Anatomi Ruminansia.pdf
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Pondasi Dasar<br />
<strong>Anatomi</strong> <strong>Ruminansia</strong><br />
Ismundiono, Shilvia Mukhti, Tia Sundari<br />
2
Kontributror<br />
Pengarang :<br />
Ismundiono<br />
Shilvia Mukhti<br />
Tia Sundari<br />
Desain Cover :<br />
Nur Jauharah Fitriani<br />
Layout :<br />
Ismundiono<br />
Penerbit :<br />
La-Nina 2015<br />
Note<br />
“Pengetahuan adalah satu-satunya hal di dunia ini yang<br />
semakin banyak bila dibagi.”<br />
3
Kata Pengantar<br />
Sebelumnya terimakasih karena menyempatkan<br />
membaca ini. Lebih dari 90% pembaca cenderung akan<br />
melewatkan kata pengantar dan langsung membaca isinya.<br />
Memang sih, tak ada yang menganggap kata pengantar<br />
menarik. Aku pun setuju itu.<br />
Harus kami akui, buku ini tidak disusun untuk<br />
membuat Anda menjadi master anatomi. Dan tidak ada<br />
satu buku pun yang bisa. Setiap manusia itu unik dan kami<br />
tidak bisa menyusun buku yang sesuai untuk setiap orang.<br />
Satu-satunya yang bisa membuat Anda menjadi master<br />
adalah yang Anda lakukan. Bila Anda master Anda tak<br />
butuh buku ini, atau mungkin Anda akan membuatnya<br />
sendiri.<br />
Buku ini hanya kumpulan dari apa yang kami<br />
pelajari. Meski anatomi ilmu yang mati, tapi hal baru akan<br />
tetap diperlukan. Sepuluh atau beberapa tahun lagi isi<br />
buku ini tak akan sebaik buku-buku baru. Terimakasih<br />
telah menyempatkan membaca kata pengantar. Mohon<br />
maaf apabila ada kekurangan. Apabila Anda ingin<br />
memberi kritik atau saran Anda dapat menghubungi<br />
penulis. Akhir kata, selamat belajar.<br />
4
Daftar Isi<br />
Cover ..................................................................... 1<br />
Kontributor ............................................................ 2<br />
Kata Pengantar ...................................................... 3<br />
Daftar Isi ................................................................ 4<br />
Pendahuluan .......................................................... 5<br />
Osteology .............................................................. 12<br />
Syndesmology ....................................................... 47<br />
Myologi ................................................................. 58<br />
Biomekanika .......................................................... 104<br />
Sistem Cardiovasculer ........................................... 108<br />
Sistem Nervus ....................................................... 125<br />
Sistem Respirasi .................................................... 144<br />
Sistem Digesti ....................................................... 150<br />
Sistem Urinaria ...................................................... 160<br />
Sistem Genitalia .................................................... 163<br />
5
PENDAHULUAN<br />
Secara sederhana anatomi dapat diartikan sebagai<br />
cabang ilmu yang mempelajari tentang struktur dan bentuk<br />
organisme. Studi anatomi juga mencakup warna, posisi<br />
berbagai organ, tekstur hingga kondisi normal jaringan.<br />
Untuk seorang dokter hewan fungsi dari mempelajari<br />
anatomi diantaranya :<br />
1. Memberi gambaran kondisi normal berbagai organ<br />
dan jaringan.<br />
2. Membantu memahami fungsi setiap jaringan dan<br />
organ serta bagaimana koordinasi, fungsi dan korelasi<br />
setiap organ.<br />
3. Dengan mengetahui kondisi normal, perubahan<br />
patologis dapat dikenali dan mempermudah diagnosa.<br />
4. Membantu menentukan tindakan medis yang tepat<br />
seperti injeksi dan bedah.<br />
Dalam buku ini kita akan mempelajari anatomi<br />
pada ruminan, yang meliputi osteologi axial, osteologi<br />
apendicular, syndesmology, myology, angiology,<br />
neurology dan anatomi sistem organ.<br />
<strong>Anatomi</strong> mempelajari struktur dan bentuk,<br />
sehingga untuk mempermudah pemahaman, penamaan<br />
dalam anatomi didasarkan pada bentuk, warna, struktur,<br />
posisi dan berbagai kondisi anatomis lainnya. Beberapa<br />
istilah yang umum digunakan dalam anatomi diantaranya:<br />
6
Istilah pada tubuh<br />
Dorsal : Mengarah ke punggung<br />
Ventral : Mengarah ke perut<br />
Medial : Mengarah ke median<br />
Lateral : Menjauhi median<br />
Cranial : Mengarah ke kepala<br />
Caudal : Mengarah ke ekor<br />
Anal : Menuju anus<br />
Rostral : Mengarah ke hidung<br />
Oral : Mengarah ke mulut<br />
Apical : Mengarah ke puncak<br />
Nuchal : Mengarah ke tengkuk<br />
Proximal : Mengarah ke tubuh<br />
Distal : Menjauhi tubuh<br />
Istilah dalam anggota gerak<br />
Palmar : Sisi belakang kaki depan<br />
Plantar : Sisi belakang kaki belakang<br />
Ulnar : Sisi luar kaki depan<br />
Radial : Sisi dalam kaki depan<br />
Fibular : Sisi luar kaki belakang<br />
Tibial : Sisi dalam kaki belakang<br />
Istilah pada bidang potong tubuh<br />
<br />
<br />
<br />
Median : Bidang yang membagi tubuh menjadi dua<br />
bagian simetris<br />
Sagittal : Bidang yang sejajar dengan median, tetapi<br />
di luar median<br />
Longitudinal : Bidang yang sejajar dengan median,<br />
tetapi di luar median<br />
7
Transversal : Bidang yang tegak lurus median, tegak<br />
lurus poros tubuh<br />
Horizontal : Bidang yang tegak lurus median, sejajar<br />
poros tubuh<br />
Oblique : Bidang yang menyilang atau miring<br />
Istilah arah<br />
Gambar 1.1 Bidang tubuh (Cochran, 2011)<br />
Dexter : Kanan<br />
Sinister : Kiri<br />
Externus : Sebelah luar<br />
Internus : Sebelah dalam<br />
Profundus : Menjauhi permukaan<br />
Superfisialis : Mendekati permukaan, luar<br />
Transversus : Melintang, memotong poros<br />
Longitudinal : Memanjang, sejajar poros<br />
Ecto : Lapisan luar<br />
8
Meso : Lapisan tengah<br />
Endo : Lapisan dalam, di dalam<br />
Epi : Di atas, menutupi<br />
Peri : Di sekeiling, di sekitar<br />
Dia : Pemisah<br />
Hypo : Di bawah<br />
Hyper : Di atas<br />
Basis : Dasar, alas, bawah<br />
Apex : Puncak, atas<br />
Margo : Tepi<br />
Istilah sifat<br />
Magnus : Besar<br />
Brevis : Kecil<br />
Major / Majus : Besar<br />
Minor / Minus : Kecil<br />
Alba : Putih<br />
Nigra : Hitam<br />
Flava : Kuning<br />
Rubra : Merah<br />
Lutea : Kuning<br />
Grisea : Abu-abu<br />
Chloros : Hijau<br />
Dorrum : Keras<br />
Serra : Kasar<br />
Molle : Lunak<br />
Supra : Lebih atas<br />
Infra : Lebih bawah<br />
9
Istilah dalam bentukan<br />
Facies : Permukaan<br />
Facialis : Termasuk permukaan<br />
Fascia : Lembaran<br />
Fovea : Cekungan<br />
Foramen : Lubang<br />
Linea : Garis<br />
Sulcus : Alur, Lekuk<br />
Canalis : Saluran<br />
Cavum : Rongga<br />
Caput : Kepala<br />
Collum : Leher<br />
Corpus : Tubuh<br />
Condylus : Benjol sendi<br />
Spina : Duri<br />
Crista : Tepian tajam<br />
Sinus : Rongga kecil<br />
Processus : Taju<br />
Fissura : Celah, sobekan<br />
Incissura : Irisan<br />
Spatium : Celah<br />
Istilah dalam posisi<br />
Dorsal recumbency : Rebah dengan dorsal<br />
menempel alas<br />
Ventral recumbency : Rebah dengan ventral<br />
menempel alas<br />
Lateral recumbency : Rebah dengan sisi lateral<br />
menempel alas<br />
10
Istilah dalam gerak<br />
Flexi : Memperkecil sudut sendi<br />
Ekstensi : Memperbesar sudut sendi<br />
Adduksi : Mendekati median<br />
Abduksi : Menjauhi median<br />
Rotasi : Gerakan memutar<br />
Origo : Titik melekatnya musculus yang<br />
tidak bergerak saat terjadi kontraksi<br />
Insertio : Titik melekatnya musculus yang<br />
bergerak saat terjadi kontraksi<br />
Gambar 1.2 Flexi dan Ekstensi (Cochran, 2011)<br />
11
Gambar 1.3 Abduksi dan Adduksi (Cochran, 2011)<br />
12
OSTEOLOGY<br />
Pendahuluan<br />
Osteologi merupakan ilmu yang mempelajari<br />
tentang pertulangan (osteo). Secara umum dibedakan ke<br />
dalam kelompok tulang axial (kepala dan tubuh),<br />
apendicular (anggota gerak) dan viseral (pada organ atau<br />
jaringan, misal os cordis dan os penis). Fungsi tulang<br />
diantaranya :<br />
Memberi bentuk dasar organisme.<br />
Melindungi organ.<br />
Alat gerak pasif.<br />
Tempat pembentukan eritrosit<br />
Meneruskan impuls (misal pada telinga)<br />
Secara umum tulang terbagi ke dalam lima<br />
kelompok, yaitu :<br />
1. Ossa Longa / Tulang Panjang<br />
Secara umum tersusun dari caput, colum, corpus dan<br />
condylus. Berfungsi sebagai pengungkit dan<br />
penggerak pasif. Contoh : tulang lengan (Os humerus)<br />
2. Ossa Brevia / Tulang Pendek<br />
Secara umum berbentuk kuboid, berfungsi meredam<br />
benturan, Contoh : carpal dan tarsal<br />
3. Ossa Plana/ Tulang Pipih<br />
Berbentuk pipih, tipis dan meluas. Berfungsi sebagai<br />
pelindung organ vital. Contoh : os frontal<br />
13
4. Ossa Ireguler<br />
Berbentuk tidak teratur, fungsi utama untuk<br />
melindungi organ dan tempat melekat otot. Contoh :<br />
vertebrae<br />
5. Ossa Sessamoidea<br />
Berbentuk menyerupai biji dan berfungsi untuk<br />
mengurangi gesekan tendon atau merubah arah<br />
tendon. Contoh : patela<br />
14
Gambar 2.1 Osteologi Sapi (Budras, 2003)<br />
15
Ossa Axial<br />
Kelompok tulang axial tersusun atas tulang<br />
penyusun kepala dan wajah (craniofacialis) dan penyusun<br />
badan (ossa vertebrae, sternum dan costae).<br />
Craniofacialis<br />
Terdiri atas pembentuk wajah (ossa faciei) dan<br />
pembentuk tengkorak (ossa cranii)<br />
Tersusun atas ossa plana dan ossa ireguler.<br />
Ossa cranii terdiri dari occipitale, sphenoidale,<br />
ethmoidale, frontale, temporale, parietale dan<br />
interparietale.<br />
Ossa faciei terdiri atas vomer, hyoid, maxilla,<br />
premaxilla (incisiva), palatina, pterygoideus, nasal,<br />
lacrimal, malare (zygomaticus), turbinatum (conchae)<br />
dan mandibula<br />
Untuk mempermudah memahami bentuk dari<br />
craniofacialis ruminan kita akan membaginya ke dalam<br />
beberapa bagian:<br />
1. Facies Occipitale / Nuchal<br />
- Terdiri atas os occipitale.<br />
- Sisi nucal (pars squamosa) halus dan sedikit<br />
bentukan dan terdapat crista nuchae yang pada<br />
permukaan ventralnya melekat musculus semi<br />
spinalis capitis.<br />
- Sisi lateral (pars lateralis) terdapat banyak<br />
mentukan, berfungsi sebagai tempat keluar nervus<br />
(foramen magnum,tempat keluarnya medula<br />
spinalis dan foramen hypoglossus, tempat keluar<br />
16
nervus hypoglossus), pertautan sendi (condylus<br />
occipitale) dan pelekatan musculus yang<br />
menghubungkan kepala-leher (processus<br />
jugularis)<br />
- Sisi ventral (pars basilaris) merupakan dinding<br />
ventral cavum crani dan terdapat tuberkulum<br />
muscularis, tempat melekatnya musculus yang<br />
menghubungkan kepala-leher.<br />
2. Facies Dorsal<br />
- Terdiri atas os interparietale, parietale, frontal,<br />
nasal dan incisivus.<br />
- Sisi dorsal rata, sedikit bentukan. Pada dorsal os<br />
frontal terdapat foramen supraorbita, tempat<br />
lewatnya arteri dan vena supraorbita.<br />
- Sisi lateral os frontal terdapat tanduk (processus<br />
cornualis) dan pembentuk dinding cavum nasi<br />
(processus zygomaticus os frontal).<br />
- Os nasal dan incicivus merupakan penyusun<br />
dinding cavum nasi sekaligus pembentuk lubang<br />
hidung (apertura naso cranialis)<br />
3. Facies Lateral<br />
- Dapat dikelompokkan ke dalam regio cranial,<br />
regio orbital dan regio maxilla<br />
- Regio cranial berfungsi melindungi cavum crani<br />
- Bentukan pada regio cranial dari dorsal rata,<br />
semakin ke ventral semakin banyak bentukan<br />
tempat melekatnya muskulus penghubung kepalaleher.<br />
Bentukan dari dorsal ke ventral meliputi<br />
fossa temporal, arcus zygomaticus, meatus<br />
acousticus eksternus dan processus mastoideus.<br />
17
- Regio orbital berdungsi melindungi cavum orbita.<br />
Dinding medial cavum orbita halus, disusun oleh<br />
os frontal, lakrimal dan spenoideus, disini terdapat<br />
lubang tempat keluarnya nervus (foramen<br />
ethmoidal, foramen opticus, foramen ovale dan<br />
foramen orbitorotendum). Dinding dibentuk oleh<br />
os frontal sementara dinding lventral dibentuk<br />
arcus zygomaticus.<br />
- Regio maxillaris merupakan kelompok pembentuk<br />
pipi. Regio ini ditempati os maxillaris yang secara<br />
umum memiliki permukaan yang rata dengan dua<br />
tonjolan (crista facialis dan tuberculum facialis).<br />
4. Facies Ventral<br />
- Pada facies ventral terdapat lubang tempat<br />
keluarnya nervus (foramen magnum) serta saluran<br />
respirasi (choane).<br />
5. Mandibula<br />
- Tulang terbesar pada craniofacialis, tersusun atas<br />
dua tulang (dexter et sinister) dan terbagi ke dalam<br />
corpus dan ramus. Pada mandibula terdapat<br />
foramen mandibula dan foramen mentale.<br />
6. Aparatus Hyoid<br />
- Terletak diantara ramus mandibula, tersusun dari 6<br />
tulang: basihyoid, thyrohyoid, ceratohyoid,<br />
epihyoid, stylohyoid dan temphanohyoid.<br />
18
Gambar 2.2 Craniofacialis Sapi Tanpa Mandibula<br />
(Budras, 2003)<br />
19
Gambar 2.3 Craniofacialis Facialis Medial dan Mandibula (Budras, 2003)<br />
20
severe accident capable of rupturing or bypassing the containment prior to effective<br />
evacuation of the EPZ is so low in most cases as to be below regulatory concern. 26<br />
(c) “Deliberate accidents”<br />
It is true that a spontaneous occurrence of the multiple system failures necessary to cause<br />
a severe accident and large radiological release is typically a very improbable event.<br />
However, if one considers the possibility of sabotage or “deliberate” accidents, the low -<br />
probability argument that NRC uses to justify the continued operation of nuclear plants<br />
completely breaks down. Terrorists with basic and readily available knowledge of how<br />
nuclear plants operate can design their attack to maximize the chance of achieving a core<br />
melt and large radiological release. With modest inside assistance, as contemplated by<br />
NRC in its regulations and practices, saboteurs would be able to identify a plant-specific<br />
set of components known as a “target set.” If all elements of a target set are disabled or<br />
destroyed, significant core damage would result. Thus, by deliberately disrupting all<br />
redundant safety systems, saboteurs can cause a severe event that would have had only a<br />
very low probability of occurrence if left to chance.<br />
The likelihood of a successful attack is enhanced for plants with “co mmon-cause” failure<br />
modes. A common-cause failure is a single event that can lead to the failure of multiple<br />
redundant systems. For example, if the diesel fuel supplied to a nuclear plant with two<br />
independent emergency diesel generators from the same distributor is impure, then both<br />
generators may fail to start for the same reason if off-site power is lost and emergency<br />
power is needed. This would result in a station blackout, one of the most serious<br />
challenges to pressurized-water reactors like Indian Point. While some common-cause<br />
failure modes can be corrected, others are intrinsic to the design of currently operating<br />
nuclear plants. Common-cause failure modes make the saboteurs’ job easier, as fewer<br />
targets would have to be disabled to achieve the desired goal.<br />
In addition to causing a core meltdown, terrorists also have the means to ensure that the<br />
radioactive materials released from the melting fuel can escape into the environment by<br />
breaching, severely weakening or bypassing the containment. 27 Finally, saboteurs can<br />
maximize the harm caused by a radiological release by staging their attack when the<br />
meteorological conditions favor a significant dispersal over densely populated areas, and<br />
even interfering with the execution of emergency plans.<br />
NRC has formally maintained for at least two decades that it does not make sense to<br />
assign probabilities to terrorist attacks. In a 2002 memorandum, NRC stated that 28<br />
“the horrors of September 11 notwithstanding, it remains true that the likelihood<br />
of a terrorist attack being directed at a particular nuclear facility is not<br />
26 There have been situations where NRC concluded that “adequate protection” was not met at certain<br />
nuclear plants and required additional safety measures. However, such instances are rare.<br />
27 We have decided not to describe such means in greater detail, although we have little doubt that terrorists<br />
are already familiar with them.<br />
28 US NRC, Memorandum and Order, CLI-02-025, December 18, 2002, p. 17.<br />
21
(63) Proc Zygomaticus<br />
(64) Proc Palatina<br />
(65) Proc Alveolar<br />
XII Os Incisivus<br />
(66) Corpus<br />
(67) Proc Alveolar<br />
(68) Proc Palatina<br />
(69) Proc Nasalis<br />
XIII Os Palatina<br />
(70) Lamina Prependicular<br />
(71) Lamina Horizontale<br />
XIV Os pterygaideus<br />
(72) Hamulus<br />
XV Os Vomer<br />
XVI Conchae Nasal Ventral<br />
XVII Os Mandibula<br />
Canalis Mandibula<br />
(74) Foramen Mandibula<br />
(75) Foramen Mentale<br />
(76) Corpus Mandibula<br />
(J) Diastema<br />
(77) Margo Ventral<br />
(77’) Incissura Vasorum<br />
(78) Margo Alveolar<br />
(79) Sulcus Mylohyoideus<br />
(80) Ramus Mandibula<br />
(81) Angulus Mandibula<br />
(83) Fossa Masseterica<br />
(84) Fossa Pterygoideus<br />
(85) Proc Condylaris<br />
(86) Caput Mandibula<br />
(87) Collum Mandibula<br />
(88) Sulcus Mandibulla<br />
(89) Proc Coronoideus<br />
Gambar 2.3 Aparatus Hyoid (Budras, 2003)<br />
22
Collumna Vertebrae<br />
Tersusun atas vertebrae cervicalis (7 os), thoracalis<br />
(13 os), lumbalis (6-7 os), sacralis (4 os) dan coccygea<br />
(16-18 os).<br />
Seluruh os vertebrae adalah ossa irreguler.<br />
Secara umum terdiri atas corpus, archus dan foramen<br />
vertebra (tempat medula spinalis).<br />
Secara umum terdapat proc. Spinosus, proc<br />
Articularis dan proc. Transversus.<br />
Vertebrae Cervicalis (VC)<br />
Terdiri atas 7 ossa vertebrae<br />
Os VC pertama disebut atlas dengan proc. Spinosus<br />
hanya berupa tuberculum, proc transversus<br />
membentuk alae, proc articularis membentuk fovea<br />
dan tidak terdapat caput vertebrae.<br />
Os VC kedua disebut axis dengan caput membentuk<br />
processus / dens.<br />
Os VC III, IV dan V memiliki seluruh bentukan<br />
umum vertebrae.<br />
Os VC VI memiliki processus transversus yg<br />
berbentuk lamina.<br />
Os VC VII memiliki fovea costalis caudal, tempat<br />
menempel os costae pertama.<br />
Vertebrae Thoracalis (VT)<br />
Terdiri atas 13 os vertebrae<br />
Proc spinosus tinggi dan proc articularis hanya berupa<br />
facies.<br />
23
Terdapat fovea costalis (cranial, caudal dan<br />
transversus)<br />
Pada beberapa VT terakhir terdapat proc mamilaris<br />
Vertebrae Lumbalis (VL)<br />
Terdiri atas 6-7 os vertebrae<br />
Terdapat proc mamilaris<br />
Vertebrae Sacralis (VS)<br />
Terdiri atas 4 os vertebrae<br />
Seluruh vertebrae menyatu, proc spinosus<br />
membentuk spina sacralis media, proc articularis<br />
membentuk spina sacralis intermedia dan proc<br />
tranversus membentuk alae sacralis serta spina<br />
sacralis lateral.<br />
Vertebrae Coccygea (VCy)<br />
Terdiri atas 16-18 os vertebrae<br />
Semakin ke caudal bentuk semakin sederhana,<br />
processus dan arcus semakin menghilang<br />
Costae<br />
Os costae adalah ossa longa yang termodifikasi<br />
Terdiri atas caput, colum, corpus dan cartilago costae<br />
Jumlah costae sama dengan VT (13)<br />
Terdiri atas costae sternal (8 os), asternal (5 os) dan<br />
fluktuantes (7 os)<br />
Costae sternal memiliki cartilago yang menempel<br />
pada sternum<br />
24
Costae asternal memiliki cartilago yang menempel<br />
pada cartilago costae di depannya<br />
Costae fluktuantes memiliki cartilago yang tidak<br />
menempel<br />
Sternum<br />
Terdiri dari 6 segmen (sternebrae)<br />
Sternebrae pertama disebut manubrium sedangkan<br />
sternebrae terakhir membentuk proc xypoideus<br />
25
Gambar 2.4 Collumna Vertebrae (Budras, 2003)<br />
26
(48) Corpus Costae<br />
(49) Tuberculum Costae<br />
(50) Facies Art. Tuberculi Costae<br />
(51) Angulus Costae<br />
(52) Cartilago Costae<br />
(53) Genu Costalis<br />
Sternum<br />
(54) Manubrium Sterni<br />
(55) Corpus Os Sternum<br />
(56) Sternebrae<br />
(57) Proc Xypoideus<br />
Nuchal ligament:<br />
A Funiculus nuchae<br />
B Lamina nuchae<br />
C Ligamentum Supraspinous<br />
28
Ossa Apendicular<br />
Ekstremitas Cranial<br />
Terdiri atas regio cingulum membri thoraci (bahu),<br />
brachii (lengan), antebrachii (lengan bawah) dan<br />
manus.<br />
Regio cingulum membri thoraci terdiri atas os scapula<br />
Regio brachii terdiri atas os femur<br />
Regio antebrachii terdiri atas os radius dan caput os<br />
ulna<br />
Regio manus terdiri atas carpal, metacarpal dan digiti<br />
Os Scapula<br />
Jenis : Ossa Brevia<br />
Keterangan<br />
Berbentuk segitiga, memiliki tiga tepi<br />
(margo cranial, caudal dan dorsal) dan tiga sudut<br />
(angulus cranial, caudal dan ventral). Pada margo<br />
dorsal terdapat cartilago sementara pada angulus<br />
ventral erdapat cavitas glenoidal, tempat<br />
membentuk persendian bersama os femur.<br />
Permukaan lateral terdapat spina, akromion dan<br />
dua fossa (supraspinatus dan infraspinatus).<br />
Permukaan medial sedikit bentukan, terdapat fossa<br />
subscapularis dan facies detara.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuber spina - Trapezius<br />
Omo-transversarius<br />
Facies serrata - Seratus ventralis<br />
Cartilago scapula - Rhomboideus<br />
29
Fossa<br />
Subscapularis -<br />
subscapularis<br />
Acromion Deltoideus -<br />
Proc coracoideus Coracobrachialis -<br />
Fossa<br />
Supraspinatus -<br />
supraspinatus<br />
Fossa<br />
Infraspinatus -<br />
infraspinatus<br />
Margo caudal Teres major<br />
-<br />
Teres minor<br />
Tensor facia antebrachii<br />
Tricep brachii caput<br />
longum<br />
Tuberculum<br />
supraglenoidale<br />
Bicep brachii -<br />
Os Humerus<br />
<br />
<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Pada sisi proksimal terdapat caput dengan<br />
collum yang tidak terlihat. Terdapat tuberculum<br />
major di lateral dan tuberculum minor di medial,<br />
dipisahkan oeh sulcus intertubercularis atau sulcus<br />
bicipitis.<br />
Pada bagian corpus silindris dan oblique,<br />
membentuk sulcus musculo-spiralis (brachialis).<br />
Pada sisi cranial terdapat crista humeri dan<br />
tuberositas deltoideus sementara pada sisi medial<br />
terdapat tuberositas teres major.<br />
Pada sisi distal terdapat condilus yang<br />
terbagi dua, capitulum di lateral dan trochlea di<br />
medial yang dipisahkan sulcus intercondiloidea.<br />
Pada proximal condilus tedapat fossa radialis di<br />
cranial dan fossa olecranon di caudal.<br />
30
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuberculum major - Infraspinatus<br />
Tuberculum minor - Subscapularis<br />
Pectoral superficial<br />
Pars cranial tuberositas - Supraspinatus<br />
Tuberositas deltoideus Trichep bracii caput<br />
laeral<br />
Deltoideus<br />
Teres major<br />
Tuberositas teres major - Teres major<br />
Latissimus dorsi<br />
Coraco-brachialis<br />
Crista humeri - Pectoralis profundus<br />
Brachiocephalicus<br />
Facies medial corpus Trichep brachii -<br />
caput medial<br />
Facies caudal corpus Brachialis -<br />
Crista supracondiloidea Ekstensor carpi -<br />
lateral<br />
radialis<br />
Fossa olecranon Anconeus -<br />
Epicondylus lateral Ekstensor digitorum<br />
comunis<br />
Ekstensor digitorum<br />
lateral<br />
Ulnaris lateralis<br />
-<br />
Epicodylus medial<br />
Pronator teres<br />
Flexor carpi radialis<br />
Flexor carpi ulnaris<br />
Flexor digitorum<br />
superficial<br />
Fexor digitorum<br />
profundus<br />
-<br />
Os Radius<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Pada ujung proximal terdapat facies<br />
articularis, tempat membentuk persendian dengan os<br />
31
humerus. Pada permukaan cranialnya terdapat dua<br />
tuberositas (tuberositas radialis lateral et medial).<br />
Pada ujung distal terdapat facies articularis<br />
dengan tiga sulcus, tempat membentuk persendian<br />
bersama os carpal.<br />
Perlekaan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Proc coronoideus - Brachialis<br />
Tuberositas radialis - Biceps brachii<br />
Margo medial - Pronator teres<br />
Margo lateral Ekstensor carpi radialis -<br />
Ekstremitas proximal Flexor digitorum -<br />
profundus<br />
Os Ulna<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Berada pada caudal os radius. Pada bagian<br />
proximal terdapat tuber olecranon, incisura<br />
semilunaris dan proc coroideus. Panjang ulna<br />
ruminan sama dengan radius dan ujung distalnya<br />
terdapat proc anconeus.<br />
Perlekaan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuber olecranon - Anconeus<br />
Tensor fascia antebracii<br />
Triceps brachii<br />
Ossa Carpal<br />
Jenis : Ossa Brevia<br />
Keterangan<br />
32
Terbagi atas baris proximal dan baris distal.<br />
Baris proximal (dari medial ke lateral) meliputi<br />
carpal radialis, intermedius, ulnaris dan aksesorius.<br />
Baris distal (dari medial ke lateral) meliputi carpal<br />
II/III (menyatu) dan IV.<br />
Perlekatan Musculus<br />
<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Margo proximal carpi<br />
aksesorius<br />
- Ulnaris lateralis<br />
Flexor carpi ulnaris<br />
Ossa Metacarpal<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Pada ruminan hanya berkembang os<br />
metacarpal III dan IV yang menyatu. Penyatuan<br />
kedua metacarpal membentuk sulcus pada cranial<br />
(sulcus longitudinal dorsal) dan caudal (sulcus<br />
longitudinal palmar). Ujung proximal halus,<br />
membentuk facies articularis, tempat persendian<br />
bersama os carpal. Di bawahnya terdapat tuberositas<br />
metacarpal. Ujung distal membentuk dua condylus<br />
(dengan crista sagita di tengahnya) yang dipisahkan<br />
sulcus intercondylaris.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Margo proximal - Ekstensor carpi obliqus<br />
Tuberositas metacarpal -<br />
Flexor carpi radialis<br />
Ekstenor carpi radialis<br />
33
Ossa Digiti<br />
<br />
<br />
Keterangan<br />
o Pada ruminan (hususnya sapi dan kambing)<br />
berkembang digiti III dan IV<br />
o Setiap digiti terdiri dari phalanx proximal<br />
(compedale), phalanx medial (coronale), phalanx<br />
distal (ungulare), sessamoidea proximal dan<br />
sessamoidea distal.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Proc ekstensor ungulare -<br />
Ekstensor digitorum<br />
communis<br />
Tuberkuum flexor - Flexor digitorum profundus<br />
ungulare<br />
Coronale dan ungulare - Ekstensor digitorum lateral<br />
Flexor digitorum<br />
superficial<br />
Gambar 2.5, Digiti<br />
Manus (Budras, 2003)<br />
34
Gambar 2.6 Osteologi Eks. Cranial Sapi (Budras, 2003)<br />
35
Keterangan<br />
Scapula<br />
(1) Facies Costalis<br />
(2) Facies Serrata<br />
(3) Fossa Subscapularis<br />
(4) Facies Lateral<br />
(5) Spina Scapula<br />
(5') Tuber Spina<br />
(6) Fossa Supraspinatus<br />
(7) Fossa Infraspinatus<br />
(8) Acromion<br />
(10) Margo Caudal<br />
(11) Margo Cranial<br />
(12) Incissura Scapularis<br />
(13) Margo Dorsal<br />
(14) Cartilago Scapularis<br />
(15) Angulus Caudal<br />
(16) Angulus Cranial<br />
(17) Angulus Ventral<br />
(18) Cavitas Glenoidale<br />
(19) Collum Scapula<br />
(21) Tubercullum Supraglenoidale<br />
(22) Processus Coracoideus<br />
Humerus<br />
(23) Caput Humeri<br />
(24) Collum Humeri<br />
(25) Tuberculum Major<br />
(25') Pars Cranial<br />
(25") Pars Caudal<br />
(26) Crista Tuberculum Major<br />
(26') Facies Infraspinatus<br />
(27) Linea Triceps<br />
(27') Tuberositas Teres Minor<br />
(28) Sulcus Intertubercularis<br />
(29) Tuberculum Minor<br />
(29') Pars Cranial<br />
36
(29") Pars Caudal<br />
(31) Corpus Humeri<br />
(32) Tuberositas Deltoideus<br />
(32') Tuberositas Teres Major<br />
(33) Crista Humeri<br />
(34) Sulcus Brachialis<br />
(35) Condylus Humeri<br />
(38) Epicondylus Lateral<br />
(38') Crista Supracndyloidea Lateral<br />
(39) Epicondylus Medial<br />
(40) Fossa Olecranon<br />
(41) Fossa Radialis<br />
Radius<br />
(43) Caput Radius<br />
(44) Facies Articularis<br />
(45) Collum Radii<br />
(46) Tuberositas Radialis<br />
(47) Corpus Humeri<br />
(48) Trochlea Radii<br />
(50) Proc Stylohyoideus Medial<br />
Ulna<br />
(51) Olecranon<br />
(52) Tuber Olecranon<br />
(53) Proc Anconeus<br />
(54) Incissura Throclearis<br />
(55) Proc Coronoideus Medial<br />
(56) Proc Coronoideus Lateral<br />
(57) Incissura Radialis<br />
(58) Corpus Ulna<br />
(59) Caput Ulna<br />
(61) Proc Styloideus Lateral<br />
(62') Spatium Interoseus Antebracii Proximal<br />
(62") Spatium Interoseus Antebrachii Distal<br />
Carpal<br />
(63) Os Carpal Radialis<br />
(63') Os Carpal Intermedius<br />
(64) Os Carpal Ulnaris<br />
37
(65) Os Carpal Accessorius<br />
(66) Os Carpal II dan III [Menyatu]<br />
(66) Os Carpal IV<br />
Metacarpal III and IV, V<br />
(67) Basis<br />
(67') Tuberositas Metacarpal III<br />
(68) Corpus Metacarpal<br />
(69) Caput [Capita] Metacarpal<br />
(69') Sulcus Intercondyloidea<br />
Digiti<br />
(70) Phalanx Proximal<br />
(71) Phalanx Medial<br />
(72) Basis<br />
(73) Corpus<br />
(74) Corpus<br />
(75) Tuberculum Flexoria<br />
(76) Phalanx Distal<br />
(76') Foramen Abaxial<br />
(76") Foramen Axial<br />
(76"') Sulcus Parieale<br />
(77) Facies Articularis<br />
(78) Proc Ekstensoria<br />
(79) Tuberculum Flexoria<br />
(83) Os Sessamoidea Proximal<br />
(84) Os Sessamoidea Disatal / Navicular<br />
38
Ekstremitas Caudal<br />
Terdiri atas regio cingulum membri pelvini,<br />
femoralis, cruris dan pedis.<br />
Regio cingulum membri pelvini tersusun dari os<br />
coxae (illium, ischium dan pubis)<br />
Regio femoralis tersusun dari os femur<br />
Regio cruris tersusun dari os tibia dan fibula<br />
Regio pedis tersusun dari tarsal, metatarsal dan digiti.<br />
Os Coxae<br />
Jenis : Ossa Longa (yang termodifikasi)<br />
Keterangan<br />
Os coxae bersama dengan os sacrum dan<br />
coccygea I-III membentuk os pubis. Os Coxae<br />
tersusun dari os illum, ischium dan pubis. Pertemuan<br />
ketiga os ini membentuk acetabulum (dengan facies<br />
lunata dan fossa acetabuli di dalamnya) tempat<br />
membentuk persendian bersama os femur.<br />
Os illium merupakan os terbesar di coxae,<br />
memiliki alae (permukaan melebar menyerupai<br />
sayap) dengan dua permukaan, facies gluteal dan<br />
facies sacropelvina (di dalamnya terdapat facies<br />
auricularis, tempat membentuk persendian bersama<br />
os sacrum). Ujung alae membentuk tuber coxae di<br />
lateral dan tuber sacral di medial.<br />
Os ischium membentuk lantai caudal<br />
pelvis, terdiri atas ramus dan tuber ischii. Margo<br />
cranial membentuk foramen obturatorius bersaman<br />
os pubis, margo caudal membentuk arcus<br />
39
ischiadicus, margo lateral membentuk incissura<br />
ischiadica minor dan margo medial menyatu dalam<br />
symphysis ischii.<br />
Os pubis membentuk lantai cranial pubis.<br />
Os pubis memiliki tiga margo. Margo cranial<br />
membentuk pecten dengan eminentia iliopubica di<br />
kedua sisi lateralnya. Margo caudal membentuk<br />
foramen obturatorius bersama os ischii. Margo<br />
medial menyatu dalam symphysis pubis.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuber coxae Tensor facia latae -<br />
Tuber ischii<br />
Biceps femoris -<br />
Semitendinosus<br />
Semimembranosus<br />
Facies gluteal Glutealis profundus -<br />
Corpus illium Glutealis medial -<br />
Sartorius<br />
Rectus femoris<br />
Pars cranial pubis Pectineus -<br />
Facies ventral ischium Adductor<br />
Quadratus femoris<br />
-<br />
Os Femur<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Pada sisi proximal femur terdapat caput,<br />
collum dan trochanter major. Caput berada pada sisi<br />
medial, membentuk persendial dengan coxae pada<br />
acetabulum. Pada caput terdapat fovea capitis.<br />
Permukaan (facies) cranial, medial dan<br />
lateral corpus halus dan cembung, sementara<br />
40
permukaan caudal corpus melebar dan datar. Pada<br />
bagian proximal corpus terdapat trochanter minor<br />
yang berhubungan dengan trochanter major melalui<br />
crista intertrochanterica. Pada bagian distal corpus<br />
terdapat fossa supracondyloidea yang dibagian<br />
tepinya terdapat tuberositas supracondyloidea.<br />
Distal femur terbagi atas dua bagian, pada<br />
cranial terdapat trochlea sementara pada bagian<br />
caudal terdapat dua condylus yang dipisahkan fossa<br />
intercondylaris.<br />
Perlekatan Muculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Trochanter major Vastus lateral Guteus medial<br />
Trochanter minor - Quadratus femoris<br />
Collum femur Vastus medial Gluteus profundus<br />
Facies caudal Vastus medial Addictor<br />
Facies cranial Vastus intermedius -<br />
Facies medial Vastus medial -<br />
Facies lateral Vastus lateral -<br />
Epicondylus medial - Pectineus<br />
Epicondylus lateral Popliteus -<br />
Fossa ekstensoria Ekstensor digitorum<br />
longum<br />
Ekstensor digitorum<br />
medial<br />
Peroneus tertius<br />
-<br />
Fossa supracondyloidea<br />
Tuberositas<br />
supracondyloidea<br />
Flexor digitorum -<br />
superficial<br />
Gastrocnemius -<br />
Os Patella<br />
Jenis : Ossa Sessamoidea<br />
Keterangan<br />
41
Merupakan os sessamoidea terbesar,<br />
berbentuk segitiga dengan dasar (basis) di proximal<br />
dan puncak (apex) di distal. Pada facies cranial<br />
cembung dan kasar tempat melekat musculus dan<br />
ligamen), facies caudal cekung dan halus (tempat<br />
membentuk persendian dengan os femur).<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Basis patella - Rectus femotris<br />
Facies cranio-medial - Vastus medial<br />
Vastus intermedius<br />
Facies lateral - Vastus lateral<br />
Ligamen patellar medial - Gracillis<br />
Sartorius<br />
Os Tibia<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Bagian proximal berbentuk segitiga<br />
dengan dua condylus (lateral dan medial) yang<br />
ditengahnya terdapat eminentia intercondyloidea.<br />
Pada cranial dan caudal eminentia terdapat fossa<br />
intercondyloidea. Pada bagian caudal, kedua<br />
condylus dipisahkan oleh incissura poplitea dan di<br />
cranial dipisahkan tuberositas tibialis. Pada<br />
tuberositas tibialis terdapat sulcus tuberositas<br />
tibialis. Tuberositas tibialis dan condylus lateral<br />
dipisahkan sulcus muscularis / sulcus ekstensoria.<br />
Bagian distal tibia membentuk trochlea<br />
untuk talus. Permukaan trochlea halus, membentuk<br />
42
facies articularis dengan crista dan sulcus. Pada<br />
kedua sisi distal tibia terdapat maleolus.<br />
Pada proximal corpus terdapat crista<br />
tibialis yang merupakan kelanjutan dari tuberositas<br />
tibialis. Corpus tibia berbentuk segitiga dengan tiga<br />
permukaan, facies medial, lateral dan caudal. Facies<br />
medial dan lateral halus sementara pada facies<br />
caudal kasar membentuk linea poplitea.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuberositas tibialis - Quadricep femoris<br />
Proximomedial - Poplieus<br />
facies caudal<br />
Condylus lateral Peroneus longus<br />
Ekstensor digitorum lateral<br />
Tibialis cranial<br />
Flexor digitorum profundus<br />
Os Fibula<br />
Keterangan<br />
Pada ruminansia os fibula rudimenter dan<br />
hanya berbentuk caput fibula.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Caput fibula Soleus -<br />
Os tarsal<br />
Jenis : Ossa Brevia<br />
Keterangan<br />
Pada ruminansia terdapat lima os tarsal,<br />
yaitu: tarsal tibialis (talus), tarsal fibularis<br />
43
(calcaneus), tarsal centrale/IV (menyatu), tarsal I<br />
dan tarsal II/III (menyatu) Pada seiap os tarsal<br />
terdapat facies articularis dan fossa synovial, pada<br />
os talus terdapat trochlea dan pada os calcaneus<br />
terdapat tuber calcaneus.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Tuber calcaneus - Biceps femoris<br />
Demitendinosus<br />
Semimembrinosus<br />
Gastrocnemeus<br />
Flexor digitorum superficial<br />
Soleus<br />
Proximomedial T1 - Peroneus longus<br />
Proximal TII/III dan - Tibialis cranial<br />
centrale/IV<br />
Os Metatarsal<br />
Jenis : Ossa Longa<br />
Keterangan<br />
Secara umum os metatarsal sama dengan<br />
os metacarpal (lihat metacarpal). Perbedaan<br />
metacarpal dan metatarsal terdapat pada facies<br />
caudal. Facies caudal os metacarpal datar sementara<br />
facies caudal metatarsal cembung.<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Proximal Metatarsal - Peroneus tertius<br />
44
Os Digiti<br />
<br />
<br />
Keterangan<br />
Secara umum os digiti pada ekstremitas<br />
caudal sama dengan digiti pada ekstremitas cranial<br />
(lihat digiti ekstremitas cranial)<br />
Perlekatan Musculus<br />
Bentukan Origo dari: Insertio dari:<br />
Coronal dan ungulare<br />
digiti III<br />
Ungulare digiti III<br />
dan IV<br />
Ungulare digiti III<br />
dan IV<br />
- Ekstensor digitorum longum<br />
caput medial<br />
- Ekstensor digitorum longum<br />
caput lateral<br />
- Flexor digitorum profundus<br />
Gambar 2.7 Os Coxae (Frandson)<br />
45
Gambar 2.8 Eks Caudal Sapi (Budras, 2003)<br />
46
Keterangan<br />
Femur<br />
(1) Caput Femur<br />
(2) Fovea Capitis<br />
(3) Collum Femur<br />
(4) Trochanter Major<br />
(4') Crista Intertrochanterica<br />
(5) Fossa Trochanterica<br />
(6) Trochanter Minor<br />
(8) Corpus Femur<br />
(12) Facies Poplitea<br />
(13) Fossa Supracondyloidea<br />
(14) Condylus Medial<br />
(16) Epicondylus Medial<br />
(17) Condylus Lateral<br />
(19) Epicondylus Lateral<br />
(20) Fossa Intercondylaris<br />
(21) Trochlea os Femur<br />
(21') Tuberculum Trochlearis<br />
Tibia<br />
(22) Facies Art. Proximal<br />
(23) Condylus Medial<br />
(24) Eminentia Intercondilaris<br />
(25) Condylus Lateral<br />
(27) Sulcus Ekstensoria<br />
(28) Corpus Tibia<br />
(28') Linea Poplitea<br />
(29) Tuberositas Tibialis<br />
(29') Margo Cranial<br />
(30) Cochlea Tibialis<br />
(31) Malleolus Medial<br />
Fibula<br />
(32) Caput Fibulla<br />
(35) Malleolus Lateral<br />
Tarsal<br />
(37) Tallus<br />
(38) Corpus Talli<br />
(39) Throclea Proximal<br />
(40) Collum<br />
(41) Caput<br />
(41') Throclea Distal<br />
(42) Calcaneus<br />
(43) Tuber Calcaneus<br />
(44) Sustentaculum Tali<br />
(45) Tarsal Central + IV<br />
(46) T II + T III, [Tampak dorsal],<br />
T I, [Tampak Plantar]<br />
Metatarsal III and IV<br />
(47) Basis<br />
(48) Corpus<br />
(49) Caput<br />
Digiti<br />
(50) Phalanx Proximal<br />
(51) Phalamx Medial<br />
(52) Basis<br />
(53) Tuberositas Flexoria<br />
(54) Corpus<br />
(55) Caput<br />
(56) Phalanx Distal<br />
(58) Processus Ekstensoria<br />
Sesamoid<br />
(66) Sessamoidea Proximal<br />
(67) Sessamoidea Distal<br />
(69) Patella<br />
(69') Basis<br />
(69'') Apex<br />
(69''') Proc Cartilagoneus<br />
(69'''') Fibro kartilago<br />
parapatelaris medial<br />
(69''''') Facies Articularis<br />
(70) Os Sessamoidea Metatarsal<br />
47
SYNDESMOLOGY<br />
Syndesmologi, atau juga biasa disebut arthrology<br />
merupakan cabang ilmu anatomi yang mempelajari<br />
tentang peyatuan atau pertemuan dua atau lebih tulang<br />
(persendian). Jenis persendian secara garis besar dibagi ke<br />
dalam synarthrosis, diarthrosis dan amphiarthrosis.<br />
Synarthrosis<br />
Karakteristik<br />
o Tidak dapat digerakkan<br />
o Disatukan oleh jaringan ikat fibrosa, cartilago<br />
atau keduanya<br />
o Tidak memiliki cavum sendi<br />
Klasifikasi<br />
o Sutura<br />
Diikat oleh jaringan ikat fibrosa. Sutura dibagi ke<br />
dalam :<br />
Sutura serata<br />
Bentuk sutura menyerupai mata gergaji.<br />
Contoh : persendian antara os frontal<br />
Sutura squamosa<br />
Bentuk sutura menyerupai sisik ikan.<br />
Contoh : persendian antara os parietal dan<br />
temporal<br />
Sutura hormonia<br />
Bentuk sutura halus dan rata<br />
Contoh : persendian antara os nasal<br />
48
o Syndesmosis<br />
Diikat oleh jaringan ikat fibrosa, elastin atau<br />
keduanya.<br />
Contoh : persendian antara os metacarpal<br />
o Syncondrosis<br />
Diikat oleh jaringan ikat hyalin, cartilago atau<br />
keduanya<br />
Contoh : persendian antara occipitale dan<br />
sphenoidale<br />
o Symphisis<br />
Persendian pada median, membagi kanan dan kiri<br />
secara simetris.<br />
Contoh : persendian antara pelvis kanan dan kiri<br />
o Gomphosis<br />
Persendian antara gigi dan os yang ditempatinya.<br />
Diarthrosis<br />
<br />
<br />
Karakteristik<br />
o Dapat digerakkan<br />
o Memiliki cavum sendi<br />
o Diikat oleh ligamen<br />
Struktur<br />
o Cavum Articularis<br />
Rongga berisi cairan synovial yang<br />
menutupi ujung dua atau lebih tulang. Cairan<br />
synovial tersusun atas mucin, albumin, alkali<br />
dengan fungsi utama sebagai pelumas sendi.<br />
49
o Capsula Articularis<br />
Dinding cavum articularis, tersusun dari<br />
jaringan fibrosa dan menutupi seluruh komponen<br />
sendi. Di sisi lateral merupakan membran fibrosa<br />
dan di sisi medial berupa membran synovial.<br />
o Facies Articularis<br />
Permukaan tulang yang saling bertemu<br />
pada persendian. Facies articularis secara umum<br />
halus dan licin dengan bentukan dapat berupa<br />
condylus, caput, fovea, throclea hingga facia.<br />
o Cartilago Articularis<br />
Pelapis pada ujung tulang yang saling<br />
bertemu, tersusun atas jaringan ikat kartilago dan<br />
hyalin.<br />
o Ligamen<br />
Pita yang tersudut dari jaringan ikat fibrosa<br />
atau elastin yang menghubungkan dua sisi tulang.<br />
Ligamen dapat berapa intracapsular atau pun<br />
ekstracapsular. Contoh dari ligamen<br />
ekstracapsular adalah ligamentum nuchae.<br />
o Meniscus dan Discus<br />
Tersusun dari jaringan ikat fibrosa dan<br />
kartilago dan berada diantara dua tulang. Fungsi<br />
meniskus dan discus lebih kepada memberi<br />
bantalan saat tulang bergerak.<br />
o Cartilago Marginalis<br />
Tersusun oleh jaringan ikat kartilago dan<br />
fibrosa yang mengelilingi cavitas. Fungsi utama<br />
kartilago marginalis adalah memperluas cavitas<br />
sehingga sendi memiliki gerakan yang lebih luas.<br />
50
1. Klasifikasi<br />
o Arthrodia<br />
Disusun dari dua permukaan datar, gerakan<br />
terbatas pada pergeseran antar tulang.<br />
Contoh : persendian antar carpal<br />
o Ginglymus<br />
Disusun dari fovea dan dua condylus, pergerakan<br />
terbatas ke dalam dua arah.<br />
Contoh : persendian antara os occipitale dan atlas<br />
o Trochoid<br />
Disusun dari dua os dimana satu berperan sebagai<br />
poros dan yang lain berperan sebagai rotator.<br />
Pergerakan dibatasi pada rotasi rotator.<br />
Contoh : persendian antara os atlas dan axis<br />
o Enarthrosis<br />
Disusun oleh fovea dan condylus, pergerakan<br />
luas.<br />
Contoh : persendian antara os scapula dan<br />
humerus<br />
Amphiarthrosis<br />
2. Karakteristik<br />
o Gabungan dari synarthrosis dan diarthrosis<br />
o Diikat oleh jaringan ikat dan ligamen<br />
o Gerakan bervariasi, terantung permukaan yg<br />
membentuk<br />
o Contoh : persendian antara corpus vertebrae<br />
51
Synsarcosis<br />
3. Karakteristik<br />
o Diikat oleh musculus<br />
o Khusus untuk persendian antara scapula dan<br />
dinding thorax<br />
Persendian pada Ossa Axialis<br />
Nama Pembentuk Klasifikasi<br />
Symphisis mandibula Rami mandibula Synarthrosis<br />
Temporo-mandibula - Mandibula<br />
Diarthroses<br />
- temporal<br />
Semua sutura pada cranio<br />
Synarthrosis<br />
facialis<br />
Atlanto-occipitale - Atlas<br />
Diarthroses<br />
- Occipitale<br />
Atlanto- axiale<br />
- Atlas<br />
Diarthroses<br />
- Axis<br />
Corpus vertebrae Corpus vertebrae Amphiarthrosis<br />
Arcuata Proc articularis vertebrae Diarthrosis<br />
Costo-tranversarius - Tuberculum costae Diarthrosis<br />
- Vertebrae<br />
Capituli Costae<br />
- Caput costae<br />
Diarthrosis<br />
- Vertebrae<br />
Costo-vertebrae<br />
- Art costotranversarius Diarthroses<br />
- Art capituli costae<br />
Costo-condrale<br />
- Costae<br />
Synarthrosis<br />
- Cartilago costae<br />
Costo-sternale<br />
- Cartilago asternale Diarthroses<br />
- Cartilago sternale<br />
Sterno-costalis<br />
- Costae<br />
Diarthrosis<br />
- Sternum<br />
Sacro-illiaca<br />
- Sacrum<br />
Diarthrosis<br />
- Illium<br />
Sacro caudale<br />
- VS<br />
- VCy<br />
Amphiarthrosis<br />
52
Persendian pada Ossa Apendikuaris<br />
Nama Pembentuk Klasifikasi<br />
Scapulo-humeri - Scapula<br />
- Humerus<br />
Diarthrosis<br />
> Enarthrosis<br />
Humero-radialis - Humerus<br />
- Radialis<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Humero-ulnaris - Humerus<br />
- Ulna<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Humero-antebrachii - Art Humero-radialis<br />
- Art Humero-ulnaris<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Radio-carpalis<br />
- Radialis<br />
- Carpal<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Ulno-carpalis<br />
- Ulna<br />
- Carpal<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Antebracio-carpalis - Art Radio-carpalis<br />
- Art Ulno-carpalis<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Intercarpalis Ossa carpal Diarthrosis<br />
> Arthrodia<br />
Carpo-metacarpo - Carpal<br />
- Metacarpal<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Carpi<br />
- Art Antebraciocarpalis<br />
- Art Intercarpalis<br />
- Art Carpometacarpo<br />
Intermetacarpal Metacarpal Synarthrosis<br />
> Syndesmosis<br />
Metacarpo-phalangea - Metacarpal<br />
- Phalanx<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Interphalangea proximal<br />
manus / pedis<br />
- Compedale<br />
- Coronale<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Interphalangea distal<br />
manus / pedis<br />
- Coronale<br />
- Ungulare<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Symphisis ischii Os Ischium Synarthrosis<br />
> Symphisis<br />
Symphisis pubis Os Pubis Synarthrosis<br />
> Symphisis<br />
Symphisis pelvis - Symphisis ischii<br />
- Symphisis pubis<br />
Synarthrosis<br />
> Symphisis<br />
Coxae<br />
- Coxae<br />
- Femur<br />
Diarthrosis<br />
> Enarthrosis<br />
Femuro-patelaris - Femur<br />
- Patella<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
53
Femuro-tibialis - Femur<br />
- Tibia<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Genu<br />
- Art Femuro-patelaris<br />
- Art Femuro-tibialis<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Tibio-fibularis<br />
-Tibia<br />
- Fibula<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Tibio-tarsalis<br />
- Tibia<br />
- Tarsal<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Intertarsalis Ossa Tarsal Diarthrosis<br />
> Arthrodia<br />
Tarso-metatarsal - Tarsal<br />
- Metatarsal<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
Tarsi<br />
- Art tibio-tarsalis<br />
- Art Intertarsalis<br />
- Art Tarso-metatarso<br />
Intermetatarsal Ossa Metatarsal Synarthrosis<br />
> Syndesmosis<br />
Metatarso-phalangea - Metatarsal<br />
- Phalanx<br />
Diarthrosis<br />
> Gynglymus<br />
54
Gambar 3.1, Articulatio Pada Ekstremitas Cranial<br />
(Budras, 2003)<br />
55
Keterangan<br />
(1) M Supraspinatus<br />
(2) M Infraspinatus<br />
(3) M Deltoideus<br />
(4) M Biceps Brachii<br />
(5) M Triceps Brachii<br />
(5’) Caput Longum<br />
(5’’) Caput Lateral<br />
(5’’’) Caput Medial<br />
(6) M Brachialis<br />
(7) M Ext Carpi Radialis<br />
(8) M Ext Carpi Comunis<br />
(9) M Ext Digiti Lateral<br />
(10) M Ulnaris Lateralis<br />
(11) M Flex Digiti Profundus<br />
(12) M Coracobrachialis<br />
(13) M Subscapularis<br />
(14) M Pronator Teres<br />
(15) M Ext Carpi Obliqus<br />
(16) M Flex Carpi Ulnaris<br />
(17) M Flex Carpi Radialis<br />
(18) M Flex Digiti Superficial<br />
(18’) Pars Superficial<br />
(18’’) Pars Profundus<br />
(19) M Interoseus IV<br />
(A) Ligamentum Abaxial Collateralis<br />
(B) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Collateralis<br />
(C) Ligamentum Palmaris Abaxial<br />
(D) Ligamentum Sessamoidea Abaxial Distal<br />
(E) Ligamentum Angularis Palmar<br />
(F) Ligamentum Digitalis Proximal<br />
(G) Ligamentum Digitalis Distal<br />
(H) Ligamentum Interdigitalis Distal, Pars Superficial<br />
56
Gambar 3.2, Articulatio Pada Ekstremitas Caudal<br />
(Budras, 2003)<br />
57
Keterangan<br />
(A) Ligamenum Colateralis Medial<br />
(B) Ligamentum Colateralis Lateral<br />
(C) Ligamentum Patellaris Medial<br />
(D) Ligamentum Patellaris Medial<br />
(E) Ligamentum Patellaris Lateral<br />
(F) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Lateral<br />
(G) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial<br />
(H) Liamentum Meniscofemoral<br />
(I) Ligamentum Cruciate Caudal<br />
(J) Ligamentum Cruciate Cranial<br />
(K) Ligamentum Tibialis Cranial Meniscus Lateral<br />
(L) Ligamentum Tibialis Caudal Meniscus Medial<br />
(M) Ligamentum Tarsalis Colateral Longus Lateral<br />
(M’) Ligamentum Tarsalis Colateral Brevis lateral<br />
(N) Ligamentum Plantaris Longus<br />
(O) Ligamentum Tarsalis Colateralis Longus Medial<br />
(O’) Ligamentum Tarsalis Colateralis Brevis Medial<br />
(P) Ligamentum Tarsalis Dorsal<br />
(1) M Peroneus Tertius<br />
(2) M Ekstensor Digiti Longus<br />
(3) M Tibialis Cranial<br />
(4) M Poplitea<br />
(5) M Peroneus Longus<br />
(6) M Ekstensor Digiti Lateral<br />
(7) M Flexor Digiti lateral<br />
(8) M Tibialis Caudal<br />
(9) M Flexor Digiti Medial<br />
(10) Tendo M Biceps Femoris<br />
(11) M Gastrocnemeus<br />
(12) M Flexor Digiti Superficial<br />
(13) Tendo M Semitendinosus<br />
(14) M Ekstensor Digitorum Brevis<br />
(15) M Interoseus III dan IV<br />
(16) Retinaculum Ekkstensoria<br />
(17) Retinaculum Flexoria<br />
58
MYOLOGY<br />
Myology adalah cabang ilmu anatomi yang<br />
mempelajari tentang musculus (otot). Musculus<br />
merupakan berfungsi sebagai alat gerakaktif dan yang<br />
harus diketahui dari musculus adalah nama, bentuk, posisi,<br />
tempat melekat, fungsi, struktur, vaskularisasi dan<br />
inervasi.<br />
Bentuk dari muculus berpengaruh terhadap<br />
sifatnya. Musculus yang berbentuk memanjang memiliki<br />
fleksibilitas yang lebih baik dibandingkan musculus yang<br />
pendek dan tebal. Sementara, muculus yang pendek dan<br />
tebal lebih kuat dan kaku.<br />
Untuk mempermudah mempelajari musculus,<br />
penamaan musculus selalu dikaitkan dengan bentuk,<br />
ukuran, jumlah caput, posisi, perlekatan atau fungsi.<br />
Contoh:<br />
Berdasarkan Bentuknya<br />
Trapezius : berbentuk trapesium<br />
Deltoideus : berbentuk segitiga<br />
Berdasarkan Ukurannya<br />
Major : Besar<br />
Longissimus : Paling / Sangat panjang<br />
Berdasarkan Jumlah Caput<br />
Biceps : Memiliki dua caput<br />
Triceps : Memiliki tiga caput<br />
59
Berdasarkan Posisinya<br />
Supraspinatus : Di atas spina<br />
Brachii : Di regio brachii / lengan atas<br />
Berdasarkan Perlekatannya<br />
Brachiocephalicus : Dari brachii / lengan atas<br />
sampai cephalic / kepala<br />
Coracobrachialis : Dari coracoid sampai<br />
brachii<br />
Berdasarkan Fungsinya<br />
Ekstensor : Memperbesar sudut<br />
Flexor : Memperkecil sudut<br />
Contoh Penamaan<br />
• Ekstensor digitorum longum<br />
Memiliki bentuk panjang dan berfungsi sebagai<br />
ekstensor digiti<br />
• Quadriceps femoris<br />
Memiliki empat caput dan berada pada regio<br />
femoralis<br />
• Ekstensor carpi obliques<br />
Berfungsi sebagai ekstensor carpi dan berbentuk<br />
oblique / menyilang<br />
60
Musculus pada Ekstremitas Cranial<br />
Pengikat Eks. Cranial dan Thorax<br />
• M Trapezius<br />
Origo : Dorsal funiculus nuchae dan ligamentum<br />
supraspinosus VC1 hingga VT12<br />
Insertio : Spina scapula<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Thorachalis dan N Aksessorius<br />
Fungsi<br />
- Menarik scapula ke caudo-dorsal<br />
- Fiksasi os scapula<br />
- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Abductor Art. Scapulo-humeri<br />
• M Omo-transversarius<br />
Origo : Acromion, Facia brachialis<br />
Insertio : Alae atlantis<br />
Inervasi : Cabang medial N Cervicalis<br />
Fungsi<br />
- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Flexor leher<br />
• M Rhomboideus<br />
Origo : Dorsomedian funiculus nuchae dan ligamentum<br />
supraspinosus VC2 hingga VT8<br />
Insertio : Facies medial cartilago scapula<br />
Inervasi : N cervicalis 6-7 dan percabangan dorsal N<br />
thoracalis<br />
Fungsi<br />
- Fiksasi os scapula<br />
- Ekstensor leher<br />
- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />
61
• M Seratus ventralis<br />
o Pars cervicis<br />
Origo : Proc. Transversus VC(3)4 – VC7<br />
Insertio : Facies serrata os scapula<br />
Inervasi : Cabang medial N Cervicalis<br />
Fungsi<br />
- Menarik scapula ke arah cranial<br />
- Menegakkan leher<br />
o Pars thoracis<br />
Origo : Costae 1 hingga 7,8 atau 9<br />
Insertio : Facies serrata caudal dan fossa<br />
subscapularis<br />
Inervasi : N Thoracalis<br />
Fungsi<br />
- Membantu inspirasi<br />
- Menarik os scapula ke arah caudal<br />
• M Lattisimus dorsi<br />
Origo : Fascia toraco-lumbar<br />
Insertio : Tuberositas teres major<br />
Inervasi : N Thoracodorsalis<br />
Fungsi<br />
- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Flexor bahu<br />
- Protractor leher<br />
• M Brachiocephalicus<br />
Origo : Funiculus nuchae, os occipitale dan proc<br />
mastoideus os temporal.<br />
Insertio : Crista humeri<br />
Inervasi : Cabang N Cervicalis<br />
Fungsi<br />
- Mengangkat ekstremitas ke cranial<br />
- Flexor leher ke lateral<br />
62
• M Pectoralis<br />
o Superficial / descenden<br />
Origo : Manubrium sterni<br />
Insertio : Crista humeri<br />
Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />
Fungsi<br />
- Adductor Art. Scapulo-humeri<br />
- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />
o<br />
o<br />
Tranversus<br />
Origo : Cartilago costae 1-6<br />
Insertio : Fascies antebracii, humerus<br />
Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />
Fungsi<br />
- Adductor Art. Scapulo-humeri<br />
- Protractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />
Profundus / ascendens<br />
Origo : Sternum<br />
Insertio : Tuberculum minor<br />
Inervasi : N Pectoralis cranial et caudal<br />
Fungsi<br />
- Retractor Art. Scapulo-humeri<br />
- Fiksasi os scapula<br />
63
Gambar 4.1, Ekstremitas Cranial Sapi (Franson)<br />
Penyusun Bahu Lateral<br />
• M Supraspinatus<br />
Origo : Fossa supraspinatus<br />
Insertio : Tuberculum major et minor os humeri<br />
Inervasi : N Suprascapularis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor dan fixsasi bahu<br />
64
• M Infraspinatus<br />
Origo : Fossa infraspinatus, spina scapula<br />
Insertio : Tuberculum major os humerus<br />
Inervasi : N Suprascapularis<br />
Fungsi<br />
- Abductor dan rotator lateral lengan atas<br />
• M Deltoideus<br />
o Pars scapular<br />
Origo : Margo caudal scapula dan aponeurosa<br />
dari spina scapula<br />
Insertio : Tuberositas deltoideus<br />
Inervasi : N Axillaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor Art Scapulo-humeri<br />
o Pars acromial<br />
Origo : Acromion<br />
Insertio : Tuberositas deltoideus<br />
Inervasi : N Axillaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor Art Scapulo-humeri<br />
• M Teres minor<br />
Origo : Margo caual scapula<br />
Insertio : Proximal tuberositas deltoideus<br />
Inervasi : N Axillaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor Art Scapulo-humeri<br />
Penyusun Bahu Medial<br />
• M Subscapularis<br />
Origo : Fossa subscapularis<br />
Insertio : Tuberculum minor os humerus<br />
Inervasi : N Subscapularis dan N Axillaris<br />
Fungsi<br />
- Adductor ekstremitas cranial<br />
- Flexor bahu<br />
65
• M Teres Major<br />
Origo : Margo caudal scapula<br />
Insertio : Tuberositas teres major<br />
Inervasi : N Axillaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor bahu<br />
• M Coraco-brachialis<br />
Origo : Proc coracoideus os scapula<br />
Insertio : Tuberculum minor os humerus<br />
Inervasi : N Musculocutaneus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor bahu<br />
- Adductor dan supinator lengan atas<br />
Penyusun Lengan Atas<br />
• M Biceps brachii<br />
Origo : Tuberculum supraglenoidale<br />
Insertio : Tuberositas radialis<br />
Inervasi : N Musculocutaneus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor bahu<br />
- Flexor siku<br />
• M Brachialis<br />
Origo : Facies caudal os humerus<br />
Insertio : Proc coronoideus os radius<br />
Inervasi : N Musculocutaneus dan N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor siku<br />
66
Gambar 4.2, Penyusun Bahu Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />
• M Tensor fascia antebrachii<br />
Origo : Margo caudal os scapula<br />
Insertio : Olecranon dan facies medial antebrachii<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor siku<br />
67
• M Triceps brachii<br />
o Caput longum<br />
Origo : Margo caudal os scapula<br />
Insertio : Olecranon<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor siku<br />
- Flexor bahu<br />
o Caput medial<br />
Origo : Facies medial os humerus<br />
Insertio : Olecranon<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor siku<br />
o Caput lateral<br />
Origo : Facies lateral os humerus<br />
Insertio : Olecranon<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor siku<br />
• M Anconeus<br />
Origo : Fossa Olecranon<br />
Insertio : Olecranon<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor siku<br />
Penyusun Lengan Bawah<br />
• M Ekstensor carpi radialis<br />
Origo : Crista supracondyloidea lateral dan fossa radialis<br />
os humerus<br />
Insertio : Tuberositas metacarpal III<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor carpal<br />
68
Medial<br />
Lateral<br />
Gambar 4.1, Penyusun Antebracii dan Manus Sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan :<br />
(1) M Deltoideus<br />
(2) M Bicepsbrachii<br />
(3) M Pronator Teres<br />
(4) M Flexor Carpi Radialis<br />
(5) M Flexor Carpi Unlaris<br />
(6) M Flexor Digiti Profundus<br />
(7) M Ekstensor Carpi Radialis<br />
(8) M Flexor Digiti Superficial<br />
Pars Superficial<br />
(9) M Flexor Digiti Superficial<br />
Pars Profundus<br />
(10) M Ulnaris Lateralis<br />
(11) M Carpi Obliqus<br />
(12) M Flexor Carpi Radialis<br />
69
(13) M Ekstensor digit Comunis<br />
(14) M Flexor Carpi Ulnaris<br />
(15) M Ekstensor Digiti Lateral<br />
(a) v Cubiti Mediana<br />
(b) a/v Collateralis Ulnaris<br />
(c) v Cubiti Mediana<br />
(d) v Cephalica<br />
(e) n Cutaneus Antebracii Cran.<br />
(f) a Antebracii Supf.Cranial<br />
(g) a/v Antebracii Profundus<br />
(h) n Cutaneus Antebracii Med.<br />
(i) n Radialis Superficial<br />
(j) a/v Mediana<br />
(k) M Pronator Teres<br />
(16) Retinaculum Ekstensoria<br />
(17) M Ekstensor Abaxial,<br />
M Interoseus III dan IV<br />
(l) n Radialis Superficial<br />
(m,n) n Cutaneus Antebracii<br />
Lat.<br />
(o) v Cephalica<br />
(p) a/v Radialis<br />
(q) a/v Carpalis Dorsal<br />
Interoseus Cranial<br />
(r,t) n Ulnaris Dorsal<br />
(s) n Ulnaris Palmar<br />
(u) Retinaculum Flexoria<br />
(v) v Cephalica Aksesorius<br />
• M Ekstensor carpi obliques / Adductor policis longus<br />
Origo : Cranio-lateral os radius<br />
Insertio : Metacarpale III<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor carpal<br />
• M Ekstensor digiti comunis<br />
o Caput medial<br />
Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />
Insertio : Coronale dan Ungular digiti III<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor carpal dan digiti<br />
o<br />
Caput lateral<br />
Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />
Insertio : Ungular digiti IV<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor carpal dan digiti<br />
70
• M Ekstensor digiti lateral / digiti IV propius<br />
Origo : Proximal radius ulna<br />
Insertio : Coronale dan ungulare digiti IV<br />
Inervasi : N Radialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor carpal dan digiti<br />
• M Ekstensor carpi ulnaris/ Ulnaris lateralis<br />
Origo : Epicondylus lateral os humerus<br />
Insertio : Carpal accessorius<br />
Inervasi : N Redialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor carpal<br />
• M Pronator teres<br />
Origo : Epicondylus medial os humerus<br />
Insertio : Craniomedial os radius<br />
Inervasi :N Mediana<br />
Fungsi<br />
- Pronator lengan bawah dan manus<br />
• M Flexor carpi radialis<br />
Origo : Epicondylus medial os humerus<br />
Insertio : Proximopalmar metacarpal III<br />
Inervasi : N Mediana<br />
Fungsi<br />
- Flexor carpal<br />
• M Flexor carpi ulnaris<br />
o Caput Humeral<br />
Origo : Epicondylus medial os humerus<br />
Insertio : Carpal accessorius<br />
Inervasi : N Ulnaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor carpal<br />
71
o<br />
Caput Ulnar<br />
Origo : Medial olecranon<br />
Insertio : Carpal accessorius<br />
Inervasi : N Ulnaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor carpal<br />
• M Flexor digitorum superficial<br />
Origo : Epicondylus medial os humerus<br />
Insertio : Coronale<br />
Inervasi : N Ulnaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor carpal dan digiti<br />
• M Flexor digitorum profundus<br />
o Caput humeral<br />
Origo : Epiconsylus medial os humerus<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Ulnaris dan N Mediana<br />
Fungsi<br />
- Flexor Carpal dan digiti<br />
o<br />
o<br />
Caput Ulnar<br />
Origo : Olecranon<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Ulnaris<br />
Fungsi<br />
- Flexor Carpal dan digiti<br />
Caput Radial<br />
Origo : Caudomedial os Radius<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Mediana<br />
Fungsi<br />
- Flexor Carpal dan digiti<br />
72
Musculus pada Ekstremitas Caudal<br />
Pembentuk Panggul dan Paha<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M Tensor fascia latae<br />
Origo : Tuber coxae<br />
Insertio : Facia latae pada patella dan tibia<br />
Inervasi : N Glutealis lateral<br />
Fungsi<br />
- Flexor paha<br />
- Ekstensor lutut<br />
M Gluteus superficial<br />
Origo : Tuber coxae<br />
Insertio : Pars cranial ciceps femoris dan facia latae<br />
Inervasi : N Glutealis cranial<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor paha<br />
- Retractor kaki belakang<br />
M Gluteus medius<br />
Origo : Facies gluteal os illium<br />
Insertio : Trochanter major<br />
Inervasi : N Glutealis cranial<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor paha<br />
- Abductor kaki belakang<br />
M Gluteus accessorius<br />
Origo : Facies gluteal os illium<br />
Insertio : Cranio-lateral femur<br />
Inervasi : N Glutealis cranial<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor paha<br />
- Abductor kaki belakang<br />
73
M Gluteus produndus<br />
Origo : Spina ischiadica, corpus iscium, ligamentum<br />
sacroilliaca<br />
Insertio : Cranio-lateral femur<br />
Inervasi : N Glutealis cranial<br />
Fungsi<br />
- Abductor kaki belakang<br />
M Bicheps femoris / Gluteobiceps<br />
Origo : Crista sacralis mediana, ligamentum sacroilliaca<br />
dan tuber ischiadica.<br />
Insertio : Patella, margo cranial tibia dan tendo calcaneus<br />
Inervasi : N Glutealis caudal dan N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor panggul dan lutut<br />
- Abductor kaki belakang<br />
M Semitendinosus<br />
Origo : Tuber ischiadicum<br />
Insertio : Margo cranial tibia, tendo calcaneus<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor panggul dan lutut.<br />
- Adductor dan retractor pedis<br />
M Semimembranosus<br />
Origo : Tuber ischiadica<br />
Insertio : Condylus medial os femur<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor paha<br />
- Retractor, adductor dan pronator kaki belakang<br />
74
M Gamellus<br />
Origo : Incissura ischiadica minor<br />
Insertio : Fossa trochanterica os femur<br />
Inervasi : Cabang musculris dari N Ischiadica<br />
Fungsi<br />
- Rotator paha ke arah lateral<br />
M Sartorius<br />
Origo : Facia illiaca cranial, tendo psoas minor dan<br />
eminentia illiopubicum<br />
Insertio : Facia cruris<br />
Inervasi : N Saphena<br />
Fungsi<br />
- Flexor paha<br />
- Protractor dan adductor kaki belakang<br />
- Ekstensor lutut<br />
M Gracillis<br />
Origo : Tenso prepubica dari symphysis pelvis<br />
Insertio : Facia cruris<br />
Inervasi : N Obtoratorius dan N Saphena<br />
Fungsi<br />
- Adductor lutut<br />
M Pectineus<br />
Origo : Eminentia illiopubicum, tuberculum psoas minor<br />
Insertio : Caudomedial femur<br />
Inervasi : N Obturatorius, N Saphena<br />
Fungsi<br />
- Adductor kaki belakang<br />
- Flexor paha<br />
M Adductor<br />
Origo : Tendo prepubicum<br />
Insertio : Facies os femur<br />
Inervasi : N Obturatorius<br />
Fungsi<br />
- Adductor dan retractor kaki beakang<br />
75
M Quadratus femoris<br />
Origo : Facies ventral os ischium<br />
Insertio : Facies lateral corpus femur<br />
Inervasi : Cabang muscularis N Ischiadica<br />
Fungsi<br />
- Ekstensordan supinator paha<br />
M Obturatorius eksterna<br />
Origo : Facies lateral dan medial os ischii di sekitar<br />
firamen obturatorius<br />
Insertio : Fossa trochanterica os femur<br />
Inervasi : N Obturatorius<br />
Fungsi<br />
- Supinator kaki belakang<br />
- Adductor paha<br />
M Quadriceps femoris<br />
- M Rectus femoris<br />
Origo : Os illium<br />
Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />
tibialis<br />
Inervasi : N Femoralis<br />
Fungsi<br />
- Flexor paha<br />
- Ekstensor lutut<br />
- M Vastus lateralis<br />
Origo : Proximomedial os femur<br />
Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />
tibialis<br />
Inervasi : N Femoralis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor lutut<br />
- M Vastus medialis<br />
Origo : Proximomedial os femur<br />
Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />
tibialis<br />
76
Inervasi : N Femoralis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor lutut<br />
- M Vastus intermedius<br />
Origo : Proximomedial os femur<br />
Insertio : ligamentum patellaris pada tuberositas<br />
tibialis<br />
Inervasi : N Femoralis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor lutut<br />
Penyusun Betis dan Digiti<br />
<br />
<br />
M Ekstensor digitorum longum<br />
- Caput medial / Ekstensor digiti III propius<br />
Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />
Insertio : Coronale dan Ungulare digiti III<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor digiti<br />
- Flexor tarsal<br />
- Caput lateral / Ekstensor digiti III et IV<br />
Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />
Insertio : Ungulare digiti III dan IV<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor digiti<br />
- Flexor tarsal<br />
M Peroneus tertius<br />
Origo : Fossa ekstensoria os femur<br />
Insertio : Proximal Mt III dan IV serta TII dan III<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Flexor tarsal<br />
77
M Ekstensor digitorum brevis<br />
Origo : Facies dorsal os tarsal<br />
Insertio : Tendo ekstensor digitorum longum<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor digiti<br />
M Ekstensor digitorum lateral / ekstensor digiti IV propius<br />
Origo : Condylus tibialis lateral<br />
Insertio : Coronale dan ungulare digiti IV<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor digiti IV<br />
- Flexor tarsal<br />
M Peroneus longus<br />
Origo : Condylus tibialis lateral dan caput fibula<br />
(rudiment)<br />
Insertio : Tendo ekstensor digitorum lateral dan facies<br />
plantar tarsal I<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Flexor tarsal<br />
- Ekstensor digiti<br />
M Tibialis cranial<br />
Origo : Margo cranial dan facies proximolateral os tibia<br />
dan caput fibula (rudiment)<br />
Insertio : Tarsal I dan proximo-medial Metatarsal III dan<br />
IV<br />
Inervasi : N Peroneus profundus<br />
Fungsi<br />
- Flexor tarsal<br />
78
M Gastrocnemius<br />
Origo : Fossa supracondyloidea<br />
Insertio : Tendo calcaneus<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor tarsal<br />
- Flexor lutut<br />
M Ekstensor digitorum superficial<br />
Origo : Fossa supracondyloidea os femur<br />
Insertio : Coronale<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor digiti dan lutut<br />
- Ekstensor tarsal<br />
M Soleus<br />
Origo : Proximal corpus fibula (rudiment)<br />
Insertio : Tendo calcaneus<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Ekstensor tarsal<br />
M Flexor digitorum profundus<br />
- Caput lateral<br />
Origo : Condylus lateral dan facies caudal os<br />
tibia<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor digiti<br />
- Caput tibial<br />
Origo : Facies caudal os tibia<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor digiti<br />
79
- Caput medial<br />
Origo : Facies caudal os tibia<br />
Insertio : Ungulare<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor digiti<br />
<br />
M Popliteus<br />
Origo : Condylus lateral femur<br />
Insertio : Proximo-medial facies caudal os tibia<br />
Inervasi : N Tibialis<br />
Fungsi<br />
- Flexor lutut<br />
80
Gambar 4.2, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />
81
Gambar 4.3, Ekstremitas Caudal Lateral Sapi (Budras, 2003)<br />
82
Musculus pada Axial<br />
Penyusun Wajah<br />
M. Cervicoauricularis superfisial<br />
Origo : Ligamentum nuchae<br />
Insertio : Dorso-lateral auricula<br />
Inervasi : N auricula caudal, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Mengangkat telinga<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M. Cervicoauricularis medis dan profundus<br />
Origo : Ligamentum nuchae dan facia cervicalis<br />
Insertio : Dorso-lateral dan dorsal auricula<br />
Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Menarik auricula ke arah lateral<br />
M. Cervicoscutularis<br />
Origo : Ligamentum nuchae dan os parietale<br />
Insertio : Cartilago scutularis<br />
Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Mengangkat auricula dan kartilago scutularis<br />
M. Interscutularis<br />
Origo : Processus cornualis dan linea temporalis<br />
Insertio : Cartilago scutularis<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />
M. Frontoscutularis<br />
Origo : Line temporalis dan proc. zygomaticus os frontal<br />
Insertio : kartilago scutularis<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />
M. Zygomaticoscutularis<br />
Origo : Arcus zygomaticus<br />
Insertio : Kartilago scutularis<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Tensor kartilago scutularis<br />
83
M. Scutuloauricularis superfisial et profundus<br />
Origo : Kartilago scutularis<br />
Insertio : Auricula<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Levator dan Protactor auricula<br />
M. Zygomaticoauricularis<br />
Origo : Arcus zygomaticus<br />
Insertio : Auricula<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Menarik auricula ke arah rostral<br />
M. Parotidoauricularis<br />
Origo : Facia parotidea<br />
Insertio : Auricula<br />
Inervasi : N auriculo palpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Depresor dan retractor auricula<br />
M. Styloauricularis<br />
Origo : Kartilago pada meatus acusticus<br />
Insertio : Auricula<br />
Inervasi : N auricula caudal, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Menggerakkan musculus pada meatus acusticus<br />
Musculus Sekitar Mulut<br />
<br />
<br />
M. Orbicularis oris<br />
Origo : Sekeliling oris<br />
Insertio : Sekeliling oris<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Menutup bibir<br />
M. Bucinator<br />
Origo : Mandibula<br />
Insertio : Sudut mulut<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Menekan pipi dan geraham<br />
84
M. Zygomaticus<br />
Origo : Facia parotidomasseterica<br />
Insertio : Orbicularis oris<br />
Inervasi : N auriculopalpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Retractor bibir<br />
<br />
M. Caninus<br />
Origo<br />
Insertio<br />
Inervasi<br />
Fungsi<br />
: Tuber facialis<br />
: Lateral nostril<br />
: N Facialis<br />
: Dilatasi nostril dan mengangkat bibir<br />
<br />
<br />
<br />
M. Levator Labii Supeior<br />
Origo : Tuber facialis<br />
Insertio : Planum nasolabialis dan Nostril<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Levator bibir atas dan retraktor planum labialis<br />
M. Depresor Labii Superior<br />
Origo : Tuber facialis<br />
Insertio : Bibir atas dan planum labialis<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Depresor bibir atas dan planum labialis<br />
M. Depresor Labii Inferior<br />
Origo : Mandibula<br />
Insertio : Bibir bawah<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Depresor dan retraktor bibir bawah<br />
Musculus Sekitar Mata dan Hidung<br />
<br />
M. Orbicularis oculi<br />
Origo : Mengelilingi mata<br />
Insertio : Mengelilingi mata<br />
Inervasi : N auriculo palbeprae, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Menutup fisura palpeprae<br />
85
M. Levator nasolabialis<br />
Origo : Os Frontal<br />
Insertio : Os incisiva, kartilago nasalis, diantara nostril dan<br />
bibir atas<br />
Inervasi : N Auriculopalpebral, cabang dari N Facialis<br />
Fungsi : Levator bibir atas, diktator nostril<br />
<br />
M. Malaris<br />
Origo<br />
Insertio<br />
Inervasi<br />
Fungsi<br />
: Os lacrimal dan fasies parotidomasseterica<br />
: Pipi dan orbicularis oculi (sudut)<br />
: N Facialis<br />
: Levator pipi<br />
<br />
M. Frontalis<br />
Origo : Proximal processus cornualis dan protuberantia<br />
intercornualis<br />
Insertio : Kelopak mata bagian atas dan regio frontal<br />
Inervasi : N Auriculopalpebral, cabang N Facialis<br />
Fungsi : Levator kelopak mata atas dan medial orbiculatis<br />
oculi<br />
Musculus Intermandibula<br />
<br />
<br />
M. Digastricus<br />
Origo : Processus paracondilaris<br />
Insertio : Mandibula<br />
Inervasi : N Faciialis dan N mylohioid, cabang N<br />
mandibula<br />
Fungsi : Membuka mulut<br />
M. Mylohioideus<br />
Origo : Dagu<br />
Insertio : Proc. Lingualis os hyoid<br />
Inervasi : N Mylogyoideus, cabang N Mandibula<br />
Fungsi : Menaikan lantai mulut dan menempelkan lidah<br />
pada palatum<br />
86
Keterangan<br />
Gambar 4.4, Cranioacialis Kambing (Pupesko)<br />
(1) M Levator Nasolabialis<br />
(2) M Malaris<br />
(3) M Depresor Papebrae Inferior<br />
(4) M Frontalis<br />
(5) M Zygomatico-auricularis<br />
(6) M Masseter Superficial<br />
(7) M Zygomaticus<br />
(8) M Cutaneus Labii<br />
(9) M Bucallis pars Bucalis<br />
(10) M Depressor Labii Mandibula<br />
(11) M Mylohyoideus<br />
(12) M Sternohyoideus<br />
(13) M Masseter Profundus<br />
(14) M Parotido-auricularis<br />
(15) M Sterno-mandibularis<br />
(16) M Cleidooccipitalis<br />
Musculus Mastikasi<br />
<br />
M. Temporalis<br />
Origo : Fossa Temporalis<br />
Insertio : Proc Coronoideus os Mandibula<br />
Inervasi : Nn Temporalis Profundus > N masticatory > n<br />
Mandibula<br />
Fungsi : Menaikkan dan menekan mandibula pada maxilla<br />
87
M. Masseter Superficial<br />
Origo : Tuber Facialis<br />
Insertio : Margo caudal ramus mandibula hingga angulus<br />
mandibula<br />
Inervasi : N Mandibula<br />
Fungsi : Menutup mulut<br />
M. Masseter Profundus<br />
Origo : Crista facialis, Arcus zygomaticus<br />
Insertio : Fossa messeterica<br />
Inervasi : N Mandibula<br />
Fungsi : Menutup Mulut<br />
M. Pterygoideus Medial et Lateral<br />
Origo : Os Pterigoideus<br />
Insertio : Fossa pterygoideus dan proc. condilaris os<br />
mandibula<br />
Inervasi : Nn Pterygoideus > N Mandibula<br />
Fungsi : Menggerakkan mandibula ke arah lateral<br />
Musculus pada Palatina, Pharyng dan Laryng<br />
M. Stylopharyngeus Caudal<br />
Origo : Stylohyoid<br />
Insertio : Thyroid dan dinding dorsolateral pharynx<br />
Inervasi : N Glossopharyngeal<br />
Fungsi : Dilatator pharynx, elevator of larynx<br />
<br />
<br />
M. Tensor Veli Palatina<br />
Origo : Proc. muscularis os temporal dan hamulus<br />
pterygoideus<br />
Insertio : Palatum mole, tuba auditory<br />
Inervasi : N Mandibula<br />
Fungsi : Tensor palatum mole, diktator tuba auditory<br />
M. Levator Veli Palatina<br />
Origo : Proc. muscularis os temporal dan tuba auditory<br />
Insertio : Palatum mole<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Levator palatum mole<br />
88
M. Palatina<br />
Origo : Margo choane Os Palatina<br />
Insertio : Palatum molle<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Menarik palatum molle<br />
M. Stylopharingeus Rostral<br />
Origo : Medial stylohioideus<br />
Insertio : Sulcus Pharingeal<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Constrictor pharynx<br />
M. Pterygopharyngeus<br />
Origo : Os Pterigoideus dan aponeurosa palatina<br />
Insertio : Sulcus Pharingeal<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Constrictor dan protactor pharinx<br />
M. Hyopharyngeus<br />
Origo : Thyrohyoid, ceratohyoid dan stylohyoid<br />
Insertio : Sulcus Pharingeal<br />
Inervasi : Pexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Constrictor Pharinx<br />
M. Thyropharyngeus<br />
Origo : Cartilago Thyroid<br />
Insertio : Sulcus Pharingeal<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Constrictor Pharinx<br />
M. Cricopharyngeus<br />
Origo : Cartilago Criroid<br />
Insertio : Sulcus Pharingeal<br />
Inervasi : Plexus Pharingeal (IX, X)<br />
Fungsi : Constrictor Pharinx<br />
89
M. Cricothyroideus<br />
Origo : Ventrolateral arcus cricoideus<br />
Insertio : Caudal kartilago thyroid<br />
Inervasi : N Laryngeal Cranial (X)<br />
Fungsi : Menyempitkan glotis<br />
M. Cricoarytenoideus Dorsal<br />
Origo : Dorsolateal lamin cricoid<br />
Insertio : Proc. muscularis carilago arytenoid<br />
Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />
Fungsi : Melebarkan glotis<br />
M. Cricoarytenoideus Lateral<br />
Origo : Craniolateral arcus cricoideus<br />
Insertio : Proc. muscularis kartilago arytenoid<br />
Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />
Fungsi : Mempersempit glotis<br />
M. Aritenoideus Transversus<br />
Origo : Crista arcuata rostral<br />
Insertio : Proc. muscularis kartilago arytenoid<br />
Inervasi : N laryngeal caudal (X)<br />
Fungsi : Mempersempit glotis<br />
Pembentuk Lidah<br />
<br />
<br />
M. Lingualis Propius<br />
Origo : Musculus pada bagian dalam lidah<br />
Insertio : -<br />
Inervasi : N Hypoglosus<br />
Fungsi : Merubah bentuk lidah<br />
M. Styloglossus<br />
Origo : Stylohyoid<br />
Insertio : Apex lingua<br />
Inervasi : N Hypoglosus<br />
Fungsi : Menarik lidah ke arah caudodorsal<br />
90
M. Hyoglossus<br />
Origo : Basihyoid, proc. Lingualis, thyrohyoid<br />
Insertio : Lingua, dorsomedian hingga apex<br />
Inervasi : N Hypoglosus<br />
Fungsi : Menarik lidah ke arah caudoventral<br />
M. Genioglossus<br />
Origo : Medial mandibula (pada mentum)<br />
Insertio : Lingua, os hyoid<br />
Inervasi : N Hypoglogus<br />
Fungsi : Menarik lidah ke arah rostroventral<br />
Musculus pada Aparatus Hyoid<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M. Geniogyoideus<br />
Origo : Margo incisiva os mandibula<br />
Insertio : Proc. lingualis basihyoid<br />
Inervasi : N hyploglosus<br />
Fungsi : Menarik aparatus hyoid dan lingua ke arah rostral<br />
M. Thyrcrohyoideus<br />
Origo : Cartilago thyroid<br />
Insertio : Os Thyrohyoid<br />
Inervasi : N Hypoglosus<br />
Fungsi : Menarik laryng dan thyrohyoid saling mendekat<br />
M. Styhlohyoideus<br />
Origo : Angulus stylohyoid<br />
Insertio : Thyrohyoid<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Menarik os hyoid dan larynx ke arah caudodorsal<br />
M. Occipitohyoideus<br />
Origo : Proc. Paracondylaris<br />
Insertio : Caudodorsal stylohyoid<br />
Inervasi : N Facialis<br />
Fungsi : Menurunkan radix lingua dan larynx<br />
91
M. Hyoideus Transversus<br />
Origo : Ceratothyroid<br />
Insertio : Sulcus median<br />
Inervasi : N Glosopharingeal<br />
Fungsi : Levator radix lingua<br />
M. Ceratohyoideus<br />
Origo : Ceratogyoid, epihyoid, stylohyoid<br />
Insertio : Thyrohyoid<br />
Inervasi : N Glosopharyngeal<br />
Fungsi : Menaikkan hyrohyoid dan menarik larynx ke<br />
rostrodorsal<br />
M. Hyoepiglotticus<br />
Origo : Basihyoid<br />
Insertio : Facies rostralis epiglotis<br />
Inervasi : N Hypolosus<br />
Fungsi : Menarik epiglotis ke arah rostroventral<br />
M. Sternohyoideus<br />
Origo : Manubrium sterni<br />
Insertio : Basihyoid<br />
Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />
Fungsi : Retractor os hyoid dan lingua<br />
M. Sternothyroideus<br />
Origo : Manubrium sterni<br />
Insertio : Cartilago thyroid<br />
Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />
Fungsi : sinergis sternohyoideus dan Retractor kartilago<br />
thyroid<br />
M. Omohyoideus<br />
Origo : fasis cervicalis profundus vertebrae cervicalis 3<br />
(4)<br />
Insertio : Basihyoid<br />
Inervasi : Ramus medial > Ramus ventral C1<br />
Fungsi : Sinergis sternohyoideus<br />
92
Musculus Cutaneus<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M. Cutaneus Faciei<br />
Origo : Facies superfisial regio laryngeal<br />
Insertio : Anguli oris<br />
Inervasi : N Auriculopalpebral (VII)<br />
Fungsi : Menarik kulit wajah dan retraktor anguli oris<br />
M. Cutaneus Colli<br />
Origo : Facies superfisial colli ventral<br />
Insertio : Kulit<br />
Inervasi : N Auriculopalpebral (VII)<br />
Fungsi : Menarik kulit leher<br />
M. Cutaneus Trunci<br />
Origo : Facies superfisialis leher hingga tuberculum<br />
minor os humerus<br />
Insertio : Kulit disekitar costae<br />
Inervasi : N Thoracica eksterna<br />
Fungsi : Menarik kulit pada thorax<br />
M. Cutaneus Omobrachialis<br />
Origo : Facia superficial scapula<br />
Insertio : Kulit pada regio scapula dan brachii<br />
Inervasi : N Thoracica eksterna<br />
Fungsi : Menarik kulit regio scapula dan brachii<br />
M. Preputialis Cranialis<br />
Origo : Proc xypoideus<br />
Insertio : Preputium<br />
Inervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertama<br />
N lumbalis<br />
Fungsi : Mprotactor preputium<br />
93
M. Preputialis Caudalis<br />
Origo : Facia lateral dan medial tunica vaginalis<br />
Insertio : Preputium<br />
Inervasi : Cabang terakhir N thoracica dan cabang pertama<br />
N lumbalis<br />
Fungsi : Retractor preputium<br />
Musculus pada Vertebrae<br />
<br />
<br />
M. Splenius Capitis<br />
Origo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)<br />
Insertio : Dorsolateral os occipitale<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arah<br />
lateral<br />
M. Spenius Cervicis<br />
Origo : Proc spinosus VT 1 – VT 3(4)<br />
Insertio : Alae atlantis, proc trancersus VC 2<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Ekstensi, elevasi dan flexor kepala-leher ke arah<br />
lateral<br />
<br />
<br />
M. Iliocostalis Cervicis<br />
Origo : CV 7<br />
Insertio : Proc tranversus VC 7<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />
M. Iliocostalis Thoracis<br />
Origo : Proc transversus VL 1 - VL (3)4<br />
Insertio : Costae dan proc transversus<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />
94
M. Iliocostalis Lumborum<br />
Origo : Tendo dari crista illiaca<br />
Insertio : Margo caudal costae<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi art costo-vertebrae dan columna vertebrae<br />
M. Longisimus Atlantis<br />
Origo : Proc articularis VC 3 – VT 2<br />
Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideus<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />
mendongakkan kepala<br />
M. Longisimus Capitis<br />
Origo : Proc articularis VC 3 – VT 2<br />
Insertio : Alae atlantis dan proc mastoideus<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />
mendongakkan kepala<br />
M. Longisimus Cervicis<br />
Origo : Proc Transversus VT 1 – VT 6(7)<br />
Insertio : Proc Transversus VC 4 – VC 7<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />
mendongakkan kepala<br />
M. Longisimus Thoracis<br />
Origo : Proc Spinosus VT terakhir<br />
Insertio : Proc Transversus VC 7(6)<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />
mendongakkan kepala<br />
M. Longisimus Lumborum<br />
Origo : VL, VS, Crista illiaca dan tuber coxae<br />
Insertio : Costae terakhir, proc transversus dan proc<br />
mamilaris VL<br />
Inervasi : Cabang dorsal N Spinalis<br />
Fungsi : Fixasi dan extensi collumna vertebrae dan<br />
mendongakkan kepala<br />
95
M. Semispinalis Capitis<br />
Origo : Proc Transversus VT 1 – VT 8, Proc Articularis<br />
VC 3 – V C 7, Ligamentum Nuchae<br />
Insertio : Os Occipitale, Lateral ligamentum Nuchae<br />
Inervasi : Ramus dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Mendongakkan kepala, menarik kepala ke arah<br />
lateral<br />
M. Multifidus Cervicis<br />
Origo : Proc Articularis VC (3) 4 – VC 7<br />
Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannya<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />
M. Multifidus Thoracis<br />
Origo : Proc transversus VT 1, proc mamilaris dan proc<br />
articularis VT terakhir.<br />
Insertio : Proc spinosus vertebrae di depannya<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />
M. Multifidus Lumborum<br />
Origo : Sacrum, VCy 1<br />
Insertio : VL 5 – VL 6<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Rotator collumna vertebrae<br />
M. Interspinalis<br />
Origo : VC<br />
Insertio : VC<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Menegakkan kepala<br />
M. Intertransversarii<br />
Origo : Proc articularis VC 3 – VC 7, proc articularis<br />
cranial VT 1, Proc tranversus VL<br />
Insertio : Proc transversus VC 2 – VC 7, tuberculum<br />
costalis<br />
Inervasi : Cabang ventral dan dorsal nervus spinalis<br />
Fungsi : Fiksasi dan menahan columna vertebrae<br />
96
M. Scalenus Dorsal<br />
Origo : Costae (2) 3 - 4<br />
Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 6<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />
Fungsi : Levator costae 1<br />
M. Scalenus Medius<br />
Origo : Margo cranial costae 1<br />
Insertio : Proc transversus VC 4 – VC 7<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />
Fungsi : Menarik leher ke arah lateral<br />
M. Scalenus Ventralis<br />
Origo : Margo cranial costae 1<br />
Insertio : Proc transversus VC 7 – VC 7<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />
Fungsi : Menahan leher ke arah lateral<br />
M. Longus Capitis<br />
Origo : Proc transversus VC 2 – VC 6<br />
Insertio : Tuberculum muscularis pada cranium<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />
Fungsi : Flexor leher dan kepala, menahan leher ke arah<br />
lateral<br />
M. Longus Colli<br />
Origo : Proc transversus dan corpus VC 3 – VC 7 (parts<br />
cervical), corpus dan proc transversus VC 6 – VC 7, corpus<br />
VT1 – VT 6 (parts thoracalis)<br />
Insertio : Crista ventralis vertebrae di depannya<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis<br />
Fungsi : Flexor leher<br />
M. Rectus Capitis Ventral<br />
Origo : Arcus ventral os atlas<br />
Insertio : Basis cranium, caudal longus capitis<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1<br />
Fungsi : Flexor atlanto-occipitale<br />
97
M. Rectus Capitis Lateral<br />
Origo : Arcus ventral dan facies ventral alae atlantis<br />
Insertio : Proc paracondilaris<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus spinalis 1<br />
Fungsi : Flexor atlanto-occipitale dan rotator kepala<br />
M. Rectus Capitis Dorsal Major<br />
Origo : Proc spinosus os axis<br />
Insertio : Os occipitale<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />
Fungsi : Levator leher<br />
M. Rectus Capitis Dorsal Minor<br />
Origo : Arcus dorsal os atlas<br />
Insertio : Os occipitale hingga dorsal foramen magnum<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />
Fungsi : Levator kepala<br />
M. Obliqus Capitis Cranial<br />
Origo : Margo cranial alae atlantis dan fossa atlantis<br />
Insertio : Pars squamosa os occipitale, basis processus<br />
jugularis<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 1<br />
Fungsi : Ekstensor dan rotator kepala<br />
M. Obliqus Capitis Caudal<br />
Origo : Proc spinosus dan proc articularis os axis<br />
Insertio : Margo cranial alae atlantis<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VC 2<br />
Fungsi : Rotator atlas<br />
M. Trapezius<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Omotranversarius<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Rhomboideus<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
98
M. Latissimus Dorsi<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Pectoral Suferficial Transversus<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Pectoral Superficial Descendens<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Pectoral Profundus<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Subclavia<br />
Origo : Cartilago scapula 1<br />
Insertio : Facies profundus brachiocephalicus<br />
Inervasi : N pectoralis cranial<br />
M. Seratus Ventralis Cervicis<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Seratus Ventralis Thoracis<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
M. Sternomandibula<br />
Origo : Manubrium sterni, costae 1<br />
Insertio : Margo rostral masseter, mandibula dan depresor<br />
labii inferior<br />
Inervasi : Cabang ventral n accessorius<br />
Fungsi : Membuka mulut, fiksasi mandibula dan pharynx<br />
M. Sternomastoideus<br />
Origo : Manubrium sterni<br />
Insertio : Proc mastoideus os temporal, tuberculum<br />
muscularis os occipitale<br />
Inervasi : Cabang ventral n accessorius<br />
Fungsi : Fiksasi dan menarik kepala dan leher ke arah<br />
ventral<br />
M. Brachiocephalicus<br />
Keterangan : lihat pada ekstremitas cranial<br />
99
Gambar 4.5, Collie Kambing (Pupesko)<br />
Keterangan :<br />
(1) M Cleidooccipital<br />
(15) Funiculus Nuchae<br />
(2) M Masseter<br />
(16) M Semispinalis Capitis<br />
(3) M Parotidoauricularis (17) M Longisimus Capitis<br />
(4) M Trapezius<br />
(18) Trachea<br />
(5) M Omotranversarius (19) M Longus Atlantis<br />
(6) M Deltoideus<br />
(20) Esophagus<br />
(7) M Triceps Bracii Caput Lat. (21) M Scalenus Medial pars Ventral<br />
(8) M Cleidobrachialis<br />
(22) M Splenius<br />
(10) M Sternocepalicus (23) M Romboideus<br />
(11) M Sternohyoideus<br />
(24) Serratus Ventralis Cervicis<br />
(12) M Cleidomasoideus (25) M Scalenus Medius pars Dorsal<br />
(13) M Triceps Bracii Caput Longum (26) M Scalenus Dorsal<br />
(14) M Brachialis<br />
(27) M Serratus Ventralis Thoracis<br />
100
Musculus ekspirasi<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M. Seratus dorsalis caudal<br />
Origo : Facia thoracolumbar<br />
Insertio : Margo caudal costae 10 - 13<br />
Inervasi : N Intercostalis<br />
Fungsi : Ekspirator<br />
M. Intercostalis interna<br />
Origo : Cranioventral spatium intercostalis<br />
Insertio : Caudodorsal spatium intercostalis<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Ekspirator<br />
M. Retractor costae<br />
Origo : Proc transversus VL 1 – VL 3<br />
Insertio : Margo caudal costae terakhir<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Ekspirator<br />
M. Transveersus thoracis<br />
Origo : Cartilago costalis 2 - 7<br />
Insertio : Sternebrae 2 – 7, cartilago costae 8<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Ekspirator<br />
Musculus Inspirasi<br />
<br />
<br />
M. Seratus dorsalis cranial<br />
Origo : Lig supraspinosus<br />
Insertio : Margo cranial costae 5 - 9<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Inspirator<br />
M. Rectus thoracis<br />
Origo : Costae 1<br />
Insertio : Cartilago costae 2 - 4<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Inspirator<br />
101
M. Intercostalis eksterna<br />
Origo : Craniodorsal spatium intercostalis<br />
Insertio : Caudoventral spatium intercostalis<br />
Inervasi : N intercostalis<br />
Fungsi : Inspirator<br />
M. Levator costae<br />
Origo : Proc transversus dan mamilaris VT 1 – VT 12<br />
Insertio : Margo cranial costae setelahnya<br />
Inervasi : Cabang dorsal nervus spinalis VT<br />
Fungsi : Inspirator<br />
Diafragma<br />
Origo : Costae 8, melintang hingga ventral medial costae<br />
11 dan 12 (pars costalis); processus xypoideus (pars sternalis);<br />
facies ventral VL 1 – VL 3 (4) (pars lumbalis)<br />
Insertio : Centrum tendineum<br />
Inervasi : N Prenicus<br />
Fungsi : Inspirator dan ekspirator<br />
Musculus abdominal<br />
<br />
<br />
M. Obliques abdominis eksternus<br />
Origo : Costae (4) 5 – 13, facia thoracolumbar, costae<br />
terakhir<br />
Insertio : Linea alba, tendo pelvis<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalis<br />
Fungsi : Menahan organ visera<br />
M. Obliques abdominis internus<br />
Origo : Facia thoracolumbar, proc transversus VL, tuber<br />
coxae<br />
Insertio : Linea alba, costae terakhir<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan lumbalis<br />
Fungsi : Membantu urinasi, defekasi dan parturasi; flexor<br />
collumna vertebrae<br />
102
M. Rectus abdominis<br />
Origo : Cartilago costae 4 - 9<br />
Insertio : Tendo prepubicum<br />
Inervasi : Cabang ventran nervus intercostalis dan lumbalis<br />
Musculus lumbalis internal<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
M. Quadratus lumborum<br />
Origo : Proximoventral costae terakhir, VT 10 – VT 13,<br />
proc transversus VL<br />
Insertio : Alae sacralis<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />
lumbalis<br />
Fungsi : Menegakkan collumna vertebrae<br />
M. Psoas major<br />
Origo : Marco cranial costae terakhir, corpus dan proc<br />
transversus VL<br />
Insertio : Trochanter minor os femur<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />
lumbalis<br />
Fungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor art<br />
coxae, stabilizer collumna vertebrae<br />
M. Illiacus<br />
Origo : Corpus VL 6, facies ventral alae illiaca, alae<br />
sacralis, tendo psoas minor<br />
Insertio : Trochanter minor os femur<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />
lumbalis<br />
Fungsi : Protraktor kaki belakang, supinator dan flexor art<br />
coxae, stabilizer collumna vertebrae<br />
M. Psoas minor<br />
Origo : VT 12 – VT 13, crus diafragmatica<br />
Insertio : Tuberculum psoas minor os illium<br />
Inervasi : Cabang ventral nervus intercostalis dan plexus<br />
lumbalis<br />
Fungsi : Rotator pelvis, stabilizer collumna vertebrae<br />
103
Keterangan<br />
Gambar 4.6, Axial Sapi (Budras, 2003)<br />
(1) M Splenius<br />
(2) M Trapezius pars Cerv.<br />
(3) M Trapezius pars Thor.<br />
(4) M Masseter<br />
(5) M Sternotyroideus<br />
(6) M Serratus Vent. Cerv.<br />
(7) M Longisimus Atlantis<br />
(8) M Longisimus Cervicis<br />
(9) M Longisimus Capitis<br />
(10) M Longissimus Thor.<br />
(11) M Illio Thoracis<br />
(12) M Serratus Dorsal Cra.<br />
(13) M Serratus Dorsal Cau.<br />
(14) M Intercostalis<br />
(15) M Serratus Vent. Thor.<br />
(16) M Scalenus Ventral<br />
(17) M Obliques Abdominis<br />
Externus<br />
104
BIOMEKANIKA<br />
MUSCULOSEKELETAL<br />
Gerakan pada sistem musculosekeletal merupakan<br />
hasil koordinasi dari kontraksi musculus, tulang sebagai<br />
rangka, persendian atau organ.<br />
Gerakan pada ekstremitas cranial<br />
Gerakan<br />
Menarik scapula ke arah cranial<br />
dan caudal<br />
Menarik scapula ke arah dorsal<br />
dan ventral<br />
Menarik kaki depan ke arah<br />
cranial dan caudal<br />
Meggerakkan kepala dan leher<br />
ke arah lateral<br />
Adduksi kaki depan<br />
Abduksi kaki depan<br />
Ekstensi art scapulo-humeri<br />
Flexi art scapulo-humeri<br />
Ekstensi art humero-antebrachii<br />
Flexi art humero-antebrachii<br />
Musculus yang berperan<br />
- Trapezius<br />
- Rhomboideus<br />
- Seratus ventralis<br />
- Omotransversarius<br />
- Brachiocephalicus<br />
- Pectoralis superficial<br />
- Pectoralis profundus<br />
- Subscapularis<br />
- Deltoideus<br />
- Supraspinatur<br />
- Latisimus dorsi<br />
- Teres major<br />
- Teres minor<br />
- Infraspinatus<br />
- Coraco-brachialis<br />
- Triceps brachii (Semua caput)<br />
- Tensor facia antebrachii<br />
- Anconeus<br />
- Biceps brachii<br />
- Brachialis<br />
- Pronator teres<br />
105
Ekstensi art carpi<br />
Flexi art carpi<br />
Ekstensi digiti<br />
Flexi digiti<br />
- Ekstensor carpi radialis<br />
- Ekstensor carpi obliques<br />
- Flexor carpi radialis<br />
- Flexor carpi ulnaris<br />
- Ulnaris lateralis<br />
- Ekstensor digitorum communis<br />
- Ekstensor digitorum lateral<br />
- Ekstensor digiti III propius<br />
- Flexor digitorum superficial<br />
- Flexor digitorum profundus<br />
Gerakan pada ekstremitas caudal<br />
Gerakan<br />
Adduksi kaki belakang<br />
Abduksi kaki belakang<br />
Ekstensi art coxae<br />
Flexi art coxae<br />
Ekstensi art genu<br />
Flexi art genu<br />
Ekstensi art tarsi<br />
Flexi art tarsi<br />
Musculus yang berperan<br />
- Sartorius<br />
- Gracilis<br />
- Pectineus<br />
- Adductor<br />
- Quadratus femoris<br />
-Gluteus profundus<br />
- Gluteus medius<br />
- Biceps femoris<br />
- Semitendinosus<br />
- Semimembrinosus<br />
- Tensor facia latae<br />
- Rectus femoris<br />
- Quadriceps femoris (Semua<br />
caput)<br />
- Gastrocnemeus<br />
- Gastrocnemeus<br />
- Peroneus tertius<br />
- Peroneus longus<br />
- Tibialis cranial<br />
- Popliteus<br />
106
Ekstensi digiti<br />
Flexi digiti<br />
- Ekstensor digitorum longum<br />
- Ekstensor digitorum medial<br />
- Ekstensor digitorum lateral<br />
- Flexor digitorum superficial<br />
- Flexor digitorum profundus<br />
Gerakan pada wajah<br />
Gerakan<br />
Dilatasi nostril<br />
Retraksi sudut bibir<br />
Menutup bibir<br />
Retraksi bibir atas<br />
Retraksi bibir bawah<br />
Menutup mata<br />
Elevasi palpebrae atas<br />
Depresi palpebrae bawah<br />
Menyatukan rahang<br />
Menaikkan mandibula<br />
Depresi mandibula<br />
Menarik ramus mandibula<br />
searah median<br />
Menarik ramus mandibula ke<br />
arah lateral<br />
Musculus yang berperan<br />
- Levator nasolabialis<br />
- Caninus<br />
- Dilator nares apicalis<br />
- Buccinator<br />
- Zygomaticus<br />
- Orbicularis oris<br />
- Depressor labii maxillaris<br />
- Depressor labii mandibula<br />
- Orbicularis oculli<br />
- Frontalis<br />
- Malaris<br />
- Masseter<br />
- Temporalis<br />
- Digastricus<br />
- Pterygoideus medial<br />
- Prerygoideus lateral<br />
Gerakan kepala dan leher<br />
Gerakan<br />
Elevasi kepala dan leher<br />
Ekstensi kepala dan leher<br />
Musculus yang berperan<br />
- Splenius<br />
- Longissimus capitis<br />
- Longissimus atlantis<br />
107
Ekstensi kepala<br />
Ekstensi art atlanto-occipitale<br />
Flexi kepala dan leher<br />
Flexi leher<br />
Flexi art atlanto-occipitale<br />
Retraksi aparatus hyoid & lidah<br />
- Complexus<br />
- Rectus capitis dorsal major<br />
- Rectus capitis dorsal major<br />
- Obliques capitis anterior<br />
- Obliques capitis posterior<br />
- Sternocephalicus<br />
- Rectus capitis ventral major<br />
- Longus colli<br />
- Intertransveralis colli<br />
- Scalenus<br />
- Multifidus cervicis<br />
- Rectus capitis ventral minor<br />
- Sterno-thyrohyoideus<br />
- Omo-hyoideus<br />
Respirasi, punggung dan pinggang<br />
Gerakan<br />
Inspirasi<br />
Ekspirasi<br />
Retraksi costae terakhir<br />
Ekstensor punggung & pinggang<br />
Flexor pinggang<br />
Ekstensi vertebrae<br />
Musculus yang berperan<br />
- Levator costarum<br />
- Itercostalis eksterna<br />
- Rectus thoracis<br />
- Seratus dorsalis cranial<br />
- Seratus dorsalis caudal<br />
- Intercostalis interna<br />
- Transversa thoracis<br />
- Retraktor costae<br />
- Longissimus dorsi<br />
- Intertransversalis lumborum<br />
- Multifidus dorsi<br />
108
CARDIOVASCULER<br />
Sistem cardiovasculer merupakan sistem sirkulasi<br />
dalam tubuh yang secara garis besar terdiri atas vaskuler /<br />
pembuluh darah, darah dan cor /jantung. Pada ruminansia<br />
dan semua mamalia, unggas dan reptil sistem vaskuler<br />
terbagi ke dalam dua aliran, pulmonal dan sistemik.<br />
Pericardium<br />
Pericardium merupakan selaput yang mengelilingi<br />
jantung. Secara umum pericaridum terbagi ke dalam facia<br />
fibrosa dan facia serosa. Facia fibrosa berada paling<br />
eksternal, tipis, kuat dan elastis. Facia serosa terbagi ke<br />
dalam dua bagian, parietale dan visceral. Facia serosa<br />
disebut juga epicardium. Terdapat ligamentum yang<br />
memfiksasi posisi jantung melalui perikardium,<br />
ligamentum steno-pericardiaca.<br />
Cor<br />
Jantung pada ruminan terletak diantara costae ke 2<br />
dan 5, pada kambing dan domba terletak kurang lebih 5<br />
cm dari articulatio Costo-condralis. Secara umum jantung<br />
terdiri atas 2 bagian, apex (ventral) dan basis (dorsal).<br />
Terdiri atas 2 facia, auricular (sinister) dan atrial (dexter).<br />
Terdiri atas 2 margo, cranial (cembung) dan caudal<br />
(datar). Dan bagian dalamnya terdiri atas 2 atrium dan 2<br />
ventrikel.<br />
Permukaan Lateral<br />
Pada permukaan lateral jantung terdapat beberapa<br />
bentukan. Pada bagian basis terdapat corpus adiposum,<br />
berupa kumpulan jaringan lipid. Terdapat sulcus coronary<br />
109
atau juga disebut sulcus atrioventicularis. Sulcus ini<br />
ditempati arteri coronary dan di sekitarnya terdapat corpus<br />
adeposum. Selain itu juga terdapat sulcus longitudinal atau<br />
disebut juga sulcus interventricularis yang terbagi atas<br />
subsinosus dan paraconalis.<br />
Ruangan Jantung<br />
Atrium Dexter<br />
Atrium dexter menerima darah dari seluruh tubuh.<br />
Terdapat 4 saluran yang bermuara di atrium dexter, yaitu:<br />
Vena cava cranial, Vena cava caudal, vena azygos dan<br />
sinus coronary. Seluruh darah dari atrium akan mengalir<br />
menuju ventrikel dexter melalui orificium atrioventricularis<br />
dexter yang di dalamnya terdapat valvula<br />
tricuspidalis<br />
Pada dinding atrium terdapat bentukan musculi<br />
pectinati yang membentuk crista terminalis pada bagian<br />
insertionya. Di antara orificium vena cava terdapat<br />
tuberculum intervenosum.<br />
Ventrikel Dexter<br />
Ventrikel dexter menerima darah dari atrium<br />
dexter dan memompanya menuju pulmo melalui arteri<br />
pulmonalis. Orificium arteri pulmonalis dibatasi oleh<br />
valvula semilunaris.<br />
Pada dinding ventrikel terdapat conus arteriosum<br />
pada dinding cranial, musculi papilaris yang bagian<br />
insertionya membentuk corda tendinae dan trabeculla<br />
carnae.<br />
110
Gambar 5.1, Jantung Sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) a. Intercostalis<br />
(2) v. Costocervical<br />
(3) Aorta Thoracalis<br />
(4) Truncus Brachiocephalicus<br />
(5) a. Pulmonalis Sinister<br />
(6) v. Pulmonallis<br />
(7) a. Pulmonalis Dexter<br />
(8) Truncus Pulmonalis<br />
(9) v. Cava Caudal<br />
(10) v. Cava Cranial<br />
(11) Lig. Arteriosum<br />
(12)Auricularis Dexter<br />
(13) Auricularis Sinister<br />
(14) Orificio Atrioventricularis<br />
(15) m. Pectinati<br />
(16) Fossa Ovale<br />
(17) Sinus v. Cava<br />
(18) Sinus Coronaria<br />
(19) a. Circumflexa Coronaria<br />
(20) Margo Ventricularis Dexter<br />
(21) m. Papilaris Subarterial<br />
(22) m. Papilaris Minor<br />
(23) m. Papilaris Major<br />
(24) Trabeculla Carnae<br />
(25) Trabeculla Septomarginal<br />
(26) Sulcus Coronaria<br />
(27) v. Cardiaca Media<br />
(28) a. Interventricular Subsinosus<br />
(29) Epicardium<br />
(30) Myocardium<br />
(31) Endocardium<br />
(32) a. Coronari Sinatra<br />
(33) a. Interventricularis Paraconal<br />
(34) Apex<br />
(35) Sulcus Interventricularis Parc.<br />
(36) Margo Ventricularis Sinister<br />
(37) Corda Tendinae<br />
(38) Septum Interventricularis<br />
(39) m. Papilaris Subauricular<br />
(40) m. Papilaris Subatrial<br />
111
Atrium Sinister<br />
Atrium sinister menerima darah dari beberapa<br />
vena pulmonalis dan meneruskannya menuju ventrikel<br />
sinister melalui orificium atrio ventricularis sinister yang<br />
di dalamnya terdapat valvula bicuspidalis atau mitral.<br />
Secara umum bentukan pada atrium sinister sama dengan<br />
atrium dexter.<br />
Ventrikel Dexter<br />
Ventrikel sinister menerima darah dari atrium<br />
sinister melalui terbukanya valvula bicuspidal dan<br />
memompanya menuju seluruh tubuh melalui aorta. Antara<br />
aorta dan ventrikel sinister terdapat valvula semilunaris.<br />
Secara umum bentukan ventrikel sinister sama dengan<br />
ventrikel dexter. Yang membedakan kedua ventrikel<br />
adalah ketebalan dindingnya. Ventrikel dexter memiliki<br />
dinding yang tipis dengan ruang yang luas sementara<br />
ventrikel sinister berdinding tebal dan ruangan yang lebih<br />
sempit.<br />
Vasculer<br />
Pembuluh darah terdiri atas arteri, kapiler dan<br />
vena. Arteri terbesar adalah aorta dan vena terbesar adalah<br />
vena cava (cranial dan caudal). Vena cava cranial<br />
menerima darah dari kepala, leher, ekstremitas cranial dan<br />
sebagian besar dinding thorax sedangkan vena cava cava<br />
caudal menerima darah dari abdomen, pelvis dan<br />
ekstremitas caudal. Pada mamalia terdapat vena aorta<br />
hepatika, yaitu vena yang membawa darah dari gaster dan<br />
intestine menuju hepar.<br />
112
Percabangan Arteri<br />
Aorta terbagi menjadi dua, ke arah cranial dan<br />
caudal. Aorta yang mengarah ke caudal terbagi atas aorta<br />
thoracalis dan aorta abdominalis.<br />
Percabangan Aorta Cranial<br />
Coronary<br />
Truncus Brachiocephalicus<br />
Subclavia Sinister<br />
Percabangan Truncus Brachiocephalicus<br />
Subclavia Dexter<br />
Carotis Communis Dexter<br />
Carotis Communis Sinister<br />
Gambar 5.2, Vasculer Thorax Sapi (Budras, 2003)<br />
113
Keterangan<br />
(1) a. Vertebral et Cervicalis Prof.<br />
(2) a. Truncus Costocervical<br />
(3) a. Carotis Communis<br />
(4) a. Cervicalis Superficial<br />
(5) a. Subclavia Sinister<br />
(6) a. Thoracica Interna<br />
(7) Truncus Pulmonalis<br />
(8) v. Pulmonalis<br />
114<br />
(9) a. Intercotalis<br />
(10) Aorta Thoracalis<br />
(11) Truncus Sympaticus<br />
(12) a. Esophageal<br />
(13) a. Bronchial<br />
(14) Truncus Brachiocephalicus<br />
(15) Lig. Sternopericardiaca<br />
Percabangan a. Subclavia<br />
Vertebralis<br />
Mencabangkan :<br />
o ramus muscularis<br />
o ramus spinalis<br />
Thoracica interna<br />
Thoracica eksterna<br />
Thoracica lateral<br />
Costocervicalis<br />
Cervicalis Inferior<br />
Mencabangkan : ramus ascending et descending<br />
Cervicalis Profundus<br />
Mencabangkan : ramus mediastinal<br />
Axillaris<br />
Percabangan a. Axillaris<br />
Suprascapularis<br />
Subscapularis<br />
Mencabangkan :<br />
o Circumflexa Scapularis<br />
o Thoracodorsalis<br />
o Circumflexa Humeri Caudal
Gambar 5.3, Vascularisasi Ekstremitas Cranial Sapi<br />
(Pupesco)<br />
115
Keterangan<br />
(1) a. Axillaris<br />
(2) a. Suprascapularis<br />
(3) a. Subscapularis<br />
(4) a. Circumflexa Scapula<br />
(5) a. Thoracodorsalis<br />
(6) a. Brachialis<br />
(7) a. Circumflexa Humeri Cra.<br />
(8) a. Circumflexa Humeri Cau.<br />
(9) a. Profunda Bracii<br />
(10) a. Transversa Cubiti<br />
(11) a. Collateralis Ulnaris<br />
(12) Ramus Muscularis<br />
(13) a. Interossea Communis<br />
(14) a. Mediana<br />
(15) Ramus Carpi Dorsal<br />
(16) a. Circumflexa Radialis<br />
(17) a. Antebracii Superficial Cra.<br />
<br />
Brachialis<br />
Mencabangkan :<br />
o Circumflexa Humeri Cranial<br />
o Profunda Brachii<br />
o Colateralis Ulnaris<br />
o Trasversa Cubiti<br />
o Mediana<br />
Percabangan a. Mediana<br />
Ramus Muscularis<br />
Interosea Commnis<br />
Radialis<br />
Palmaris Lateralis<br />
Palmaris Medialis<br />
Percabangan a. Carotis Communis<br />
Carotis eksterna<br />
Carotis interna<br />
Percabangan a. Carotis Eksterna Sapi<br />
Auricularis Caudal<br />
Mencabangkan :<br />
o Occipitalis<br />
116
Temporalis Superficial<br />
Mencabangkan :<br />
o Auricullaris Rostral<br />
o Transversa Faciei<br />
o Messeterica<br />
Maxillaris<br />
Mencabangkan :<br />
o Bucallis<br />
o Optalmicus Eksterna<br />
o Malaris<br />
o Dorsalis Nasi<br />
Linguofacialis<br />
Mencabangkan :<br />
o Lingualis<br />
Mencabangkan :<br />
• Sublingualis<br />
• Profunda Liingua<br />
• Rami Dorsalis Lingua<br />
o Facialis<br />
Mencabangkan :<br />
• Labialis Mandibula Superficial<br />
• Labialis Mandibula Profundus<br />
• Lateralis Nasi<br />
• Labialis Maxillaris<br />
• Infraorbita<br />
117
Gambar 5.4, Vascularisasi Caput Sapi (Pupesco)<br />
Keterangan<br />
(1) a. Carrotis Communis<br />
(2) a. Carrotis Eksterna<br />
(3) a. Occipitalis<br />
(4) a. Auricullaris Caudal<br />
(5) a. Temporalis Superficial<br />
(6) a. Masseterica<br />
(7) a. Transfersa Faciei<br />
(8) a. Malaris<br />
(9) a. Dorsalis Nasi<br />
(10) a. Auricularis Rostral<br />
118<br />
(11) a. Linguofacialis<br />
(12) a. Facialis<br />
(13) a. Labialis Mandibula Supf.<br />
(14) a. Submentalis<br />
(15) a. Lateralis Nasi<br />
(16) a. Labialis Mandibula Prof.<br />
(17) a. Infraorbialis<br />
(18) a. Labialis Maxillaris<br />
(19) a. Mentalis<br />
(20) a. Buccali<br />
Percabangan Carotis Eksterna Kambing<br />
Occipitale<br />
Mencabangkan : Meningeas Caudal dan Condylaris<br />
Lingualis<br />
Mencabangkan :<br />
o Sublingualis<br />
o Profunda Liingua<br />
o Rami Dorsalis Lingua
Auricularis Caudale<br />
Temporalis Superficial<br />
Mencabangkan :<br />
o Palpebra Inferior Lateral<br />
o Palpebrae Superior Lateral<br />
o Dorsalis Nasi<br />
Transversa Faciei<br />
Mencabangkan :<br />
o Ramus Messenterica<br />
o Labialis Maxilla<br />
o Labialis Mandibula<br />
Percabangan a. Carotis Interna (pada otak)<br />
Rostralis Cerebri<br />
Mencabangkan :<br />
o Ethmoidale Interna<br />
o Meningeal Rostral<br />
o Cerebri Media<br />
o Cerebri Rostral<br />
Communicatus Caudal<br />
Mencabangkan :<br />
o Cerebri Caudal<br />
o Cerrebeli Caudal<br />
o Bassilaris Cerebri<br />
Choroidae Rostral<br />
119
Gambar 5.5, Vascularisasi Caput Kambing (Pupesco)<br />
Keterangan<br />
(1) a. Carotis Communis<br />
(2) a. Occipitalis<br />
(3) a. Meningeas Caudal<br />
(4) a. Lingualis<br />
(5) a. Condylaris<br />
(6) a. Auricularis Caudal<br />
(7) a. Temporalis Superficial<br />
(8) a. Dorsalis Nasi<br />
Percabangan Aorta Thoracalis<br />
Bronchialis<br />
Esophageal<br />
Intercostalis<br />
Phrenicus<br />
Percabangan Aorta Abdominal<br />
Celiaca<br />
Mencabangkan :<br />
o Hepatica<br />
o Ruminalis Dexter<br />
120<br />
(9) a. Tranversa Faciei<br />
(10) a. Labialis Mandibula<br />
(11) a. Labialis Maxilla<br />
(12) a. Infraorbita<br />
(13) a. Mentale<br />
(14) a. Malaris<br />
(15) a. Bucallis<br />
(16) a. Masseterica
o Ruminalis Sinister<br />
o Omaso-abomasal<br />
o Splenicus<br />
Messenterica Cranial<br />
Mencabangakan :<br />
o Pancreatidoduodenalis Caudal<br />
o Colici Mediana<br />
o Illiocolici<br />
o Jejunalis<br />
o Ramus Collateralis<br />
Renalis (dexter et sinister)<br />
Spermatica (pada jantan)<br />
Uterovarian (pada betina)<br />
Mencabangkan :<br />
o Uterina Median<br />
o Ovarica<br />
Lumbalis (5-6 pasang)<br />
Messenterica Caudal<br />
Mencabangkan :<br />
o Colici Sinister<br />
o Rectalis Cranial<br />
o Sigmoidalis<br />
Illiaca Interna (dexter et sinister)<br />
Illiaca Eksterna (dexter et sinister)<br />
Sacralis Mediana<br />
121
Gambar 5.6, Vaskularisasi Intestin Sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) a. Messenterica cranial<br />
(2) a. Pancreatidoduodenalis Cau.<br />
(3) a. Colici mediana<br />
(4) a. Iliocolici<br />
(5) a. Colici dexter<br />
(6) a. Cecalis<br />
(7) Ramus colateralis<br />
(8) a. Jejunalis<br />
(9) a. Ilealis<br />
(10) a. Messenterica caudal<br />
(11) a. Colici sinister<br />
(12) a. Rectalis cranial<br />
Percabangan a. Illiaca Interna<br />
Vaginalis (betina)<br />
Prostatica (jantan)<br />
Cranialis Gluteal<br />
122
Rectalis Median<br />
Glutealis Caudal<br />
Pudenda Interna<br />
Urethralis<br />
Vestibular<br />
Clitoris (betina)<br />
Penis (jantan)<br />
Perineal Ventral<br />
Percabangan a. Illiaca Eksterna<br />
Circumflexa Illiaca Profunda<br />
Femoralis Profunda<br />
Mencabangkan<br />
o Truncus Pudendo Epigastricus<br />
Mencabangkan :<br />
Pudenda Eksterna > Mamarica (betina)<br />
dan scrotalis (jantan)<br />
Epigastrica Caudal<br />
o Circumflexa Femoralis Medial<br />
o Ramus Obturatorius<br />
Femoralis<br />
Mencabangkan :<br />
o Circumflexa Femoralis Lateral<br />
o Genucularis Descenden<br />
o Femoralis Caudal<br />
o Saphena<br />
Mencabangkan : Plantaris Medial et Lateral<br />
o Poplitea<br />
123
Percabangan a. Poplitea<br />
Tibialis Caudal > Metatarsal Planaris III > Digitalis<br />
Plantaris Communis III et IV<br />
Tibialis Cranial > Dorsalis Pedis > Metatarsal Dorsal<br />
III > Digitalis Dorsalis Communis III et IV<br />
Gambar 5.6, Vascularisasi Ekstremitas Caudal Sapi<br />
(Pupesco)<br />
124
Keterangan<br />
(1) a. Illiaca Eksterna Sinister<br />
(2) a. Circumflexa Illiaca Profunda<br />
(3) a. Illiaca Interna Sinister<br />
(4) a. Illiaca Interna Dexter<br />
(5) a. Illiaca Eksterna Dexter<br />
(6) a. Illiolumbalis<br />
(7) a. Sacralis Mediana<br />
(8) a. Glutealis Cranial<br />
(9) a. Vaginalis<br />
(10) a. Pudenda Interna<br />
(11) a. Perinealis Ventral<br />
(12) a. Glutealis Caudal<br />
(13) a. Umbilicalis<br />
(14) a. Femoralis Profunda<br />
(15) Truncus Pudendaepigastricus<br />
(16) a. Pudenda Eksterna<br />
(17) a. Epigastrica Caudal<br />
(18) a. Circumflexa Femoralis Medial<br />
(19) a. Nutritia os Femoris<br />
(20) a. Femoralis<br />
(21) a. Circumflexa Femoralis Lateral<br />
(22) a. Genucularis Descenden<br />
(23) a. Poplitea<br />
(24) ramus Obturatorius<br />
(25) a. Femoralis Caudal<br />
125
SISTEM NERVUS<br />
Sistem nervus merupakan sistem yang<br />
mengkoordinasikan berbagai sistem organ. Secara umum<br />
dikelompokkan ke dalam dua kelompok, Sistem Syaraf<br />
Pusat / Central Nervous System (CNS) dan Sistem Syaraf<br />
Tepi / Peripheral Nervous System (PNS). CNS terdiri atas<br />
otak dan spinal cord, sementara PNS terdiri atas nervus<br />
cranial, nervus spinalis dan System syaraf sympathic.<br />
Central Nervous System<br />
Meninges<br />
Meninges merupakan selaput yang melindungi<br />
otak dan spinal cord. Meninges terdiri atas tiga lapisan,<br />
dari superfisial menuju profundus berturut-turut dura<br />
meter, arachnoid dan pia mater. Pada arachnoid terdapat<br />
spatium subarachnoid, yaitu jarak dua lapisan yang berisi<br />
cairan serebrospinal / serebrospinalfluid (CSF)<br />
Spinal Cord<br />
Spinal cord terdapat di sepanjang canalis vertebrae<br />
dan merupakan kelanjutan dari medula oblongata. Pada<br />
potongan melintang, bagian luar spinal cord berwarna<br />
putih sementara bagian tengahnya berwarna abu-abu.<br />
Otak<br />
Berbeda dengan spinal cord, pada potongan<br />
melintang otak warna putih berada di bagian tengah<br />
sementara abu-abu terletak di bagian luar. Secara umum<br />
otak dibagi ke dalam serebrum, cerebellum dan batang<br />
otak.<br />
126
Gambar 6.1, Otak Sapi (Budras, 2003)<br />
127
Keterangan<br />
Tampak Dorsal<br />
(A) Gray matter<br />
(B) White matter<br />
(C) Caput caudate nucleus<br />
(D) Plexus choroid<br />
(E) Hippocampus<br />
(F) Cerebral hemisphere<br />
(G) Cerebellar hemisphere<br />
(H) Vermis<br />
Tampak Ventral<br />
(I) n. Olfactorius<br />
(II) n. Opticus<br />
(III) n. Oculomotor<br />
(IV) n. Troclearis<br />
(V) n. Trigeminal<br />
(VI) n. Abducen<br />
(1) Bulbus Olfactorius<br />
(2) Cerebrum<br />
(3) Fissura serebral longitudinal<br />
(4) Tractus olfactorius medial<br />
(5) Tractus olfactorius lateral<br />
(6) Trigonome olactorius<br />
(7) Chiasma opticus<br />
(8) Tractus opticus<br />
(9) Lobus piriformis<br />
(VII) n. Facialis<br />
(VIII) n. Vestibulotrochlear<br />
(IX) n. Glossopharingeal<br />
(X) n. Vagus<br />
(XI) n. Acessorius<br />
(XII) n. Hypoglosus<br />
(10) Sulcus cerebri<br />
(11) Gyrus cerebri<br />
(12) Hypophysis<br />
(13) Crus cerebri<br />
(14) Pons<br />
(15) Corpus trapezoid<br />
(16) Pyramid medula oblongata<br />
(17) Cerebellum<br />
(18) Spinal cord<br />
Tampak Medial<br />
(a) Ventrikel III<br />
(a’) Plexus coroideus<br />
(b) Recess opticus<br />
(c) Recess infundibularis<br />
(d) Recess suprapineal<br />
(e) Recess pineal<br />
(f) Foramen interventricularis<br />
(g) Aqueductus cerebralis<br />
(h) Ventrikel IV<br />
(i) Velum medullaris rostral<br />
(j) Velum medullaris caudal<br />
128
Cerebrum :<br />
(1) Hemisphere<br />
(2) Corpus callosum<br />
(3) Rhinencephalon<br />
(4) Septum pellucidum<br />
(5) Commissure rostral<br />
Mesencephalon<br />
(13) Lamina tecti<br />
(14) Tegmentum<br />
Diencephalon :<br />
(6) Thalamus<br />
(7) Jaringan Interthalamic<br />
(8) Epiphysis<br />
(9) Hypothalamus<br />
(10) Infundibulum<br />
(11) Hypophysis<br />
(12) Corpus mamilaris<br />
Telencephalon<br />
Telencephalon merupakan bagian pada otak yang<br />
terdiri atas hemisphere dan rhinencephalon / pars opticus<br />
hipotalamus. Hemisphere dipisahkan oleh fissura<br />
longitudinal pada bagian median. Apabila hemisphere<br />
dipotong, terdapat grey matter di lateral, atau biasa disebut<br />
cortex cerebri dan white matter di bagian medial. Pada<br />
rehinencephalon terdapat bulbus, tractus dan trigonom<br />
olfactorius serta lobus piriformis.<br />
Diencephalon<br />
Diencephalon terdiri atas thalamus, corpus pineal,<br />
corpus mamilaris, pituitary, chiasma opticus dan tractus<br />
opticus.<br />
129
Mesencephalon<br />
Mesencephalon terletak diantara diencephalon<br />
pada arah rostral dan ons di arah caudal. Mesencephalon<br />
terdiri atas corpora quadrigemina dan cerebral peduncles.<br />
Metencephalon<br />
Metencephalon terdiri atas cerebellum dan pons.<br />
Cerebellum terdiri atas dua hemisphere lateral dan vernis.<br />
Permukaan cerebellum terdiri dari banyak lamina yang<br />
disebut folia.<br />
Myelencephalon<br />
Pada dewasa berkembang menjadi medula<br />
oblongata. Medula oblongata akan keluar melalui foramen<br />
magnum dan menjadi spinal cord pada sepanjang canalis<br />
vertebrae.<br />
130
Peripheral Nervous System<br />
Percabangan Nervus Cranial<br />
No Nama Nervous Tipe Cabang dari Menginervasi<br />
I Olfactorius Sensorik Bulbus olfactorius Mukosa olfactorius<br />
II Opticus Sensorik Diencephalon Retina<br />
III Oculomotor Mesencephalon<br />
Ramus dorsal (1) Motorik n. Oculomotor m. Rectus bulbi dorsal<br />
m. Levator palpebrae superior<br />
m. Retractor bulbi<br />
n. Oculomotor m. Rectus bulbi medial et ventral<br />
m. Oblique bulbi ventral<br />
Ramus ventral (2) Motorik<br />
Parasympatic<br />
IV Trochlear Motorik Mesencephalon m. Oblique bulbi dorsal<br />
V Trigeminal Pons<br />
Ophtalmicus (V1) Sensorik n. Trigeminal Dorsal nasi<br />
Os ethmoidal<br />
gl. Lacrimal<br />
Nasociliaris (3) Sensoric n. Ophtalmicus<br />
Ethmoidale (4) Sensorik n. Nasociliaris Mukosa nasi dorsal<br />
Infratrochlearis (5) Sensorik n. Nasociliaris Konjunctiva<br />
Carancula lacrimal<br />
Kulit sudut medial mata<br />
131
Ciliaris longus (6)<br />
Lacrimal (7)<br />
Sensorik<br />
Parasympatic<br />
Sensorik<br />
Parasympatic<br />
Sympatic<br />
n. Nasociliaris Iris<br />
Cornea<br />
m. Ciliaris<br />
n. Ophtalmicus gl. Lacrimal<br />
Kulit dan konjungtiva sudut<br />
lateral mata<br />
Zygomaticotemporalis Sensorik n. Lacrimal Kulit didaerah temporal<br />
(8)<br />
Cornualis (9) Sensorik n. Zygomaticotemporalis Dermis cornual<br />
Frontalis (10) Sensorik n. Ophtalmicus Kulit daerah frontal<br />
Kelopak mata atas<br />
Maxillaris (V2) Sensorik n. Trigeminal<br />
Zygomaticus (11) Sensorik n. Maxillaris<br />
Parasympatic<br />
Zygomaticofacialis (12) Sensorik n. Zygomaticus Kelopak mata bawah<br />
Pterygopalatina (13) Sensorik n. Maxillaris<br />
Parasympatic<br />
Palatina major (14) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum dorum<br />
Parasympatic<br />
Palatina minor (15) Sensorik n. Pterygopalatina Palatum molle<br />
Parasympatic<br />
Nasalis caudal (16) Sensorik n. Pterygopalatina Pars ventral cavum nasi<br />
Palatum<br />
132
Infraorbital (17) Sensoric n. Maxillaris Kulit di dorsal nasi, mars dan<br />
bibir atas<br />
Mandibularis (V3) Sensorik n. Trigeminal<br />
Motorik<br />
Masticatoris (18) Motorik n. Mandibularis<br />
Temporalis profundus Motorik n. Masticatoris m. Temporalis<br />
(19)<br />
Massenterica (20) Motorik n. Masticatoris m. Masseter<br />
Pterygoideus medial<br />
Pterygoideus lateral (21)<br />
Motorik n. Mandibularis Pterygoideus medial<br />
Pterygoideus lateral<br />
Tensor tympani (22) Motorik n. Mandibularis Tensor tympani<br />
Tensor veli palatina (23) Motorik n. Mandibularis Tensor veli palatina<br />
Auriculotemporalis (24) Sensorik<br />
Parasympatic<br />
n. Mandibularis Kulit pada auricula dan temporal<br />
gl. Parotidoa<br />
Sympatic<br />
Bucallis (26)<br />
Sensoric n. Mandibularis gll. Bucallis<br />
Parasympatic<br />
Parotis (27) Parasympatic n. Bucallis gl. Parotis<br />
Lingualis (28)<br />
Sensoric<br />
Parasympatic<br />
n. Mandibularis Mukosa lantai cavum oris dan<br />
lingua<br />
Sublingualis (29) Sensoric n. Lingualis Mukosa lantai cavum oris<br />
Parasympatic<br />
Alveolaris inferior (30) Sensoric n. Mandibularis Gigi dan gusi<br />
133
Mylohyoideus (31) Motoric n. Alveolaris inferior m. Mylohyoid<br />
m. Digastricus<br />
Mentalis (32) Sensoric n. Alveolaris inferior Kulit dan mukosa dagu dan bibir<br />
bawah<br />
VI Abducent Motoric Medulla oblongata Rectus bulbi lateral<br />
Retractor bulbi pars lat.<br />
VII Facialis Sensori<br />
Motoric<br />
Medulla oblongata<br />
134<br />
Wajah, telinga, gl. Lacrimal dan<br />
gl. saliva<br />
Parasympatic<br />
Petrosal major (33) Parasympatic n. Facialis gll. Pada hidung,palatum dan<br />
lacrimal<br />
Stapedius (34) Motoric n. Facialis Stapedius<br />
Chorda tympani (35) Sensoric<br />
Parasympatic<br />
n. Facialis gll. Mandibula, sublingua dan<br />
2/3 lingua<br />
Auricularis intern (36) Sensoric n. Facialis Facies intern auricula<br />
Auricularis caudal (37) Motoric n. Facialis m. Auricular<br />
Digastricus (38) Motoric n. Facialis Digastricus caudal<br />
Plexus parotideus Parasympatic n. Facialis gl. Parotis<br />
Auriculopalpebral (39) Motoric n. Facialis<br />
Auricularis rostral (40) Motoric n. Auriculopalpebral m. Auricularis rostral<br />
Zygomaticus (41) Motoric n. Auriculopalpebral m. Orbicularis oculi<br />
m. Levator anguli oculi med.<br />
m. Fronalis
Bucalis dorsal (42) Motoric n. Facialis Planum nasi, nostril, bibir atas<br />
Bucalis ventral (43) Motoric n. Facialis m. Bucinator<br />
m. Depressor labii inferior<br />
VIII Vestibulocochlear Sensoric Medulla oblongata<br />
Cochlear Sensoric n. Vestibulocochlear Cochlea pada cavum tymphani<br />
Vestibular Sensoric n. Vertibulocochlear Ductus semisircular, utriculus<br />
dan sacculus<br />
IX Glossopharyngeal Sensoric<br />
Motoric<br />
Medulla oblongata<br />
135<br />
Mukosa lingua, pharynx, tonil<br />
dan cavum tymphani<br />
Parasympatic<br />
Pharingeal (44) Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa pharyngeal caudal,<br />
Motoric<br />
stylopharingeus<br />
Lingualis (45)<br />
Sensoric n. Glossopharingeal Mukosa palatum molle<br />
Parasympatic<br />
Radix lingua<br />
X Vagus Sensoric Medulla oblongata Organ vicera caput, collum,<br />
Motoric<br />
thorax dan abdomen<br />
Parasympatic<br />
Auricular (46) Sensoric n. Vagus Kulit pada meatus acousticus<br />
externus<br />
Pharyngeal (47) Sensoric n. Vagus m. pharyngeal dan mukosa<br />
Motoric<br />
Laryngeal cranial (48) Sensoric n. Vagus<br />
Motoric
Cabang eksterna (49) Motoric n. Laryngeal cranial Cricothyroideus<br />
Cabang intern (50) Sensoric n. Laryngeal cranial Mukosa laryngeal rostral hingga<br />
rima glotis<br />
Laryngeal recurrent<br />
Laringeal caudal<br />
Sensoric<br />
Motoric<br />
Parasympatic<br />
Sensoric<br />
Motoric<br />
n. Vagus Plexus cardiaca<br />
Trachea<br />
Esophagus<br />
n. Laryngeal recurrent Seluruh m. Laryngeal kecuali<br />
cricothyroid<br />
Mukosa laryngeal caudal hingga<br />
rima glotis<br />
XI Accessorius Motoric Medulla oblongata<br />
Ramus cranial Int. (51) Motoric Medulla oblongata Bergabung bersama n. Vagus<br />
Ramus spinal eks. (51) Motoric Spinal cord cervical<br />
Cabang dorsal Motoric Ramus spinal eksterna m. Trapezius<br />
m. Cleidooccipitalis<br />
Cabang ventral Motoric Ramus spinal eksterna m. Cleidomastoideus<br />
m. Sternocephalicus<br />
XII Hypoglossus Motoric Medulla oblongata Lingua, m. genioglossus,<br />
styloglossus dan hyoglossus<br />
bersama n.cervicalis 1<br />
menginervasi geniohyoideus<br />
dan thyrohyoideus<br />
136
Gambar 6.2, Percabangan Nervous Cranial Sapi<br />
(Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
Lihat pada tabel Percabangan Nervous Cranial<br />
Percabangan Nervous Spinal<br />
Nervous spinalis keluar dari foramen<br />
intervertebrae. Setiap nervous spinalis terdiri atas cabang<br />
dorsal dan cabang ventral. Beberapa percabangan nervus<br />
spinal akan membentuk plexus sebelum terbagi dan<br />
menginervasi jaringan, contohnya adalah plexus brachialis<br />
dan lumbosacral. Penamaan nervus spinal berdasarkan<br />
pada vertebrae tempatnya keluar. Secara umum nervus<br />
spinal bertipe gabungan (sensoric + motoric)<br />
137
Inervasi Estremitas Cranial<br />
Ekstremitas cranial diinervasi oleh percabangan<br />
ventral nervus cervicalis 6 hingga cabang ventral nervus<br />
thoracalis 2 (pada sapi) dan cabang ventral vertebrae<br />
cervicalis 5 hingga cabang ventral vetebrae thoracalis 1<br />
(pada kambing). Nervus tersebut akan membentuk plexus<br />
brachialis.<br />
Percabangan Plexus Brachialis<br />
Nervous<br />
Menginervasi<br />
Suprascapularis<br />
Subscapularis<br />
Thoracodorsalis<br />
Thoracica longum<br />
Pectoralis<br />
Musculocutaneus<br />
Axillaris<br />
Radialis<br />
Cabang superficial<br />
Cabang Profundus<br />
Ulnaris<br />
Mediana<br />
m. Supraspinatus<br />
m. Infraspinatus<br />
m. Subscapularis<br />
m. Latissimus dorsi<br />
m. Serratus ventralis<br />
m. Pectoralis profundus et superficial<br />
m. Biceps brachii<br />
m. Coracobrachialis<br />
m. Brachialis<br />
m. Teres major et minor<br />
m. Deltoideus<br />
m. Triceps brachii<br />
m. Anconeus<br />
m. Ekstensor carpi radialis<br />
m. Ekstensor digitorum communis<br />
m. Ekstensor digitorum lateral<br />
m. Ulnaris lateralis<br />
m. Flexor carpi ulnaris<br />
m. Flexor digitorum profundus<br />
m. Pronator tres<br />
m. Flexor carpi rasialis<br />
m. Flexor digitorum superfisial<br />
m. Flexor digitorum profundus<br />
138
Gambar 6.3, Regio Inervasi Ekstremitas Cranial<br />
(Budras, 2003)<br />
139
Gambar 6.4, Percabangan Nervous Cranial Sapi<br />
(Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) n. Thoracodorsali<br />
(2) n. Subscapularis<br />
(3) n. Plexus brachialis<br />
(4) n. Suprascapularis<br />
(5) n. Musculocunaeus<br />
(6) n. Ulnaris<br />
(7) n. Axillaris<br />
(8) n. Mediana<br />
(9) n. Radialis<br />
(10) n. Cutaneus antebrachii cau.<br />
(11) n. Radialis profundus<br />
(12) n. Cutaneus antebrachii cra.<br />
(13) n. Cutaneus antebrachii med.<br />
(14) n. Radialis Superficial<br />
140
Inervasi Ekstremitas Caudal<br />
Ekstremitas caudal diinervasi oleh cabang ventral<br />
nervus spinalis dari beberapa vertebrae lumbal terakhir<br />
dan 2 vertebrae sacralis pertama dan membentuk plexus<br />
lumbosacralis.<br />
Percabangan Plexus Lumbosacralis<br />
Nervous<br />
Menginervasi<br />
Glutealis cranial<br />
Glutealis caudal<br />
Cutaneus femoralis lateral<br />
Femoralis<br />
Saphena<br />
Obturatorius<br />
Ischiadicus<br />
Cutaneus surae caudal<br />
Cutaneus surae lateral<br />
Peroneus Comunis<br />
- Ramus muscularis<br />
- Peroneus profundus<br />
- Peroneus superficialis<br />
Tibialis<br />
-Plantaris lateral<br />
-Plantaris medial<br />
m. Gluteus medius<br />
m. Glutealis profundus<br />
m. Gluteus medius<br />
m. Semitendinosus<br />
m. Tensor fascia lata<br />
Kulit pada regio femoralis craniolateral<br />
m. Sartorius<br />
m. Quadriceps femoris<br />
m. Illiopsoas<br />
Regio pedis lantar<br />
m. Adductor<br />
m. Gracilis<br />
m. Pectineus<br />
m. Obturatorius eksterna<br />
m. Semitendinosus<br />
m. Semimembranosus<br />
m. Biceps femoris<br />
m. Quadratus femoris<br />
m. Obturatorius intern<br />
Kulit pada regio cruris caudomedial<br />
Kulit pada regio cruris craniolateral<br />
m. Tibialis cranial<br />
m. Ekstensor digitorum longum<br />
m. Ekstensor digitorum lateral<br />
m. Peroneus tertius<br />
m. Peroneus longus<br />
m. Gastrocnemeus<br />
m. Flexor digitorum profundus<br />
m. Popliteus<br />
141
Gambar 6.5, Regio Inervasi Ekstremitas Caudal<br />
(Budras, 2003)<br />
142
Gambar 6.5, Inervasi Ekstremitas Caudal<br />
(Budras, 2003)<br />
143
Keterangan<br />
(1) n. Gluteus caudal<br />
(2) n. Cutaneus temporalis cau.<br />
(3) n. Pudenda<br />
(4) n. Rectalis caudal<br />
(5) n. Obturatorius<br />
(6) n. Genitofemoris<br />
(7) n. Femoralis<br />
(8) n. Cutaneus femoralis lateral<br />
(9) n. Peroneus communis<br />
(10) n. Cutaneus surae caudal<br />
(11) n. Cutaneus surae lateral<br />
(12) n. Tibialis<br />
(13) n. Saphena<br />
(14) n. Peroneus profundus<br />
(15) n. Peroneus superficial<br />
144
SISTEM RESPIRASI<br />
Yang dipelajari pada anatomi sistem respirasi<br />
organ respirasi yang terdiri atas nostril, cavum nasi,<br />
larynx, trachea, bronchus dan pulmo serta komponen<br />
penunjang yang meliputi cavum thorax, mediastinum,<br />
diaphragma dan pleura.<br />
Nostril<br />
Nostril, atau nares eksterna adalah penghubung<br />
paling luar sistem sirkulasi dengan lingkungan. Nostril<br />
memiliki alae pada lateral dan medial serta angulus pada<br />
dorsal dan vetral.<br />
Cavum Nasi<br />
Cavum nasi dibentuk oleh seluruh ossa facialis<br />
kecuali mandibula dan hyoid. Antara cavum nasi dexter<br />
dan sinister dipisahkan oleh septum nasi dan os vomer.<br />
Pada cavum nasi terdapat os turbinatum atau biasa disebut<br />
conchae. Secara umum pada ruminan terdapat tiga<br />
conchae, yaitu: conchae nasi dosa, conchae nasi ventral<br />
dan conchae nasi medial yang pada bagian caudalnya<br />
melekat pada os ethmoidale, membentuk ethmoturbinatum.<br />
Membran mucosa conchae diinervasi oleh<br />
nervus olfactorius dan merupakan bagian utama indera<br />
penciuman. Ruang kosong diantara conchae disebut<br />
meatus. Terdapat empat meatus pada ruminan, meliputi<br />
meatus nasi dorsal (diantara atap cavum nasi dan conchae<br />
dorsal), meatus nasi medial (diantara conchae nasi dorsal<br />
dan ventral), meatus nasi ventral (diantara conchae ventral<br />
145
dan lantai cavum nasi) serta meatus nasi communis<br />
(diantara septum nasi dan ketiga conchae).<br />
Larynx<br />
Larynx merupakan aparatus valvula complex yang<br />
berfungsi mengatur jumlah udara yang melewati saluran<br />
respirasi. Laring terletak di caudal ramus mandibula dan<br />
di dalamnya terdapat organ penghasil suara. Struktur<br />
laring didasari oleh kartilago yang meliputi: cricoid,<br />
thyroid, epiglotis dan arytenoid yang dihubungkan oleh<br />
sendi, ligamen dan membran.<br />
Trachea<br />
Trachea merupakan saluran udara fleksibel dengan<br />
cincin kartilago (mulus trachealis). Ujung cranial trachea<br />
menempel pada larynx sedangkan ujung caudalnya<br />
membentuk percabangan (biforcatio trachealis).<br />
Percabangan trachea membentuk broncus. Secara<br />
struktural broncus menyerupai trachea, saluran dengan<br />
cincin kartilago, tetapi ukurannya lebih kecil. Broncus<br />
akan bercabang ke saluran yang lebih kecil (bronciulus)<br />
hingga alveoli.<br />
Cavum Thorax<br />
Dinding dorsal cavum thorax dibentuk oleh<br />
vertebrae thorachalis, dinding ventral dibentuk oleh<br />
sternum, dinding lateral dibentuk oleh costae, dinding<br />
caudal dibentuk diafragma sedangkan di arah cranial<br />
berbentuk apertura thoracalis cranial. Apertura thoracalis<br />
cranial dibentuk oleh manubrium sterni, sepasang costae<br />
pertama dan vetebrae cervicalis ke-7.<br />
146
Mediastinum<br />
Mediastinum adalah pembatas median cavum<br />
thorax, memisahkan cavum thorax menjadi dexter dan<br />
sinister. Mediastinum terbagi ke dalam tiga bagian,<br />
septum mediastinum cranial, caudal dan medial.<br />
Diafragma<br />
Diafragma merupakan lembaran musculus yang<br />
memisahkan cavum thorax dan abdomen. Bagian dorsal<br />
diafragma menempel pada vertebrae, bagian lateral<br />
menempel pada sternum dan bagian lateral menempel<br />
pada costae. Facies thoracalis diafragma menempel pada<br />
pulmo sedangkan facies abdominal menempel pada hepar<br />
dan rumen.<br />
Diafragma tersusun dari dua bagian, pars<br />
muscularis dan pars tendinosa (sentrum tendineum).<br />
Diafragma berlubang pada tiga bagian, hiatus aorticus<br />
(tempat lewatnya aorta abdominal dan vena azygos) hiatus<br />
esophagus (tempat lewatnya esophagus dan nervus vagus)<br />
dan foramen vena cava (tempat lewatnya vena cava<br />
caudal).<br />
Pleura<br />
Pleura merupakan membran tipis yang<br />
menyelimuti dinding medial cavum thorax. Pleura terbagi<br />
ke dalam tiga bagian, yaitu: pleura parietale (melapisi<br />
dinding thorax), pleura viceral (melapisi pulmo) dan<br />
pleura mediastinal (melapisi aorta, esophagus, limpo<br />
nodul dan jaringan yang melintasi atau berada di spatium<br />
mediastinal)<br />
147
Pulmo<br />
Pulmo merupakan organ respirasi utama dan<br />
terletak di cavum thorax. Pulmo terdiri dari beberapa<br />
lobus, jumlah lobus tergantung kepada spesies. Secara<br />
umum, jumlah lobus sinister lebih sedikit dari lobus<br />
dexter. Pada kambing misalnya, terdapat empat lobus pada<br />
dexter (apical, cardiaca, diafragmatica dan aksesorius) dan<br />
dua pada sinister (lobus apical dan diaragmatica). Baik<br />
lobus apical dexter atau pun sinister terbagi ke padam pars<br />
cranial dan caudal.<br />
Pulmo merupakan organ yang nyaris tanpa<br />
jaringan otot. Gerakan mengembang dan menyusut pulmo<br />
sepenuhnya bergantung kepada pergerakan dinding thorax<br />
dan musculus respirasi. Mengembangnya pulmo terjadi<br />
karena tekanan negatif dinding thorax akan<br />
mengakibatkan udara masuk ke paru-paru.<br />
Bentukan pada permukaan pulmo mengikuti<br />
permukaan yang menekannya. Pada facia yang<br />
menghadap costae, terdapat impresio costalis, pada<br />
permukaan yang menghadap jantung terdapat incissura<br />
cardiaca, pada sisi yang berada di sekiras esofagus, aorta<br />
dan vena cava masing caudal terdapat impresario<br />
esofagus, impresario aorticus dan impresario vena cava.<br />
Pada paru-paru sehat memiliki karakteristik:<br />
berwarna merah muda, lembut, seperti spon, sangat elastis,<br />
mengapung dalam air dan terdengar kripitasi saat ditekan.<br />
Kripitasi menandakan terdapat udara dalam paru-paru.<br />
148
Ukuran paru-paru memenuhi cavum thorax, tetapi setelah<br />
cavum thorax terbuka akan menyusut.<br />
Keterangan<br />
1. Conchae nasi dorsal<br />
2. Conchae nasi medial<br />
3. Conchae nasi ventral<br />
4. Sinus frontalis<br />
Gambar 7.1, Cavum nasi sapi<br />
Sinister Dexter Sinister<br />
Dexter<br />
Dorsal<br />
149<br />
Ventral
Gambar 7.2, Pulmo sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) Lobus cranial pars cranial / Lobus apical pars cranial<br />
(2) Lobus cranial pars caudal / Lobus apical pars caudal<br />
(3) ln. Tracheobronchialis cran.<br />
(4) Broncus pricipalis<br />
(5) Lobus medial / Lobus cardiaca<br />
(6) ln. Tracheobronchialis sinister<br />
(7) Bifurcatio trachealis<br />
(8) ln. Bronchiotrachealis dexter<br />
(9) ln. Pulmonalis dexter<br />
(10) ln. Tracheobrachialis medial<br />
(11) ln. Pulmonalis sinister<br />
(12) Lobus acsessorius<br />
(13) Lobus caudal / Lobus diafragmatica<br />
150
SISTEM DIGESTI<br />
Untuk mempermudah pemahaman kita akan<br />
mengelompokkan anatomi sistem digesti ke dalam tiga<br />
kelompok; GIT (gastro intestinal track), organ aksesoris<br />
dan struktur pendukung. GIT dimulai dari cavum oris,<br />
pharinx, esophagus, rumen, reticulum, omasum,<br />
abomasum, duedonum, jejunum, ileum, caecum, colon<br />
dan rectum. Organ aksesoris meliputi lingua, dentes,<br />
glandula saliva, hepar dan pancreas. Sementara struktur<br />
pendukung sistem digesti meliputi cavum abdomen,<br />
peritoneum dan lien.<br />
Cavum Oris<br />
Beberapa ruminan memiliki sulcus pada bagian<br />
median bibir (labial) atasnya, yang biasa disebut philtrum.<br />
Philtrum memisahkan bibir atas menjadi dua bagian. Pada<br />
bagian medial labial, di dekat sudut mulut terdapat papila<br />
labialis dan memanjang ke arah caudal, biasa disebut<br />
papila buccalis. Pada atap cavum oris terdapat rigi<br />
transversal yang biasa disebut rigi palatina.<br />
Cavum oris berfungsi untuk memegang,<br />
menghaluskan dan mencampukan makanan dengan saliva.<br />
Struktur utama dalam cavum oris adalah gigi (dentes) dan<br />
lidah (lingua). Ruminan, khususnya sapi, kambing dan<br />
domba dewasa memiliki 32 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 3 3 ),<br />
sedangkan saat kecil memiliki 20 gigi 2(I 0 4 , C 0 0 , P 3 3 , M 0 0 ).<br />
I (Incissifus), C (Caninus), P (Premolar), M (Molar).<br />
Lingua terdiri atas apex, corpus dan radix.<br />
Permukaan lingua yang menghadap cavum oris (dorsum /<br />
fascia dorsal) dibagi dua bagian oleh fossa lingua. Pada<br />
bagian median dorsum bagian caudal terdapat torus<br />
lingua. Pada sisi lateral dorsum apex terdapat papila<br />
151
filiformis, pada sisi medial terdapat papila fungiformis,<br />
pada torus terdapat papila lentiformis dan pada sisi lateral<br />
radix lingua terdapat papila vallata.<br />
Gambar 8.1, Cavum Oris Sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) Apex lingua<br />
(2) Corpus lingua<br />
(3) Radix lingua<br />
(4) Fossa lingua<br />
(5) Torus lingua / papila<br />
lentiformis<br />
(6) M Genioglosus<br />
(7) M Geniohyoideus<br />
(8) Papila labialis dan bucalis<br />
(9) Plexus palatina<br />
(10) Rigi palatina<br />
(11) Caranculus lingua<br />
(12) Frenulum lingua<br />
(13) Papila fungiformis<br />
(14) Papila filiformis<br />
(16) Papila vallata<br />
(17) Arcus palatoglosus<br />
(18) Tonsil lingua<br />
152
Pharynx<br />
Pharynx berada pada persimpangan antara saluran<br />
respirasi dan digesti. Pharinx terdiri dari tiga bagian,<br />
oropharynx, laryngopharynx dan nasopharynx.<br />
Oropharynx (pars oralis) berbatasan dengan ventral lingua<br />
dan melekat pada basis epiglotis. Laryngopharynx (pars<br />
laryngeal) terdiri atas ostium intrapharyngeal, berada di<br />
dorsal larynx. Ostium intrapharngeal mengatur<br />
perpindahan respirasi dan digesti. Saat inspirasi atau<br />
respirasi laryngopharynx menutup dan cavum nasi<br />
terhubung dengan larynx. Saat menelan laryngopharynx<br />
membuka dan larynx menutup. Nasopharynx (pars<br />
nasalis) terletak dari choane hingga ostium<br />
intrapharyngeal dan dipisahkan oleh palatum mole.<br />
Gambar 8.1, Pharynx dan Larynx sapi (Budras, 2003)<br />
153
Keterangan<br />
(1) Orificium pharyngeal tuba auditorium<br />
(2) Septum pharyngeal<br />
(3) Palatum mole<br />
(4) Sinus tonsil palatina<br />
(A) Nasopharynx<br />
(B) Oropharynx<br />
(C) Arcus palatopharyngeal<br />
(D) Laryngopharynx<br />
(E) Vestibulus laryngeal<br />
(F) Glottis<br />
(G) Cavum infraglottic<br />
Esophagus<br />
Esophagus merupakan saluran musculomembranosus<br />
yang memanjang dari pharynx hingga<br />
gastric. Esophagus memanjang dari leher ke arah caudal,<br />
memasuki cavum thorax hingga abdomen. Di leher<br />
esophagus terletak di caudal trachea. Memasuki cavum<br />
thorax terletak diantara trachea dan aorta dan memasuki<br />
abdomen melalui hiatus esophagus diafragmatica.<br />
Esophagus di vascularisasi oleh arteri esophageal dan<br />
diinervasi oleh nervus vagus.<br />
Gaster<br />
Gaster atau lambung terletak diantara esophagus<br />
dan intestine (jejunum). Pada ruminan, gaster (atau venter)<br />
dibagi ke dalam empat compartemen, yaitu; rumen,<br />
reticulum, omasum dan abomasum.<br />
Rumen<br />
Rumen merupakan bagian terbesar dari lambung<br />
ruminan, kurang lebih 71% dari total kapasitas. Rumen<br />
terletak diantara esophagus dan reticulum dan disini<br />
terjadi fermentasi serat kasar. Pada permukaan lumen<br />
rumen terdapat bentukan pilae ruminis dan pada arah<br />
caudal terdapat orificium ruminoreticularis.<br />
154
Rumen terbagi atas dua bagian, saccus dorsal dan<br />
saccus ventral. Keduanya dipisahkan oleh sulcus<br />
longitudinal dexter dan sinister. Sulcus longitudinal dexter<br />
dan sinister merupakan tempat dari arteri ruminalis dexter<br />
dan sinister, cabang dari arteri celiaca.<br />
Keterangan<br />
(A) Rumen<br />
(B) Reticulum<br />
Gambar 8.3, Gaster Sapi (Budras, 2003)<br />
(C) Omasum<br />
(D) Abomasum<br />
(1) Sulcus longitudinal sinister<br />
(2) Sulcus acessorius sinister<br />
(3) Sulcus coronary dorsal<br />
(4) Sulcus coronary ventral<br />
(5) Sulcus ruminoreticular<br />
(6) Saccus dorsal<br />
(7) Saccus ventral<br />
(8) Sulcus longitudinal dexter<br />
(9) Selulae reticuli<br />
(10) Pilae ruminis<br />
(11) Lamina omasi<br />
(12) Plica spiralis<br />
155
Reticulum<br />
Reticulum terletak di sebelah sinister median<br />
abdomen dengan kapasitas 8% dari total kapasitas<br />
lambung. Reticulum terletak antara rumen dan omasum,<br />
pada bagian dalamnya terdapat bentukan selulae reticuli.<br />
Omasum<br />
Omasum merupakan bagian terkecil dari keempat<br />
kompartemen lambung ruminan dan hanya menampung<br />
kurang lebih 2% total kapasitas lambung. Omasum<br />
terletak diantara reticulum dan abomasum. Bagian medial<br />
omasum terdapat bentukan lamina omasi.<br />
Abomasum<br />
Abomasum memiliki kapasitas sekitar 19% dari<br />
total kapasitas lambung. Abomasum terbagi ke dalam 3<br />
bagian, yaitu cardiac fundus dan pylorus. Cardiac berada<br />
paling cranial, disini terdapat orificium omasoabomasal.<br />
Fundus terletak diantara cardiac dan pylorus, di dalamnya<br />
terdapat plika spiralis. Pylorus berada paling caudal, di<br />
dalamnya terdapat orificium abomasoduodenal.<br />
Intestine<br />
Intestine ruminan terdiri atas duodenum, jejunum,<br />
ileum, caecum, colon dan rectum.<br />
Duodenum<br />
Duodenum terletak di caudal pylorus, berbentuk<br />
“S” dan diikat ke dinding abdomen oleh mesoduodenum.<br />
Pada duodenum melekat pancreas. Duodenum merupakan<br />
muara dari ductus pancreaticus (dari pancreas) dan ductus<br />
choleduchus (dari hepar dan fesica vellea).<br />
156
Gambar 8.4, Intestine Sapi (Budras, 2003)<br />
Keterangan<br />
(1) Duodenum<br />
(2) Jejunum<br />
(3) Illiem<br />
(4) Caecum<br />
(5) Colon<br />
(a) Ascenden proximal / ansa proximal<br />
(b) Gyrus sentripetal<br />
(c) Flexura centralis<br />
(d) Gyrus sentrifugal<br />
(e) Ascenden distal / ansa distal<br />
(f) Colon transversus<br />
(g) Colon descenden<br />
(6) Rectum<br />
157
Jejunum<br />
Jejunum merupakan bagian dari intestine yang<br />
paling panjang. Jejunum terletak diantara duodenum dan<br />
ileum dan diikat oleh mesojejunum.<br />
Ileum<br />
Ileum terletak diantara jejunum dan caecum. Ileum<br />
diikat oleh mesoillium<br />
Caecum<br />
Ileum merupakan saluran buntu yang terletak<br />
diantara ileum dan colon. Di dalam ileum terdapat secca<br />
tonsil.<br />
Colon<br />
Colon terbagi ke dalam beberapa bagian, berurutan<br />
dari cranial, meliputi; colon ascenden > ansa proximalis ><br />
ansa spiralis > gyrus sentripetal > flexura centralis > gyrus<br />
sentrifugal > ansa distalis > colon transversus > colon<br />
descenden. Colon diikat oleh mesocolon.<br />
Rectum<br />
Rectum merupakan bagian paling caudal GIT.<br />
Memanjang dari caudal colon, melewati cavum pelvis dan<br />
menuju anus. Rectum diikat oleh mesorectum.<br />
Peritoneum<br />
Peritoneum merupakan lapisan membran paling<br />
besar, menutupi seluruh cavum abdomen dan cavum<br />
pelvis. Peritoneum terbagi atas bagian parietale, viceral<br />
dan beberapa lipatan / penggantung organ. Peritoneum<br />
parietale membungkus seluruh organ vicera dalam<br />
abdomen, kecuali ginjal. Peritoneum vicera melapisi<br />
setiap organ sedangkan penggantung meliputi:<br />
158
Omentum, menggantung rumen, reticulum, omasum<br />
dan abomasum. Terdiri atas omentum major, minor<br />
gastrosplenicus.<br />
Messenterium, terdiri atas mesoduodenum,<br />
mesojejunum, mesoillium, mesocolon dan<br />
mesprectum.<br />
Hepar<br />
Hepar terdiri atas lobus dexter, lobus sinister, lobus<br />
caudatus dan lobus quadratus. Bentukan pada hepar<br />
meliputi:<br />
Impressio abomasal, dibentuk oleh abomasum<br />
Impressio omasica, dibentuk oleh omasum<br />
Impressio renalis, dibentuk oleh ren<br />
Impressio costalis, dibentukoleh costae<br />
Sulcus vena cava, tempat lewatnya vena cava caudal<br />
Fissuraportalis, tempat lewat vena porta hepatica,<br />
arteri hepatica dan ductus hepaticus,<br />
Ductus hepaticus, saluran dari hepar menuju<br />
duodenum<br />
Ductus cysticus, saluran dari fesica velea menuju<br />
duonenum<br />
Ductus choleducus, gabungan dari ductus hepaticus<br />
dan cysticus<br />
Hepar divascularisasi oleh arteri hepatica dan vena porta<br />
hepatica. Vena porta hepatica membawa darah dari<br />
lambung (rumen hingga abomasum), intestine dan lien.<br />
159
Lien<br />
Lien berperan ralam sistem imunitas,<br />
haemophoesis dan menyimpan RBC. Lien terletak pada<br />
bagian cranial cavum abdomen, menempel pada rumen.<br />
Pancreas<br />
Pancreas berbentuk menyerupai cacahan daging<br />
dan terletak pada sisi dexter cavum abdomen, melekat<br />
pada duodenum. Pancreas pada ruminan terdiri atas lobus<br />
dexter major dan lobus sinister minor. Pancreas diinervasi<br />
arteri pancreatic, cabang dari arteri celiaca dan<br />
messenterica cranial.<br />
160
SISTEM URINARIA<br />
Secara umum, sistem urinaria ruminansia terdiri<br />
atas sepasang ginjal, sepasang ureter, fesica urinaria dan<br />
urethra. Fungsi utama sistem urinaria adalah mengatur<br />
keseimbangan cairan dalam tubuh.<br />
Ginjal<br />
Ginjal, atau dalam bahasa latin disebut ren, terletak<br />
di cavum pelvis, di luar peritoneum. Pada sapi, ginjal<br />
memiliki banyak lobus, berbeda dengan pada kambing<br />
atau domba yang hanya satu lobus. Ginjal terdiri atas<br />
capsula, cortex, medula, hilus renalis, pelvis renalis, sinus<br />
renalis, pyramid renalis, crista renalis dan ramus arcuata.<br />
Capsula renalis merupakan membran yang<br />
menyelimuti bagian paling luar ginjal.<br />
Cortex renalis, bagian perifer dari parenkim ginjal. Di<br />
dalamnya terdapat nefron. Setiap nefron tersusun atas<br />
glomerulus, capsula Bowmen dan tubulus (proximal,<br />
lengkung Henle, distal dan colecticus)<br />
Medulla terletak di tengah parenkim ginjal, terlihat<br />
lurik bergaris karena banyak terdapat tubulus.<br />
Hilus renalis berada paling median, dilewati oleh<br />
arteri, vena dan ureter.<br />
Pelvis renalis, bagian dari ureter yang mengalami<br />
perluasan.<br />
Sinus renalis, tempat jaringan adiposa, berisi<br />
pembuluh darah dan mengelilingi pelvis renalis<br />
Pyramid renalis, bentukan pada medulla yang sekilas<br />
tampak berbentuk segitiga.<br />
161
Crista renalis, bentukan yang dihasilkan dari<br />
gabungan papila renalis (ujung tumpul dari pyramid<br />
renalis).<br />
Ramus arcuata, pembuluh darah yang terlihat pada<br />
batas antara cortex dan medula.<br />
Vascularisasi ginjal disuplai oleh arteri renalis.<br />
Setiap arteri renalis akan bercabang menjadi arteri<br />
interlobuler dan kemudian bercabang lagi menjadi arteri<br />
arcuata. Inervasi ginjal dilakukan nervus sympatik yang<br />
bercabang dari plexus celiacomesenteric.<br />
Ureters, Fesica Urinaria dan Urethra<br />
Ureter memanjang dari pelvis renalis di cavum<br />
abdomen hingga fesica urinaria di cavum pelvis. Fesica<br />
urinaria menampung urine dari ureter untuk selanjutnya<br />
menuju urethra. Baik dinding ureter, fesica urinaria dan<br />
urethra tersusun dari jaringan otot polos,<br />
Gambar 9.1, Ginjal Sapi (Budras, 2003)<br />
162
Keterangan<br />
(1) Lobus<br />
(2) Cortex<br />
(3) Medulla<br />
(4) Pyramid<br />
(a) External<br />
(b) Internal<br />
(5) Sinus<br />
(6) Ureter<br />
(7) a/v Renalis<br />
163
Genitalia Jantan<br />
SISTEM GENITALIA<br />
Secara umum, sistem genital jantan meliputi :<br />
Scrotum : Pelindung dan pembentuk ruang untuk<br />
testis, terdiri atas empat lapisan, dari luar ke dalam<br />
meliputi; kulit, tunica dartos, facia scrotalis dan tunica<br />
vaginalis (parietal dan viceral).<br />
Testis : Kelenjar gonad utama pada jantan, analog<br />
dengan ovarium pada betina. Ruminan normal<br />
memiliki sepasang testis. Bagian testis meliputi ;<br />
o Tunica albuguenia<br />
o Tubulus seminiferus<br />
Epididymis : Tubulus / saluran semen sebelum<br />
ejakulasi yang langsung melekat pada testis. Terbagi<br />
atas caput, corpus dan caudal epididimis.<br />
Ductus deferens : Biasa disebut vas deferens. Tubulus<br />
muscularis dari caudal epididimis hingga uretra,<br />
berfungsi kontraksi saat terjadi ejakulasi.<br />
Spermatic cord : Istilah yang digunakan untuk<br />
menyebutkan keseluruhan jaringan yang melewati<br />
canalis inguinalis. Terdiri dari ; arteri spermatica,<br />
vena spermatica, ductus lymphaticus, nervus<br />
sympatis, ductus deferens, musculus cremaster<br />
internal dan tunica vaginalis viceral.<br />
Canalis inguinalis : Saluran yang menghubungkan<br />
cavum abdomen dan rongga srotum.<br />
Kelenjar aksesorius : Kelenjar yang memproduksi<br />
nutrisi dan berbagai senyawa yang dibutuhkan<br />
spermatozoa. Terdiri atas kelenjar prostat, vesicula<br />
seminalis dan bulbourethralis.<br />
164
o Vesikula seminalis : Berlekuk-lekuk, terletak di<br />
belakang vesica urinaria, memproduksi nutrisi<br />
bagi sperma.<br />
o Kelenjar prostat : Melingkar pada uretra,<br />
menghasilkan kolesterol, garam dan fosfolipid<br />
o Kelenjar bulbouretralis : Biasa disebut kelenjar<br />
Cowper, menghasilkan alkali (basa).<br />
Penis : Organ kopulasi, terdiri atas radix, corpus dan<br />
glans penis.<br />
Bentukan umum pada penis meliputi ; orificium<br />
uretralis eksternal, processus urethralis, galae glandis,<br />
corona glandis, collum glandis, raphe glandis dan<br />
flexura sigmoidea.<br />
Musculus pembentuk penis meliputi : Ischiocavernosum,<br />
corpus cavernosum penis, corpus<br />
cavernosum urethralis, bulbo-cavernosus dan<br />
retractor penis.<br />
Preputium : Lapisan kulit yang melindungi glans<br />
penis.<br />
Transversal<br />
Lateral<br />
Gambar 10.1, Penis Sapi (Budras, 2003)<br />
165
Gambar 10.2, Organ Genitalia Sapi Jantan (Budras,<br />
2003)<br />
166
Keterangan<br />
(A) Glans penis<br />
(B) Orificium urethralis eks.<br />
(C) Processus urethralis<br />
(D) Raphae penis<br />
(D’) Frenulum preputium<br />
(D”) Raphae preputium<br />
(E) Fascia penis<br />
(1) Lamina eksternal<br />
(2) Lamina internal<br />
(3) Orificium preputialis<br />
(4) Testis sinister<br />
(5) Scrotum<br />
(6) Bulbospongiosum<br />
(7) Ischiocavernosum dan crus<br />
penis<br />
(8) Retractor penis<br />
(9) Ln Inguinalis superficial<br />
(a) Rectus abdominis<br />
(b) Cremaster<br />
(c) a / v Testicular<br />
(d) Anulus vaginalis<br />
(e) Ductus deferens<br />
(f) Ureter<br />
(g) Urethralis<br />
(h) Radix penis<br />
(i) Corpus penis<br />
(j) Flexura sigmoidea<br />
(F) Tunica albuginea<br />
(G) Trabecula<br />
(H) Vena penis profundus<br />
(J) Corpus cavernosum<br />
(K) Corpus spongiosum dan<br />
urethra<br />
(10) Spermatic cord<br />
(11) Gl Vesicular<br />
(12) Caput epididymis<br />
(13) Ampulla ductus deferens<br />
(14) Corpus penis<br />
(15) Corpus prostate<br />
(16) Testis sinister<br />
(17) Bursa testicularis<br />
(18) Gl Bulbourethralis<br />
(19) Caudal epididymis<br />
(k) Glans penis<br />
(l) Lig. Suspensory<br />
(m) Gl mamilaris<br />
(n) Lig. Propius<br />
(o) Lig. Caudal epididymis<br />
(p) Mesorchium<br />
(q) Mesoductus deferens<br />
(r) Mesofuniculus<br />
(s) Plexus pampiniforims<br />
167
Genitalia Betina<br />
Secara umum, sistem genitalia betina meliputi :<br />
Ovarium : Kelenjar gonad utama pada betina.<br />
Berfungsi sebagai penghasil ovum dan hormon. Pada<br />
ovarium terjadi perkembangan folikel dari primer,<br />
sekunder, tersier dan degraf yang kemudian menjadi<br />
korpus luteum setelah terjadi ovulasi. Perkembangan<br />
volikel terjadi pada bagian kortex ovarium, sementara<br />
bagian medula diisi oleh banyak pembuluh darah.<br />
Ovarium digantung oleh mesovarium dan<br />
ligamentum utero ovarica.<br />
Oviduct : Disebut juga tuba falopii, saluran yang<br />
memiliki fungsi utama meneruskan ovum dari<br />
ovarium menuju uterus dan tempat fertilisasi. Ovicuct<br />
digantung oleh mesosalpinc. Oviduct terdiri atas :<br />
o Infundibulum : Pada ujung paling dekat dengan<br />
ovarium berbentuk fimbre.<br />
o Ampula : Bagian tengah oviduct, sel<br />
mukosa bersilia<br />
o Isthmus : Bagian paling dekat uterus. Pada<br />
ampulary-isthmicjuncion (batas antara ampula<br />
dan isthmus, sulit dilihat secara anatomi) terjadi<br />
penghambatan ovum.<br />
Uterus : Fungsi utama memelihara kebuntingan.<br />
Ruminan, khususnya sapi memiliki uterus bicornua,<br />
memiliki dua cornua uteri dengan satu corpus uteri.<br />
Servix : Kaku dan keras, terletak diantara corpus<br />
uterus dan vagina. Fungsi utamanya adalah menutup<br />
lumen uterus. Secara normal servix hanya terbuka<br />
saat birahi dan partus.<br />
Vagina<br />
Vulva<br />
Kelenjar Akresoris<br />
168
Gambar 10.3, Organ Genitalia Sapi Betina (Budras,<br />
2003)<br />
169
Keterangan<br />
(1) Lig. Ovarium Suspensorius<br />
(2) Mesovarium<br />
(3) Mesosalpinx<br />
(4) Mesometrium<br />
(5) Rectogenital<br />
(6) Vesicogenital<br />
(7) Pubovesical<br />
(8) Ovarium<br />
(9) Orificium tuba uterina<br />
(10) Lig. Ovarium propius<br />
(11) Cornua uteri<br />
(12) Carancula<br />
(13) Lig. Intercornualis<br />
(14) Corpus uterus<br />
(15) Bursa ovarica<br />
(16) Tuba uterina<br />
(a) M. Gluteus mediana<br />
(b) M. Longisimus lumborum<br />
(c) M Illiacus<br />
(d) Lig. Sacroilliaca<br />
(e) M. Sacrocaudal dorsalis<br />
medialis<br />
(f) M. Sacrocaudal dorsalis<br />
leteralis<br />
(g) M Sacrocaudal ventralis<br />
lateralis<br />
(h) M intertransversarii<br />
(i) M. Coccygealis<br />
(j) M. Levator ani<br />
(k) M. Sphincter ani external<br />
(l) M. Urethralis<br />
(17) Orificium tuba uterina<br />
abdominal<br />
(18) Fimbre infundibulum<br />
(19) Formix<br />
(20) Vagina<br />
(21) Hymen<br />
(22) Orificium urethralis externa<br />
(23) Clitoris<br />
(24) Labia<br />
(25) Vestibulus vaginalis<br />
(26) Orificium gl. Vestibular<br />
major<br />
(27) Orificium cervix externa<br />
(28) Cervix<br />
(29) Orificium cervix interna<br />
(m) M. Contrictor Vestibulus<br />
(n) M. Contricor Vulvae<br />
(o) M. Retractor clitoridis<br />
(p) M. Obturatorius externa pars<br />
intrapelvic<br />
(q) Colon descenden<br />
(r) Ureter<br />
(s) Vesica urinaria<br />
(t) Lig. Lateral vesica urinaria<br />
(u) Lig Medial vesica urinaria<br />
(v) Rectum<br />
(w) gl. Vestibular major<br />
(x) Diverticulum suburethralis<br />
(y) lnn. Inguinalis superficial<br />
(z) Peritonium<br />
170
Gambar 10.4, Mamae Sapi Betina (Budras, 2003)<br />
171
Keterangan<br />
(1) Lamina lateral<br />
(2) Lamina medial<br />
(3) Lamelia suspentorius<br />
(4) Corpus<br />
(5) Papilla<br />
(5’) Ductus papillaris<br />
(5”) Orificium papilaris<br />
(6) Tunica flava abdominalis<br />
(7) Lobus mamarica<br />
(8) Ductus collecticus<br />
(a) Plexus venosus<br />
(b) Sphincter<br />
(c) Lactocyte<br />
(9) Sinus lactiferous<br />
(9’) Annulus<br />
(9”) Sinus papilaris<br />
(10) Lobus<br />
(11) Longitudinal fold<br />
(12) Alveoli<br />
(13) Ductus lactiferous alveolar<br />
(14) Ductus lactiverous<br />
(15) n. Genitofemoral, a dan v<br />
mamarica cranial<br />
(d) Fat dropet<br />
(e) Myoepithelial<br />
(f) Membrana basalis<br />
172
Daftar Pustaka<br />
Budras, Klaus-Dieter dan Robert E. Habel. Bovine<br />
Anatomy. 2003<br />
Cochran, Phillip E. Veterinary <strong>Anatomi</strong> and Pgysiology.<br />
2011.<br />
Frandson, Rowen D. W. Lee Wilke dan Anna Dee Fails.<br />
Anatomy and Physiology of Farm Animals<br />
Pupesco, Peter. Atlas Topografi Anatomy Domestic<br />
Animal.<br />
173
LaNina<br />
174