Glutealis profundus -<br />

Corpus illium Glutealis medial -<br />

Sartorius<br />

Rectus femoris<br />

Pars cranial pubis Pectineus -<br />

Facies ventral ischium Adductor<br />

Quadratus femoris<br />

-<br />

Os Femur<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Pada sisi proximal femur terdapat caput,<br />

collum dan trochanter major. Caput berada pada sisi<br />

medial, membentuk persendial dengan coxae pada<br />

acetabulum. Pada caput terdapat fovea capitis.<br />

Permukaan (facies) cranial, medial dan<br />

lateral corpus halus dan cembung, sementara<br />

40


permukaan caudal corpus melebar dan datar. Pada<br />

bagian proximal corpus terdapat trochanter minor<br />

yang berhubungan dengan trochanter major melalui<br />

crista intertrochanterica. Pada bagian distal corpus<br />

terdapat fossa supracondyloidea yang dibagian<br />

tepinya terdapat tuberositas supracondyloidea.<br />

Distal femur terbagi atas dua bagian, pada<br />

cranial terdapat trochlea sementara pada bagian<br />

caudal terdapat dua condylus yang dipisahkan fossa<br />

intercondylaris.<br />

Perlekatan Muculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Trochanter major Vastus lateral Guteus medial<br />

Trochanter minor - Quadratus femoris<br />

Collum femur Vastus medial Gluteus profundus<br />

Facies caudal Vastus medial Addictor<br />

Facies cranial Vastus intermedius -<br />

Facies medial Vastus medial -<br />

Facies lateral Vastus lateral -<br />

Epicondylus medial - Pectineus<br />

Epicondylus lateral Popliteus -<br />

Fossa ekstensoria Ekstensor digitorum<br />

longum<br />

Ekstensor digitorum<br />

medial<br />

Peroneus tertius<br />

-<br />

Fossa supracondyloidea<br />

Tuberositas<br />

supracondyloidea<br />

Flexor digitorum -<br />

superficial<br />

Gastrocnemius -<br />

Os Patella<br />

Jenis : Ossa Sessamoidea<br />

Keterangan<br />

41


Merupakan os sessamoidea terbesar,<br />

berbentuk segitiga dengan dasar (basis) di proximal<br />

dan puncak (apex) di distal. Pada facies cranial<br />

cembung dan kasar tempat melekat musculus dan<br />

ligamen), facies caudal cekung dan halus (tempat<br />

membentuk persendian dengan os femur).<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Basis patella - Rectus femotris<br />

Facies cranio-medial - Vastus medial<br />

Vastus intermedius<br />

Facies lateral - Vastus lateral<br />

Ligamen patellar medial - Gracillis<br />

Sartorius<br />

Os Tibia<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Bagian proximal berbentuk segitiga<br />

dengan dua condylus (lateral dan medial) yang<br />

ditengahnya terdapat eminentia intercondyloidea.<br />

Pada cranial dan caudal eminentia terdapat fossa<br />

intercondyloidea. Pada bagian caudal, kedua<br />

condylus dipisahkan oleh incissura poplitea dan di<br />

cranial dipisahkan tuberositas tibialis. Pada<br />

tuberositas tibialis terdapat sulcus tuberositas<br />

tibialis. Tuberositas tibialis dan condylus lateral<br />

dipisahkan sulcus muscularis / sulcus ekstensoria.<br />

Bagian distal tibia membentuk trochlea<br />

untuk talus. Permukaan trochlea halus, membentuk<br />

42


facies articularis dengan crista dan sulcus. Pada<br />

kedua sisi distal tibia terdapat maleolus.<br />

Pada proximal corpus terdapat crista<br />

tibialis yang merupakan kelanjutan dari tuberositas<br />

tibialis. Corpus tibia berbentuk segitiga dengan tiga<br />

permukaan, facies medial, lateral dan caudal. Facies<br />

medial dan lateral halus sementara pada facies<br />

caudal kasar membentuk linea poplitea.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuberositas tibialis - Quadricep femoris<br />

Proximomedial - Poplieus<br />

facies caudal<br />

Condylus lateral Peroneus longus<br />

Ekstensor digitorum lateral<br />

Tibialis cranial<br />

Flexor digitorum profundus<br />

Os Fibula<br />

Keterangan<br />

Pada ruminansia os fibula rudimenter dan<br />

hanya berbentuk caput fibula.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Caput fibula Soleus -<br />

Os tarsal<br />

Jenis : Ossa Brevia<br />

Keterangan<br />

Pada ruminansia terdapat lima os tarsal,<br />

yaitu: tarsal tibialis (talus), tarsal fibularis<br />

43


(calcaneus), tarsal centrale/IV (menyatu), tarsal I<br />

dan tarsal II/III (menyatu) Pada seiap os tarsal<br />

terdapat facies articularis dan fossa synovial, pada<br />

os talus terdapat trochlea dan pada os calcaneus<br />

terdapat tuber calcaneus.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Tuber calcaneus - Biceps femoris<br />

Demitendinosus<br />

Semimembrinosus<br />

Gastrocnemeus<br />

Flexor digitorum superficial<br />

Soleus<br />

Proximomedial T1 - Peroneus longus<br />

Proximal TII/III dan - Tibialis cranial<br />

centrale/IV<br />

Os Metatarsal<br />

Jenis : Ossa Longa<br />

Keterangan<br />

Secara umum os metatarsal sama dengan<br />

os metacarpal (lihat metacarpal). Perbedaan<br />

metacarpal dan metatarsal terdapat pada facies<br />

caudal. Facies caudal os metacarpal datar sementara<br />

facies caudal metatarsal cembung.<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Proximal Metatarsal - Peroneus tertius<br />

44


Os Digiti<br />

<br />

<br />

Keterangan<br />

Secara umum os digiti pada ekstremitas<br />

caudal sama dengan digiti pada ekstremitas cranial<br />

(lihat digiti ekstremitas cranial)<br />

Perlekatan Musculus<br />

Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />

Coronal dan ungulare<br />

digiti III<br />

Ungulare digiti III<br />

dan IV<br />

Ungulare digiti III<br />

dan IV<br />

- Ekstensor digitorum longum<br />

caput medial<br />

- Ekstensor digitorum longum<br />

caput lateral<br />

- Flexor digitorum profundus<br />

Gambar 2.7 Os Coxae (Frandson)<br />

45


Gambar 2.8 Eks Caudal Sapi (Budras, 2003)<br />

46


Keterangan<br />

Femur<br />

(1) Caput Femur<br />

(2) Fovea Capitis<br />

(3) Collum Femur<br />

(4) Trochanter Major<br />

(4') Crista Intertrochanterica<br />

(5) Fossa Trochanterica<br />

(6) Trochanter Minor<br />

(8) Corpus Femur<br />

(12) Facies Poplitea<br />

(13) Fossa Supracondyloidea<br />

(14) Condylus Medial<br />

(16) Epicondylus Medial<br />

(17) Condylus Lateral<br />

(19) Epicondylus Lateral<br />

(20) Fossa Intercondylaris<br />

(21) Trochlea os Femur<br />

(21') Tuberculum Trochlearis<br />

Tibia<br />

(22) Facies Art. Proximal<br />

(23) Condylus Medial<br />

(24) Eminentia Intercondilaris<br />

(25) Condylus Lateral<br />

(27) Sulcus Ekstensoria<br />

(28) Corpus Tibia<br />

(28') Linea Poplitea<br />

(29) Tuberositas Tibialis<br />

(29') Margo Cranial<br />

(30) Cochlea Tibialis<br />

(31) Malleolus Medial<br />

Fibula<br />

(32) Caput Fibulla<br />

(35) Malleolus Lateral<br />

Tarsal<br />

(37) Tallus<br />

(38) Corpus Talli<br />

(39) Throclea Proximal<br />

(40) Collum<br />

(41) Caput<br />

(41') Throclea Distal<br />

(42) Calcaneus<br />

(43) Tuber Calcaneus<br />

(44) Sustentaculum Tali<br />

(45) Tarsal Central + IV<br />

(46) T II + T III, [Tampak dorsal],<br />

T I, [Tampak Plantar]<br />

Metatarsal III and IV<br />

(47) Basis<br />

(48) Corpus<br />

(49) Caput<br />

Digiti<br />

(50) Phalanx Proximal<br />

(51) Phalamx Medial<br />

(52) Basis<br />

(53) Tuberositas Flexoria<br />

(54) Corpus<br />

(55) Caput<br />

(56) Phalanx Distal<br />

(58) Processus Ekstensoria<br />

Sesamoid<br />

(66) Sessamoidea Proximal<br />

(67) Sessamoidea Distal<br />

(69) Patella<br />

(69') Basis<br />

(69'') Apex<br />

(69''') Proc Cartilagoneus<br />

(69'''') Fibro kartilago<br />

parapatelaris medial<br />

(69''''') Facies Articularis<br />

(70) Os Sessamoidea Metatarsal<br />

47


SYNDESMOLOGY<br />

Syndesmologi, atau juga biasa disebut arthrology<br />

merupakan cabang ilmu anatomi yang mempelajari<br />

tentang peyatuan atau pertemuan dua atau lebih tulang<br />

(persendian). Jenis persendian secara garis besar dibagi ke<br />

dalam synarthrosis, diarthrosis dan amphiarthrosis.<br />

Synarthrosis<br />

Karakteristik<br />

o Tidak dapat digerakkan<br />

o Disatukan oleh jaringan ikat fibrosa, cartilago<br />

atau keduanya<br />

o Tidak memiliki cavum sendi<br />

Klasifikasi<br />

o Sutura<br />

Diikat oleh jaringan ikat fibrosa. Sutura dibagi ke<br />

dalam :<br />

Sutura serata<br />

Bentuk sutura menyerupai mata gergaji.<br />

Contoh : persendian antara os frontal<br />

Sutura squamosa<br />

Bentuk sutura menyerupai sisik ikan.<br />

Contoh : persendian antara os parietal dan<br />

temporal<br />

Sutura hormonia<br />

Bentuk sutura halus dan rata<br />

Contoh : persendian antara os nasal<br />

48


o Syndesmosis<br />

Diikat oleh jaringan ikat fibrosa, elastin atau<br />

keduanya.<br />

Contoh : persendian antara os metacarpal<br />

o Syncondrosis<br />

Diikat oleh jaringan ikat hyalin, cartilago atau<br />

keduanya<br />

Contoh : persendian antara occipitale dan<br />

sphenoidale<br />

o Symphisis<br />

Persendian pada median, membagi kanan dan kiri<br />

secara simetris.<br />

Contoh : persendian antara pelvis kanan dan kiri<br />

o Gomphosis<br />

Persendian antara gigi dan os yang ditempatinya.<br />

Diarthrosis<br />

<br />

<br />

Karakteristik<br />

o Dapat digerakkan<br />

o Memiliki cavum sendi<br />

o Diikat oleh ligamen<br />

Struktur<br />

o Cavum Articularis<br />

Rongga berisi cairan synovial yang<br />

menutupi ujung dua atau lebih tulang. Cairan<br />

synovial tersusun atas mucin, albumin, alkali<br />

dengan fungsi utama sebagai pelumas sendi.<br />

49


o Capsula Articularis<br />

Dinding cavum articularis, tersusun dari<br />

jaringan fibrosa dan menutupi seluruh komponen<br />

sendi. Di sisi lateral merupakan membran fibrosa<br />

dan di sisi medial berupa membran synovial.<br />

o Facies Articularis<br />

Permukaan tulang yang saling bertemu<br />

pada persendian. Facies articularis secara umum<br />

halus dan licin dengan bentukan dapat berupa<br />

condylus, caput, fovea, throclea hingga facia.<br />

o Cartilago Articularis<br />

Pelapis pada ujung tulang yang saling<br />

bertemu, tersusun atas jaringan ikat kartilago dan<br />

hyalin.<br />

o Ligamen<br />

Pita yang tersudut dari jaringan ikat fibrosa<br />

atau elastin yang menghubungkan dua sisi tulang.<br />

Ligamen dapat berapa intracapsular atau pun<br />

ekstracapsular. Contoh dari ligamen<br />

ekstracapsular adalah ligamentum nuchae.<br />

o Meniscus dan Discus<br />

Tersusun dari jaringan ikat fibrosa dan<br />

kartilago dan berada diantara dua tulang. Fungsi<br />

meniskus dan discus lebih kepada memberi<br />

bantalan saat tulang bergerak.<br />

o Cartilago Marginalis<br />

Tersusun oleh jaringan ikat kartilago dan<br />

fibrosa yang mengelilingi cavitas. Fungsi utama<br />

kartilago marginalis adalah memperluas cavitas<br />

sehingga sendi memiliki gerakan yang lebih luas.<br />

50


1. Klasifikasi<br />

o Arthrodia<br />

Disusun dari dua permukaan datar, gerakan<br />

terbatas pada pergeseran antar tulang.<br />

Contoh : persendian antar carpal<br />

o Ginglymus<br />

Disusun dari fovea dan dua condylus, pergerakan<br />

terbatas ke dalam dua arah.<br />

Contoh : persendian antara os occipitale dan atlas<br />

o Trochoid<br />

Disusun dari dua os dimana satu berperan sebagai<br />

poros dan yang lain berperan sebagai rotator.<br />

Pergerakan dibatasi pada rotasi rotator.<br />

Contoh : persendian antara os atlas dan axis<br />

o Enarthrosis<br />

Disusun oleh fovea dan condylus, pergerakan<br />

luas.<br />

Contoh : persendian antara os scapula dan<br />

humerus<br />

Amphiarthrosis<br />

2. Karakteristik<br />

o Gabungan dari synarthrosis dan diarthrosis<br />

o Diikat oleh jaringan ikat dan ligamen<br />

o Gerakan bervariasi, terantung permukaan yg<br />

membentuk<br />

o Contoh : persendian antara corpus vertebrae<br />

51


Synsarcosis<br />

3. Karakteristik<br />

o Diikat oleh musculus<br />

o Khusus untuk persendian antara scapula dan<br />

dinding thorax<br />

Persendian pada Ossa Axialis<br />

Nama Pembentuk Klasifikasi<br />

Symphisis mandibula Rami mandibula Synarthrosis<br />

Temporo-mandibula - Mandibula<br />

Diarthroses<br />

- temporal<br />

Semua sutura pada cranio<br />

Synarthrosis<br />

facialis<br />

Atlanto-occipitale - Atlas<br />

Diarthroses<br />

- Occipitale<br />

Atlanto- axiale<br />

- Atlas<br />

Diarthroses<br />

- Axis<br />

Corpus vertebrae Corpus vertebrae Amphiarthrosis<br />

Arcuata Proc articularis vertebrae Diarthrosis<br />

Costo-tranversarius - Tuberculum costae Diarthrosis<br />

- Vertebrae<br />

Capituli Costae<br />

- Caput costae<br />

Diarthrosis<br />

- Vertebrae<br />

Costo-vertebrae<br />

- Art costotranversarius Diarthroses<br />

- Art capituli costae<br />

Costo-condrale<br />

- Costae<br />

Synarthrosis<br />

- Cartilago costae<br />

Costo-sternale<br />

- Cartilago asternale Diarthroses<br />

- Cartilago sternale<br />

Sterno-costalis<br />

- Costae<br />

Diarthrosis<br />

- Sternum<br />

Sacro-illiaca<br />

- Sacrum<br />

Diarthrosis<br />

- Illium<br />

Sacro caudale<br />

- VS<br />

- VCy<br />

Amphiarthrosis<br />

52


Persendian pada Ossa Apendikuaris<br />

Nama Pembentuk Klasifikasi<br />

Scapulo-humeri - Scapula<br />

- Humerus<br />

Diarthrosis<br />

> Enarthrosis<br />

Humero-radialis - Humerus<br />

- Radialis<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Humero-ulnaris - Humerus<br />

- Ulna<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Humero-antebrachii - Art Humero-radialis<br />

- Art Humero-ulnaris<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Radio-carpalis<br />

- Radialis<br />

- Carpal<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Ulno-carpalis<br />

- Ulna<br />

- Carpal<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Antebracio-carpalis - Art Radio-carpalis<br />

- Art Ulno-carpalis<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Intercarpalis Ossa carpal Diarthrosis<br />

> Arthrodia<br />

Carpo-metacarpo - Carpal<br />

- Metacarpal<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Carpi<br />

- Art Antebraciocarpalis<br />

- Art Intercarpalis<br />

- Art Carpometacarpo<br />

Intermetacarpal Metacarpal Synarthrosis<br />

> Syndesmosis<br />

Metacarpo-phalangea - Metacarpal<br />

- Phalanx<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Interphalangea proximal<br />

manus / pedis<br />

- Compedale<br />

- Coronale<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Interphalangea distal<br />

manus / pedis<br />

- Coronale<br />

- Ungulare<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Symphisis ischii Os Ischium Synarthrosis<br />

> Symphisis<br />

Symphisis pubis Os Pubis Synarthrosis<br />

> Symphisis<br />

Symphisis pelvis - Symphisis ischii<br />

- Symphisis pubis<br />

Synarthrosis<br />

> Symphisis<br />

Coxae<br />

- Coxae<br />

- Femur<br />

Diarthrosis<br />

> Enarthrosis<br />

Femuro-patelaris - Femur<br />

- Patella<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

53


Femuro-tibialis - Femur<br />

- Tibia<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Genu<br />

- Art Femuro-patelaris<br />

- Art Femuro-tibialis<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Tibio-fibularis<br />

-Tibia<br />

- Fibula<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Tibio-tarsalis<br />

- Tibia<br />

- Tarsal<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Intertarsalis Ossa Tarsal Diarthrosis<br />

> Arthrodia<br />

Tarso-metatarsal - Tarsal<br />

- Metatarsal<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

Tarsi<br />

- Art tibio-tarsalis<br />

- Art Intertarsalis<br />

- Art Tarso-metatarso<br />

Intermetatarsal Ossa Metatarsal Synarthrosis<br />

> Syndesmosis<br />

Metatarso-phalangea - Metatarsal<br />

- Phalanx<br />

Diarthrosis<br />

> Gynglymus<br />

54


Gambar 3.1, Articulatio Pada Ekstremitas Cranial<br />

(Budras, 2003)<br />

55


Keterangan<br />

(1) M Supraspinatus<br />

(2) M Infraspinatus<br />

(3) M Deltoideus<br />

(4) M Biceps Brachii<br />

(5) M Triceps Brachii<br />

(5’) Caput Longum<br />

(5’’) Caput Lateral<br />

(5’’’) Caput Medial<br />

(6) M Brachialis<br />

(7) M Ext Carpi Radialis<br />

(8) M Ext Carpi Comunis<br />

(9) M Ext Digiti Lateral<br />

(10) M Ulnaris Lateralis<br />

(11) M Flex Digiti Profundus<br />

(12) M Coracobrachialis<br />

(13) M Subscapularis<br />

(14) M Pronator Teres<br />

(15) M Ext Carpi Obliqus<br />

(16) M Flex Carpi Ulnaris<br />

(17) M Flex Carpi Radialis<br />

(18) M Flex Digiti Superficial<br />

(18’) Pars Superficial<br />

(18’’) Pars Profundus<br />

(19) M Interoseus IV<br />

(A) Ligamentum Abaxial Collateralis<br />

(B) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Collateralis<br />

(C) Ligamentum Palmaris Abaxial<br />

(D) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Distal<br />

(E) Ligamentum Angularis Palmar<br />

(F) Ligamentum Digitalis Proximal<br />

(G) Ligamentum Digitalis Distal<br />

(H) Ligamentum Interdigitalis Distal, Pars Superficial<br />

56


Gambar 3.2, Articulatio Pada Ekstremitas Caudal<br />

(Budras, 2003)<br />

57


Keterangan<br />

(A) Ligamenum Colateralis Medial<br />

(B) Ligamentum Colateralis Lateral<br />

(C) Ligamentum Patellaris Medial<br />

(D) Ligamentum Patellaris Medial<br />

(E) Ligamentum Patellaris Lateral<br />

(F) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Lateral<br />

(G) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial<br />

(H) Liamentum Meniscofemoral<br />

(I) Ligamentum Cruciate Caudal<br />

(J) Ligamentum Cruciate Cranial<br />

(K) Ligamentum Tibialis Cranial Meniscus Lateral<br />

(L) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial<br />

(M) Ligamentum Tarsalis Colateral Longus Lateral<br />

(M’) Ligamentum Tarsalis Colateral Brevis lateral<br />

(N) Ligamentum Plantaris Longus<br />

(O) Ligamentum Tarsalis Colateralis Longus Medial<br />

(O’) Ligamentum Tarsalis Colateralis Brevis Medial<br />

(P) Ligamentum Tarsalis Dorsal<br />

(1) M Peroneus Tertius<br />

(2) M Ekstensor Digiti Longus<br />

(3) M Tibialis Cranial<br />

(4) M Poplitea<br />

(5) M Peroneus Longus<br />

(6) M Ekstensor Digiti Lateral<br />

(7) M Flexor Digiti lateral<br />

(8) M Tibialis Caudal<br />

(9) M Flexor Digiti Medial<br />

(10) Tendo M Biceps Femoris<br />

(11) M Gastrocnemeus<br />

(12) M Flexor Digiti Superficial<br />

(13) Tendo M Semitendinosus<br />

(14) M Ekstensor Digitorum Brevis<br />

(15) M Interoseus III dan IV<br />

(16) Retinaculum Ekkstensoria<br />

(17) Retinaculum Flexoria<br />

58


MYOLOGY<br />

Myology adalah cabang ilmu anatomi yang<br />

mempelajari tentang musculus (otot). Musculus<br />

merupakan berfungsi sebagai alat gerakaktif dan yang<br />

harus diketahui dari musculus adalah nama, bentuk, posisi,<br />

tempat melekat, fungsi, struktur, vaskularisasi dan<br />

inervasi.<br />

Bentuk dari muculus berpengaruh terhadap<br />

sifatnya. Musculus yang berbentuk memanjang memiliki<br />

fleksibilitas yang lebih baik dibandingkan musculus yang<br />

pendek dan tebal. Sementara, muculus yang pendek dan<br />

tebal lebih kuat dan kaku.<br />

Untuk mempermudah mempelajari musculus,<br />

penamaan musculus selalu dikaitkan dengan bentuk,<br />

ukuran, jumlah caput, posisi, perlekatan atau fungsi.<br />

Contoh:<br />

Berdasarkan Bentuknya<br />

Trapezius : berbentuk trapesium<br />

Deltoideus : berbentuk segitiga<br />

Berdasarkan Ukurannya<br />

Major : Besar<br />

Longissimus : Paling / Sangat panjang<br />

Berdasarkan Jumlah Caput<br />

Biceps : Memiliki dua caput<br />

Triceps : Memiliki tiga caput<br />

59


Berdasarkan Posisinya<br />

Supraspinatus : Di atas spina<br />

Brachii : Di regio brachii / lengan atas<br />

Berdasarkan Perlekatannya<br />

Brachiocephalicus : Dari brachii / lengan atas<br />

sampai cephalic / kepala<br />

Coracobrachialis : Dari coracoid sampai<br />

brachii<br />

Berdasarkan Fungsinya<br />

Ekstensor : Memperbesar sudut<br />

Flexor : Memperkecil sudut<br />

Contoh Penamaan<br />

• Ekstensor digitorum longum<br />

Memiliki bentuk panjang dan berfungsi sebagai<br />

ekstensor digiti<br />

• Quadriceps femoris<br />

Memiliki empat caput dan berada pada regio<br />

femoralis<br />

• Ekstensor carpi obliques<br />

Berfungsi sebagai ekstensor carpi dan berbentuk<br />

oblique / menyilang<br />

60


Musculus pada Ekstremitas Cranial<br />

Pengikat Eks. Cranial dan Thorax<br />

• M Trapezius<br />

Origo : Dorsal funiculus nuchae dan ligamentum<br />

supraspinosus VC1 hingga VT12<br />

Insertio : Spina scapula<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Thorachalis dan N Aksessorius<br />

Fungsi<br />

- Menarik scapula ke caudo-dorsal<br />

- Fiksasi os scapula<br />

- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Abductor Art. Scapulo-humeri<br />

• M Omo-transversarius<br />

Origo : Acromion, Facia brachialis<br />

Insertio : Alae atlantis<br />

Inervasi : Cabang medial N Cervicalis<br />

Fungsi<br />

- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Flexor leher<br />

• M Rhomboideus<br />

Origo : Dorsomedian funiculus nuchae dan ligamentum<br />

supraspinosus VC2 hingga VT8<br />

Insertio : Facies medial cartilago scapula<br />

Inervasi : N cervicalis 6-7 dan percabangan dorsal N<br />

thoracalis<br />

Fungsi<br />

- Fiksasi os scapula<br />

- Ekstensor leher<br />

- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />

61


• M Seratus ventralis<br />

o Pars cervicis<br />

Origo : Proc. Transversus VC(3)4 – VC7<br />

Insertio : Facies serrata os scapula<br />

Inervasi : Cabang medial N Cervicalis<br />

Fungsi<br />

- Menarik scapula ke arah cranial<br />

- Menegakkan leher<br />

o Pars thoracis<br />

Origo : Costae 1 hingga 7,8 atau 9<br />

Insertio : Facies serrata caudal dan fossa<br />

subscapularis<br />

Inervasi : N Thoracalis<br />

Fungsi<br />

- Membantu inspirasi<br />

- Menarik os scapula ke arah caudal<br />

• M Lattisimus dorsi<br />

Origo : Fascia toraco-lumbar<br />

Insertio : Tuberositas teres major<br />

Inervasi : N Thoracodorsalis<br />

Fungsi<br />

- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Flexor bahu<br />

- Protractor leher<br />

• M Brachiocephalicus<br />

Origo : Funiculus nuchae, os occipitale dan proc<br />

mastoideus os temporal.<br />

Insertio : Crista humeri<br />

Inervasi : Cabang N Cervicalis<br />

Fungsi<br />

- Mengangkat ekstremitas ke cranial<br />

- Flexor leher ke lateral<br />

62


• M Pectoralis<br />

o Superficial / descenden<br />

Origo : Manubrium sterni<br />

Insertio : Crista humeri<br />

Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />

Fungsi<br />

- Adductor Art. Scapulo-humeri<br />

- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />

o<br />

o<br />

Tranversus<br />

Origo : Cartilago costae 1-6<br />

Insertio : Fascies antebracii, humerus<br />

Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />

Fungsi<br />

- Adductor Art. Scapulo-humeri<br />

- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />

Profundus / ascendens<br />

Origo : Sternum<br />

Insertio : Tuberculum minor<br />

Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />

Fungsi<br />

- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />

- Fiksasi os scapula<br />

63


Gambar 4.1, Ekstremitas Cranial Sapi (Franson)<br />

Penyusun Bahu Lateral<br />

• M Supraspinatus<br />

Origo : Fossa supraspinatus<br />

Insertio : Tuberculum major et minor os humeri<br />

Inervasi : N Suprascapularis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor dan fixsasi bahu<br />

64


• M Infraspinatus<br />

Origo : Fossa infraspinatus, spina scapula<br />

Insertio : Tuberculum major os humerus<br />

Inervasi : N Suprascapularis<br />

Fungsi<br />

- Abductor dan rotator lateral lengan atas<br />

• M Deltoideus<br />

o Pars scapular<br />

Origo : Margo caudal scapula dan aponeurosa<br />

dari spina scapula<br />

Insertio : Tuberositas deltoideus<br />

Inervasi : N Axillaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor Art Scapulo-humeri<br />

o Pars acromial<br />

Origo : Acromion<br />

Insertio : Tuberositas deltoideus<br />

Inervasi : N Axillaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor Art Scapulo-humeri<br />

• M Teres minor<br />

Origo : Margo caual scapula<br />

Insertio : Proximal tuberositas deltoideus<br />

Inervasi : N Axillaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor Art Scapulo-humeri<br />

Penyusun Bahu Medial<br />

• M Subscapularis<br />

Origo : Fossa subscapularis<br />

Insertio : Tuberculum minor os humerus<br />

Inervasi : N Subscapularis dan N Axillaris<br />

Fungsi<br />

- Adductor ekstremitas cranial<br />

- Flexor bahu<br />

65


• M Teres Major<br />

Origo : Margo caudal scapula<br />

Insertio : Tuberositas teres major<br />

Inervasi : N Axillaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor bahu<br />

• M Coraco-brachialis<br />

Origo : Proc coracoideus os scapula<br />

Insertio : Tuberculum minor os humerus<br />

Inervasi : N Musculocutaneus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor bahu<br />

- Adductor dan supinator lengan atas<br />

Penyusun Lengan Atas<br />

• M Biceps brachii<br />

Origo : Tuberculum supraglenoidale<br />

Insertio : Tuberositas radialis<br />

Inervasi : N Musculocutaneus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor bahu<br />

- Flexor siku<br />

• M Brachialis<br />

Origo : Facies caudal os humerus<br />

Insertio : Proc coronoideus os radius<br />

Inervasi : N Musculocutaneus dan N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor siku<br />

66


Gambar 4.2, Penyusun Bahu Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />

• M Tensor fascia antebrachii<br />

Origo : Margo caudal os scapula<br />

Insertio : Olecranon dan facies medial antebrachii<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor siku<br />

67


• M Triceps brachii<br />

o Caput longum<br />

Origo : Margo caudal os scapula<br />

Insertio : Olecranon<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor siku<br />

- Flexor bahu<br />

o Caput medial<br />

Origo : Facies medial os humerus<br />

Insertio : Olecranon<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor siku<br />

o Caput lateral<br />

Origo : Facies lateral os humerus<br />

Insertio : Olecranon<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor siku<br />

• M Anconeus<br />

Origo : Fossa Olecranon<br />

Insertio : Olecranon<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor siku<br />

Penyusun Lengan Bawah<br />

• M Ekstensor carpi radialis<br />

Origo : Crista supracondyloidea lateral dan fossa radialis<br />

os humerus<br />

Insertio : Tuberositas metacarpal III<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor carpal<br />

68


Medial<br />

Lateral<br />

Gambar 4.1, Penyusun Antebracii dan Manus Sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan :<br />

(1) M Deltoideus<br />

(2) M Bicepsbrachii<br />

(3) M Pronator Teres<br />

(4) M Flexor Carpi Radialis<br />

(5) M Flexor Carpi Unlaris<br />

(6) M Flexor Digiti Profundus<br />

(7) M Ekstensor Carpi Radialis<br />

(8) M Flexor Digiti Superficial<br />

Pars Superficial<br />

(9) M Flexor Digiti Superficial<br />

Pars Profundus<br />

(10) M Ulnaris Lateralis<br />

(11) M Carpi Obliqus<br />

(12) M Flexor Carpi Radialis<br />

69


(13) M Ekstensor digit Comunis<br />

(14) M Flexor Carpi Ulnaris<br />

(15) M Ekstensor Digiti Lateral<br />

(a) v Cubiti Mediana<br />

(b) a/v Collateralis Ulnaris<br />

(c) v Cubiti Mediana<br />

(d) v Cephalica<br />

(e) n Cutaneus Antebracii Cran.<br />

(f) a Antebracii Supf.Cranial<br />

(g) a/v Antebracii Profundus<br />

(h) n Cutaneus Antebracii Med.<br />

(i) n Radialis Superficial<br />

(j) a/v Mediana<br />

(k) M Pronator Teres<br />

(16) Retinaculum Ekstensoria<br />

(17) M Ekstensor Abaxial,<br />

M Interoseus III dan IV<br />

(l) n Radialis Superficial<br />

(m,n) n Cutaneus Antebracii<br />

Lat.<br />

(o) v Cephalica<br />

(p) a/v Radialis<br />

(q) a/v Carpalis Dorsal<br />

Interoseus Cranial<br />

(r,t) n Ulnaris Dorsal<br />

(s) n Ulnaris Palmar<br />

(u) Retinaculum Flexoria<br />

(v) v Cephalica Aksesorius<br />

• M Ekstensor carpi obliques / Adductor policis longus<br />

Origo : Cranio-lateral os radius<br />

Insertio : Metacarpale III<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor carpal<br />

• M Ekstensor digiti comunis<br />

o Caput medial<br />

Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />

Insertio : Coronale dan Ungular digiti III<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor carpal dan digiti<br />

o<br />

Caput lateral<br />

Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />

Insertio : Ungular digiti IV<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor carpal dan digiti<br />

70


• M Ekstensor digiti lateral / digiti IV propius<br />

Origo : Proximal radius ulna<br />

Insertio : Coronale dan ungulare digiti IV<br />

Inervasi : N Radialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor carpal dan digiti<br />

• M Ekstensor carpi ulnaris/ Ulnaris lateralis<br />

Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />

Insertio : Carpal accessorius<br />

Inervasi : N Redialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor carpal<br />

• M Pronator teres<br />

Origo : Epicondylus medial os humerus<br />

Insertio : Craniomedial os radius<br />

Inervasi :N Mediana<br />

Fungsi<br />

- Pronator lengan bawah dan manus<br />

• M Flexor carpi radialis<br />

Origo : Epicondylus medial os humerus<br />

Insertio : Proximopalmar metacarpal III<br />

Inervasi : N Mediana<br />

Fungsi<br />

- Flexor carpal<br />

• M Flexor carpi ulnaris<br />

o Caput Humeral<br />

Origo : Epicondylus medial os humerus<br />

Insertio : Carpal accessorius<br />

Inervasi : N Ulnaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor carpal<br />

71


o<br />

Caput Ulnar<br />

Origo : Medial olecranon<br />

Insertio : Carpal accessorius<br />

Inervasi : N Ulnaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor carpal<br />

• M Flexor digitorum superficial<br />

Origo : Epicondylus medial os humerus<br />

Insertio : Coronale<br />

Inervasi : N Ulnaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor carpal dan digiti<br />

• M Flexor digitorum profundus<br />

o Caput humeral<br />

Origo : Epiconsylus medial os humerus<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Ulnaris dan N Mediana<br />

Fungsi<br />

- Flexor Carpal dan digiti<br />

o<br />

o<br />

Caput Ulnar<br />

Origo : Olecranon<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Ulnaris<br />

Fungsi<br />

- Flexor Carpal dan digiti<br />

Caput Radial<br />

Origo : Caudomedial os Radius<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Mediana<br />

Fungsi<br />

- Flexor Carpal dan digiti<br />

72


Musculus pada Ekstremitas Caudal<br />

Pembentuk Panggul dan Paha<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M Tensor fascia latae<br />

Origo : Tuber coxae<br />

Insertio : Facia latae pada patella dan tibia<br />

Inervasi : N Glutealis lateral<br />

Fungsi<br />

- Flexor paha<br />

- Ekstensor lutut<br />

M Gluteus superficial<br />

Origo : Tuber coxae<br />

Insertio : Pars cranial ciceps femoris dan facia latae<br />

Inervasi : N Glutealis cranial<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor paha<br />

- Retractor kaki belakang<br />

M Gluteus medius<br />

Origo : Facies gluteal os illium<br />

Insertio : Trochanter major<br />

Inervasi : N Glutealis cranial<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor paha<br />

- Abductor kaki belakang<br />

M Gluteus accessorius<br />

Origo : Facies gluteal os illium<br />

Insertio : Cranio-lateral femur<br />

Inervasi : N Glutealis cranial<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor paha<br />

- Abductor kaki belakang<br />

73


M Gluteus produndus<br />

Origo : Spina ischiadica, corpus iscium, ligamentum<br />

sacroilliaca<br />

Insertio : Cranio-lateral femur<br />

Inervasi : N Glutealis cranial<br />

Fungsi<br />

- Abductor kaki belakang<br />

M Bicheps femoris / Gluteobiceps<br />

Origo : Crista sacralis mediana, ligamentum sacroilliaca<br />

dan tuber ischiadica.<br />

Insertio : Patella, margo cranial tibia dan tendo calcaneus<br />

Inervasi : N Glutealis caudal dan N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor panggul dan lutut<br />

- Abductor kaki belakang<br />

M Semitendinosus<br />

Origo : Tuber ischiadicum<br />

Insertio : Margo cranial tibia, tendo calcaneus<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor panggul dan lutut.<br />

- Adductor dan retractor pedis<br />

M Semimembranosus<br />

Origo : Tuber ischiadica<br />

Insertio : Condylus medial os femur<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor paha<br />

- Retractor, adductor dan pronator kaki belakang<br />

74


M Gamellus<br />

Origo : Incissura ischiadica minor<br />

Insertio : Fossa trochanterica os femur<br />

Inervasi : Cabang musculris dari N Ischiadica<br />

Fungsi<br />

- Rotator paha ke arah lateral<br />

M Sartorius<br />

Origo : Facia illiaca cranial, tendo psoas minor dan<br />

eminentia illiopubicum<br />

Insertio : Facia cruris<br />

Inervasi : N Saphena<br />

Fungsi<br />

- Flexor paha<br />

- Protractor dan adductor kaki belakang<br />

- Ekstensor lutut<br />

M Gracillis<br />

Origo : Tenso prepubica dari symphysis pelvis<br />

Insertio : Facia cruris<br />

Inervasi : N Obtoratorius dan N Saphena<br />

Fungsi<br />

- Adductor lutut<br />

M Pectineus<br />

Origo : Eminentia illiopubicum, tuberculum psoas minor<br />

Insertio : Caudomedial femur<br />

Inervasi : N Obturatorius, N Saphena<br />

Fungsi<br />

- Adductor kaki belakang<br />

- Flexor paha<br />

M Adductor<br />

Origo : Tendo prepubicum<br />

Insertio : Facies os femur<br />

Inervasi : N Obturatorius<br />

Fungsi<br />

- Adductor dan retractor kaki beakang<br />

75


M Quadratus femoris<br />

Origo : Facies ventral os ischium<br />

Insertio : Facies lateral corpus femur<br />

Inervasi : Cabang muscularis N Ischiadica<br />

Fungsi<br />

- Ekstensordan supinator paha<br />

M Obturatorius eksterna<br />

Origo : Facies lateral dan medial os ischii di sekitar<br />

firamen obturatorius<br />

Insertio : Fossa trochanterica os femur<br />

Inervasi : N Obturatorius<br />

Fungsi<br />

- Supinator kaki belakang<br />

- Adductor paha<br />

M Quadriceps femoris<br />

- M Rectus femoris<br />

Origo : Os illium<br />

Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />

tibialis<br />

Inervasi : N Femoralis<br />

Fungsi<br />

- Flexor paha<br />

- Ekstensor lutut<br />

- M Vastus lateralis<br />

Origo : Proximomedial os femur<br />

Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />

tibialis<br />

Inervasi : N Femoralis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor lutut<br />

- M Vastus medialis<br />

Origo : Proximomedial os femur<br />

Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />

tibialis<br />

76


Inervasi : N Femoralis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor lutut<br />

- M Vastus intermedius<br />

Origo : Proximomedial os femur<br />

Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />

tibialis<br />

Inervasi : N Femoralis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor lutut<br />

Penyusun Betis dan Digiti<br />

<br />

<br />

M Ekstensor digitorum longum<br />

- Caput medial / Ekstensor digiti III propius<br />

Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />

Insertio : Coronale dan Ungulare digiti III<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor digiti<br />

- Flexor tarsal<br />

- Caput lateral / Ekstensor digiti III et IV<br />

Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />

Insertio : Ungulare digiti III dan IV<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor digiti<br />

- Flexor tarsal<br />

M Peroneus tertius<br />

Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />

Insertio : Proximal Mt III dan IV serta TII dan III<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Flexor tarsal<br />

77


M Ekstensor digitorum brevis<br />

Origo : Facies dorsal os tarsal<br />

Insertio : Tendo ekstensor digitorum longum<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor digiti<br />

M Ekstensor digitorum lateral / ekstensor digiti IV propius<br />

Origo : Condylus tibialis lateral<br />

Insertio : Coronale dan ungulare digiti IV<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor digiti IV<br />

- Flexor tarsal<br />

M Peroneus longus<br />

Origo : Condylus tibialis lateral dan caput fibula<br />

(rudiment)<br />

Insertio : Tendo ekstensor digitorum lateral dan facies<br />

plantar tarsal I<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Flexor tarsal<br />

- Ekstensor digiti<br />

M Tibialis cranial<br />

Origo : Margo cranial dan facies proximolateral os tibia<br />

dan caput fibula (rudiment)<br />

Insertio : Tarsal I dan proximo-medial Metatarsal III dan<br />

IV<br />

Inervasi : N Peroneus profundus<br />

Fungsi<br />

- Flexor tarsal<br />

78


M Gastrocnemius<br />

Origo : Fossa supracondyloidea<br />

Insertio : Tendo calcaneus<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor tarsal<br />

- Flexor lutut<br />

M Ekstensor digitorum superficial<br />

Origo : Fossa supracondyloidea os femur<br />

Insertio : Coronale<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor digiti dan lutut<br />

- Ekstensor tarsal<br />

M Soleus<br />

Origo : Proximal corpus fibula (rudiment)<br />

Insertio : Tendo calcaneus<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Ekstensor tarsal<br />

M Flexor digitorum profundus<br />

- Caput lateral<br />

Origo : Condylus lateral dan facies caudal os<br />

tibia<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor digiti<br />

- Caput tibial<br />

Origo : Facies caudal os tibia<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor digiti<br />

79


- Caput medial<br />

Origo : Facies caudal os tibia<br />

Insertio : Ungulare<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor digiti<br />

<br />

M Popliteus<br />

Origo : Condylus lateral femur<br />

Insertio : Proximo-medial facies caudal os tibia<br />

Inervasi : N Tibialis<br />

Fungsi<br />

- Flexor lutut<br />

80


Gambar 4.2, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />

81


Gambar 4.3, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />

82


Musculus pada Axial<br />

Penyusun Wajah<br />

M. Cervicoauricularis superfisial<br />

Origo : Ligamentum nuchae<br />

Insertio : Dorso-lateral auricula<br />

Inervasi : N auricula caudal, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Mengangkat telinga<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M. Cervicoauricularis medis dan profundus<br />

Origo : Ligamentum nuchae dan facia cervicalis<br />

Insertio : Dorso-lateral dan dorsal auricula<br />

Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Menarik auricula ke arah lateral<br />

M. Cervicoscutularis<br />

Origo : Ligamentum nuchae dan os parietale<br />

Insertio : Cartilago scutularis<br />

Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Mengangkat auricula dan kartilago scutularis<br />

M. Interscutularis<br />

Origo : Processus cornualis dan linea temporalis<br />

Insertio : Cartilago scutularis<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />

M. Frontoscutularis<br />

Origo : Line temporalis dan proc. zygomaticus os frontal<br />

Insertio : kartilago scutularis<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />

M. Zygomaticoscutularis<br />

Origo : Arcus zygomaticus<br />

Insertio : Kartilago scutularis<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />

83


M. Scutuloauricularis superfisial et profundus<br />

Origo : Kartilago scutularis<br />

Insertio : Auricula<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Levator dan Protactor auricula<br />

M. Zygomaticoauricularis<br />

Origo : Arcus zygomaticus<br />

Insertio : Auricula<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Menarik auricula ke arah rostral<br />

M. Parotidoauricularis<br />

Origo : Facia parotidea<br />

Insertio : Auricula<br />

Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Depresor dan retractor auricula<br />

M. Styloauricularis<br />

Origo : Kartilago pada meatus acusticus<br />

Insertio : Auricula<br />

Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Menggerakkan musculus pada meatus acusticus<br />

Musculus Sekitar Mulut<br />

<br />

<br />

M. Orbicularis oris<br />

Origo : Sekeliling oris<br />

Insertio : Sekeliling oris<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Menutup bibir<br />

M. Bucinator<br />

Origo : Mandibula<br />

Insertio : Sudut mulut<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Menekan pipi dan geraham<br />

84


M. Zygomaticus<br />

Origo : Facia parotidomasseterica<br />

Insertio : Orbicularis oris<br />

Inervasi : N auriculopalpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Retractor bibir<br />

<br />

M. Caninus<br />

Origo<br />

Insertio<br />

Inervasi<br />

Fungsi<br />

: Tuber facialis<br />

: Lateral nostril<br />

: N Facialis<br />

: Dilatasi nostril dan mengangkat bibir<br />

<br />

<br />

<br />

M. Levator Labii Supeior<br />

Origo : Tuber facialis<br />

Insertio : Planum nasolabialis dan Nostril<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Levator bibir atas dan retraktor planum labialis<br />

M. Depresor Labii Superior<br />

Origo : Tuber facialis<br />

Insertio : Bibir atas dan planum labialis<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Depresor bibir atas dan planum labialis<br />

M. Depresor Labii Inferior<br />

Origo : Mandibula<br />

Insertio : Bibir bawah<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Depresor dan retraktor bibir bawah<br />

Musculus Sekitar Mata dan Hidung<br />

<br />

M. Orbicularis oculi<br />

Origo : Mengelilingi mata<br />

Insertio : Mengelilingi mata<br />

Inervasi : N auriculo palbeprae, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Menutup fisura palpeprae<br />

85


M. Levator nasolabialis<br />

Origo : Os Frontal<br />

Insertio : Os incisiva, kartilago nasalis, diantara nostril dan<br />

bibir atas<br />

Inervasi : N Auriculopalpebral, cabang dari N Facialis<br />

Fungsi : Levator bibir atas, diktator nostril<br />

<br />

M. Malaris<br />

Origo<br />

Insertio<br />

Inervasi<br />

Fungsi<br />

: Os lacrimal dan fasies parotidomasseterica<br />

: Pipi dan orbicularis oculi (sudut)<br />

: N Facialis<br />

: Levator pipi<br />

<br />

M. Frontalis<br />

Origo : Proximal processus cornualis dan protuberantia<br />

intercornualis<br />

Insertio : Kelopak mata bagian atas dan regio frontal<br />

Inervasi : N Auriculopalpebral, cabang N Facialis<br />

Fungsi : Levator kelopak mata atas dan medial orbiculatis<br />

oculi<br />

Musculus Intermandibula<br />

<br />

<br />

M. Digastricus<br />

Origo : Processus paracondilaris<br />

Insertio : Mandibula<br />

Inervasi : N Faciialis dan N mylohioid, cabang N<br />

mandibula<br />

Fungsi : Membuka mulut<br />

M. Mylohioideus<br />

Origo : Dagu<br />

Insertio : Proc. Lingualis os hyoid<br />

Inervasi : N Mylogyoideus, cabang N Mandibula<br />

Fungsi : Menaikan lantai mulut dan menempelkan lidah<br />

pada palatum<br />

86


Keterangan<br />

Gambar 4.4, Cranioacialis Kambing (Pupesko)<br />

(1) M Levator Nasolabialis<br />

(2) M Malaris<br />

(3) M Depresor Papebrae Inferior<br />

(4) M Frontalis<br />

(5) M Zygomatico-auricularis<br />

(6) M Masseter Superficial<br />

(7) M Zygomaticus<br />

(8) M Cutaneus Labii<br />

(9) M Bucallis pars Bucalis<br />

(10) M Depressor Labii Mandibula<br />

(11) M Mylohyoideus<br />

(12) M Sternohyoideus<br />

(13) M Masseter Profundus<br />

(14) M Parotido-auricularis<br />

(15) M Sterno-mandibularis<br />

(16) M Cleidooccipitalis<br />

Musculus Mastikasi<br />

<br />

M. Temporalis<br />

Origo : Fossa Temporalis<br />

Insertio : Proc Coronoideus os Mandibula<br />

Inervasi : Nn Temporalis Profundus > N masticatory > n<br />

Mandibula<br />

Fungsi : Menaikkan dan menekan mandibula pada maxilla<br />

87


M. Masseter Superficial<br />

Origo : Tuber Facialis<br />

Insertio : Margo caudal ramus mandibula hingga angulus<br />

mandibula<br />

Inervasi : N Mandibula<br />

Fungsi : Menutup mulut<br />

M. Masseter Profundus<br />

Origo : Crista facialis, Arcus zygomaticus<br />

Insertio : Fossa messeterica<br />

Inervasi : N Mandibula<br />

Fungsi : Menutup Mulut<br />

M. Pterygoideus Medial et Lateral<br />

Origo : Os Pterigoideus<br />

Insertio : Fossa pterygoideus dan proc. condilaris os<br />

mandibula<br />

Inervasi : Nn Pterygoideus > N Mandibula<br />

Fungsi : Menggerakkan mandibula ke arah lateral<br />

Musculus pada Palatina, Pharyng dan Laryng<br />

M. Stylopharyngeus Caudal<br />

Origo : Stylohyoid<br />

Insertio : Thyroid dan dinding dorsolateral pharynx<br />

Inervasi : N Glossopharyngeal<br />

Fungsi : Dilatator pharynx, elevator of larynx<br />

<br />

<br />

M. Tensor Veli Palatina<br />

Origo : Proc. muscularis os temporal dan hamulus<br />

pterygoideus<br />

Insertio : Palatum mole, tuba auditory<br />

Inervasi : N Mandibula<br />

Fungsi : Tensor palatum mole, diktator tuba auditory<br />

M. Levator Veli Palatina<br />

Origo : Proc. muscularis os temporal dan tuba auditory<br />

Insertio : Palatum mole<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Levator palatum mole<br />

88


M. Palatina<br />

Origo : Margo choane Os Palatina<br />

Insertio : Palatum molle<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Menarik palatum molle<br />

M. Stylopharingeus Rostral<br />

Origo : Medial stylohioideus<br />

Insertio : Sulcus Pharingeal<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Constrictor pharynx<br />

M. Pterygopharyngeus<br />

Origo : Os Pterigoideus dan aponeurosa palatina<br />

Insertio : Sulcus Pharingeal<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Constrictor dan protactor pharinx<br />

M. Hyopharyngeus<br />

Origo : Thyrohyoid, ceratohyoid dan stylohyoid<br />

Insertio : Sulcus Pharingeal<br />

Inervasi : Pexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Constrictor Pharinx<br />

M. Thyropharyngeus<br />

Origo : Cartilago Thyroid<br />

Insertio : Sulcus Pharingeal<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Constrictor Pharinx<br />

M. Cricopharyngeus<br />

Origo : Cartilago Criroid<br />

Insertio : Sulcus Pharingeal<br />

Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />

Fungsi : Constrictor Pharinx<br />

89


M. Cricothyroideus<br />

Origo : Ventrolateral arcus cricoideus<br />

Insertio : Caudal kartilago thyroid<br />

Inervasi : N Laryngeal Cranial (X)<br />

Fungsi : Menyempitkan glotis<br />

M. Cricoarytenoideus Dorsal<br />

Origo : Dorsolateal lamin cricoid<br />

Insertio : Proc. muscularis carilago arytenoid<br />

Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />

Fungsi : Melebarkan glotis<br />

M. Cricoarytenoideus Lateral<br />

Origo : Craniolateral arcus cricoideus<br />

Insertio : Proc. muscularis kartilago arytenoid<br />

Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />

Fungsi : Mempersempit glotis<br />

M. Aritenoideus Transversus<br />

Origo : Crista arcuata rostral<br />

Insertio : Proc. muscularis kartilago arytenoid<br />

Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />

Fungsi : Mempersempit glotis<br />

Pembentuk Lidah<br />

<br />

<br />

M. Lingualis Propius<br />

Origo : Musculus pada bagian dalam lidah<br />

Insertio : -<br />

Inervasi : N Hypoglosus<br />

Fungsi : Merubah bentuk lidah<br />

M. Styloglossus<br />

Origo : Stylohyoid<br />

Insertio : Apex lingua<br />

Inervasi : N Hypoglosus<br />

Fungsi : Menarik lidah ke arah caudodorsal<br />

90


M. Hyoglossus<br />

Origo : Basihyoid, proc. Lingualis, thyrohyoid<br />

Insertio : Lingua, dorsomedian hingga apex<br />

Inervasi : N Hypoglosus<br />

Fungsi : Menarik lidah ke arah caudoventral<br />

M. Genioglossus<br />

Origo : Medial mandibula (pada mentum)<br />

Insertio : Lingua, os hyoid<br />

Inervasi : N Hypoglogus<br />

Fungsi : Menarik lidah ke arah rostroventral<br />

Musculus pada Aparatus Hyoid<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M. Geniogyoideus<br />

Origo : Margo incisiva os mandibula<br />

Insertio : Proc. lingualis basihyoid<br />

Inervasi : N hyploglosus<br />

Fungsi : Menarik aparatus hyoid dan lingua ke arah rostral<br />

M. Thyrcrohyoideus<br />

Origo : Cartilago thyroid<br />

Insertio : Os Thyrohyoid<br />

Inervasi : N Hypoglosus<br />

Fungsi : Menarik laryng dan thyrohyoid saling mendekat<br />

M. Styhlohyoideus<br />

Origo : Angulus stylohyoid<br />

Insertio : Thyrohyoid<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Menarik os hyoid dan larynx ke arah caudodorsal<br />

M. Occipitohyoideus<br />

Origo : Proc. Paracondylaris<br />

Insertio : Caudodorsal stylohyoid<br />

Inervasi : N Facialis<br />

Fungsi : Menurunkan radix lingua dan larynx<br />

91


M. Hyoideus Transversus<br />

Origo : Ceratothyroid<br />

Insertio : Sulcus median<br />

Inervasi : N Glosopharingeal<br />

Fungsi : Levator radix lingua<br />

M. Ceratohyoideus<br />

Origo : Ceratogyoid, epihyoid, stylohyoid<br />

Insertio : Thyrohyoid<br />

Inervasi : N Glosopharyngeal<br />

Fungsi : Menaikkan hyrohyoid dan menarik larynx ke<br />

rostrodorsal<br />

M. Hyoepiglotticus<br />

Origo : Basihyoid<br />

Insertio : Facies rostralis epiglotis<br />

Inervasi : N Hypolosus<br />

Fungsi : Menarik epiglotis ke arah rostroventral<br />

M. Sternohyoideus<br />

Origo : Manubrium sterni<br />

Insertio : Basihyoid<br />

Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />

Fungsi : Retractor os hyoid dan lingua<br />

M. Sternothyroideus<br />

Origo : Manubrium sterni<br />

Insertio : Cartilago thyroid<br />

Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />

Fungsi : sinergis sternohyoideus dan Retractor kartilago<br />

thyroid<br />

M. Omohyoideus<br />

Origo : fasis cervicalis profundus vertebrae cervicalis 3<br />

(4)<br />

Insertio : Basihyoid<br />

Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />

Fungsi : Sinergis sternohyoideus<br />

92


Musculus Cutaneus<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M. Cutaneus Faciei<br />

Origo : Facies superfisial regio laryngeal<br />

Insertio : Anguli oris<br />

Inervasi : N Auriculopalpebral (VII)<br />

Fungsi : Menarik kulit wajah dan retraktor anguli oris<br />

M. Cutaneus Colli<br />

Origo : Facies superfisial colli ventral<br />

Insertio : Kulit<br />

Inervasi : N Auriculopalpebral (VII)<br />

Fungsi : Menarik kulit leher<br />

M. Cutaneus Trunci<br />

Origo : Facies superfisialis leher hingga tuberculum<br />

minor os humerus<br />

Insertio : Kulit disekitar costae<br />

Inervasi : N Thoracica eksterna<br />

Fungsi : Menarik kulit pada thorax<br />

M. Cutaneus Omobrachialis<br />

Origo : Facia superficial scapula<br />

Insertio : Kulit pada regio scapula dan brachii<br />

Inervasi : N Thoracica eksterna<br />

Fungsi : Menarik kulit regio scapula dan brachii<br />

M. Preputialis Cranialis<br />

Origo : Proc xypoideus<br />

Insertio : Preputium<br />

Inervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertama<br />

N lumbalis<br />

Fungsi : Mprotactor preputium<br />

93


M. Preputialis Caudalis<br />

Origo : Facia lateral dan medial tunica vaginalis<br />

Insertio : Preputium<br />

Inervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertama<br />

N lumbalis<br />

Fungsi : Retractor preputium<br />

Musculus pada Vertebrae<br />

<br />

<br />

M. Splenius Capitis<br />

Origo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)<br />

Insertio : Dorsolateral os occipitale<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arah<br />

lateral<br />

M. Spenius Cervicis<br />

Origo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)<br />

Insertio : Alae atlantis, proc trancersus VC 2<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arah<br />

lateral<br />

<br />

<br />

M. Iliocostalis Cervicis<br />

Origo : CV 7<br />

Insertio : Proc tranversus VC 7<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />

M. Iliocostalis Thoracis<br />

Origo : Proc transversus VL 1 - VL (3)4<br />

Insertio : Costae dan proc transversus<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />

94


M. Iliocostalis Lumborum<br />

Origo : Tendo dari crista illiaca<br />

Insertio : Margo caudal costae<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />

M. Longisimus Atlantis<br />

Origo : Proc articularis VC 3 – VT 2<br />

Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideus<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />

mendongakkan kepala<br />

M. Longisimus Capitis<br />

Origo : Proc articularis VC 3 – VT 2<br />

Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideus<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />

mendongakkan kepala<br />

M. Longisimus Cervicis<br />

Origo : Proc Transversus VT 1 – VT 6(7)<br />

Insertio : Proc Transversus VC 4 – VC 7<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />

mendongakkan kepala<br />

M. Longisimus Thoracis<br />

Origo : Proc Spinosus VT terakhir<br />

Insertio : Proc Transversus VC 7(6)<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />

mendongakkan kepala<br />

M. Longisimus Lumborum<br />

Origo : VL, VS, Crista illiaca dan tuber coxae<br />

Insertio : Costae terakhir, proc transversus dan proc<br />

mamilaris VL<br />

Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />

Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />

mendongakkan kepala<br />

95


M. Semispinalis Capitis<br />

Origo : Proc Transversus VT 1 – VT 8, Proc Articularis<br />

VC 3 – V C 7, Ligamentum Nuchae<br />

Insertio : Os Occipitale, Lateral ligamentum Nuchae<br />

Inervasi : Ramus dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Mendongakkan kepala, menarik kepala ke arah<br />

lateral<br />

M. Multifidus Cervicis<br />

Origo : Proc Articularis VC (3) 4 – VC 7<br />

Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannya<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />

M. Multifidus Thoracis<br />

Origo : Proc transversus VT 1, proc mamilaris dan proc<br />

articularis VT terakhir.<br />

Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannya<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />

M. Multifidus Lumborum<br />

Origo : Sacrum, VCy 1<br />

Insertio : VL 5 – VL 6<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />

M. Interspinalis<br />

Origo : VC<br />

Insertio : VC<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Menegakkan kepala<br />

M. Intertransversarii<br />

Origo : Proc articularis VC 3 – VC 7, proc articularis<br />

cranial VT 1, Proc tranversus VL<br />

Insertio : Proc transversus VC 2 – VC 7, tuberculum<br />

costalis<br />

Inervasi : Cabang ventral dan dorsal nervus spinalis<br />

Fungsi : Fiksasi dan menahan columna vertebrae<br />

96


M. Scalenus Dorsal<br />

Origo : Costae (2) 3 - 4<br />

Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 6<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />

Fungsi : Levator costae 1<br />

M. Scalenus Medius<br />

Origo : Margo cranial costae 1<br />

Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 7<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />

Fungsi : Menarik leher ke arah lateral<br />

M. Scalenus Ventralis<br />

Origo : Margo cranial costae 1<br />

Insertio : Proc transversus VC 7 – VC 7<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />

Fungsi : Menahan leher ke arah lateral<br />

M. Longus Capitis<br />

Origo : Proc transversus VC 2 – VC 6<br />

Insertio : Tuberculum muscularis pada cranium<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />

Fungsi : Flexor leher dan kepala, menahan leher ke arah<br />

lateral<br />

M. Longus Colli<br />

Origo : Proc transversus dan corpus VC 3 – VC 7 (parts<br />

cervical), corpus dan proc transversus VC 6 – VC 7, corpus<br />

VT1 – VT 6 (parts thoracalis)<br />

Insertio : Crista ventralis vertebrae di depannya<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />

Fungsi : Flexor leher<br />

M. Rectus Capitis Ventral<br />

Origo : Arcus ventral os atlas<br />

Insertio : Basis cranium, caudal longus capitis<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1<br />

Fungsi : Flexor atlanto-occipitale<br />

97


M. Rectus Capitis Lateral<br />

Origo : Arcus ventral dan facies ventral alae atlantis<br />

Insertio : Proc paracondilaris<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1<br />

Fungsi : Flexor atlanto-occipitale dan rotator kepala<br />

M. Rectus Capitis Dorsal Major<br />

Origo : Proc spinosus os axis<br />

Insertio : Os occipitale<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />

Fungsi : Levator leher<br />

M. Rectus Capitis Dorsal Minor<br />

Origo : Arcus dorsal os atlas<br />

Insertio : Os occipitale hingga dorsal foramen magnum<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />

Fungsi : Levator kepala<br />

M. Obliqus Capitis Cranial<br />

Origo : Margo cranial alae atlantis dan fossa atlantis<br />

Insertio : Pars squamosa os occipitale, basis processus<br />

jugularis<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />

Fungsi : Ekstensor dan rotator kepala<br />

M. Obliqus Capitis Caudal<br />

Origo : Proc spinosus dan proc articularis os axis<br />

Insertio : Margo cranial alae atlantis<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 2<br />

Fungsi : Rotator atlas<br />

M. Trapezius<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Omotranversarius<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Rhomboideus<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

98


M. Latissimus Dorsi<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Pectoral Suferficial Transversus<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Pectoral Superficial Descendens<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Pectoral Profundus<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Subclavia<br />

Origo : Cartilago scapula 1<br />

Insertio : Facies profundus brachiocephalicus<br />

Inervasi : N pectoralis cranial<br />

M. Seratus Ventralis Cervicis<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Seratus Ventralis Thoracis<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

M. Sternomandibula<br />

Origo : Manubrium sterni, costae 1<br />

Insertio : Margo rostral masseter, mandibula dan depresor<br />

labii inferior<br />

Inervasi : Cabang ventral n accessorius<br />

Fungsi : Membuka mulut, fiksasi mandibula dan pharynx<br />

M. Sternomastoideus<br />

Origo : Manubrium sterni<br />

Insertio : Proc mastoideus os temporal, tuberculum<br />

muscularis os occipitale<br />

Inervasi : Cabang ventral n accessorius<br />

Fungsi : Fiksasi dan menarik kepala dan leher ke arah<br />

ventral<br />

M. Brachiocephalicus<br />

Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />

99


Gambar 4.5, Collie Kambing (Pupesko)<br />

Keterangan :<br />

(1) M Cleidooccipital<br />

(15) Funiculus Nuchae<br />

(2) M Masseter<br />

(16) M Semispinalis Capitis<br />

(3) M Parotidoauricularis (17) M Longisimus Capitis<br />

(4) M Trapezius<br />

(18) Trachea<br />

(5) M Omotranversarius (19) M Longus Atlantis<br />

(6) M Deltoideus<br />

(20) Esophagus<br />

(7) M Triceps Bracii Caput Lat. (21) M Scalenus Medial pars Ventral<br />

(8) M Cleidobrachialis<br />

(22) M Splenius<br />

(10) M Sternocepalicus (23) M Romboideus<br />

(11) M Sternohyoideus<br />

(24) Serratus Ventralis Cervicis<br />

(12) M Cleidomasoideus (25) M Scalenus Medius pars Dorsal<br />

(13) M Triceps Bracii Caput Longum (26) M Scalenus Dorsal<br />

(14) M Brachialis<br />

(27) M Serratus Ventralis Thoracis<br />

100


Musculus ekspirasi<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M. Seratus dorsalis caudal<br />

Origo : Facia thoracolumbar<br />

Insertio : Margo caudal costae 10 - 13<br />

Inervasi : N Intercostalis<br />

Fungsi : Ekspirator<br />

M. Intercostalis interna<br />

Origo : Cranioventral spatium intercostalis<br />

Insertio : Caudodorsal spatium intercostalis<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Ekspirator<br />

M. Retractor costae<br />

Origo : Proc transversus VL 1 – VL 3<br />

Insertio : Margo caudal costae terakhir<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Ekspirator<br />

M. Transveersus thoracis<br />

Origo : Cartilago costalis 2 - 7<br />

Insertio : Sternebrae 2 – 7, cartilago costae 8<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Ekspirator<br />

Musculus Inspirasi<br />

<br />

<br />

M. Seratus dorsalis cranial<br />

Origo : Lig supraspinosus<br />

Insertio : Margo cranial costae 5 - 9<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Inspirator<br />

M. Rectus thoracis<br />

Origo : Costae 1<br />

Insertio : Cartilago costae 2 - 4<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Inspirator<br />

101


M. Intercostalis eksterna<br />

Origo : Craniodorsal spatium intercostalis<br />

Insertio : Caudoventral spatium intercostalis<br />

Inervasi : N intercostalis<br />

Fungsi : Inspirator<br />

M. Levator costae<br />

Origo : Proc transversus dan mamilaris VT 1 – VT 12<br />

Insertio : Margo cranial costae setelahnya<br />

Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VT<br />

Fungsi : Inspirator<br />

Diafragma<br />

Origo : Costae 8, melintang hingga ventral medial costae<br />

11 dan 12 (pars costalis); processus xypoideus (pars sternalis);<br />

facies ventral VL 1 – VL 3 (4) (pars lumbalis)<br />

Insertio : Centrum tendineum<br />

Inervasi : N Prenicus<br />

Fungsi : Inspirator dan ekspirator<br />

Musculus abdominal<br />

<br />

<br />

M. Obliques abdominis eksternus<br />

Origo : Costae (4) 5 – 13, facia thoracolumbar, costae<br />

terakhir<br />

Insertio : Linea alba, tendo pelvis<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalis<br />

Fungsi : Menahan organ visera<br />

M. Obliques abdominis internus<br />

Origo : Facia thoracolumbar, proc transversus VL, tuber<br />

coxae<br />

Insertio : Linea alba, costae terakhir<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalis<br />

Fungsi : Membantu urinasi, defekasi dan parturasi; flexor<br />

collumna vertebrae<br />

102


M. Rectus abdominis<br />

Origo : Cartilago costae 4 - 9<br />

Insertio : Tendo prepubicum<br />

Inervasi : Cabang ventran nervus intercostalis dan lumbalis<br />

Musculus lumbalis internal<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

M. Quadratus lumborum<br />

Origo : Proximoventral costae terakhir, VT 10 – VT 13,<br />

proc transversus VL<br />

Insertio : Alae sacralis<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />

lumbalis<br />

Fungsi : Menegakkan collumna vertebrae<br />

M. Psoas major<br />

Origo : Marco cranial costae terakhir, corpus dan proc<br />

transversus VL<br />

Insertio : Trochanter minor os femur<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />

lumbalis<br />

Fungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor art<br />

coxae, stabilizer collumna vertebrae<br />

M. Illiacus<br />

Origo : Corpus VL 6, facies ventral alae illiaca, alae<br />

sacralis, tendo psoas minor<br />

Insertio : Trochanter minor os femur<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />

lumbalis<br />

Fungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor art<br />

coxae, stabilizer collumna vertebrae<br />

M. Psoas minor<br />

Origo : VT 12 – VT 13, crus diafragmatica<br />

Insertio : Tuberculum psoas minor os illium<br />

Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />

lumbalis<br />

Fungsi : Rotator pelvis, stabilizer collumna vertebrae<br />

103


Keterangan<br />

Gambar 4.6, Axial Sapi (Budras, 2003)<br />

(1) M Splenius<br />

(2) M Trapezius pars Cerv.<br />

(3) M Trapezius pars Thor.<br />

(4) M Masseter<br />

(5) M Sternotyroideus<br />

(6) M Serratus Vent. Cerv.<br />

(7) M Longisimus Atlantis<br />

(8) M Longisimus Cervicis<br />

(9) M Longisimus Capitis<br />

(10) M Longissimus Thor.<br />

(11) M Illio Thoracis<br />

(12) M Serratus Dorsal Cra.<br />

(13) M Serratus Dorsal Cau.<br />

(14) M Intercostalis<br />

(15) M Serratus Vent. Thor.<br />

(16) M Scalenus Ventral<br />

(17) M Obliques Abdominis<br />

Externus<br />

104


BIOMEKANIKA<br />

MUSCULOSEKELETAL<br />

Gerakan pada sistem musculosekeletal merupakan<br />

hasil koordinasi dari kontraksi musculus, tulang sebagai<br />

rangka, persendian atau organ.<br />

Gerakan pada ekstremitas cranial<br />

Gerakan<br />

Menarik scapula ke arah cranial<br />

dan caudal<br />

Menarik scapula ke arah dorsal<br />

dan ventral<br />

Menarik kaki depan ke arah<br />

cranial dan caudal<br />

Meggerakkan kepala dan leher<br />

ke arah lateral<br />

Adduksi kaki depan<br />

Abduksi kaki depan<br />

Ekstensi art scapulo-humeri<br />

Flexi art scapulo-humeri<br />

Ekstensi art humero-antebrachii<br />

Flexi art humero-antebrachii<br />

Musculus yang berperan<br />

- Trapezius<br />

- Rhomboideus<br />

- Seratus ventralis<br />

- Omotransversarius<br />

- Brachiocephalicus<br />

- Pectoralis superficial<br />

- Pectoralis profundus<br />

- Subscapularis<br />

- Deltoideus<br />

- Supraspinatur<br />

- Latisimus dorsi<br />

- Teres major<br />

- Teres minor<br />

- Infraspinatus<br />

- Coraco-brachialis<br />

- Triceps brachii (Semua caput)<br />

- Tensor facia antebrachii<br />

- Anconeus<br />

- Biceps brachii<br />

- Brachialis<br />

- Pronator teres<br />

105


Ekstensi art carpi<br />

Flexi art carpi<br />

Ekstensi digiti<br />

Flexi digiti<br />

- Ekstensor carpi radialis<br />

- Ekstensor carpi obliques<br />

- Flexor carpi radialis<br />

- Flexor carpi ulnaris<br />

- Ulnaris lateralis<br />

- Ekstensor digitorum communis<br />

- Ekstensor digitorum lateral<br />

- Ekstensor digiti III propius<br />

- Flexor digitorum superficial<br />

- Flexor digitorum profundus<br />

Gerakan pada ekstremitas caudal<br />

Gerakan<br />

Adduksi kaki belakang<br />

Abduksi kaki belakang<br />

Ekstensi art coxae<br />

Flexi art coxae<br />

Ekstensi art genu<br />

Flexi art genu<br />

Ekstensi art tarsi<br />

Flexi art tarsi<br />

Musculus yang berperan<br />

- Sartorius<br />

- Gracilis<br />

- Pectineus<br />

- Adductor<br />

- Quadratus femoris<br />

-Gluteus profundus<br />

- Gluteus medius<br />

- Biceps femoris<br />

- Semitendinosus<br />

- Semimembrinosus<br />

- Tensor facia latae<br />

- Rectus femoris<br />

- Quadriceps femoris (Semua<br />

caput)<br />

- Gastrocnemeus<br />

- Gastrocnemeus<br />

- Peroneus tertius<br />

- Peroneus longus<br />

- Tibialis cranial<br />

- Popliteus<br />

106


Ekstensi digiti<br />

Flexi digiti<br />

- Ekstensor digitorum longum<br />

- Ekstensor digitorum medial<br />

- Ekstensor digitorum lateral<br />

- Flexor digitorum superficial<br />

- Flexor digitorum profundus<br />

Gerakan pada wajah<br />

Gerakan<br />

Dilatasi nostril<br />

Retraksi sudut bibir<br />

Menutup bibir<br />

Retraksi bibir atas<br />

Retraksi bibir bawah<br />

Menutup mata<br />

Elevasi palpebrae atas<br />

Depresi palpebrae bawah<br />

Menyatukan rahang<br />

Menaikkan mandibula<br />

Depresi mandibula<br />

Menarik ramus mandibula<br />

searah median<br />

Menarik ramus mandibula ke<br />

arah lateral<br />

Musculus yang berperan<br />

- Levator nasolabialis<br />

- Caninus<br />

- Dilator nares apicalis<br />

- Buccinator<br />

- Zygomaticus<br />

- Orbicularis oris<br />

- Depressor labii maxillaris<br />

- Depressor labii mandibula<br />

- Orbicularis oculli<br />

- Frontalis<br />

- Malaris<br />

- Masseter<br />

- Temporalis<br />

- Digastricus<br />

- Pterygoideus medial<br />

- Prerygoideus lateral<br />

Gerakan kepala dan leher<br />

Gerakan<br />

Elevasi kepala dan leher<br />

Ekstensi kepala dan leher<br />

Musculus yang berperan<br />

- Splenius<br />

- Longissimus capitis<br />

- Longissimus atlantis<br />

107


Ekstensi kepala<br />

Ekstensi art atlanto-occipitale<br />

Flexi kepala dan leher<br />

Flexi leher<br />

Flexi art atlanto-occipitale<br />

Retraksi aparatus hyoid & lidah<br />

- Complexus<br />

- Rectus capitis dorsal major<br />

- Rectus capitis dorsal major<br />

- Obliques capitis anterior<br />

- Obliques capitis posterior<br />

- Sternocephalicus<br />

- Rectus capitis ventral major<br />

- Longus colli<br />

- Intertransveralis colli<br />

- Scalenus<br />

- Multifidus cervicis<br />

- Rectus capitis ventral minor<br />

- Sterno-thyrohyoideus<br />

- Omo-hyoideus<br />

Respirasi, punggung dan pinggang<br />

Gerakan<br />

Inspirasi<br />

Ekspirasi<br />

Retraksi costae terakhir<br />

Ekstensor punggung & pinggang<br />

Flexor pinggang<br />

Ekstensi vertebrae<br />

Musculus yang berperan<br />

- Levator costarum<br />

- Itercostalis eksterna<br />

- Rectus thoracis<br />

- Seratus dorsalis cranial<br />

- Seratus dorsalis caudal<br />

- Intercostalis interna<br />

- Transversa thoracis<br />

- Retraktor costae<br />

- Longissimus dorsi<br />

- Intertransversalis lumborum<br />

- Multifidus dorsi<br />

108


CARDIOVASCULER<br />

Sistem cardiovasculer merupakan sistem sirkulasi<br />

dalam tubuh yang secara garis besar terdiri atas vaskuler /<br />

pembuluh darah, darah dan cor /jantung. Pada ruminansia<br />

dan semua mamalia, unggas dan reptil sistem vaskuler<br />

terbagi ke dalam dua aliran, pulmonal dan sistemik.<br />

Pericardium<br />

Pericardium merupakan selaput yang mengelilingi<br />

jantung. Secara umum pericaridum terbagi ke dalam facia<br />

fibrosa dan facia serosa. Facia fibrosa berada paling<br />

eksternal, tipis, kuat dan elastis. Facia serosa terbagi ke<br />

dalam dua bagian, parietale dan visceral. Facia serosa<br />

disebut juga epicardium. Terdapat ligamentum yang<br />

memfiksasi posisi jantung melalui perikardium,<br />

ligamentum steno-pericardiaca.<br />

Cor<br />

Jantung pada ruminan terletak diantara costae ke 2<br />

dan 5, pada kambing dan domba terletak kurang lebih 5<br />

cm dari articulatio Costo-condralis. Secara umum jantung<br />

terdiri atas 2 bagian, apex (ventral) dan basis (dorsal).<br />

Terdiri atas 2 facia, auricular (sinister) dan atrial (dexter).<br />

Terdiri atas 2 margo, cranial (cembung) dan caudal<br />

(datar). Dan bagian dalamnya terdiri atas 2 atrium dan 2<br />

ventrikel.<br />

Permukaan Lateral<br />

Pada permukaan lateral jantung terdapat beberapa<br />

bentukan. Pada bagian basis terdapat corpus adiposum,<br />

berupa kumpulan jaringan lipid. Terdapat sulcus coronary<br />

109


atau juga disebut sulcus atrioventicularis. Sulcus ini<br />

ditempati arteri coronary dan di sekitarnya terdapat corpus<br />

adeposum. Selain itu juga terdapat sulcus longitudinal atau<br />

disebut juga sulcus interventricularis yang terbagi atas<br />

subsinosus dan paraconalis.<br />

Ruangan Jantung<br />

Atrium Dexter<br />

Atrium dexter menerima darah dari seluruh tubuh.<br />

Terdapat 4 saluran yang bermuara di atrium dexter, yaitu:<br />

Vena cava cranial, Vena cava caudal, vena azygos dan<br />

sinus coronary. Seluruh darah dari atrium akan mengalir<br />

menuju ventrikel dexter melalui orificium atrioventricularis<br />

dexter yang di dalamnya terdapat valvula<br />

tricuspidalis<br />

Pada dinding atrium terdapat bentukan musculi<br />

pectinati yang membentuk crista terminalis pada bagian<br />

insertionya. Di antara orificium vena cava terdapat<br />

tuberculum intervenosum.<br />

Ventrikel Dexter<br />

Ventrikel dexter menerima darah dari atrium<br />

dexter dan memompanya menuju pulmo melalui arteri<br />

pulmonalis. Orificium arteri pulmonalis dibatasi oleh<br />

valvula semilunaris.<br />

Pada dinding ventrikel terdapat conus arteriosum<br />

pada dinding cranial, musculi papilaris yang bagian<br />

insertionya membentuk corda tendinae dan trabeculla<br />

carnae.<br />

110


Gambar 5.1, Jantung Sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) a. Intercostalis<br />

(2) v. Costocervical<br />

(3) Aorta Thoracalis<br />

(4) Truncus Brachiocephalicus<br />

(5) a. Pulmonalis Sinister<br />

(6) v. Pulmonallis<br />

(7) a. Pulmonalis Dexter<br />

(8) Truncus Pulmonalis<br />

(9) v. Cava Caudal<br />

(10) v. Cava Cranial<br />

(11) Lig. Arteriosum<br />

(12)Auricularis Dexter<br />

(13) Auricularis Sinister<br />

(14) Orificio Atrioventricularis<br />

(15) m. Pectinati<br />

(16) Fossa Ovale<br />

(17) Sinus v. Cava<br />

(18) Sinus Coronaria<br />

(19) a. Circumflexa Coronaria<br />

(20) Margo Ventricularis Dexter<br />

(21) m. Papilaris Subarterial<br />

(22) m. Papilaris Minor<br />

(23) m. Papilaris Major<br />

(24) Trabeculla Carnae<br />

(25) Trabeculla Septomarginal<br />

(26) Sulcus Coronaria<br />

(27) v. Cardiaca Media<br />

(28) a. Interventricular Subsinosus<br />

(29) Epicardium<br />

(30) Myocardium<br />

(31) Endocardium<br />

(32) a. Coronari Sinatra<br />

(33) a. Interventricularis Paraconal<br />

(34) Apex<br />

(35) Sulcus Interventricularis Parc.<br />

(36) Margo Ventricularis Sinister<br />

(37) Corda Tendinae<br />

(38) Septum Interventricularis<br />

(39) m. Papilaris Subauricular<br />

(40) m. Papilaris Subatrial<br />

111


Atrium Sinister<br />

Atrium sinister menerima darah dari beberapa<br />

vena pulmonalis dan meneruskannya menuju ventrikel<br />

sinister melalui orificium atrio ventricularis sinister yang<br />

di dalamnya terdapat valvula bicuspidalis atau mitral.<br />

Secara umum bentukan pada atrium sinister sama dengan<br />

atrium dexter.<br />

Ventrikel Dexter<br />

Ventrikel sinister menerima darah dari atrium<br />

sinister melalui terbukanya valvula bicuspidal dan<br />

memompanya menuju seluruh tubuh melalui aorta. Antara<br />

aorta dan ventrikel sinister terdapat valvula semilunaris.<br />

Secara umum bentukan ventrikel sinister sama dengan<br />

ventrikel dexter. Yang membedakan kedua ventrikel<br />

adalah ketebalan dindingnya. Ventrikel dexter memiliki<br />

dinding yang tipis dengan ruang yang luas sementara<br />

ventrikel sinister berdinding tebal dan ruangan yang lebih<br />

sempit.<br />

Vasculer<br />

Pembuluh darah terdiri atas arteri, kapiler dan<br />

vena. Arteri terbesar adalah aorta dan vena terbesar adalah<br />

vena cava (cranial dan caudal). Vena cava cranial<br />

menerima darah dari kepala, leher, ekstremitas cranial dan<br />

sebagian besar dinding thorax sedangkan vena cava cava<br />

caudal menerima darah dari abdomen, pelvis dan<br />

ekstremitas caudal. Pada mamalia terdapat vena aorta<br />

hepatika, yaitu vena yang membawa darah dari gaster dan<br />

intestine menuju hepar.<br />

112


Percabangan Arteri<br />

Aorta terbagi menjadi dua, ke arah cranial dan<br />

caudal. Aorta yang mengarah ke caudal terbagi atas aorta<br />

thoracalis dan aorta abdominalis.<br />

Percabangan Aorta Cranial<br />

Coronary<br />

Truncus Brachiocephalicus<br />

Subclavia Sinister<br />

Percabangan Truncus Brachiocephalicus<br />

Subclavia Dexter<br />

Carotis Communis Dexter<br />

Carotis Communis Sinister<br />

Gambar 5.2, Vasculer Thorax Sapi (Budras, 2003)<br />

113


Keterangan<br />

(1) a. Vertebral et Cervicalis Prof.<br />

(2) a. Truncus Costocervical<br />

(3) a. Carotis Communis<br />

(4) a. Cervicalis Superficial<br />

(5) a. Subclavia Sinister<br />

(6) a. Thoracica Interna<br />

(7) Truncus Pulmonalis<br />

(8) v. Pulmonalis<br />

114<br />

(9) a. Intercotalis<br />

(10) Aorta Thoracalis<br />

(11) Truncus Sympaticus<br />

(12) a. Esophageal<br />

(13) a. Bronchial<br />

(14) Truncus Brachiocephalicus<br />

(15) Lig. Sternopericardiaca<br />

Percabangan a. Subclavia<br />

Vertebralis<br />

Mencabangkan :<br />

o ramus muscularis<br />

o ramus spinalis<br />

Thoracica interna<br />

Thoracica eksterna<br />

Thoracica lateral<br />

Costocervicalis<br />

Cervicalis Inferior<br />

Mencabangkan : ramus ascending et descending<br />

Cervicalis Profundus<br />

Mencabangkan : ramus mediastinal<br />

Axillaris<br />

Percabangan a. Axillaris<br />

Suprascapularis<br />

Subscapularis<br />

Mencabangkan :<br />

o Circumflexa Scapularis<br />

o Thoracodorsalis<br />

o Circumflexa Humeri Caudal


Gambar 5.3, Vascularisasi Ekstremitas Cranial Sapi<br />

(Pupesco)<br />

115


Keterangan<br />

(1) a. Axillaris<br />

(2) a. Suprascapularis<br />

(3) a. Subscapularis<br />

(4) a. Circumflexa Scapula<br />

(5) a. Thoracodorsalis<br />

(6) a. Brachialis<br />

(7) a. Circumflexa Humeri Cra.<br />

(8) a. Circumflexa Humeri Cau.<br />

(9) a. Profunda Bracii<br />

(10) a. Transversa Cubiti<br />

(11) a. Collateralis Ulnaris<br />

(12) Ramus Muscularis<br />

(13) a. Interossea Communis<br />

(14) a. Mediana<br />

(15) Ramus Carpi Dorsal<br />

(16) a. Circumflexa Radialis<br />

(17) a. Antebracii Superficial Cra.<br />

<br />

Brachialis<br />

Mencabangkan :<br />

o Circumflexa Humeri Cranial<br />

o Profunda Brachii<br />

o Colateralis Ulnaris<br />

o Trasversa Cubiti<br />

o Mediana<br />

Percabangan a. Mediana<br />

Ramus Muscularis<br />

Interosea Commnis<br />

Radialis<br />

Palmaris Lateralis<br />

Palmaris Medialis<br />

Percabangan a. Carotis Communis<br />

Carotis eksterna<br />

Carotis interna<br />

Percabangan a. Carotis Eksterna Sapi<br />

Auricularis Caudal<br />

Mencabangkan :<br />

o Occipitalis<br />

116


Temporalis Superficial<br />

Mencabangkan :<br />

o Auricullaris Rostral<br />

o Transversa Faciei<br />

o Messeterica<br />

Maxillaris<br />

Mencabangkan :<br />

o Bucallis<br />

o Optalmicus Eksterna<br />

o Malaris<br />

o Dorsalis Nasi<br />

Linguofacialis<br />

Mencabangkan :<br />

o Lingualis<br />

Mencabangkan :<br />

• Sublingualis<br />

• Profunda Liingua<br />

• Rami Dorsalis Lingua<br />

o Facialis<br />

Mencabangkan :<br />

• Labialis Mandibula Superficial<br />

• Labialis Mandibula Profundus<br />

• Lateralis Nasi<br />

• Labialis Maxillaris<br />

• Infraorbita<br />

117


Gambar 5.4, Vascularisasi Caput Sapi (Pupesco)<br />

Keterangan<br />

(1) a. Carrotis Communis<br />

(2) a. Carrotis Eksterna<br />

(3) a. Occipitalis<br />

(4) a. Auricullaris Caudal<br />

(5) a. Temporalis Superficial<br />

(6) a. Masseterica<br />

(7) a. Transfersa Faciei<br />

(8) a. Malaris<br />

(9) a. Dorsalis Nasi<br />

(10) a. Auricularis Rostral<br />

118<br />

(11) a. Linguofacialis<br />

(12) a. Facialis<br />

(13) a. Labialis Mandibula Supf.<br />

(14) a. Submentalis<br />

(15) a. Lateralis Nasi<br />

(16) a. Labialis Mandibula Prof.<br />

(17) a. Infraorbialis<br />

(18) a. Labialis Maxillaris<br />

(19) a. Mentalis<br />

(20) a. Buccali<br />

Percabangan Carotis Eksterna Kambing<br />

Occipitale<br />

Mencabangkan : Meningeas Caudal dan Condylaris<br />

Lingualis<br />

Mencabangkan :<br />

o Sublingualis<br />

o Profunda Liingua<br />

o Rami Dorsalis Lingua


Auricularis Caudale<br />

Temporalis Superficial<br />

Mencabangkan :<br />

o Palpebra Inferior Lateral<br />

o Palpebrae Superior Lateral<br />

o Dorsalis Nasi<br />

Transversa Faciei<br />

Mencabangkan :<br />

o Ramus Messenterica<br />

o Labialis Maxilla<br />

o Labialis Mandibula<br />

Percabangan a. Carotis Interna (pada otak)<br />

Rostralis Cerebri<br />

Mencabangkan :<br />

o Ethmoidale Interna<br />

o Meningeal Rostral<br />

o Cerebri Media<br />

o Cerebri Rostral<br />

Communicatus Caudal<br />

Mencabangkan :<br />

o Cerebri Caudal<br />

o Cerrebeli Caudal<br />

o Bassilaris Cerebri<br />

Choroidae Rostral<br />

119


Gambar 5.5, Vascularisasi Caput Kambing (Pupesco)<br />

Keterangan<br />

(1) a. Carotis Communis<br />

(2) a. Occipitalis<br />

(3) a. Meningeas Caudal<br />

(4) a. Lingualis<br />

(5) a. Condylaris<br />

(6) a. Auricularis Caudal<br />

(7) a. Temporalis Superficial<br />

(8) a. Dorsalis Nasi<br />

Percabangan Aorta Thoracalis<br />

Bronchialis<br />

Esophageal<br />

Intercostalis<br />

Phrenicus<br />

Percabangan Aorta Abdominal<br />

Celiaca<br />

Mencabangkan :<br />

o Hepatica<br />

o Ruminalis Dexter<br />

120<br />

(9) a. Tranversa Faciei<br />

(10) a. Labialis Mandibula<br />

(11) a. Labialis Maxilla<br />

(12) a. Infraorbita<br />

(13) a. Mentale<br />

(14) a. Malaris<br />

(15) a. Bucallis<br />

(16) a. Masseterica


o Ruminalis Sinister<br />

o Omaso-abomasal<br />

o Splenicus<br />

Messenterica Cranial<br />

Mencabangakan :<br />

o Pancreatidoduodenalis Caudal<br />

o Colici Mediana<br />

o Illiocolici<br />

o Jejunalis<br />

o Ramus Collateralis<br />

Renalis (dexter et sinister)<br />

Spermatica (pada jantan)<br />

Uterovarian (pada betina)<br />

Mencabangkan :<br />

o Uterina Median<br />

o Ovarica<br />

Lumbalis (5-6 pasang)<br />

Messenterica Caudal<br />

Mencabangkan :<br />

o Colici Sinister<br />

o Rectalis Cranial<br />

o Sigmoidalis<br />

Illiaca Interna (dexter et sinister)<br />

Illiaca Eksterna (dexter et sinister)<br />

Sacralis Mediana<br />

121


Gambar 5.6, Vaskularisasi Intestin Sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) a. Messenterica cranial<br />

(2) a. Pancreatidoduodenalis Cau.<br />

(3) a. Colici mediana<br />

(4) a. Iliocolici<br />

(5) a. Colici dexter<br />

(6) a. Cecalis<br />

(7) Ramus colateralis<br />

(8) a. Jejunalis<br />

(9) a. Ilealis<br />

(10) a. Messenterica caudal<br />

(11) a. Colici sinister<br />

(12) a. Rectalis cranial<br />

Percabangan a. Illiaca Interna<br />

Vaginalis (betina)<br />

Prostatica (jantan)<br />

Cranialis Gluteal<br />

122


Rectalis Median<br />

Glutealis Caudal<br />

Pudenda Interna<br />

Urethralis<br />

Vestibular<br />

Clitoris (betina)<br />

Penis (jantan)<br />

Perineal Ventral<br />

Percabangan a. Illiaca Eksterna<br />

Circumflexa Illiaca Profunda<br />

Femoralis Profunda<br />

Mencabangkan<br />

o Truncus Pudendo Epigastricus<br />

Mencabangkan :<br />

Pudenda Eksterna > Mamarica (betina)<br />

dan scrotalis (jantan)<br />

Epigastrica Caudal<br />

o Circumflexa Femoralis Medial<br />

o Ramus Obturatorius<br />

Femoralis<br />

Mencabangkan :<br />

o Circumflexa Femoralis Lateral<br />

o Genucularis Descenden<br />

o Femoralis Caudal<br />

o Saphena<br />

Mencabangkan : Plantaris Medial et Lateral<br />

o Poplitea<br />

123


Percabangan a. Poplitea<br />

Tibialis Caudal > Metatarsal Planaris III > Digitalis<br />

Plantaris Communis III et IV<br />

Tibialis Cranial > Dorsalis Pedis > Metatarsal Dorsal<br />

III > Digitalis Dorsalis Communis III et IV<br />

Gambar 5.6, Vascularisasi Ekstremitas Caudal Sapi<br />

(Pupesco)<br />

124


Keterangan<br />

(1) a. Illiaca Eksterna Sinister<br />

(2) a. Circumflexa Illiaca Profunda<br />

(3) a. Illiaca Interna Sinister<br />

(4) a. Illiaca Interna Dexter<br />

(5) a. Illiaca Eksterna Dexter<br />

(6) a. Illiolumbalis<br />

(7) a. Sacralis Mediana<br />

(8) a. Glutealis Cranial<br />

(9) a. Vaginalis<br />

(10) a. Pudenda Interna<br />

(11) a. Perinealis Ventral<br />

(12) a. Glutealis Caudal<br />

(13) a. Umbilicalis<br />

(14) a. Femoralis Profunda<br />

(15) Truncus Pudendaepigastricus<br />

(16) a. Pudenda Eksterna<br />

(17) a. Epigastrica Caudal<br />

(18) a. Circumflexa Femoralis Medial<br />

(19) a. Nutritia os Femoris<br />

(20) a. Femoralis<br />

(21) a. Circumflexa Femoralis Lateral<br />

(22) a. Genucularis Descenden<br />

(23) a. Poplitea<br />

(24) ramus Obturatorius<br />

(25) a. Femoralis Caudal<br />

125


SISTEM NERVUS<br />

Sistem nervus merupakan sistem yang<br />

mengkoordinasikan berbagai sistem organ. Secara umum<br />

dikelompokkan ke dalam dua kelompok, Sistem Syaraf<br />

Pusat / Central Nervous System (CNS) dan Sistem Syaraf<br />

Tepi / Peripheral Nervous System (PNS). CNS terdiri atas<br />

otak dan spinal cord, sementara PNS terdiri atas nervus<br />

cranial, nervus spinalis dan System syaraf sympathic.<br />

Central Nervous System<br />

Meninges<br />

Meninges merupakan selaput yang melindungi<br />

otak dan spinal cord. Meninges terdiri atas tiga lapisan,<br />

dari superfisial menuju profundus berturut-turut dura<br />

meter, arachnoid dan pia mater. Pada arachnoid terdapat<br />

spatium subarachnoid, yaitu jarak dua lapisan yang berisi<br />

cairan serebrospinal / serebrospinalfluid (CSF)<br />

Spinal Cord<br />

Spinal cord terdapat di sepanjang canalis vertebrae<br />

dan merupakan kelanjutan dari medula oblongata. Pada<br />

potongan melintang, bagian luar spinal cord berwarna<br />

putih sementara bagian tengahnya berwarna abu-abu.<br />

Otak<br />

Berbeda dengan spinal cord, pada potongan<br />

melintang otak warna putih berada di bagian tengah<br />

sementara abu-abu terletak di bagian luar. Secara umum<br />

otak dibagi ke dalam serebrum, cerebellum dan batang<br />

otak.<br />

126


Gambar 6.1, Otak Sapi (Budras, 2003)<br />

127


Keterangan<br />

Tampak Dorsal<br />

(A) Gray matter<br />

(B) White matter<br />

(C) Caput caudate nucleus<br />

(D) Plexus choroid<br />

(E) Hippocampus<br />

(F) Cerebral hemisphere<br />

(G) Cerebellar hemisphere<br />

(H) Vermis<br />

Tampak Ventral<br />

(I) n. Olfactorius<br />

(II) n. Opticus<br />

(III) n. Oculomotor<br />

(IV) n. Troclearis<br />

(V) n. Trigeminal<br />

(VI) n. Abducen<br />

(1) Bulbus Olfactorius<br />

(2) Cerebrum<br />

(3) Fissura serebral longitudinal<br />

(4) Tractus olfactorius medial<br />

(5) Tractus olfactorius lateral<br />

(6) Trigonome olactorius<br />

(7) Chiasma opticus<br />

(8) Tractus opticus<br />

(9) Lobus piriformis<br />

(VII) n. Facialis<br />

(VIII) n. Vestibulotrochlear<br />

(IX) n. Glossopharingeal<br />

(X) n. Vagus<br />

(XI) n. Acessorius<br />

(XII) n. Hypoglosus<br />

(10) Sulcus cerebri<br />

(11) Gyrus cerebri<br />

(12) Hypophysis<br />

(13) Crus cerebri<br />

(14) Pons<br />

(15) Corpus trapezoid<br />

(16) Pyramid medula oblongata<br />

(17) Cerebellum<br />

(18) Spinal cord<br />

Tampak Medial<br />

(a) Ventrikel III<br />

(a’) Plexus coroideus<br />

(b) Recess opticus<br />

(c) Recess infundibularis<br />

(d) Recess suprapineal<br />

(e) Recess pineal<br />

(f) Foramen interventricularis<br />

(g) Aqueductus cerebralis<br />

(h) Ventrikel IV<br />

(i) Velum medullaris rostral<br />

(j) Velum medullaris caudal<br />

128


Cerebrum :<br />

(1) Hemisphere<br />

(2) Corpus callosum<br />

(3) Rhinencephalon<br />

(4) Septum pellucidum<br />

(5) Commissure rostral<br />

Mesencephalon<br />

(13) Lamina tecti<br />

(14) Tegmentum<br />

Diencephalon :<br />

(6) Thalamus<br />

(7) Jaringan Interthalamic<br />

(8) Epiphysis<br />

(9) Hypothalamus<br />

(10) Infundibulum<br />

(11) Hypophysis<br />

(12) Corpus mamilaris<br />

Telencephalon<br />

Telencephalon merupakan bagian pada otak yang<br />

terdiri atas hemisphere dan rhinencephalon / pars opticus<br />

hipotalamus. Hemisphere dipisahkan oleh fissura<br />

longitudinal pada bagian median. Apabila hemisphere<br />

dipotong, terdapat grey matter di lateral, atau biasa disebut<br />

cortex cerebri dan white matter di bagian medial. Pada<br />

rehinencephalon terdapat bulbus, tractus dan trigonom<br />

olfactorius serta lobus piriformis.<br />

Diencephalon<br />

Diencephalon terdiri atas thalamus, corpus pineal,<br />

corpus mamilaris, pituitary, chiasma opticus dan tractus<br />

opticus.<br />

129


Mesencephalon<br />

Mesencephalon terletak diantara diencephalon<br />

pada arah rostral dan ons di arah caudal. Mesencephalon<br />

terdiri atas corpora quadrigemina dan cerebral peduncles.<br />

Metencephalon<br />

Metencephalon terdiri atas cerebellum dan pons.<br />

Cerebellum terdiri atas dua hemisphere lateral dan vernis.<br />

Permukaan cerebellum terdiri dari banyak lamina yang<br />

disebut folia.<br />

Myelencephalon<br />

Pada dewasa berkembang menjadi medula<br />

oblongata. Medula oblongata akan keluar melalui foramen<br />

magnum dan menjadi spinal cord pada sepanjang canalis<br />

vertebrae.<br />

130


Peripheral Nervous System<br />

Percabangan Nervus Cranial<br />

No Nama Nervous Tipe Cabang dari Menginervasi<br />

I Olfactorius Sensorik Bulbus olfactorius Mukosa olfactorius<br />

II Opticus Sensorik Diencephalon Retina<br />

III Oculomotor Mesencephalon<br />

Ramus dorsal (1) Motorik n. Oculomotor m. Rectus bulbi dorsal<br />

m. Levator palpebrae superior<br />

m. Retractor bulbi<br />

n. Oculomotor m. Rectus bulbi medial et ventral<br />

m. Oblique bulbi ventral<br />

Ramus ventral (2) Motorik<br />

Parasympatic<br />

IV Trochlear Motorik Mesencephalon m. Oblique bulbi dorsal<br />

V Trigeminal Pons<br />

Ophtalmicus (V1) Sensorik n. Trigeminal Dorsal nasi<br />

Os ethmoidal<br />

gl. Lacrimal<br />

Nasociliaris (3) Sensoric n. Ophtalmicus<br />

Ethmoidale (4) Sensorik n. Nasociliaris Mukosa nasi dorsal<br />

Infratrochlearis (5) Sensorik n. Nasociliaris Konjunctiva<br />

Carancula lacrimal<br />

Kulit sudut medial mata<br />

131


Ciliaris longus (6)<br />

Lacrimal (7)<br />

Sensorik<br />

Parasympatic<br />

Sensorik<br />

Parasympatic<br />

Sympatic<br />

n. Nasociliaris Iris<br />

Cornea<br />

m. Ciliaris<br />

n. Ophtalmicus gl. Lacrimal<br />

Kulit dan konjungtiva sudut<br />

lateral mata<br />

Zygomaticotemporalis Sensorik n. Lacrimal Kulit didaerah temporal<br />

(8)<br />

Cornualis (9) Sensorik n. Zygomaticotemporalis Dermis cornual<br />

Frontalis (10) Sensorik n. Ophtalmicus Kulit daerah frontal<br />

Kelopak mata atas<br />

Maxillaris (V2) Sensorik n. Trigeminal<br />

Zygomaticus (11) Sensorik n. Maxillaris<br />

Parasympatic<br />

Zygomaticofacialis (12) Sensorik n. Zygomaticus Kelopak mata bawah<br />

Pterygopalatina (13) Sensorik n. Maxillaris<br />

Parasympatic<br />

Palatina major (14) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum dorum<br />

Parasympatic<br />

Palatina minor (15) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum molle<br />

Parasympatic<br />

Nasalis caudal (16) Sensorik n. Pterygopalatina Pars ventral cavum nasi<br />

Palatum<br />

132


Infraorbital (17) Sensoric n. Maxillaris Kulit di dorsal nasi, mars dan<br />

bibir atas<br />

Mandibularis (V3) Sensorik n. Trigeminal<br />

Motorik<br />

Masticatoris (18) Motorik n. Mandibularis<br />

Temporalis profundus Motorik n. Masticatoris m. Temporalis<br />

(19)<br />

Massenterica (20) Motorik n. Masticatoris m. Masseter<br />

Pterygoideus medial<br />

Pterygoideus lateral (21)<br />

Motorik n. Mandibularis Pterygoideus medial<br />

Pterygoideus lateral<br />

Tensor tympani (22) Motorik n. Mandibularis Tensor tympani<br />

Tensor veli palatina (23) Motorik n. Mandibularis Tensor veli palatina<br />

Auriculotemporalis (24) Sensorik<br />

Parasympatic<br />

n. Mandibularis Kulit pada auricula dan temporal<br />

gl. Parotidoa<br />

Sympatic<br />

Bucallis (26)<br />

Sensoric n. Mandibularis gll. Bucallis<br />

Parasympatic<br />

Parotis (27) Parasympatic n. Bucallis gl. Parotis<br />

Lingualis (28)<br />

Sensoric<br />

Parasympatic<br />

n. Mandibularis Mukosa lantai cavum oris dan<br />

lingua<br />

Sublingualis (29) Sensoric n. Lingualis Mukosa lantai cavum oris<br />

Parasympatic<br />

Alveolaris inferior (30) Sensoric n. Mandibularis Gigi dan gusi<br />

133


Mylohyoideus (31) Motoric n. Alveolaris inferior m. Mylohyoid<br />

m. Digastricus<br />

Mentalis (32) Sensoric n. Alveolaris inferior Kulit dan mukosa dagu dan bibir<br />

bawah<br />

VI Abducent Motoric Medulla oblongata Rectus bulbi lateral<br />

Retractor bulbi pars lat.<br />

VII Facialis Sensori<br />

Motoric<br />

Medulla oblongata<br />

134<br />

Wajah, telinga, gl. Lacrimal dan<br />

gl. saliva<br />

Parasympatic<br />

Petrosal major (33) Parasympatic n. Facialis gll. Pada hidung,palatum dan<br />

lacrimal<br />

Stapedius (34) Motoric n. Facialis Stapedius<br />

Chorda tympani (35) Sensoric<br />

Parasympatic<br />

n. Facialis gll. Mandibula, sublingua dan<br />

2/3 lingua<br />

Auricularis intern (36) Sensoric n. Facialis Facies intern auricula<br />

Auricularis caudal (37) Motoric n. Facialis m. Auricular<br />

Digastricus (38) Motoric n. Facialis Digastricus caudal<br />

Plexus parotideus Parasympatic n. Facialis gl. Parotis<br />

Auriculopalpebral (39) Motoric n. Facialis<br />

Auricularis rostral (40) Motoric n. Auriculopalpebral m. Auricularis rostral<br />

Zygomaticus (41) Motoric n. Auriculopalpebral m. Orbicularis oculi<br />

m. Levator anguli oculi med.<br />

m. Fronalis


Bucalis dorsal (42) Motoric n. Facialis Planum nasi, nostril, bibir atas<br />

Bucalis ventral (43) Motoric n. Facialis m. Bucinator<br />

m. Depressor labii inferior<br />

VIII Vestibulocochlear Sensoric Medulla oblongata<br />

Cochlear Sensoric n. Vestibulocochlear Cochlea pada cavum tymphani<br />

Vestibular Sensoric n. Vertibulocochlear Ductus semisircular, utriculus<br />

dan sacculus<br />

IX Glossopharyngeal Sensoric<br />

Motoric<br />

Medulla oblongata<br />

135<br />

Mukosa lingua, pharynx, tonil<br />

dan cavum tymphani<br />

Parasympatic<br />

Pharingeal (44) Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa pharyngeal caudal,<br />

Motoric<br />

stylopharingeus<br />

Lingualis (45)<br />

Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa palatum molle<br />

Parasympatic<br />

Radix lingua<br />

X Vagus Sensoric Medulla oblongata Organ vicera caput, collum,<br />

Motoric<br />

thorax dan abdomen<br />

Parasympatic<br />

Auricular (46) Sensoric n. Vagus Kulit pada meatus acousticus<br />

externus<br />

Pharyngeal (47) Sensoric n. Vagus m. pharyngeal dan mukosa<br />

Motoric<br />

Laryngeal cranial (48) Sensoric n. Vagus<br />

Motoric


Cabang eksterna (49) Motoric n. Laryngeal cranial Cricothyroideus<br />

Cabang intern (50) Sensoric n. Laryngeal cranial Mukosa laryngeal rostral hingga<br />

rima glotis<br />

Laryngeal recurrent<br />

Laringeal caudal<br />

Sensoric<br />

Motoric<br />

Parasympatic<br />

Sensoric<br />

Motoric<br />

n. Vagus Plexus cardiaca<br />

Trachea<br />

Esophagus<br />

n. Laryngeal recurrent Seluruh m. Laryngeal kecuali<br />

cricothyroid<br />

Mukosa laryngeal caudal hingga<br />

rima glotis<br />

XI Accessorius Motoric Medulla oblongata<br />

Ramus cranial Int. (51) Motoric Medulla oblongata Bergabung bersama n. Vagus<br />

Ramus spinal eks. (51) Motoric Spinal cord cervical<br />

Cabang dorsal Motoric Ramus spinal eksterna m. Trapezius<br />

m. Cleidooccipitalis<br />

Cabang ventral Motoric Ramus spinal eksterna m. Cleidomastoideus<br />

m. Sternocephalicus<br />

XII Hypoglossus Motoric Medulla oblongata Lingua, m. genioglossus,<br />

styloglossus dan hyoglossus<br />

bersama n.cervicalis 1<br />

menginervasi geniohyoideus<br />

dan thyrohyoideus<br />

136


Gambar 6.2, Percabangan Nervous Cranial Sapi<br />

(Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

Lihat pada tabel Percabangan Nervous Cranial<br />

Percabangan Nervous Spinal<br />

Nervous spinalis keluar dari foramen<br />

intervertebrae. Setiap nervous spinalis terdiri atas cabang<br />

dorsal dan cabang ventral. Beberapa percabangan nervus<br />

spinal akan membentuk plexus sebelum terbagi dan<br />

menginervasi jaringan, contohnya adalah plexus brachialis<br />

dan lumbosacral. Penamaan nervus spinal berdasarkan<br />

pada vertebrae tempatnya keluar. Secara umum nervus<br />

spinal bertipe gabungan (sensoric + motoric)<br />

137


Inervasi Estremitas Cranial<br />

Ekstremitas cranial diinervasi oleh percabangan<br />

ventral nervus cervicalis 6 hingga cabang ventral nervus<br />

thoracalis 2 (pada sapi) dan cabang ventral vertebrae<br />

cervicalis 5 hingga cabang ventral vetebrae thoracalis 1<br />

(pada kambing). Nervus tersebut akan membentuk plexus<br />

brachialis.<br />

Percabangan Plexus Brachialis<br />

Nervous<br />

Menginervasi<br />

Suprascapularis<br />

Subscapularis<br />

Thoracodorsalis<br />

Thoracica longum<br />

Pectoralis<br />

Musculocutaneus<br />

Axillaris<br />

Radialis<br />

Cabang superficial<br />

Cabang Profundus<br />

Ulnaris<br />

Mediana<br />

m. Supraspinatus<br />

m. Infraspinatus<br />

m. Subscapularis<br />

m. Latissimus dorsi<br />

m. Serratus ventralis<br />

m. Pectoralis profundus et superficial<br />

m. Biceps brachii<br />

m. Coracobrachialis<br />

m. Brachialis<br />

m. Teres major et minor<br />

m. Deltoideus<br />

m. Triceps brachii<br />

m. Anconeus<br />

m. Ekstensor carpi radialis<br />

m. Ekstensor digitorum communis<br />

m. Ekstensor digitorum lateral<br />

m. Ulnaris lateralis<br />

m. Flexor carpi ulnaris<br />

m. Flexor digitorum profundus<br />

m. Pronator tres<br />

m. Flexor carpi rasialis<br />

m. Flexor digitorum superfisial<br />

m. Flexor digitorum profundus<br />

138


Gambar 6.3, Regio Inervasi Ekstremitas Cranial<br />

(Budras, 2003)<br />

139


Gambar 6.4, Percabangan Nervous Cranial Sapi<br />

(Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) n. Thoracodorsali<br />

(2) n. Subscapularis<br />

(3) n. Plexus brachialis<br />

(4) n. Suprascapularis<br />

(5) n. Musculocunaeus<br />

(6) n. Ulnaris<br />

(7) n. Axillaris<br />

(8) n. Mediana<br />

(9) n. Radialis<br />

(10) n. Cutaneus antebrachii cau.<br />

(11) n. Radialis profundus<br />

(12) n. Cutaneus antebrachii cra.<br />

(13) n. Cutaneus antebrachii med.<br />

(14) n. Radialis Superficial<br />

140


Inervasi Ekstremitas Caudal<br />

Ekstremitas caudal diinervasi oleh cabang ventral<br />

nervus spinalis dari beberapa vertebrae lumbal terakhir<br />

dan 2 vertebrae sacralis pertama dan membentuk plexus<br />

lumbosacralis.<br />

Percabangan Plexus Lumbosacralis<br />

Nervous<br />

Menginervasi<br />

Glutealis cranial<br />

Glutealis caudal<br />

Cutaneus femoralis lateral<br />

Femoralis<br />

Saphena<br />

Obturatorius<br />

Ischiadicus<br />

Cutaneus surae caudal<br />

Cutaneus surae lateral<br />

Peroneus Comunis<br />

- Ramus muscularis<br />

- Peroneus profundus<br />

- Peroneus superficialis<br />

Tibialis<br />

-Plantaris lateral<br />

-Plantaris medial<br />

m. Gluteus medius<br />

m. Glutealis profundus<br />

m. Gluteus medius<br />

m. Semitendinosus<br />

m. Tensor fascia lata<br />

Kulit pada regio femoralis craniolateral<br />

m. Sartorius<br />

m. Quadriceps femoris<br />

m. Illiopsoas<br />

Regio pedis lantar<br />

m. Adductor<br />

m. Gracilis<br />

m. Pectineus<br />

m. Obturatorius eksterna<br />

m. Semitendinosus<br />

m. Semimembranosus<br />

m. Biceps femoris<br />

m. Quadratus femoris<br />

m. Obturatorius intern<br />

Kulit pada regio cruris caudomedial<br />

Kulit pada regio cruris craniolateral<br />

m. Tibialis cranial<br />

m. Ekstensor digitorum longum<br />

m. Ekstensor digitorum lateral<br />

m. Peroneus tertius<br />

m. Peroneus longus<br />

m. Gastrocnemeus<br />

m. Flexor digitorum profundus<br />

m. Popliteus<br />

141


Gambar 6.5, Regio Inervasi Ekstremitas Caudal<br />

(Budras, 2003)<br />

142


Gambar 6.5, Inervasi Ekstremitas Caudal<br />

(Budras, 2003)<br />

143


Keterangan<br />

(1) n. Gluteus caudal<br />

(2) n. Cutaneus temporalis cau.<br />

(3) n. Pudenda<br />

(4) n. Rectalis caudal<br />

(5) n. Obturatorius<br />

(6) n. Genitofemoris<br />

(7) n. Femoralis<br />

(8) n. Cutaneus femoralis lateral<br />

(9) n. Peroneus communis<br />

(10) n. Cutaneus surae caudal<br />

(11) n. Cutaneus surae lateral<br />

(12) n. Tibialis<br />

(13) n. Saphena<br />

(14) n. Peroneus profundus<br />

(15) n. Peroneus superficial<br />

144


SISTEM RESPIRASI<br />

Yang dipelajari pada anatomi sistem respirasi<br />

organ respirasi yang terdiri atas nostril, cavum nasi,<br />

larynx, trachea, bronchus dan pulmo serta komponen<br />

penunjang yang meliputi cavum thorax, mediastinum,<br />

diaphragma dan pleura.<br />

Nostril<br />

Nostril, atau nares eksterna adalah penghubung<br />

paling luar sistem sirkulasi dengan lingkungan. Nostril<br />

memiliki alae pada lateral dan medial serta angulus pada<br />

dorsal dan vetral.<br />

Cavum Nasi<br />

Cavum nasi dibentuk oleh seluruh ossa facialis<br />

kecuali mandibula dan hyoid. Antara cavum nasi dexter<br />

dan sinister dipisahkan oleh septum nasi dan os vomer.<br />

Pada cavum nasi terdapat os turbinatum atau biasa disebut<br />

conchae. Secara umum pada ruminan terdapat tiga<br />

conchae, yaitu: conchae nasi dosa, conchae nasi ventral<br />

dan conchae nasi medial yang pada bagian caudalnya<br />

melekat pada os ethmoidale, membentuk ethmoturbinatum.<br />

Membran mucosa conchae diinervasi oleh<br />

nervus olfactorius dan merupakan bagian utama indera<br />

penciuman. Ruang kosong diantara conchae disebut<br />

meatus. Terdapat empat meatus pada ruminan, meliputi<br />

meatus nasi dorsal (diantara atap cavum nasi dan conchae<br />

dorsal), meatus nasi medial (diantara conchae nasi dorsal<br />

dan ventral), meatus nasi ventral (diantara conchae ventral<br />

145


dan lantai cavum nasi) serta meatus nasi communis<br />

(diantara septum nasi dan ketiga conchae).<br />

Larynx<br />

Larynx merupakan aparatus valvula complex yang<br />

berfungsi mengatur jumlah udara yang melewati saluran<br />

respirasi. Laring terletak di caudal ramus mandibula dan<br />

di dalamnya terdapat organ penghasil suara. Struktur<br />

laring didasari oleh kartilago yang meliputi: cricoid,<br />

thyroid, epiglotis dan arytenoid yang dihubungkan oleh<br />

sendi, ligamen dan membran.<br />

Trachea<br />

Trachea merupakan saluran udara fleksibel dengan<br />

cincin kartilago (mulus trachealis). Ujung cranial trachea<br />

menempel pada larynx sedangkan ujung caudalnya<br />

membentuk percabangan (biforcatio trachealis).<br />

Percabangan trachea membentuk broncus. Secara<br />

struktural broncus menyerupai trachea, saluran dengan<br />

cincin kartilago, tetapi ukurannya lebih kecil. Broncus<br />

akan bercabang ke saluran yang lebih kecil (bronciulus)<br />

hingga alveoli.<br />

Cavum Thorax<br />

Dinding dorsal cavum thorax dibentuk oleh<br />

vertebrae thorachalis, dinding ventral dibentuk oleh<br />

sternum, dinding lateral dibentuk oleh costae, dinding<br />

caudal dibentuk diafragma sedangkan di arah cranial<br />

berbentuk apertura thoracalis cranial. Apertura thoracalis<br />

cranial dibentuk oleh manubrium sterni, sepasang costae<br />

pertama dan vetebrae cervicalis ke-7.<br />

146


Mediastinum<br />

Mediastinum adalah pembatas median cavum<br />

thorax, memisahkan cavum thorax menjadi dexter dan<br />

sinister. Mediastinum terbagi ke dalam tiga bagian,<br />

septum mediastinum cranial, caudal dan medial.<br />

Diafragma<br />

Diafragma merupakan lembaran musculus yang<br />

memisahkan cavum thorax dan abdomen. Bagian dorsal<br />

diafragma menempel pada vertebrae, bagian lateral<br />

menempel pada sternum dan bagian lateral menempel<br />

pada costae. Facies thoracalis diafragma menempel pada<br />

pulmo sedangkan facies abdominal menempel pada hepar<br />

dan rumen.<br />

Diafragma tersusun dari dua bagian, pars<br />

muscularis dan pars tendinosa (sentrum tendineum).<br />

Diafragma berlubang pada tiga bagian, hiatus aorticus<br />

(tempat lewatnya aorta abdominal dan vena azygos) hiatus<br />

esophagus (tempat lewatnya esophagus dan nervus vagus)<br />

dan foramen vena cava (tempat lewatnya vena cava<br />

caudal).<br />

Pleura<br />

Pleura merupakan membran tipis yang<br />

menyelimuti dinding medial cavum thorax. Pleura terbagi<br />

ke dalam tiga bagian, yaitu: pleura parietale (melapisi<br />

dinding thorax), pleura viceral (melapisi pulmo) dan<br />

pleura mediastinal (melapisi aorta, esophagus, limpo<br />

nodul dan jaringan yang melintasi atau berada di spatium<br />

mediastinal)<br />

147


Pulmo<br />

Pulmo merupakan organ respirasi utama dan<br />

terletak di cavum thorax. Pulmo terdiri dari beberapa<br />

lobus, jumlah lobus tergantung kepada spesies. Secara<br />

umum, jumlah lobus sinister lebih sedikit dari lobus<br />

dexter. Pada kambing misalnya, terdapat empat lobus pada<br />

dexter (apical, cardiaca, diafragmatica dan aksesorius) dan<br />

dua pada sinister (lobus apical dan diaragmatica). Baik<br />

lobus apical dexter atau pun sinister terbagi ke padam pars<br />

cranial dan caudal.<br />

Pulmo merupakan organ yang nyaris tanpa<br />

jaringan otot. Gerakan mengembang dan menyusut pulmo<br />

sepenuhnya bergantung kepada pergerakan dinding thorax<br />

dan musculus respirasi. Mengembangnya pulmo terjadi<br />

karena tekanan negatif dinding thorax akan<br />

mengakibatkan udara masuk ke paru-paru.<br />

Bentukan pada permukaan pulmo mengikuti<br />

permukaan yang menekannya. Pada facia yang<br />

menghadap costae, terdapat impresio costalis, pada<br />

permukaan yang menghadap jantung terdapat incissura<br />

cardiaca, pada sisi yang berada di sekiras esofagus, aorta<br />

dan vena cava masing caudal terdapat impresario<br />

esofagus, impresario aorticus dan impresario vena cava.<br />

Pada paru-paru sehat memiliki karakteristik:<br />

berwarna merah muda, lembut, seperti spon, sangat elastis,<br />

mengapung dalam air dan terdengar kripitasi saat ditekan.<br />

Kripitasi menandakan terdapat udara dalam paru-paru.<br />

148


Ukuran paru-paru memenuhi cavum thorax, tetapi setelah<br />

cavum thorax terbuka akan menyusut.<br />

Keterangan<br />

1. Conchae nasi dorsal<br />

2. Conchae nasi medial<br />

3. Conchae nasi ventral<br />

4. Sinus frontalis<br />

Gambar 7.1, Cavum nasi sapi<br />

Sinister Dexter Sinister<br />

Dexter<br />

Dorsal<br />

149<br />

Ventral


Gambar 7.2, Pulmo sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) Lobus cranial pars cranial / Lobus apical pars cranial<br />

(2) Lobus cranial pars caudal / Lobus apical pars caudal<br />

(3) ln. Tracheobronchialis cran.<br />

(4) Broncus pricipalis<br />

(5) Lobus medial / Lobus cardiaca<br />

(6) ln. Tracheobronchialis sinister<br />

(7) Bifurcatio trachealis<br />

(8) ln. Bronchiotrachealis dexter<br />

(9) ln. Pulmonalis dexter<br />

(10) ln. Tracheobrachialis medial<br />

(11) ln. Pulmonalis sinister<br />

(12) Lobus acsessorius<br />

(13) Lobus caudal / Lobus diafragmatica<br />

150


SISTEM DIGESTI<br />

Untuk mempermudah pemahaman kita akan<br />

mengelompokkan anatomi sistem digesti ke dalam tiga<br />

kelompok; GIT (gastro intestinal track), organ aksesoris<br />

dan struktur pendukung. GIT dimulai dari cavum oris,<br />

pharinx, esophagus, rumen, reticulum, omasum,<br />

abomasum, duedonum, jejunum, ileum, caecum, colon<br />

dan rectum. Organ aksesoris meliputi lingua, dentes,<br />

glandula saliva, hepar dan pancreas. Sementara struktur<br />

pendukung sistem digesti meliputi cavum abdomen,<br />

peritoneum dan lien.<br />

Cavum Oris<br />

Beberapa ruminan memiliki sulcus pada bagian<br />

median bibir (labial) atasnya, yang biasa disebut philtrum.<br />

Philtrum memisahkan bibir atas menjadi dua bagian. Pada<br />

bagian medial labial, di dekat sudut mulut terdapat papila<br />

labialis dan memanjang ke arah caudal, biasa disebut<br />

papila buccalis. Pada atap cavum oris terdapat rigi<br />

transversal yang biasa disebut rigi palatina.<br />

Cavum oris berfungsi untuk memegang,<br />

menghaluskan dan mencampukan makanan dengan saliva.<br />

Struktur utama dalam cavum oris adalah gigi (dentes) dan<br />

lidah (lingua). Ruminan, khususnya sapi, kambing dan<br />

domba dewasa memiliki 32 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 3 3 ),<br />

sedangkan saat kecil memiliki 20 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 0 0 ).<br />

I (Incissifus), C (Caninus), P (Premolar), M (Molar).<br />

Lingua terdiri atas apex, corpus dan radix.<br />

Permukaan lingua yang menghadap cavum oris (dorsum /<br />

fascia dorsal) dibagi dua bagian oleh fossa lingua. Pada<br />

bagian median dorsum bagian caudal terdapat torus<br />

lingua. Pada sisi lateral dorsum apex terdapat papila<br />

151


filiformis, pada sisi medial terdapat papila fungiformis,<br />

pada torus terdapat papila lentiformis dan pada sisi lateral<br />

radix lingua terdapat papila vallata.<br />

Gambar 8.1, Cavum Oris Sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) Apex lingua<br />

(2) Corpus lingua<br />

(3) Radix lingua<br />

(4) Fossa lingua<br />

(5) Torus lingua / papila<br />

lentiformis<br />

(6) M Genioglosus<br />

(7) M Geniohyoideus<br />

(8) Papila labialis dan bucalis<br />

(9) Plexus palatina<br />

(10) Rigi palatina<br />

(11) Caranculus lingua<br />

(12) Frenulum lingua<br />

(13) Papila fungiformis<br />

(14) Papila filiformis<br />

(16) Papila vallata<br />

(17) Arcus palatoglosus<br />

(18) Tonsil lingua<br />

152


Pharynx<br />

Pharynx berada pada persimpangan antara saluran<br />

respirasi dan digesti. Pharinx terdiri dari tiga bagian,<br />

oropharynx, laryngopharynx dan nasopharynx.<br />

Oropharynx (pars oralis) berbatasan dengan ventral lingua<br />

dan melekat pada basis epiglotis. Laryngopharynx (pars<br />

laryngeal) terdiri atas ostium intrapharyngeal, berada di<br />

dorsal larynx. Ostium intrapharngeal mengatur<br />

perpindahan respirasi dan digesti. Saat inspirasi atau<br />

respirasi laryngopharynx menutup dan cavum nasi<br />

terhubung dengan larynx. Saat menelan laryngopharynx<br />

membuka dan larynx menutup. Nasopharynx (pars<br />

nasalis) terletak dari choane hingga ostium<br />

intrapharyngeal dan dipisahkan oleh palatum mole.<br />

Gambar 8.1, Pharynx dan Larynx sapi (Budras, 2003)<br />

153


Keterangan<br />

(1) Orificium pharyngeal tuba auditorium<br />

(2) Septum pharyngeal<br />

(3) Palatum mole<br />

(4) Sinus tonsil palatina<br />

(A) Nasopharynx<br />

(B) Oropharynx<br />

(C) Arcus palatopharyngeal<br />

(D) Laryngopharynx<br />

(E) Vestibulus laryngeal<br />

(F) Glottis<br />

(G) Cavum infraglottic<br />

Esophagus<br />

Esophagus merupakan saluran musculomembranosus<br />

yang memanjang dari pharynx hingga<br />

gastric. Esophagus memanjang dari leher ke arah caudal,<br />

memasuki cavum thorax hingga abdomen. Di leher<br />

esophagus terletak di caudal trachea. Memasuki cavum<br />

thorax terletak diantara trachea dan aorta dan memasuki<br />

abdomen melalui hiatus esophagus diafragmatica.<br />

Esophagus di vascularisasi oleh arteri esophageal dan<br />

diinervasi oleh nervus vagus.<br />

Gaster<br />

Gaster atau lambung terletak diantara esophagus<br />

dan intestine (jejunum). Pada ruminan, gaster (atau venter)<br />

dibagi ke dalam empat compartemen, yaitu; rumen,<br />

reticulum, omasum dan abomasum.<br />

Rumen<br />

Rumen merupakan bagian terbesar dari lambung<br />

ruminan, kurang lebih 71% dari total kapasitas. Rumen<br />

terletak diantara esophagus dan reticulum dan disini<br />

terjadi fermentasi serat kasar. Pada permukaan lumen<br />

rumen terdapat bentukan pilae ruminis dan pada arah<br />

caudal terdapat orificium ruminoreticularis.<br />

154


Rumen terbagi atas dua bagian, saccus dorsal dan<br />

saccus ventral. Keduanya dipisahkan oleh sulcus<br />

longitudinal dexter dan sinister. Sulcus longitudinal dexter<br />

dan sinister merupakan tempat dari arteri ruminalis dexter<br />

dan sinister, cabang dari arteri celiaca.<br />

Keterangan<br />

(A) Rumen<br />

(B) Reticulum<br />

Gambar 8.3, Gaster Sapi (Budras, 2003)<br />

(C) Omasum<br />

(D) Abomasum<br />

(1) Sulcus longitudinal sinister<br />

(2) Sulcus acessorius sinister<br />

(3) Sulcus coronary dorsal<br />

(4) Sulcus coronary ventral<br />

(5) Sulcus ruminoreticular<br />

(6) Saccus dorsal<br />

(7) Saccus ventral<br />

(8) Sulcus longitudinal dexter<br />

(9) Selulae reticuli<br />

(10) Pilae ruminis<br />

(11) Lamina omasi<br />

(12) Plica spiralis<br />

155


Reticulum<br />

Reticulum terletak di sebelah sinister median<br />

abdomen dengan kapasitas 8% dari total kapasitas<br />

lambung. Reticulum terletak antara rumen dan omasum,<br />

pada bagian dalamnya terdapat bentukan selulae reticuli.<br />

Omasum<br />

Omasum merupakan bagian terkecil dari keempat<br />

kompartemen lambung ruminan dan hanya menampung<br />

kurang lebih 2% total kapasitas lambung. Omasum<br />

terletak diantara reticulum dan abomasum. Bagian medial<br />

omasum terdapat bentukan lamina omasi.<br />

Abomasum<br />

Abomasum memiliki kapasitas sekitar 19% dari<br />

total kapasitas lambung. Abomasum terbagi ke dalam 3<br />

bagian, yaitu cardiac fundus dan pylorus. Cardiac berada<br />

paling cranial, disini terdapat orificium omasoabomasal.<br />

Fundus terletak diantara cardiac dan pylorus, di dalamnya<br />

terdapat plika spiralis. Pylorus berada paling caudal, di<br />

dalamnya terdapat orificium abomasoduodenal.<br />

Intestine<br />

Intestine ruminan terdiri atas duodenum, jejunum,<br />

ileum, caecum, colon dan rectum.<br />

Duodenum<br />

Duodenum terletak di caudal pylorus, berbentuk<br />

“S” dan diikat ke dinding abdomen oleh mesoduodenum.<br />

Pada duodenum melekat pancreas. Duodenum merupakan<br />

muara dari ductus pancreaticus (dari pancreas) dan ductus<br />

choleduchus (dari hepar dan fesica vellea).<br />

156


Gambar 8.4, Intestine Sapi (Budras, 2003)<br />

Keterangan<br />

(1) Duodenum<br />

(2) Jejunum<br />

(3) Illiem<br />

(4) Caecum<br />

(5) Colon<br />

(a) Ascenden proximal / ansa proximal<br />

(b) Gyrus sentripetal<br />

(c) Flexura centralis<br />

(d) Gyrus sentrifugal<br />

(e) Ascenden distal / ansa distal<br />

(f) Colon transversus<br />

(g) Colon descenden<br />

(6) Rectum<br />

157


Jejunum<br />

Jejunum merupakan bagian dari intestine yang<br />

paling panjang. Jejunum terletak diantara duodenum dan<br />

ileum dan diikat oleh mesojejunum.<br />

Ileum<br />

Ileum terletak diantara jejunum dan caecum. Ileum<br />

diikat oleh mesoillium<br />

Caecum<br />

Ileum merupakan saluran buntu yang terletak<br />

diantara ileum dan colon. Di dalam ileum terdapat secca<br />

tonsil.<br />

Colon<br />

Colon terbagi ke dalam beberapa bagian, berurutan<br />

dari cranial, meliputi; colon ascenden > ansa proximalis ><br />

ansa spiralis > gyrus sentripetal > flexura centralis > gyrus<br />

sentrifugal > ansa distalis > colon transversus > colon<br />

descenden. Colon diikat oleh mesocolon.<br />

Rectum<br />

Rectum merupakan bagian paling caudal GIT.<br />

Memanjang dari caudal colon, melewati cavum pelvis dan<br />

menuju anus. Rectum diikat oleh mesorectum.<br />

Peritoneum<br />

Peritoneum merupakan lapisan membran paling<br />

besar, menutupi seluruh cavum abdomen dan cavum<br />

pelvis. Peritoneum terbagi atas bagian parietale, viceral<br />

dan beberapa lipatan / penggantung organ. Peritoneum<br />

parietale membungkus seluruh organ vicera dalam<br />

abdomen, kecuali ginjal. Peritoneum vicera melapisi<br />

setiap organ sedangkan penggantung meliputi:<br />

158


Omentum, menggantung rumen, reticulum, omasum<br />

dan abomasum. Terdiri atas omentum major, minor<br />

gastrosplenicus.<br />

Messenterium, terdiri atas mesoduodenum,<br />

mesojejunum, mesoillium, mesocolon dan<br />

mesprectum.<br />

Hepar<br />

Hepar terdiri atas lobus dexter, lobus sinister, lobus<br />

caudatus dan lobus quadratus. Bentukan pada hepar<br />

meliputi:<br />

Impressio abomasal, dibentuk oleh abomasum<br />

Impressio omasica, dibentuk oleh omasum<br />

Impressio renalis, dibentuk oleh ren<br />

Impressio costalis, dibentukoleh costae<br />

Sulcus vena cava, tempat lewatnya vena cava caudal<br />

Fissuraportalis, tempat lewat vena porta hepatica,<br />

arteri hepatica dan ductus hepaticus,<br />

Ductus hepaticus, saluran dari hepar menuju<br />

duodenum<br />

Ductus cysticus, saluran dari fesica velea menuju<br />

duonenum<br />

Ductus choleducus, gabungan dari ductus hepaticus<br />

dan cysticus<br />

Hepar divascularisasi oleh arteri hepatica dan vena porta<br />

hepatica. Vena porta hepatica membawa darah dari<br />

lambung (rumen hingga abomasum), intestine dan lien.<br />

159


Lien<br />

Lien berperan ralam sistem imunitas,<br />

haemophoesis dan menyimpan RBC. Lien terletak pada<br />

bagian cranial cavum abdomen, menempel pada rumen.<br />

Pancreas<br />

Pancreas berbentuk menyerupai cacahan daging<br />

dan terletak pada sisi dexter cavum abdomen, melekat<br />

pada duodenum. Pancreas pada ruminan terdiri atas lobus<br />

dexter major dan lobus sinister minor. Pancreas diinervasi<br />

arteri pancreatic, cabang dari arteri celiaca dan<br />

messenterica cranial.<br />

160


SISTEM URINARIA<br />

Secara umum, sistem urinaria ruminansia terdiri<br />

atas sepasang ginjal, sepasang ureter, fesica urinaria dan<br />

urethra. Fungsi utama sistem urinaria adalah mengatur<br />

keseimbangan cairan dalam tubuh.<br />

Ginjal<br />

Ginjal, atau dalam bahasa latin disebut ren, terletak<br />

di cavum pelvis, di luar peritoneum. Pada sapi, ginjal<br />

memiliki banyak lobus, berbeda dengan pada kambing<br />

atau domba yang hanya satu lobus. Ginjal terdiri atas<br />

capsula, cortex, medula, hilus renalis, pelvis renalis, sinus<br />

renalis, pyramid renalis, crista renalis dan ramus arcuata.<br />

Capsula renalis merupakan membran yang<br />

menyelimuti bagian paling luar ginjal.<br />

Cortex renalis, bagian perifer dari parenkim ginjal. Di<br />

dalamnya terdapat nefron. Setiap nefron tersusun atas<br />

glomerulus, capsula Bowmen dan tubulus (proximal,<br />

lengkung Henle, distal dan colecticus)<br />

Medulla terletak di tengah parenkim ginjal, terlihat<br />

lurik bergaris karena banyak terdapat tubulus.<br />

Hilus renalis berada paling median, dilewati oleh<br />

arteri, vena dan ureter.<br />

Pelvis renalis, bagian dari ureter yang mengalami<br />

perluasan.<br />

Sinus renalis, tempat jaringan adiposa, berisi<br />

pembuluh darah dan mengelilingi pelvis renalis<br />

Pyramid renalis, bentukan pada medulla yang sekilas<br />

tampak berbentuk segitiga.<br />

161


Crista renalis, bentukan yang dihasilkan dari<br />

gabungan papila renalis (ujung tumpul dari pyramid<br />

renalis).<br />

Ramus arcuata, pembuluh darah yang terlihat pada<br />

batas antara cortex dan medula.<br />

Vascularisasi ginjal disuplai oleh arteri renalis.<br />

Setiap arteri renalis akan bercabang menjadi arteri<br />

interlobuler dan kemudian bercabang lagi menjadi arteri<br />

arcuata. Inervasi ginjal dilakukan nervus sympatik yang<br />

bercabang dari plexus celiacomesenteric.<br />

Ureters, Fesica Urinaria dan Urethra<br />

Ureter memanjang dari pelvis renalis di cavum<br />

abdomen hingga fesica urinaria di cavum pelvis. Fesica<br />

urinaria menampung urine dari ureter untuk selanjutnya<br />

menuju urethra. Baik dinding ureter, fesica urinaria dan<br />

urethra tersusun dari jaringan otot polos,<br />

Gambar 9.1, Ginjal Sapi (Budras, 2003)<br />

162


Keterangan<br />

(1) Lobus<br />

(2) Cortex<br />

(3) Medulla<br />

(4) Pyramid<br />

(a) External<br />

(b) Internal<br />

(5) Sinus<br />

(6) Ureter<br />

(7) a/v Renalis<br />

163


Genitalia Jantan<br />

SISTEM GENITALIA<br />

Secara umum, sistem genital jantan meliputi :<br />

Scrotum : Pelindung dan pembentuk ruang untuk<br />

testis, terdiri atas empat lapisan, dari luar ke dalam<br />

meliputi; kulit, tunica dartos, facia scrotalis dan tunica<br />

vaginalis (parietal dan viceral).<br />

Testis : Kelenjar gonad utama pada jantan, analog<br />

dengan ovarium pada betina. Ruminan normal<br />

memiliki sepasang testis. Bagian testis meliputi ;<br />

o Tunica albuguenia<br />

o Tubulus seminiferus<br />

Epididymis : Tubulus / saluran semen sebelum<br />

ejakulasi yang langsung melekat pada testis. Terbagi<br />

atas caput, corpus dan caudal epididimis.<br />

Ductus deferens : Biasa disebut vas deferens. Tubulus<br />

muscularis dari caudal epididimis hingga uretra,<br />

berfungsi kontraksi saat terjadi ejakulasi.<br />

Spermatic cord : Istilah yang digunakan untuk<br />

menyebutkan keseluruhan jaringan yang melewati<br />

canalis inguinalis. Terdiri dari ; arteri spermatica,<br />

vena spermatica, ductus lymphaticus, nervus<br />

sympatis, ductus deferens, musculus cremaster<br />

internal dan tunica vaginalis viceral.<br />

Canalis inguinalis : Saluran yang menghubungkan<br />

cavum abdomen dan rongga srotum.<br />

Kelenjar aksesorius : Kelenjar yang memproduksi<br />

nutrisi dan berbagai senyawa yang dibutuhkan<br />

spermatozoa. Terdiri atas kelenjar prostat, vesicula<br />

seminalis dan bulbourethralis.<br />

164


o Vesikula seminalis : Berlekuk-lekuk, terletak di<br />

belakang vesica urinaria, memproduksi nutrisi<br />

bagi sperma.<br />

o Kelenjar prostat : Melingkar pada uretra,<br />

menghasilkan kolesterol, garam dan fosfolipid<br />

o Kelenjar bulbouretralis : Biasa disebut kelenjar<br />

Cowper, menghasilkan alkali (basa).<br />

Penis : Organ kopulasi, terdiri atas radix, corpus dan<br />

glans penis.<br />

Bentukan umum pada penis meliputi ; orificium<br />

uretralis eksternal, processus urethralis, galae glandis,<br />

corona glandis, collum glandis, raphe glandis dan<br />

flexura sigmoidea.<br />

Musculus pembentuk penis meliputi : Ischiocavernosum,<br />

corpus cavernosum penis, corpus<br />

cavernosum urethralis, bulbo-cavernosus dan<br />

retractor penis.<br />

Preputium : Lapisan kulit yang melindungi glans<br />

penis.<br />

Transversal<br />

Lateral<br />

Gambar 10.1, Penis Sapi (Budras, 2003)<br />

165


Gambar 10.2, Organ Genitalia Sapi Jantan (Budras,<br />

2003)<br />

166


Keterangan<br />

(A) Glans penis<br />

(B) Orificium urethralis eks.<br />

(C) Processus urethralis<br />

(D) Raphae penis<br />

(D’) Frenulum preputium<br />

(D”) Raphae preputium<br />

(E) Fascia penis<br />

(1) Lamina eksternal<br />

(2) Lamina internal<br />

(3) Orificium preputialis<br />

(4) Testis sinister<br />

(5) Scrotum<br />

(6) Bulbospongiosum<br />

(7) Ischiocavernosum dan crus<br />

penis<br />

(8) Retractor penis<br />

(9) Ln Inguinalis superficial<br />

(a) Rectus abdominis<br />

(b) Cremaster<br />

(c) a / v Testicular<br />

(d) Anulus vaginalis<br />

(e) Ductus deferens<br />

(f) Ureter<br />

(g) Urethralis<br />

(h) Radix penis<br />

(i) Corpus penis<br />

(j) Flexura sigmoidea<br />

(F) Tunica albuginea<br />

(G) Trabecula<br />

(H) Vena penis profundus<br />

(J) Corpus cavernosum<br />

(K) Corpus spongiosum dan<br />

urethra<br />

(10) Spermatic cord<br />

(11) Gl Vesicular<br />

(12) Caput epididymis<br />

(13) Ampulla ductus deferens<br />

(14) Corpus penis<br />

(15) Corpus prostate<br />

(16) Testis sinister<br />

(17) Bursa testicularis<br />

(18) Gl Bulbourethralis<br />

(19) Caudal epididymis<br />

(k) Glans penis<br />

(l) Lig. Suspensory<br />

(m) Gl mamilaris<br />

(n) Lig. Propius<br />

(o) Lig. Caudal epididymis<br />

(p) Mesorchium<br />

(q) Mesoductus deferens<br />

(r) Mesofuniculus<br />

(s) Plexus pampiniforims<br />

167


Genitalia Betina<br />

Secara umum, sistem genitalia betina meliputi :<br />

Ovarium : Kelenjar gonad utama pada betina.<br />

Berfungsi sebagai penghasil ovum dan hormon. Pada<br />

ovarium terjadi perkembangan folikel dari primer,<br />

sekunder, tersier dan degraf yang kemudian menjadi<br />

korpus luteum setelah terjadi ovulasi. Perkembangan<br />

volikel terjadi pada bagian kortex ovarium, sementara<br />

bagian medula diisi oleh banyak pembuluh darah.<br />

Ovarium digantung oleh mesovarium dan<br />

ligamentum utero ovarica.<br />

Oviduct : Disebut juga tuba falopii, saluran yang<br />

memiliki fungsi utama meneruskan ovum dari<br />

ovarium menuju uterus dan tempat fertilisasi. Ovicuct<br />

digantung oleh mesosalpinc. Oviduct terdiri atas :<br />

o Infundibulum : Pada ujung paling dekat dengan<br />

ovarium berbentuk fimbre.<br />

o Ampula : Bagian tengah oviduct, sel<br />

mukosa bersilia<br />

o Isthmus : Bagian paling dekat uterus. Pada<br />

ampulary-isthmicjuncion (batas antara ampula<br />

dan isthmus, sulit dilihat secara anatomi) terjadi<br />

penghambatan ovum.<br />

Uterus : Fungsi utama memelihara kebuntingan.<br />

Ruminan, khususnya sapi memiliki uterus bicornua,<br />

memiliki dua cornua uteri dengan satu corpus uteri.<br />

Servix : Kaku dan keras, terletak diantara corpus<br />

uterus dan vagina. Fungsi utamanya adalah menutup<br />

lumen uterus. Secara normal servix hanya terbuka<br />

saat birahi dan partus.<br />

Vagina<br />

Vulva<br />

Kelenjar Akresoris<br />

168


Gambar 10.3, Organ Genitalia Sapi Betina (Budras,<br />

2003)<br />

169


Keterangan<br />

(1) Lig. Ovarium Suspensorius<br />

(2) Mesovarium<br />

(3) Mesosalpinx<br />

(4) Mesometrium<br />

(5) Rectogenital<br />

(6) Vesicogenital<br />

(7) Pubovesical<br />

(8) Ovarium<br />

(9) Orificium tuba uterina<br />

(10) Lig. Ovarium propius<br />

(11) Cornua uteri<br />

(12) Carancula<br />

(13) Lig. Intercornualis<br />

(14) Corpus uterus<br />

(15) Bursa ovarica<br />

(16) Tuba uterina<br />

(a) M. Gluteus mediana<br />

(b) M. Longisimus lumborum<br />

(c) M Illiacus<br />

(d) Lig. Sacroilliaca<br />

(e) M. Sacrocaudal dorsalis<br />

medialis<br />

(f) M. Sacrocaudal dorsalis<br />

leteralis<br />

(g) M Sacrocaudal ventralis<br />

lateralis<br />

(h) M intertransversarii<br />

(i) M. Coccygealis<br />

(j) M. Levator ani<br />

(k) M. Sphincter ani external<br />

(l) M. Urethralis<br />

(17) Orificium tuba uterina<br />

abdominal<br />

(18) Fimbre infundibulum<br />

(19) Formix<br />

(20) Vagina<br />

(21) Hymen<br />

(22) Orificium urethralis externa<br />

(23) Clitoris<br />

(24) Labia<br />

(25) Vestibulus vaginalis<br />

(26) Orificium gl. Vestibular<br />

major<br />

(27) Orificium cervix externa<br />

(28) Cervix<br />

(29) Orificium cervix interna<br />

(m) M. Contrictor Vestibulus<br />

(n) M. Contricor Vulvae<br />

(o) M. Retractor clitoridis<br />

(p) M. Obturatorius externa pars<br />

intrapelvic<br />

(q) Colon descenden<br />

(r) Ureter<br />

(s) Vesica urinaria<br />

(t) Lig. Lateral vesica urinaria<br />

(u) Lig Medial vesica urinaria<br />

(v) Rectum<br />

(w) gl. Vestibular major<br />

(x) Diverticulum suburethralis<br />

(y) lnn. Inguinalis superficial<br />

(z) Peritonium<br />

170


Gambar 10.4, Mamae Sapi Betina (Budras, 2003)<br />

171


Keterangan<br />

(1) Lamina lateral<br />

(2) Lamina medial<br />

(3) Lamelia suspentorius<br />

(4) Corpus<br />

(5) Papilla<br />

(5’) Ductus papillaris<br />

(5”) Orificium papilaris<br />

(6) Tunica flava abdominalis<br />

(7) Lobus mamarica<br />

(8) Ductus collecticus<br />

(a) Plexus venosus<br />

(b) Sphincter<br />

(c) Lactocyte<br />

(9) Sinus lactiferous<br />

(9’) Annulus<br />

(9”) Sinus papilaris<br />

(10) Lobus<br />

(11) Longitudinal fold<br />

(12) Alveoli<br />

(13) Ductus lactiferous alveolar<br />

(14) Ductus lactiverous<br />

(15) n. Genitofemoral, a dan v<br />

mamarica cranial<br />

(d) Fat dropet<br />

(e) Myoepithelial<br />

(f) Membrana basalis<br />

172


Daftar Pustaka<br />

Budras, Klaus-Dieter dan Robert E. Habel. Bovine<br />

Anatomy. 2003<br />

Cochran, Phillip E. Veterinary <strong>Anatomi</strong> and Pgysiology.<br />

2011.<br />

Frandson, Rowen D. W. Lee Wilke dan Anna Dee Fails.<br />

Anatomy and Physiology of Farm Animals<br />

Pupesco, Peter. Atlas Topografi Anatomy Domestic<br />

Animal.<br />

173


LaNina<br />

174

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!