martvilis raionis tyisa da saZovrebis zonis toponimiidan
martvilis raionis tyisa da saZovrebis zonis toponimiidan
martvilis raionis tyisa da saZovrebis zonis toponimiidan
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
36<br />
qarTveluri qarTveluri memkvidreoba<br />
memkvidreoba<br />
igor kekelia<br />
XIV 2010<br />
KARTVELIAN HERITAGE<br />
<strong>martvilis</strong> <strong>martvilis</strong> <strong>raionis</strong> <strong>raionis</strong> <strong>raionis</strong> <strong>tyisa</strong> <strong>tyisa</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>saZovrebis</strong><br />
<strong>saZovrebis</strong><br />
<strong>zonis</strong> <strong>zonis</strong> toponimii<strong>da</strong>n<br />
toponimii<strong>da</strong>n<br />
xalxis mier bunebrivsa Tu xelovnurad Seqmnil obieqtebze<br />
Serqmeulma saxelebma saukuneebsa <strong>da</strong> aTaswleulebs gauZlo. saistorio<br />
<strong>da</strong> literaturuli wyaroebi, epigrafikuli <strong>da</strong> freskuli warwerebi,<br />
sigel-gujrebi <strong>da</strong> kartografiuli masalebi mniSvnelovan informacias<br />
gvawvdis geografiul saxelwodebebze. toponimiaSi mocemuli konkretuli<br />
Sinaarsi uaRresad sainteresoa qveynis istoriul-eTnologiuri<br />
Taviseburebebis, mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis, tradiciuli<br />
kulturis, sameurneo yofisa <strong>da</strong> sxva sakiTxebis Sesaswavlad.<br />
winamdebare naSromSi warmovadgenT Cven mier <strong>martvilis</strong> <strong>raionis</strong><br />
<strong>tyisa</strong> <strong>da</strong> <strong>saZovrebis</strong> zonaSi Cawerili geografiuli saxelwodebebis<br />
nawils.<br />
arabefiS arabefiS kare//arabefiS kare//arabefiS nakaru//CerqezefiS nakaru//CerqezefiS nakaru nakaru _<br />
sabalaxo me<strong>da</strong>nSi (salxinos satyeo). ramdenime goraki qvis yoriTaa SemozRuduli.<br />
gadmocemiT, arabebi <strong>da</strong>banakebulan <strong>da</strong> simagre gaumarTavT. g. eliavas ganmartebiT,<br />
,,aq arabTa sar<strong>da</strong>ls hqonia karavi" (g. eliava, 1977).<br />
asmancxvari asmancxvari _ sabalaxoebi me<strong>da</strong>nSi (salxinos satyeo). leCxumlebi<br />
qvis svetTan saqonlis <strong>da</strong>cva-gamravlebis TxovniT anTebdnen sanTels <strong>da</strong><br />
loculobdnen, fulsac swiravdnen. . asmancxvari asmancxvari _ asxiS mancxvari<br />
,,asxis macxovari”.<br />
aWvi aWvi _ saxnav-sabalaxo mindori texuris marcxena mxares. dRes aq<br />
omar <strong>da</strong> JorJi naWyebiebs udgaT karvebi (taleris satyeo). g. eliava<br />
miuTiTebs <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe, rogorc Wvavis saTes<br />
adgils (g. eliava, 1977, gv. 179). xom ar niSnavs aWvi aWvi naxanZr, nakaf, axod<br />
aRebul adgils?<br />
berisquaS berisquaS ginaTef ginaTef _ _ toponimia <strong>da</strong> niSnavs ,,Cadrekils, Cazneqils;<br />
unagirisebur <strong>da</strong><strong>da</strong>blebas; uReltexils an gza-ga<strong>da</strong>sasvlels mTaSi". Sdr.:<br />
gedHrakili `Cadrekili" _ serisa <strong>da</strong> uReltexilis saxelwodeba<br />
samurzayanoSi _ mziursa <strong>da</strong> mTaSi (p. cxa<strong>da</strong>ia, v. jojua, 2003, gv. 51).<br />
gedHrakili suki ,,Cadrekili seri" _ yuliwyarisa <strong>da</strong> Cekis wyalgamyofi<br />
seri yuliSkaris TemSi (zugdidis r.).<br />
geriS geriS geriS margviS margviS enarRvefi enarRvefi _ adgili, sa<strong>da</strong>c mglis lekvebi amoyares.<br />
ferdobi vaxis saTaveSi (salxinos satyeo).<br />
gvimaroni gvimaroni gvimaroni ,,gvimrnari" _ sabalaxo texuris marcxena napirze,<br />
Jidon WkaduaSTan (salxinos satyeo). mikrotoponimi ,,gvimaroni"<br />
samegrelo-samurzayanoSi bevrganaa Cawerili (g. eliava, 1977, gv. 13, 147;<br />
p. cxa<strong>da</strong>ia, v. jojua, 2003, gv. 53; p. cxa<strong>da</strong>ia, 2008, gv. 105; i. kekelia, 2009,<br />
gv. 41). gumaroni ewodeba gvimrnals asxi<strong>da</strong>n xirzenisken mimaval gzaze,<br />
didi cus SemogarenSi. aqve tyian goraks gumaroniSdudi hqvia, romelic<br />
<strong>da</strong>scqeris gumarons (salxinos satyeo).
<strong>martvilis</strong> <strong>raionis</strong> <strong>tyisa</strong> <strong>da</strong> <strong>saZovrebis</strong> <strong>zonis</strong> toponimii<strong>da</strong>n<br />
gigibera//gigiboni gigibera//gigiboni _ tyiani goraki dgomisa <strong>da</strong> xifas xeobebs<br />
Sua, texuris marcxena napirze (kurzus satyeo). gigibi gigibi igive ,,soWia”,<br />
gigibera gigibera - ,,soWnari".<br />
gHmasofiri gHmasofiri _ tyebuCqnariani xevi aficaras mTis kalTaze, nuzuonis<br />
SemogarenSi (salxinos satyeo). orografiuli toponimia <strong>da</strong> niSnavs<br />
,,Camoglejils, CamorRveuls, Camoqceuls; namewyr adgils".<br />
<strong>da</strong>diaS <strong>da</strong>diaS gerenji//<strong>da</strong>diaS gerenji//<strong>da</strong>diaS giorenji giorenji ,,<strong>da</strong>dianis (<strong>da</strong>)sadgomi" _<br />
mindori welamis mTaze (kurzus satyeo). g. eliava asaxelebs ,,kurzus<br />
sasoflo sabWos" toponimTa nusxaSi, <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe<br />
<strong>da</strong> miuTiTebs, rom aq mxolod <strong>da</strong>dians eyena jogi (g. eliava, 1977, gv.<br />
145). Cven mier Cawerili gadmocemis mixedviT, samegrelos mTavris<br />
<strong>da</strong>sasvenebeli adgili yofila.<br />
<strong>da</strong>diaS <strong>da</strong>diaS iama//nuzuga iama//nuzuga ,,<strong>da</strong>dianis ormo; naZvis xe" _ sasazRvro<br />
niSani (taleris satyeo). gadmocemiT, es adgili warmoadgen<strong>da</strong> mijnas<br />
<strong>da</strong>dianisa <strong>da</strong> glexTa miwebs Soris. iamas enarRvandes noSqvers do aTaSi<br />
rdH goTanjili oxonali dixa do tya ,,ormoSi Cayridnen naxSirs <strong>da</strong> ase<br />
iyo SemosazRvruli saxnavi miwa <strong>da</strong> tye" (mTxrobeli nika naWyebia).<br />
sazRvarze naZvis xe mdgara, zed amokveTili jvriTa <strong>da</strong> warweriT. ßìà _<br />
rus. `ormo".<br />
<strong>da</strong>diaS <strong>da</strong>diaS oxvenji oxvenji ,,<strong>da</strong>dianis (<strong>da</strong>)sajdomi" _ <strong>da</strong>vakeba torCaSi.<br />
gadmocemiT, sanadirod wasuli miuratebi aq <strong>da</strong>Tvs usafrdebodnen,<br />
uTvalTvalebdnen. <strong>da</strong>diaS <strong>da</strong>diaS gioxvenji gioxvenji-sac gioxvenji eZaxian (salxinos satyeo).<br />
erjia erjia erjia _ sabalaxo ferdobi Cxorowyus marcxena napirze,<br />
SqviTwelamSi (taleris satyeo). aqve moedineba erjiaRal(i) _ nakaduli,<br />
romelic texurs erTvis marjvena mxri<strong>da</strong>n pitaWaleSi.<br />
zaqariaS zaqariaS azmaxi azmaxi azmaxi _ mindori aficaraSi (salxinos satyeo).<br />
Ta<strong>da</strong>S Ta<strong>da</strong>S nazoTH nazoTH//muntuS nazoTH muntuS nazoTH nazoTH _ 1. mindori aficaras kalTaze,<br />
WiTawyaris siaxloves; 2. sabalaxo <strong>da</strong> tye menjgiarzenas SemogarenSi<br />
(orive gaWedilis satyeos ekuTvnis).<br />
TunTiS TunTiS olontyeSi<br />
olontyeSi olontyeSi ,,<strong>da</strong>Tvis salafao" _ tlapo torCaSi<br />
(gaWedilis satyeo). Taq TunTefH irginuna do ilontyuna ,,aq <strong>da</strong>Tvebi<br />
goraoben <strong>da</strong> talaxSi wvebian".<br />
kiraS kiraS naafunu naafunu _ saTib-sabalaxo wiferaSi (gaWedilis satyeo).<br />
Sdr. koliaS koliaS naafunu//naafunu<br />
naafunu//naafunu naafunu//naafunu _ tye <strong>da</strong> sabalaxoebi qvibiaSi,<br />
Sonifonis SemogarenSi (salxinos satyeo). ). afuni afuni afxazuri<strong>da</strong>n nasesxebi<br />
sityvaa <strong>da</strong> niSnavs ,,gazafxuls; gazafxulis <strong>da</strong>sawyiss, xvna-Tesvis dros"<br />
(o. qajaia, 2001). ,,kiraS naafunu" <strong>da</strong> ,,koliaS nafunu" aRniSnavs adgilebs,<br />
sa<strong>da</strong>c kiras <strong>da</strong> kolias droebiTi sadgomebi hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> saqonels aZovebdnen<br />
gazafxulze.<br />
lecxerua lecxerua _ xidi texurze, lekoToresa <strong>da</strong> kalandiaS kares Sua<br />
(kurzus satyeo).<br />
meifoni meifoni _ tye; meifoniS meifoniS suki suki _ goraki (gaWedilis satyeo).<br />
meifa meifa megrulSi igivea, rac mTis (tyis) Savi mocvi (o. qajaia, 2002).<br />
meifoni meifoni _ adgili, sa<strong>da</strong>c meifa mravlad xarobs.<br />
migazia migazia _ tyiani ferdobi luxonasa <strong>da</strong> urTxelons Sua,<br />
didirzenTan. aqve moedineba migazia migaziaRal<br />
migazia Ral (taleris satyeo). g. eliava<br />
miuTiTebs Reles `nigaza Ralis" saxelwodebiT, <strong>da</strong>zustebuli<br />
37
38<br />
i. kekelia<br />
lokalizaciis gareSe (g. eliava, 1977, gv. 176). saxelwodebis mniSvneloba<br />
gasarkvevia.<br />
miSaxonHkare miSaxonHkare _ mwyemsis droebiTi sadgomi miSaxSi, romelic<br />
nacus SemogarenSia (kurzus satyeo). miSaxH, miSaxH, miSaxonH miSaxonH<br />
miSaxonH megrulSi igivea,<br />
rac ,,Sig, siRrmeSi mdebare". miSaxonH H kare ,,karavi, romelic miSaxonSi<br />
dgas".<br />
nasaxuS nasaxuS Ral(H)//wifraRal(H)<br />
Ral(H)//wifraRal(H) Ral(H)//wifraRal(H) _ nakaduli; kalandiaS kares<br />
samxreTiT, nabogirusTan marcxni<strong>da</strong>n uerTdeba texurs (taleris satyeo).<br />
g. eliava <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe miuTiTebs toponim ,,nasaxus"<br />
<strong>da</strong> ,,nasaxuraSi Ralis". ,,nasaxus" ganmartebisas aRniSnavs, rom esaa<br />
sasaxuio, saxuebis ubani. saxuas gvarad miiCnevs (g. eliava, 1977, gv. 179).<br />
toponimis uwindeli forma SesaZlebelia nasaxuru nasaxuru yofiliyo. saxuria<br />
mcirericxovani gvaria. nasaxuru aRniSnavs ,,saxurias yofils, odesRac mis<br />
mflobelobaSi arsebuls". Sdr.: nasaxuru _ mindori lejanaSeSi (Tamakoni).<br />
toponimis paraleluri forma wifraRal wifraRal(H)<br />
wifraRal H) aRniSnavs ,,wiflnarSi momdinare<br />
Reles", an Reles, romelic wif(e)raSi iRebs saTaves.<br />
nisorwyari nisorwyari _ wyaroswyali xonis satyeo ubnis sazRvarze,<br />
saCiqvanoSi (salxinos satyeo). ). nisori nisori megrulSi `gobs" aRniSnavs.<br />
gadmocemiT, wyarosTan gobi <strong>da</strong>udgamT, sa<strong>da</strong>c sasmeli wyali<br />
grovdebo<strong>da</strong>.<br />
noxorobeni noxorobeni ,,nasaxlarebi" _ tyebuCqnariani ferdobi xifas<br />
xeobaSi, lekudeles zemoT (kurzus satyeo). naWyebiebs aq hqoniaT<br />
wisqvili <strong>da</strong> maRazia.<br />
okalmaxe//sakalmaxo//sakalmaxo okalmaxe//sakalmaxo//sakalmaxo okalmaxe//sakalmaxo//sakalmaxo RalH RalH _ nakaduli; leWexas<br />
marcxena Senakadi (kurzus satyeo). g. eliava samegrelos CrdiloaRmosavleTi<br />
nawilis <strong>tyisa</strong> <strong>da</strong> <strong>saZovrebis</strong> <strong>zonis</strong> toponimTa nusxaSi<br />
miuTiTebs hidronim ,,okalmaxe Ralis", <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe<br />
(g. eliava, 1977, gv. 175).<br />
rzeniagvarTa//rzeniaqvaTa rzeniagvarTa//rzeniaqvaTa _ vake-sabalaxo saodiSos SemogarenSi<br />
(salxinos satyeo). aqve wyaros ewodeba rzeniagvarTaS rzeniagvarTaS wyurgili wyurgili. wyurgili<br />
g. eliava vakis saxelwodebad asaxelebs ,,zeniagvarTas", romlis<br />
warmomavlobas Semdegnairad xsnis: megr. rzeni iagvarTu `vake uwevs"<br />
(g. eliava, 1977, gv. 178). sinamdvileSi agvar(T)a/aguar(T)a agvar(T)a/aguar(T)a megrulSi<br />
aRniSnavs ,,baks, saqonlis usaxuravo samwyvdevs; bosels". rzeniagvarTa<br />
rzeniagvarTa<br />
igivea, rac ,,vakeze mdebare saqonlis samwyvdevi baki; SemozRduli mindori<br />
saqonlis <strong>da</strong>sabinaveblad".<br />
robi//robu robi//robu igivea, rac `xevi, xrami, Rrante; mdinaris napiri;<br />
ormo, CaRrmavebuli wyliani adgili".<br />
romana romana _ tye-buCqnariani xevi SaqveS Ralis marcxena mxares<br />
(taleris satyeo). SesaZloa toponimis Tav<strong>da</strong>pirveli forma robana<br />
robana<br />
yofiliyo. robi//robu robi//robu igivea, rac `xevi, xrami, Rrante; mdinaris<br />
napiri; ormo, CaRrmavebuli wyliani adgili".<br />
sakalmaxo//sakalmaxo sakalmaxo//sakalmaxo sakalmaxo//sakalmaxo Ral(H Ral(H Ral(H) Ral(H Ral(H – nakaduli, cqimraRalis auzi dgomis<br />
samxreTiT (kurzus satyeo). Taq adre facxa eladgudu, raikavSirs<br />
afudu gonwyHmili ,,aq adre facxa idga, raikavSirs hqon<strong>da</strong> gaxsnili"<br />
(mTxrobeli mogeli jojua).
<strong>martvilis</strong> <strong>raionis</strong> <strong>tyisa</strong> <strong>da</strong> <strong>saZovrebis</strong> <strong>zonis</strong> toponimii<strong>da</strong>n<br />
satyvioRalH<br />
satyvioRalH//qvarcxiaRal(H<br />
satyvioRalH qvarcxiaRal(H<br />
qvarcxiaRal(H) qvarcxiaRal(H _ nakaduli; uCaRals uerTdeba<br />
beCunasTan. saTave aqvs qvarcxiaSi (taleris satyeo). gadmocemiT, aq<br />
sami svani CauxocavT megrelebs.<br />
qocoro qocoro kirde kirde kirde _ maRali klde giarzenas SemogarenSi,<br />
muxuranafsias <strong>da</strong>savleTiT (salxinos satyeo). qoco, qoco, qocoro qocoro qocoro megrulSi<br />
aRniSnavs ,,pataras". qocoro qocoro kirde kirde SesaZloa ganimartos rogorc<br />
,,patara, momcro klde".<br />
quaS quaS TifH//quai TifH//quai THf THf<br />
THf _ <strong>da</strong>vakeba mTis ferdobze, fSaluonSi,<br />
leWexas marcxena mxares (kurzus satyeo). Tifu Tifu megrulSi karvis irgvliv<br />
RamiT saqonlis sadgomis, Teos aRmniSvnelia. g. eliavas ganmartebiT, ,,THfadgili,<br />
riTac saqonlis saxeobis mixedviT ,,agvaraSi" sadgomebia gamoyofili.<br />
gadmocemiT, Ti-Si calke melogines Tavis sadgomi kuTxe, adgili hqon<strong>da</strong>, mas<br />
THf erqva" (g. eliava, 1989, gv. 101-102). quaS Tifè ewodeba im adgils, sa<strong>da</strong>c<br />
saqonlis sadgomi qvis yoriTaa SemozRuduli. p. cxa<strong>da</strong>ias ganmartebiT,<br />
,,Teo qvavnarSi iyo gamarTuli" (p. cxa<strong>da</strong>ia, 2004).<br />
SonefiS SonefiS naoxvamu naoxvamu ,,svanebis naloci" _ sabalaxo xurtumSi<br />
(gaWedilis satyeo). gadmocemiT, saukuneze meti xnis win aq mdgaran<br />
lentexeli svanebi TavianTi jogiT. <strong>da</strong>dianebs konfliqti hqoniaT svan<br />
mejogeebTan, saZovrebs e<strong>da</strong>vebodnen. sabolood es <strong>da</strong>va imiT <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>,<br />
rom svanebma <strong>da</strong>toves aRniSnuli teritoria. SonefiS naoxvamH imitom<br />
<strong>da</strong>rqmevia, rom svanebi loculobdnen wm. miqaelisa <strong>da</strong> gabrielis saxelze,<br />
romlebic saqonlis mfarvel angelozebad miaCn<strong>da</strong>T.<br />
Sqasuki Sqasuki ,,Sua seri" _ tyiani seri aWvis CrdiloeTiT, SaqveS<br />
Ralis marcxena mxares (taleris satyeo).<br />
CxorowyuS CxorowyuS tya tya<br />
tya _ tye md. Cxorowyus xeobaSi, Cxorowyusa <strong>da</strong><br />
oqajeRalis SesarTavTan (taleris satyeo).<br />
cqimraRal//cqimura//cxim(u)ra cqimraRal//cqimura//cxim(u)ra _ nakaduli. sakalmaxos zemoT,<br />
200 metrSi (kurzus satyeo); saTaves iRebs nalebuSi <strong>da</strong> marcxni<strong>da</strong>n<br />
erTvis md. texurs. cxemuri//cximuri cxemuri//cximuri megrulSi aRniSnavs botan.<br />
kavkasiur rcxilas. cxim(u)ra cxim(u)ra is adgilia, sa<strong>da</strong>c mravlad xarobs es<br />
mcenare, xolo Reles, romelic cxim(u)raSi iRebs saTaves, cximraRal/<br />
cqimraRal ewodeba.<br />
wyarginalafu wyarginalafu _ nakaduli; leWexas marjvena Senakadi fSaluonSi<br />
(kurzus satyeo). saTaves iRebs leWexaSdudSi. . wyarginalafu wyarginalafu niSnavs<br />
,,wyalvardnils". nakaduli ramdenime adgilas marTlac aCens CanCqers.<br />
Sdr.: wyargHmal//wyargimalafu - wyalvardnili qobaliaS karesTan, farTo<br />
wyarze (kurzus satyeo); wyargimalafu//wyarginolafu - 1. wyalvardnili<br />
oqajeze (taleris satyeo); 2. wyalvardnili <strong>da</strong> nakaduli (magana, xudoni);<br />
wyargimalH - wyalvardnili bujerRais Senakadze (zemo xunwi);<br />
wyargio(l)afu - wyalvardnili (saberulavo, <strong>martvilis</strong> r.); wyargimalafu/<br />
/wyargiolafu - nakaduli patara CanCqeriT; texuris marjvena Senakadi,<br />
romelic moedineba gaTsakarasa <strong>da</strong> gvimarasakaras Sua (lebardis<br />
satyeo).<br />
xifa//xifa(S) xifa//xifa(S) xifa//xifa(S) Ral Ral Ral(H) Ral _ Rele; nasaxus samxreTiT, 1 km-is moSorebiT,<br />
marjvni<strong>da</strong>n uerTdeba md. texurs (kurzus satyeo).<br />
39
40<br />
i. kekelia<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
g. eliava, 1977 - g. eliava, abaSisa <strong>da</strong> gegeWkoris raionebis toponimika,<br />
Tb., 1977.<br />
g. eliava, 1989 - g. eliava, eTnografiuli samegrelo (albomi),<br />
quTaisi, 1989.<br />
i. kekelia, 2009 - i. kekelia, <strong>martvilis</strong> toponimia (etimologiurganmartebiTi<br />
leqsikoni), Tb., 2009.<br />
o. qajaia, 2001 - o. qajaia, megrul-qarTuli leqsikoni, t. I, Tb., 2001.<br />
o. qajaia, 2002 - o. qajaia, megrul-qarTuli leqsikoni, t. II, Tb., 2002.<br />
p. cxa<strong>da</strong>ia, v. jojua, 2003 - p. cxa<strong>da</strong>ia, v. jojua, samurzayanos<br />
geografiuli saxelwodebani, Tb., 2003.<br />
p. cxa<strong>da</strong>ia, 2004 - p. cxa<strong>da</strong>ia, mesaqonleobis aRmniSvneli leqsika zemo<br />
samegrelos toponimiaSi, kr. ,,qarTveluri onomastika", II, Tb., 2004.<br />
p. cxa<strong>da</strong>ia, 2008 - p. cxa<strong>da</strong>ia, samegrelos geografiuli saxelwodebani,<br />
IV (Cxorowyus r.), Tb., 2008.<br />
IGOR KEKELIA<br />
FROM THE PLACE-NAMES OF MARTVILI REGION<br />
WOODS AND PASTURES<br />
Natural or man-made object names have it in them to survive centuries and<br />
millenia. Historical and literary sources, epigraphics and fresco inscriptions, deeds<br />
and other official documents, and cartographic materials provide important information<br />
about geographic names. The etimology of word contents has great importance for<br />
the study of historical and ethnographic peculiarities of the country, ethnic situation<br />
of the given locality, traditional culture, husbandry and other issues.<br />
In this paper I discuss only a few number of place names of woods and<br />
pastures that I have recorded in the Martvili region.