Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Édisi I|Januari2017
JurnalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
SatuaCutet
-IBW WidiasaKenitén
-INyomanBudaArimbawa
-NiKetutRenesMuliani
SatuaBali
-IBaluan
ProsaLiris
-Kingkingakung
Puisi
-IPutuWahyaSantosa
-IGedéAgusWiryawan
-AgusMahardika
Artikel
-GdéDharna
SatuaMasambung
-IDKRakaKusuma
ProfilPangawi
-GdéDharna
Édisi I|Januari2017
JurnalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
KawedarAntuk
PasemetonanSuaraSakingBali
Alamat
GgMawarI,Sambangan,
Singaraja-Bali
HP.085237966984
email:suara.sakingbali@gmail.com
Rédaksinerimareriptanmarupapuisi,satua
cutet,artikel,resénsibuku,wiadinnaskahterjemahanmabasaBali.Reriptanpunikamangda
kakirim ringemail:
suara.sakingbali@gmail.com
Reriptansanekakirim mangdakadagingin
biodatacutet.Reriptansanékamuatring
jurnalpunikinéntenpolihhonor,nanging
polihbuktiterbit(file.pdf).Liananring
punika,rédaksitalernerimapotrékankegiatansastraBalimodéren,lanpotrékanépunika
mangdakadaginginulasancutet.
PerintislanPemimpinRédaksi
SuaraSakingBali
Penaséhat
IDKRakaKusuma
Pangremba
IMadéSugianto|IPutuSupartika|Alit
Juliartha|MadéSuar-Timuhun|Agus
Sudipta|KetutSandiyasa|PutraAriawan|
WayanPaing
LayOut
ManikSudra
IlustrasiCover
ManikSudra
IlustrasiIsi
ManikSudra
INyomanBudaArimbawa
Suksmamajengring
SuaraSakingBali
Édisi I|Januari2017
DagingCakepan
SatuaCutet
-IBW WidiasaKenitén 2
-INyomanBudaArimbawa 6
-NiKetutRenesMuliani 11
SatuaBali
-IBaluan 14
ProsaLiris
-Kingkingakung 18
Puisi
-IPutuWahyaSantosa 20
-IGedéAgusWiryawan 24
-AgusMahardika 29
Artikel
-GdéDharna 31
SatuaMasambung
-IDK RakaKusuma 33
Pangawi
-GdéDharna 38
SuaraSakingBali 1
SatuaCutet
Édisi I|Januari2017
Gelem
IBW WidiasaKenitén
Miribbaanpaneséngentaklantasujannekain,BapaLanus
gelem ngetor.Iacaraanakniwang.Munyinétusingseken.
Sagetsekensagetsaru.Panaknésubangalihangbalian.Suba
ngalihangdoktertamatanJermanmasitusingseger.
P
angawitné,ulingorahangsirahné
sakit.Sabilangpeteng,ngakubelasak
pulesné.Sabilang jam roras
peteng,jegenten.Ipiannéjelék-jelék
koné.Taénngipicegutlipi.Taénngipi
lablaba.Taén ngipientunganga ka
grémbéngédalem.Sabilangiainget
tekén ipianné ento,prajanipeluhné
nrébéspesu.Jejehlakarseken-seken
nepénipianné.
Kulawarganédongsubamakejang
nuturin apang tusing nyangetang
ipian.Ipian ento tuah isin pulesan
apang ada tuturang dibangunné.
Sakéwala,kenehnéBapaLanussuba
tusingdadiajakkéto.
Maantunasangakatukangtenungé.
Orahanga kaponggor. Kawitanné
tusing terima tekén bikas Bapa
Lanusé.SambatangaBapaLanusde-
SuaraSakingBali 2
menan di pisaga tekéning ngrunguangkawitannépadidi.Yéndisisi
selegpesan,yéndijumahnépadidi
macakli.Magenepsambatangaindik
BapaLanusé.Subakonétunasanga
pangampura,masitusingnyakseger.
Dugasnéenudadianaktruna,koné
taén Bapa Lanusngelong semaya.
Anakluhanésubanyerahangawakné
entobeling.Sakéwala,BapaLanus
tusingnyaknyuang.Iasingpracaya
tekén gegėlané totonan.Kantiping
kuda-kuda,anaké luh ento ngidih
apangnyaknyuang.Masiteteptusing
nyaklantasbaanjengahreramané,
anaké luh ento anténanga ajak
pernahmisanné.Dugaséento,ada
reramannéanéluhmamastu.
“Lanus,ibalakarkasakitanmanian.
Ibasubanyengahinkaidiguminé.Kulawargan
kainé éndahang iba.Iba
tusingmabikasmanusa.Miribburon
numitistekéniba.Kulitcainédogén
manusa,isinnéjatinéburon.Manian
lakartampedang iba sarin pagaén
cainé.”
“Jani,kawitancainé,kaianéngrunguang.Ibalakarnemusengsara.Iba
dadisugih ban arta kéwala keneh
ibanénista.”
Makejang ané ka umahné Bapa
Lanusdugasėentomasebenggedeg.
Tusingmadayalakarkakétobikasné
Bapa Lanus.Tusing nyak ngakuin
pagaénpadidi.
“MaimulihLuh.Beburonrunguang.”
Dinanéentomakejangmapupuldi
umahnéLuhDarmi.Bapanémapisaratkéné.
“Lamuntusingadanyakngantén
ajaksentananbapanédepangsuba
Édisi I|Januari2017
panak bapané ngantén ajak keris.
BapatusingbaningorahinLuhDarmi
nglabuhang.Jejehpesanbapatekén
pamindandaanétaéntepukinbapa.
Lakar upapira bapa panakné Luh
Darmi.”
Siep.Sepijampidugasénika.Apa
nyén sambatang? Dikulawargané
tuahadapernahmisannédogén.Ia
subanawangLuhDarmingadutkawitan
anak lén.Sinah manian lakar
nepukibiutabuin.
“Pa,sebetbapanéajakmakejang
ngrasaang. Tusing Bapa dogén.
TusingLuhDarmidogén.Kulawargan
iraganésubaentunginatai.YénBapa
kétomasiLuhDarminyak,tianglakar
nyuangLuhDarmi,” WayanSusila
mamunyi.
“Saja ento,Yan?”Bapanné Luh
Darmimatakon.
“SajapesanPa.”
“KénkénLuh?”
“Blilegaang pesan bikas tiangé
suba ngaletehin kulawarga.” Luh
Darmingelingsigsigan.“SubanyelékangBapaajakmakejang.Tiangané
pelihbeskaliwatkabandabaantresna
sagétkakénétepukintiang.Jengah
pesantiang.Tusingbisangabaawak.
Tusing bisa ngaleganin kulawarga.
Jani,Blinampedangtiangdisubané
tiangjelébukakéné.”
“EdaentoselselaLuh.DiastunLuh
subabukajani,blitetepnrima.Pedalem
ané dibasang Luhé ento.Ia
tusingpelih.Janikawitinidupéajak
bli.”
LuhDarmisayanngelingsigsigan.
Kenehnényag.Munyinmisannéané
dadisomahnéjanilekina.“Kadénané
SuaraSakingBali 3
joh melah,sagétjeléna liu pesan,”
LuhDarmingelutWayanSusila.
Majalan panganténanné Wayan
SusilaajakLuhDarmi.Anétekamasi
liu.Timpal-timpalné Wayan Susila
subanawang.
“MuladuegIWayantusingtuyuh
sagétsubamaanasil.”
Anéningehangadamablekiskedék.
Adaanémapi-mapitusingningeh.
“Nyaknampedangpegaéntimpal.
Béhyéntawangkéto,singulipidan
gaénangbelingan.Singsubatampedanga.”
“Tondénmadagangsubamaanbati.
Aéngagetné.”
MakejangngonjakinWayanSusila,
sakéwala,iatusinglek.Lakarngujang
lek.Atmaanéadadibasangmisanné
entopedalema.
“PéhagetadaISusila,yénsing
kéto.Dongnganténajakkerisdadiné
LuhDarmi.Dongsayanliuortnané
dadiné.”
KantilekadpanaknéuliLuhDarminé
tusing taén matakon kulawarganéBapaLanus.BuinaBapaLanus
sayan ngejohang dogén kenehné.
Lantasiamagediulidésannépadidi.
Tusingbuinmadésaditu.Iakakota
ngejohinLuhDarmi.
Telubulansuba.LuhDarmingalekadang
sentanané.Muani.Adanina
GedéDarma. KulawarganéWayan
Susilangupapirararéné.Sayanngaleganindogénpajalanraréné.Tutuga
baan banten telung bulan,banten
enem bulan.Disubanényandangali
hangapamayuh,tunasangapamayuh
kageria.
PedandaGedéanémuputdugasné
Édisi I|Januari2017
nganténékantingandikakéné.
“Enémaraanakcerikkatutugbaan
banten.Madakapang setata enten
kenehnémanian.”
“Mogi-mogiRatuPranda.Dumogi
paripolah ipuné nganutin wastan
ipuné.GedéDarma.”
“Madakapanglanuspajalanné.”
KendelpesankulawarganéLuhDarmi
sasukatlekadsentanéento.Idupné
sayanmelah.Tresnaasihdikulawarganesayandegdeg.
Pinceran guminé majalan énggal
bukapinekanétempuhanginbaret.
GedéDarmasayanngelihang.Idupné
masisayanngamelahang.Sagétada
anakuncul-unculmatakon.“EnépanaknéLuhDarmi?”
“Benehpesan.”
“Kadénbapannéanésekentusing
ngakuinipidan?”
“Béh,indikéentotusingsubatiang
nawang.”Anaké ané ajaka ngraos
ento tusing nyak nyambatang ané
sujati.
“Jani,bapanné ané seken suba
gelem sangetpesan.Konébaanngutangsentanané.Pekaknékonéanė
ngidih nasika mracepada,gedeg
pesan.Orahinangalih.Yénsingkéto,
lakargela-geladogéndibaléné.”
“Béhtusingbisatiangnyautin.Legaangtianglakarmulihmalu.MaiDé
mulih!”
GedéDarmamulih.Dikenehnéliu
patakonné.“Apa saja iraga ené
tusingpanaksujatinéIBapa?”
Iangantiangmémébapannémulih
ulimagaé.Kenehnéruntangmaranepukinmémébapanéteka.Sakéwala,
iamelednawangkasujatianné.
SuaraSakingBali 4
Édisi I|Januari2017
“Bapa,Mémé.Ampurayangtiang. buka jani kanti tiang gedé bisa
Yadiastun tiang enu cerik,kéwala nawangawak.”
meledmasitiangnawanganésujati.” “Janitiang matakon.Saja Mémé
“DaditumbénGedémamunyikéto?” subabelingdugaséngantén?Buina
“Ituniadaanaknyambatang.Tiang Mé,bapantiangéanéngrékatiang
sujatinétusingsentanéIBapa.Baan janikonégelem gedékranaiangantewéréyang
awaktiangé.Nempora-
ingettekénpanyamaan.Buinainget
tekénawaktiangédibasangMémé tangawaktiangé.Tianglakarngalih
lantas IBapa nyuang Mémé.Ituni bapantiangé,Mé.”
seken pesan tiang ningeh.Imémé LuhDarmikamemegan.Yéhpani-
subamelingangtiang.Sakéwala,ané ngalannénrébéspesu.Maratemala-
melinginMémétusingngaku.Welas ngina,sentananéénggalanmagedi.
asihnéIBapangranayangtiangidup
IBW WidiasaKeniténembasringGeriaGelumpang,Karangasem,20Januari1967.Onengring
sastraBaliklasik,sastraBalimodérentalersastraIndonésia.KakawianidanékawedarringBaliPost,
Buratwangi,Mémorandum,WartaBali,BaliAga,MajalahSinarAgung,MajalahÉksprési,BaliTribun,
PosBali.NgamolihangHadiahSastraRancagéringwarsa2006antukpupulansatuacutetBuduhNglawang.Ringwarsa2015idangamolihangPenghargaanWidyaPatakaantukcakepanJeroLalung
Ngutah.
Rerambangan
Sametonsanésenengngwacénkakawianmarupapuisi,satuacutet,
wiadinarkelmabasaBalirarisangrauhringblogSuaraSakingBali
BlogpunikiwantahsaranamagenduwirasasarengsastraBalimodéren.RikalasastraBalimodérensepipenikmatblogpunikaembas
maktamisisumangdanésastraBalimodérensayankasenenginlan
maduwéakéhpangwacén.
htps://suara-sakingbali.blogspot.co.id/
SUARA
SAKING
BALI
NangunYasa,
NindihinSastraBaliModéren
SuaraSakingBali 5
SatuaCutet
Édisi I|Januari2017
INyomanBudaArimbawa
UlianJengah
lanTresna
SuaraSakingBali 6
Y
éntusingulianjengahdéwéktiangé,adénantiangmatikatimbang
tiang nepukin unduké puniki.Tiang
marasa suba tusing dadimanusa,
rasané déwék tiangé patuh sakadi
buronsanépinihnista.Ulimaramakurenan,tiangkasekaang,kapuikin,
kagedeginolihpisagané.Napikadén
pelih tiangé,daditiang kasengguh
bisangléak,ngababayapatikaumah
pisaga.Yéntusinguliantresnatiang
tekén pianak lan kurenan,adénan
tiangmagediulijumah.Tiangngelah
pianak muani-muanitatelu, apaké
ulian ento anaké irilautnyekaang
tiang?Ngantosmangkintiangkondén
ngerti.
TiangmawastaNiKetutTari,tiang
embasringbanjarSelatPeken,Buda
Keliwon Matal,tanggalnapikadén
tiangembas,tanwéntensanérungu
dawegjamanénika,kéwantenwarsanékariinget,yénteniwangwarsa
1965.
Tiangnganténtuahmaselattémbok,
tiang ngantén ngajak pisaga delod
umahtiangé.Tusingilangnangakebitanulimanahtiangé,yénkeneh-kenehang
tiang,kénkén ja cara tepukin
tiangbuindiareppanyingakantiangé,
kurenantiangékaingsak,kakecuhin,
kalangkahin,kajitin,kaencehin,tekén
anaké ané ngedegang kaluwargan
tiangé. Kurenan tiangé kateguldi
natahé,limannékacangkling,batisné
kategul,pasuryak anaké ané nyekaang,ulian
bes kaliwatliang lan
kendelkenehnémaannyakitinkure
nantiangé.Unduképunikitusingja
acepok.
Maraduangtibantuuhpianaktiangé
Édisi I|Januari2017
anépalingNyoman,kurenantiangé
subakenipenyakit.Kurenantiangé
tusingnyidaangbuinnyemakgagaén,
nyangsan makelo sakitné nyangsan
nyangetang.Kemumaitiangngatehang
kurenan tiangé maubad,
sakéwanten tusing masinyidaang
seger.Kurenantiangégaénaapang
sakit,belogbaantiangnyambatang,
kurenan tiangé alianga pakakaska
baliantekénanakéanéngedegang
apangngidaangngamatiangkurenan
tiangé.Adan sakitné tusing karuan,
apakadénadané,tiangsingmaanngrunguangdugaséento.
Dikénkénépesudidihputihulicangkem
kurenantiangé,dikénkénénuuh
kapeteng kalemah,yén sing keto
galak,dengkak-dengkik,ngamuk,makejangperabotpaonépantiganga,entungangakemumai,kantitelahbelah,
benyah.Makejang pisagané ngora
hangkurenantiangébuduh.Kéwala
sujatinétusingjabuduh,penyakitné
anéngaénanginguhturngamukcara
anakbuduh.
Ingettiangtekénpianaktiangéané
paling Wayan,ulicenikkingsanang
dinidituorahintiangmaurukngukir.
Tusingnyidaangtiangngengsapang
galahéipidandugaspianaktiangéI
Wayan ngeling diarep reramané
nagih masuk masekolah ring SMP,
sakéwalatiangtusingnyidaangnyekolahang
ipun krana ten nyidaang
tiangmeyanin.Sebet,sakitatintiangé
nepukinpianaktiangénylémpohngeling,dengkikatekénbapané.
“Awaktusingngelahpipisapalakar
anggonmasuk…!”Pianaktiangésig-
sigan,tusingnyidaangnuutangtim-
SuaraSakingBali 7
pal-timpalné ané masuk masekolah
SMP.
Dikarangtiangéwéntennem belas
KK,magenepansorohmanusanéada
dini,cenik kelih,tua bajang,tiwas
sugih,polos ajum,kolok buta,lan
pécéngpérotmapunduhdadibesikdi
karangtiangé.Kéwalatusingadaané
banimakrisikanlakarnulungintiang,
makejang cara purnama tekepin
ambun,maklieb peteng.Karitatas
ring keneh tiangé,yén ten iwang
warsa2003,wéntenupacaramatatah
dikarang tiangé,sawiréh kurenan
tiangé sakitné sedeng sangetlan
inguh yéning nepukin anak ramé,
kénkénjacaraapisiam baanbénsin,
nyangsanngerug,ditulantaskurenan
tiangényemaktambah,ngamuk,uyut
dinatahé,diarepanakramé,diarep
undanganulidijakadén,diareppara
prajurubanjar,kurenantiangédengkak-dengkiknguyengtambah.
Anakéanéngedegangmakejang
saling pasaatin ngejuk kurenan
tiangé,tanparasawelasasihdikenehné,
kurenan tiangé kaejuk,
kacangkling,batisné kategul,muan
ipuné kapugpugin,sawiréh kurenan
tiangénglawanrikalaejuka.Lautipun
kapaid,kénkén ja cara maid cicing
makiré bangka, kaoros, kakedeng
paksakantitelahbabakbelurawak
kurenan tiangé, disubané neked
diwang,kurenantiangékasurunglan
kaentungang di palungan mobil
kériné,lautpalaibanga ka Bangli.
Tiangwantahanakluhnista,tambet
kalintangsanéngawinangtiangten
nyidaang ngomong apa,tiang tuah
bisangelingsigsigan,pianak-pianak
Édisi I|Januari2017
tiangé karialittusing nawang apa,
tuahbisangelingnepukinbapanékasekaang.Ulimakudang-kudanganak
anékundanganadamasianétepuk
tiang ngeling nepukin unduké ento,
miribipunmarasakapiwelasantekén
ukudankurenantiangé,kéwalatusing
baningomongapa,sawiréhipunéling
tekéndéwékipunénéntensira-sira.
IpunwantahTuaAsti,anaklingsirané
biasa ajak tiang maduman ngadol
banten,ipunngelinggerong-gerongdi
lojidauhnepukinkurenantiangékajekjek,kaoros,kapaid.
Ulian jengah,tiang malajahang
déwékuliiduptiangésanékalintang
nista puniki.Kemu maitiang ngalihangkurenantiangétongosmaubad,
kudangbaliankadénsubakatunasin
ubad,tusing masinyidaang seger,
tiangsakulawargataénngingsanang
déwékdiTedung,Gianyar,dijumah
mbok tiangé apang joh ulijumah
tiangé. Kemu maitiang maburuh
ngalihpipisapangadaanggontiang
melibaasjakan,apangnyidaangpianak-pianaktiangésabatekmakinyukan,kondén
buin tiang ngenehang
lakarmayahbiayarumahsakit.Sabilangadapisagantiangénumbasbias
utawi batako, magrudugan tiang
barengmakajang,maanpadungsiu
rupiahkanggo,taénmasitiangmaburuhtekéndagangbécéléng,sabilang
adapisaganéngelahupacaraagama,
prajanitiangnakonanglakarnumbas
bantenapatusing,yénnumbastiang
misadia ngadol.Lianan tekén ento,
taénmasitiangmaburuhdaditukang
sepuhbokor.Kemumaitiangngrereh
bokor,sakancanumahcelepintiang,
SuaraSakingBali 8
sakancan désa ruruh tiang,apang
maanbokorlakarsepuhtiang.Sabilang
ada odalan dipura,liu tiang
maanbokor,sawiréhliuanakéané
dotngelahbokorkedasanggonamabanten.
Paketéltél peluh tiangé,
ancul-anculngenyang pianak ané
paling Nyoman,ngéntétané paling
Madé,maimbuhnyuunbokorakranjang,majalanulidaslemahéluaska
banjarPandé,Bangli,tongostiangé
malajah nyepuh bokor, sambilang
tiang malalika Rumah SakitJiwa
nglalininkurenantiangéanékaseng
guhbuduhtekénpisaganéanetusing
dementekenkaluwargantiangé.
Disuudnébuintiangngangsehang
majalan mulih,sakitkarasa entud
tiangésabilangwaianggontiangmajalannganginangngawanangsambil
nyuun ané baat-baat.Matan ainé
nyentak,panesbara,kebusrasaang
tiang,bedak seduk maadukan rasaang
tiang,dikénkéné ujan bales,
angin barettepukin tiang dijalané,
sakéwantenteteptiangngangsehang
apang nyidaang neked jumah.
Dikénkéné ngeling pianak tiangé
sawiréh tusing nyidaang naanang
bedaklansedukbasangné,dengkik
tiangpianaktiangédiarepanakramé
ditengahjalanédiBangli.
“Eda sebakanga ibané, kutang
poloné dini nyen…” nyangetang
pianaktiangésigsigan,maimbuhkaplakintianglangimpektiangpaané.
Disubané teked jumah,boya ja
tianglakarmasaréuliansakitawak
tiangé,kéwalatiangbuinluaskemu
mailakarnguliangbokoranésepuh
tiangkaumahanakéanéngelahang.
Édisi I|Januari2017
Dikénkéné pianak tiangé nutug,
dikénkénéjumahoraintiangngijeng.
Tatamiankurenantiangéulibapané
makejang magadé, carik magadé,
tegalmagadé,perabotkénékétomakejangmaadep,apangadaanggon
meli baas jakan anggon ngisinin
basang sabilang wai.Tiang tusing
ngelahapa-apajani,tiangtuahngelah
kaluwargasanétresnaintiang,diastuniduptiangésetatanemusengkala,
entotusingngaénangtiangnyerah,
tiang satata mautsaha sambilang
tiang malajahang déwék. Ring
manah,ring atitiang percaya Ida
Hyang Widhipacang satata nuntun
pamargintiangéturmicayangwaranugraha
majeng ring kulawargan
tiangé.
Disubane makelo,tiang ngelah
modallakaranggon tiang melisakancan
perabotpanyepuhan bokor,
ditulantastiangmeliprabotanéento
sané ngawinang tiang nyidaang
nyepuhbokorjumah,tusingbuintiang
kemu ka Bangli. Ulian gagaéné
punika tiang nyidaang melibaas
jakan,lakarbasa,darangnasi,miwah
perabotpaon,uliangagaénépunika
tiangnyidaangmunduhangpipis.
Tiang ngaturang suksma pisan
majengringIdaSangHyangWidhi,
malarapanantukwaranugrahanIda,
prasida tiang nebus biaya rumah
sakit,sanéngawinangkurenantiangé
nyidaang mawalibudaluliRumah
Sakit Jiwa. Sakancan carik ané
magadé suba nyidaang tebustiang
lan katanemin entik-entikan,sakadi
padi,séla,miwahsanélianan.Mangkin
pianaktiangé suba pada gedé,
SuaraSakingBali 9
SuaraSakingBali 10
subapadamalajah,malajahangraga
anggon bekelidup.Kurenan tiangé
subaseger,séhat,lannyidaangbuin
ngalihgagaénlakaranggonngisinin
basangsawai-wainé,kétomasiring
cariknyidaangtiangngubuhkucitlan
ngubuhgodél,nyidaangtiangmupu
padimiwahentik-entikansanélianan.
padimiwahentik-entikansanélianan.
Segerogersadiarahayu….
Kubutambahan,20Novémber2016
INyomanBudaArimbawaembasringBanjar
SelatPeken,KecamatanSusut,Kabupatén
Bangli-Bali,ringrahinaBudaWagéWarigadéan,21Oktober1998.NgranjingmasekolahringSMANBaliMandarawarsa2014.
Ngawitinmalajahnyuratcerpénmiwahpuisi
mabasaBaliwiadinbasaIndonésiarikala
ngranjingringkelas3SMA.Polihinspirasi
nyuratcerpénmabasaBalirikalangwacéncakepan“TuturBali”kakawianWayanWésta.
Cerpénsanémamurda“UlianJengahlan
Tresna”punikiwantahcerpénkapertamasané
naaninkawedarringmédia.
NgamatiangAksara
ManikSudra
I
Angin,diolaskeberangortanétotonan.Ortaindikaksaranéanémati.Matiangtiang.
Angin,diolaskeberangortanétotonan.Ortaindikaksaranéanémati.Matiangtiang.Tiang.
Tianganéngamatiang.Edamilu-milusokngengkebang.Tiangnawang,raganépastiningalindugastiangngamatiangaksaranétotonan.Tuturang,diolastuturangkénkéndugasétotonantiangngamatiangaksara.Sakabesik,kantitelahmati.Tuturangsagalang-galangné,
saterang-terangné.Tiangtusingtakutmakejanganakénawang.Bukaraostiangétunyén,
singadaanésandangtakutintiang.Tiangtusingjalakarmalaibngalihlangitanélénan
utawimengkebdislangkanganguminéyéningliuanakénawang.
I
LamunkénduwegnéISangkuningékadaya?
LamunkénduwegnéISangkuningékadaya?Tiangbaninantang,banimasaing.Nyénké
anépalingduwegangékadaya,tiangapaia.IanyidaangngaénangIPandawakalahrikala
majudi,tiangnyidaangngamatiangmakejangaksarané.Ianyidaangngujuk-ujukinKurawa
apangmarebutwarisankantimamati-mati,tiangnyidaangngaénangmakejangnétusing
madan,tusingkasambat,iduptidongmatitidong,sepi,siep,sipeng,kolok.Boyajatiang
sombong,sakéwalatiangmasitusingnyakmabikascaraIPadi.Tiangdotnyentokangapa
lebihnédéwéktiangétekéningISangkuni.ISangkunilicik?Tianglicikantekénento.Lebih
beligtekéninglindung,lebihsaktitekéningangin,lebihpetengtekéningpeteng.
beligtekéninglindung,lebihsaktitekéningangin,lebihpetengtekéningpeteng.
Ganjel
Édisi I|Januari2017
SatuaCutet
Édisi I|Januari2017
PelihMalaksana
NiKetutRenesMuliani
"Huék .Huuuékkkkkk.uhuuukkk.uhuuukkk .Méé,Pa.
Tianggelem."LuhSaringaukinreramannyané.
"NakkénkénnéLuh,ngudiangPaneskénédéwéké,maimbuh
nagihngutahbinan?"PatakonMénSarinésadamapecukan
alisné.
"TentawangMé."
"Pan Sari.Paaaa .panakégelem,maiatehin kaRumah
Sakit."
Éngal-énggalPan Saringidupang montorlantas ngatehin
pianakipunéanégelem.
Nekeddirumahsakit,LuhSaripréksanatekénDokteré,lan
orahangaLuhSarituahkebusdingin.
SuaraSakingBali 11
Duaningbukakétoraosdokteré,
PanSarisarengMénSaringajakpianaknémulihkapondok.
Bénjangné delokina pianakné ka
kamar,enumasihkebus,pragatnagih
ngutah.Sabilangpréksaanga,méhméhsubapangtelu,terusorahanga
ipuntuahkebusdingin.
Abulan ada makeloné Luh Sari
gelem,lanpragatmasaré,adakeneh
reraman ipuné ngajak Luh Sarika
RumahSakitUmum.NekeddiRumah
SakitdandanaLuhSaritekénDokteré,ajakakaruangpasien.Buinkejepné
pesu Dokteré uling ruangané
nikalanngaukinPanSarisarengMén
Sari.
"Bu,Pak,mrikiangnegakajebos".
Énggal reraman Luh Sariné
maekin Dokteré. Lantas dokteré
ngraosBanban.
"Pak,Bu,sujatinnépianakIbulan
Bapakésampunmadaging,"kondén
suudDokteréngomong,énggalPan
Sarinyautin.
"Madaging napinika Bu?,kena
napipianaktiangé?"MakesiabPan
Sarinyambilangmatakon.
Édisi I|Januari2017
"Sabar Pak, pianak Bapaké
sampun beling,minab kuang lebih
abulansampunmakelonné."
"Napi.?Ten dok,ten mungkin,
tiangtenpercaya,"barenganPanSari
sarengMénSarimakesiab.
"Jaktinikapak,mrikisarenginnyingakinhasilnyané."
Marangaraosbukakétodokteré,
énggal-énggalPan Sarinaurbiaya
pameréksaanpianakné,lantasmaid
pianaknéngajakmulihné.
Tusing makelo neked lantas jumahné,kapaidpianakipuné,kedenga
limanné,kocokaawakpianaknésaha
ngraos
"Tuara madalem ukudan,tuara
madalem rerama,nyama,ngulahaluh
nyemakgaéanétidong-tidong.Sabilangwainatakanglima,sabilangwai
suba jakanang,gaénang jukut,apa
buinpanganggo,sabilangwaiisinin
Bapa keneh nyainé.Dong dadiati
nyainyemakgaékakéné.Tuarainget
tekénleganreramadéwéknyainé."
Rengasmunyin Pan Sariné ngajak
pianaknéLuhSari.
"Bapa,mémé,menkudiangtiang,
tiangsubakadungpelih,subakadung
jemaktianggaéné,edaMémébapa
nyelselin ngelah pianakbuka tiang,
ampurayangtiangMé,Pa."Bukakéto
raosLuhSariné,sambilangangetélangyéhmata,ulianipunmaselselan
tekénundukipunésubabelingyadiapinipunwaukelas2SMA.
"Besamonéjegégnyainé,semu
kalem,kenyem manis,dongnyidaang
nyemakgaéanékéné,caratuaraada
muanilénan.Panaknyénentotingkangin?Pianaknyén?Bagedébasangémaranyaingelingmaimulih,
dugasliangnyainéditu .dituuuu.di
tongosnyainé mademenan,ingetké
nyaitekénBapa?Inget?,Basngencotangsajanbelerédadipianak,nyén
ngelahbelinganéné?Amuntondén
ada ngakuin eda ba matakon ajak
MéméBapa,awakkéto,carapanak
bebinjat."BangrasraosPan Sariné
uliangedegipunétankadikaditekén
pianakné.
Ulingsukatningehraosbapanné
anébangras,sabilangwaiLuhSari
SuaraSakingBali 12
ngelingtuararérénan,ipunmapangenan
tekén apa ané suba kapabuat
nganti ipun beling, apabuin ipun
sedeng ngranjing ring SMA.Minab
masa pubertas ané ngaranayang,
napimalihipunsampunpolihrajahan
nganininSistem Reproduksi.
Ada minab telung dina makelon
ipuné dikamarnyane ngoyong,stata
ngelingsigsigan,uliantusingbanimatakon
tekén reramannyané. Ada
lantaskenehipunngajakingegélannyanéngantén.
"BliYan."
"TiangLuhjegég,ojanginbinyuk!"
"Aukbli,tiangsubabeling,ngantén
maibli,bliharustanggung jawab,"
bukakétoBBM LuhSariné,sambilangangeling.
"Apa.?Beling .?Dijamapreksa
Luh? Men kénkén abetreraman I
Luhé?"MakesiabgagélanLuhSariné
sahanyalélégdisakanbalébengongné.
"Ahtosingpentingbli,tiangnuntut
tanggungjawabbliné."
"NahLuh,janiblilakarnyambatangtekénreramanbliné,ngorahang
blilakarnyuangILuh."
"Janjibli?"
"PastiLuh."
Marabukakétoliangpesanatin
LuhSariné.Tusingmasaréipunulian
liangnétankadi-kadi.
Minab ring paek-paekan dinané
dugas ento melah-melah duasané,
sagétbénjangné ada nang jam 3
sanja,tekakulawargagegélanipuné,
lakarngidihLuhSaritekénreramannyané.
Tuara makelo indiké ento,sagét
Édisi I|Januari2017
subamakurenanjaniLuhSariajak
gegélannyané, minab bagia pisan
ipun,ngaénangreramannyanényansanilangpedihnéngajakLuhSari,lan
nyambatang, dumogiI Luh stata
rahayu,melahang makurenan Luh,
melahangngajakmatuané,edaILuh
bani-baningalawanmatwa,apabuin
kurenan.DumogiILuhsetatalanggenglanbagia.BukakétoraosMén
Sariné lantas ngelutpianakné lan
ngalahinmalipetankapondokné.
1Désémber2016.
NiKetutRenesMulianiembasringBangli,14
Juni2000.Sanémangkinkantunmasekolah
ringSMANegeri1Susut,lanmenengring
BanjarPenyebeh,DésaPengotan.
SuaraSakingBali 13
SatuaBali
Édisi I|Januari2017
SatuaIBaluan
KaceritayangAntuk
MangkuWayanDresta
SuaraSakingBali 14
ADA konétuturansatuaIBaluan.
KaceritasedekIBaluantangkilring
IdaSangPrabuSinga,ratunburoné
makejang.NgandikaIdaSangPrabu,
“Ih,caiBaluanapaadatunasangcai
tekénicang?”
RarismaturIBaluan,kénéaturné,
“Inggihratusangprabu,tunasangtitiangringpalungguhcokorIDéwa,
punapiipunIBlatuk,dadosnyabran
rahina ngebug kulkul,gumantiribut
kaulan palungguh cokor I Déwa,
sawiréhtanwéntenpasalpunapa-punapi.Punika
sané tunasang titiang,
sapunapisapatutnéIBlatukpunika?”
NgandikaIdaSangPrabu,“Nahcai
Baluan,yéningsajakétotingkahIBlatuke,kemasubacaimulih!Nanging
orahin IBlatuk,semengan apang
subanangkilkapuri!”
RarismaturIBaluan,“Inggihratu,
titiangpacangmapamitmangkin.”
Kacerita dijalan raris kacunduk
ipunringIBlatuk,turngomongkéné,
“Ih né sedeng melaha caitepukin
icangdini.”
Masaut I Blatuk, “Man nguda
Baluan?” Kasautin olih I Baluan,
“Wah,caibuinmanisemengan,kapangandikaang
tangkil ka purian,
sakingpangandikanIdaSangPrabu.”
“Kénkén mawinan tumbén Ida
SangPrabumadedauhan?”KétopatakonéIBlatuktekénIBaluan.
“Buatentoicangtusingnawang,
maniditutunasangdipurian!”
“Nahyankéto,icangngiringsakadi
pangandikanSangPrabu.”
Ditu pada-pada belas pejalanné
pada ngungsingamulihang.Sasubané
IBlatuk teked dijumahné,
Édisi I|Januari2017
engsek pesan kénéhné kantituara
nyidaangpules.
Gelisinsatua,énggalkaceritasuba
lemah,lantasIBlatukngiréanglakar
tangkilka purian.Sasubané pada
genepbabekelannyané,lautiamajalan.Tankaceritadijalan,janisuba
tekediadipurian,katujuIdaSang
PrabuSingasedekmalinggihsibalé
panangkilan,katangkilin antuk para
yogiané.LautIBlatuk matursaha
sembah.Kéné aturné,“Inggih Ratu
SangPrabu,titiangnawegmaturmamitanglugra.”
Rarisngandika Ida Sang Prabu,
“Ih,nyéncaiento?IBlatuk?”
“Inggih,titiang kaulan palungguh
Cokor IDéwa.Awinan palungguh
CokorIDéwa nauhin titiang,napi
sanéwéntenwacanaangringtitiang?”
NgandikaIdaSangPrabu,“ihcai
Blatuk,né ada panguning IBaluan
tekéningicang.Sajakécaisalemahlemahngedigkulkul,buinatuaraada
apa-apa? Yéning saja kéto,
wenangcaikadendaantuknyamannyamancainémakejang.”
MaturIBlatuk,“InggihRatuSang
Prabu sungsungan titiang, wiakti
sakadipangandikanpalungguhRatu.
Awinantitiangpurunngedigkulkulsalemah-lemah,wiréh
ITemisisetata
ipunileh-ilehngabaumah.InggihasapunapipatutnéITemisiasapunika?”
KétoaturipunIBlatukringIdaSang
PrabuSinga.
Dadimeneng Ida Sang Prabu
ajahan,raris ngandika,“Uh,beneh
sajaundukcainékéto.Jani,dadisuba
mulihénggal-énggal!TundénITemisi
mani semengan mai ngapuriang,
SuaraSakingBali 15
tusing dadisangkenang sajawining
sakit!”IBlatuklautmapamitngénggalang.
KaceritadiJalantepukinaITemisi
ileh-ileh ngaba umahné.Lantas I
Blatuk ngomong kéné,“Uh,né ko
sedengmelaha,ITemisitepukinicang
dini.”
Masaut I Temisi, “Man nguda
Blatuk?”
MasautIBlatuk,“Manisemengansajawininggelem,caikapangandikaang
tangkilkapurianolihIdaSangPrabu,
tusingdadisangkenang!”
“Lamunkétoicangngiringsakadi
pangandikan Idané.”LautITemisi
ngamulihang. Teked jumahné ia
engsek kénéhné tusing nyidaang
pules kantilemah.Sasubanné semengan,makiréianangkilkapurian.
Tankacaritanandijalansubaénggal
iaianekeddipurian,lautnangkilringIda
SangPrabu,asapunikiaturné,“Inggih
RatuSangPrabu,punapiawinanpalungguhCokorIDéwanembépisan
nauhinparekanésakadititiang?”
Ngandika Ida Sang Prabu,“Cai
Temisi,awinanniranauhincai,néada
panguning IBlatuk tekéning nira,
sajaké cai indeng-indeng ngaba
umah?”
“InggihwiaktipisansakadipangandikanpalungguhCokorIDéwa.Santukan
parekan palungguh CokorI
DéwaipunpunikaIKunang-Kunang
setata ileh-ileh ngaba api.Punika
awinantitiangileh-ilehngabaumah,
ajerihpisantitiangyanumahtitiangé
katunjelantuk ipun IKunang-Kunang.”
“Janidadisuba mulih!Kéwala
Édisi I|Januari2017
orahin ia IKunang-Kunang apanga
maikapurian!”KétopangandikanIda
SangPrabu,lautITemisingénggalangmapamit,turmajalan.Satondénnéiangantegdiumahné,lautiasinggahdiumahIKunang-Kunangé.IKunang-Kunangkatujuiaadajumahné.
Matakon IKunang-Kunang,“Ih,
Temisi,ngénkéncaitumbénkaumah
icangé?”MasautITemisi,“nétekan
icangékaumahcainésangkaningkapangandikaang
ngorahin caiapang
musticainangkilka purian!Tuah
amonto dedauhan Ida Sang Prabu.
Nahicangmagedimalu.”IKunang-
Kunangngénggalangmakirétangkil
ka puri.Sasubané teked dipuri,
énggal-énggaliatangkilringIdaSang
PrabuSinga,nunasangundukibanné
kadauhan.
Gelisangsatua,énggalngandika
Ida Sang Prabu,“bah,né caiKunang-Kunangsajakonécaiileh-ileh
ngaba api? Yéning saja kéto,ento
pelihpesantingkahcainé,nyenbisa
puunumahnyamancainé!Sajawaning
caingaé nyama-nyama ribut
dogén.Wenangpesancaikaukum sepatutné.”
MaturIKunang-Kunang,“inggih
Ratu Sang Prabu,indayang ja pakayunindumunaturtitiangé.Awinan
titiangmatingkahasapunika,sawiréh
puniki kaulan palungguh cokor I
Déwa,ipunIBeduda,setataipunmakaryabangbangringmarginéwiadin
ring genahé lian-lianan.Sawiréh titiangsampunbiasaringwenginéngarerehtetadahan,ajerihringjagamaclempungbuntuttitiangéringmargimargi.Punikaawinantitiangmamakta
SuaraSakingBali 16
Édisi I|Januari2017
suluh.”Kenginan kapatutang pisan Prabu,titianggelisnunasangringpa-
atur I Kunang-Kunang asapunika lungguhCokorIDéwaindiktitiangka-
dauhan? Napiwénten wacanaang
antukIdaSangPrabu.
“Kunang-Kunang,kemusubajani ringtitiang,mangdagelisRatungandikaang!”
mulih! Kéwala ingetang orahin I
Bedudatundénmaijaninangkil!” Rarisngandika Ida Sang Prabu,
LantasIKunang-Kunangmapamit, “caiSampi,sajakécaingawag-awag
pajalané gangsar pesan.Dijalan dogénmejudijala-jalan?”
kacundukiatekénIBedudasedekan MaturISampi,“Inggih sawiyakti
ia ngaé bangbang.Ngomong IKunang-Kunang,“ih,Beduda,mareren
IDéwa,”kétomunyinISampinésam-
sakadipangandikapalungguh Cokor
maluibamagae.Neadaomongang bilanga kedék kantingenah giginé
icangtekéncai!”KétomunyinéIKu-
makejang.DadikaliwatdukaIdaSang
nang-Kunang,dadiIBedudatengke-
Prabu,turtanjungabungutnéISampi
jutslengaganturmasaut,“apaomon-
gang cai Kunang-Kunang, dadi
makejang.KétokatuturanISampiné,
jantosaasgiginipunésanébaduuran
ngrérénangicangsedengngaébangbang,tegarangorahangjani!”
awanantusingmagigisanébaduuran.
Raris masautIKunang-Kunang,
“né caikandikaang tangkilka puri
antukratunawakéwatekburonémakejang!”
MangkuWayanDrestaembasring
IBeduda raris masaut,“nguda BatanNyuh,31Désémber1957.
miribKunang-Kunang?Daditumbén
MagenahringKarangasem.
Idanauhinicang?”
“Buatentoicangtusingnawang,
nyanditutunasangdipurian!”
LantasIKunang-kunangmulihné,I
Beduda marérén magaé nglantas
tangkilkapurian.SedengmelahaIda
SangPrabusedekmalinggihdibalé
panangkilan.MaturIBedudanunasangsuluribanékadauhin.Ngandika
IdaSangPrabu,“Awinanniranauhin
cai,baancaikonékerengngaébangbangdijalan-jalan,nésakingpanguningIKunang-Kunang.Yaningsaja
kéto, ento gedé pesan kapelihan
cainé,wenangcaikasalahangsapatutné.”
MaturIBeduda,“InggihRatuSang
SuaraSakingBali 17
ProsaLiris
Édisi I|Januari2017
Kingkingakung
SanguSingid
Adi,Blinunaskenyungmanissanéngawinang
madunékimud.Raraséayu,lekratunsekaré
masandingsarengadi.Apabuinkrédépan
untuné,jerihrumasaslakanémasangling.
Cingakinbulanénedengpurnaningkartika,
mengkebdidurinambuné.Apaanémakada?
Sajawaningraganadi.TunasBlisami,anggén
Blisangu,nujugenahésingid.
Bangli,22/1/2016
Kingkingakung
Uning?
Sanépingitringtengahtanuné.Sapunikakocap
kasujatianjatiné.Rerehangmargimawali.Waliangring
witénumadi.Krurakarasukilné.Kocapkénten,kénten
kocap.Becik-becikangngraksasanépingitpunika,
masadhanatiaga.Mesehé,durgamasripit.Wénten
sanémaosang,menengmiwahkaryanéanggén
merangin.Sakéwanten,napisanérereh?Uningin?
2016
SuaraSakingBali 18
ProsaLiris
Édisi I|Januari2017
Kingkingakung
Sawah-Natah
Sekarjepunémabulisahanringnatahé.Ngrerengihngajaptawang.IAngin
ngeberangambunnyané,jenekringtungtungtwas.Lumutémlekorcarang
tarujepunné,tekekkeretnakes.IJepuntuaraibuk,mawalingasih-asih
ILumut.Sedahésarengmatempung,kuninggadingwarniné.Nanjénang
ukudan,rumapanginang.Ringlangité,kediskokokanmakeberkelodkauh.
Tuunmatinggahringcarangbinginné.Ringpundukanné,toyanéening.
Ngricikmapadumunyinenggungéngatengkung.IKlipesnyaru-nyaru
ngintip,ringbatanpantunéwawutandurnyelag.Jubeléngidemtengah
pundukané,kadianakmataparinggoané.Natah,sawah,sanétuara
gelah.Dijanatah,dijasawah?
2016
Kingkingakung,embaslanmagenahringBangli
SuaraSakingBali 19
P uisi
Édisi I|Januari2017
PutuWahyaSantosa
Patapanlacur
Titiangtuahidusun
Anéngetohinbabonggan
Punyankayunnéelung
Tuarajapayumabuahapa
Sejabaadakenyirligir
Lankampuhrasaanébyahpara
Puyungglayungglayung
Duh,dijakétitiangpurun
Mapuniakenyung
Yéningwantahnéntenwéntensanétandruh
Masawitraringsatuadéwéktitiangsanépuruh
Sinahpamuputnéyasantitiangpacangmasangkurpuuh
2016
SuaraSakingBali
20
P uisi
Édisi I|Januari2017
PutuWahyaSantosa
SatuaCutet
Lawatkenehémapapindayan
Sakadipajalanangin
Anéakijapannglekadangsatua
Katindakangbaansolahikruna
Anésumusupdadibasarasa
Disubanécutetpragat
Adakéanémasisa?
Sejabapuyung
2016
SuaraSakingBali
21
P uisi
Édisi I|Januari2017
PutuWahyaSantosa
BangayangTitiangKalangen
Duh,icéntitiangngalapsekarkrunanérawit
Jagianggéntitiangbabungah
Rikalalampahidepésalawas-lawasnanem rasaajerih
Diastunwantahsidawaregapakpakanbasé
Kéwalakalangenésanédemdem
Sapasiraképacangsidangicalang?
Turmaningmasunaripundadossasuluh
Setatanundunidupépejah
Mewalilumlum nirmala
Banggayangtitiangdrikingayah
Ringpondoksatuasanésetatasunia
Dyastunwantahkatimpalinkidungitadahasihsanéngunngun
Lanlibutsuaranpasihsanésedihbyahpararingselagantangkah
Nanging,wantahkrunasanésidangardititiangsetatamaurip
Tatkalapangaceptresnatansidapacangnyujuhisekargadung
Wantahdumilahsuaranatisekayang-kayanganggéntitiang
masolah
Mangdakenyungépuyungsidaadunglunglung
2016
SuaraSakingBali
22
P uisi
Édisi I|Januari2017
PutuWahyaSantosa
AdaKrunaané
TanSidaMasamadana
Ngridipdinikrunanéulungditangkahbeli
Rikalatuarasidanyambat
Adakenehanénadaksarabungahmakedapan
Nalekepdipaningalanadiné
Miribdiduriengkaganbatubatuandusgunungbaturé
Iamengkebnyilibangraga
Kantingaliwatmakudang-kudangsasih
Lansuégatrairagamatilar
Kranagalahésubangalihpajalanpadidi
Kantijanituahenusisan-sisankritisanujanédinatahé
Anggonbelinitipangrasaanékadirasanugtuglawatadiné
ngumbara
Dinibelituahmarasasuwung
Disubanékrunakarmanétuarasidabuinmakunyitdialas
2016
SuaraSakingBali
IPutuWahyaSantosaalumnusJurusanPendidikan
BahasaBaliseringnyuratpuisiBalimodérenlanésaibasa
Bali.SasuratanésampunkawedarringBaliOrti
lanMédiaswari.
23
P uisi
Édisi I|Januari2017
IGedéAgusWiryawan
IluKantosMangkin
Kawéntenanjagatélanduh
SuécanWidhinékarasawibuh
Carikéjimbarpantunékuning
Palemahanéasritanpasanding
Alasémakebatngaledingunung
Tarunétegehpaksinénambung
Nyayubinmanusanémangdaéling
Pakayunanéjejertanmabading
Toyaceburanétedun
Ngrudugngirangangkayun
Don-donanégadanglumlum
Tanpisanwéntenrasalinglung
Suarantukadéngetisin
Anginégasirngasirin
Sekarémikngalubin
Wiaktidahatngangobin
Kasuen-suensayannguredang
Panglipurésampunarang
Tanpangrasasamikagarang
Kenyungéicalsahasamakutang
SuaraSakingBali
24
P uisi
Édisi I|Januari2017
Ilukantosmangkinkaaptiang
Néntenkaridadosbantang
Ilukantosmangkinkauratiang
Sampunmasaihkadicundang
Ilukantosmangkinkatamiang
Napiképacangkantosbénjang?
SuaraSakingBali
25
P uisi
IGedéAgusWiryawanlanWayanGinawi
LémpasDadosAmpas
Yowana,yowana,sampunangngléwa
Maserahkatadahgalah,zamanédanmiwahkaliyuga
Nuutinsolahsalah,solahsoléhnglémpasinagama
Ngelarangambekraksasanemusengsara
Yowana,yowana,ngiringjagra
Jeroningsastrangruruhsuluh
Mamargiantuksundihluih
Nujupangaptiwismabagiaturshanti
Yowana,yowana,telebangmalihngwacén
Embahindéwékéantukpatakén
Nyiksikkaweruhannguliksastra
Ngembahangdagingmanahsulukkaditoya
Ampakang...ampakang...!
Ampakangjagatétanpatelas...
Ampehangbayanékantosaas
Tisangeturipétunas
Purunlémpas,sajabadadosampas
Yowana
Numbuhangwinihamerta
Mayudamasanjatasastra
Nyiatinawidyamesehringraga
Ngalubangwangsamiwahpanegara
Édisi I|Januari2017
SuaraSakingBali
26
P uisi
Édisi I|Januari2017
IGedéAgusWiryawan
NyeduhTandruh
Imalutusingnawangkanginkauh
Majalantusingngabasuluh
Munyinepesucaahcauh
Tingkahémakejangngandangnganjuh
Janimasuluhbaansastra
Lanmaimbuh-imbuhmaca
Tumbuhmadampinganhanacaraka
Mabrayatusingtuahulianangka
Galahétusingtaénngwatesinnyujuh
Yusanéjegjegwiadinséngkauh,patuh
Cenikkelihmuaniwiadinluh
Makejangmenékangtujuhnyeduhtandruh
Néjaniadasunargalang
Karasaangetngupkupang
Kaweruhanémasambeh
Apangtawangencénanébeneh
Edabuinmameteng
Jemetéimbuhinanteng
Kéwalaedakantiulap
Tuahngaéidupébaat
SuaraSakingBali
27
P uisi
Édisi I|Januari2017
Tusingsandangmusuhin
Ngaépikobetngancandalem
Raketangtimpalin
Apangtusingkantinyilem
IGedéAgusWiryawanembasringWanasari,15
Agustus1983.TamatS1BahasalanSastraDaérah
Bali,IKIPPGRIBaliwarsa2009lanmangkindados
gururingSMANegeri1Penebel.Dadoshubungin
ringémail/FB:agus_kwir@yahoo.com
SuaraSakingBali
28
P uisi
Édisi I|Januari2017
AgusMahardika
PaicaNadiSengkala
Anginérauhnedehangsabehéruntuh
Masriok,masuryak
Satmakaamerta
Kritisanésidangicalangkasatanpertiwiné
Sarwatumuwuhsamikasiratin
Runtuh,runtuh,ngawijagatgemuh
Rawatliangnémangkinilangngulayang
Rikalaamertanémasalinrupadadosbencana
Paicanémamurtipinakasengkala
Sabeh,sabeh,ngedehangbrebeh
Wantahsangkaninglaksana
Boyajasabehnéngawisengkala
Nangingmanusanéngarebéda
SuaraSakingBali
29
P uisi
Édisi I|Januari2017
AgusMahardika
KalaTriMurtiNapakPertiwi
Kleningansuaranbajranémanyanggra
SegehagungmangiderringCatusphata
KalapalawatanTriMurti,tedunnapakpertiwiné
Makadipanyapuhjagat
RarislédangIRatumasolah
KairingBalaAncanganPrekanggésami
Ngalalonté,sahanedehmangampehang
Ngicalangmesehéngarusuh,geringmrananéngalalana
Gumentossidangawijagatélanduh
Ngardibhuwananékertharaharja
Ngamedalanglilacitangasorangdukalara
Ringpanguntatrahinanjagat,Galungan
IGedéAgusMahardikaembasringDemulih,17
Agustus1991,tamatringPendidikanBahasadan
SastraAgama IHDN Dénpasarwarsa 2013.
MangkinmenengringDs.Demulih,Kec.Susut,
Bangli
SuaraSakingBali
30
artikel
Édisi I|Januari2017
YudhaPanik
Olih:IGdéDharna
Tulisanpunikikaryanintitianggumantinyawispitakéndané
IDKRakaKusuma,dawegdanésimpangringpecanggahantitiangésanélintang.Dukpunikadanémapitakén,“NapikéPak
GdéuningringGustiNgurahYudhaPanik.Yaninguning,caritaintiangindikkapangawiandanéringsastraBaliAnyar.Taler
karyandanémarupapuisisanémamurdaBali,sanékaloktah
pisanringsajebagjagatBaliné.KadinapibeciksajakBaliné
punika.”
GustiNgurahYudhaPanik,mulasawitrantitiang.Patemuntitiangésareng
danédawegémasanpartainédumun.TitiangmasikiansarengdanéringPartai
NasionalIndonésia(PNI).TitiangdadosKetuaLKN ringBuléléng.Raganéring
PropinsiBali.Dawegé punika ragana ngawangun sanggarsané kawastanin
“NandiGumarang”,titiangtalermaduwésanggarsanémawasta“EmbunPagi”.
Pasawitrantitiangsarengraganasayanleketduaningkasenengandanépateh
ringdadementitiangéinggihpunikakesenianpingajengkasusastraanIndonésia
lanBalianyar,talersenisuara.RaganangawipuisiIndonésia,titiangtalerngawi,
turmaningkamuatringHarianSuluhMarhaén.Yaningpadematemu,seringtitiang
mabligbaganindikkasusastraanIndonésialanBalianyar.Tanlalitalermaosang
indikdramamodérensanénganggénbasaBali.Malarapanantukpaicankayun
danétitiangngawidramabasaBaliwarsa1963sanémamurda“SuryakPuyung”.
Dramapunikakapentasangringdésa-désa.KéntentalergendingBalianyarsané
mamurda“BuahBuni”wantahpaicankayundanédawegtitiangsarengrombongansakingDénpasarkotajagilungakaDésaCarangSari.
RagandanéGustiNgurahYudhaPanik,saderhana,kukuhringkayun,lancita,
satiaringsawitra.Pinakabuktisanéjalarintitiang,disampunéwarsa1971suwéti-
SuaraSakingBali 31
Édisi I|Januari2017
tiangnéntenmatemu.TanpasangkanpanggihintitiangdanéringJakarta.
Antukisengésalinggeluttitiang.Raristitiangkajamuantukpangankinum
jantoskalilihtitiang.DawegépunikaraganadadosAnggotaDPR.SedekngajengtitiangmaturringdanésumangdénnyanéntenlaliringBali,duaning
dawegpunikaJakartanélintangkabinawa.Rarisdanémasaurantukbaos:
“Buinpidantiangliang,apangliangdini,ditengah-tengaholégtambulilingan,
buinpidantiangsebet,apangsebetdini,katembanginpupuhsemarandana,
buinpidantiangmati,apangmatidini,katerangkekawinprihantemen.”Wau
usandanémabaosasapunika,jogngetélyéhpaningalantitiangéantukkendeléngalintang,turmaningisengékadagingin.
Dawegpunikaakidiknéntenmarawatringmanahtitiangyanbaosésané
kamedalangpunikamarupauntengpuisindanésanémamurda“Bali”.Malih
pidanédisampunétitiangngawacénpuisiBalianyar,waumakebyahmanahtitiangéringbaosdanédawegringJakarta.
Indikkaryandanésanémarupapuisimamurda“Bali”,manutpanampén,panawang,lanwirasantitiangmulabecik,duaningsampunanutringsrana
ngwangunpuisiinggihpunikasakadi:murda,unteng(suksma),suara,baris,
lengkara,wirasa,miwahkosabasa.
Puisi“Bali”punikayadiastusaderhana,néntenmakehnganggépelambang-pelambang,sakéwantenuntengipunlintangdalem,ngunggahangrasa
asihsayangsangpangawi,ringgenahdanénéembas,ringtanahBaliDwipané,kayun-yunangantukwiramagending,tetabuhansemarpagulingan,kadudutéloganigelolégtambulilingan.
Kamanahantuktitiangpuisipunikasampunmataksu,patutsidakaloktah
sajebagjagatBali,geliskatampénartosipunolihpangwacéntaleridadané
sanémiarsayang.
Ngiringsareng-sarengngwacénantukkayuneninguntengsajakdanéGusti
NgurahYudha:buinpidantiangliang,apangliangdiniditengah-tengaholég
tambulilingan,buinpidantiangsebet,apangtiangsebetdinikatembangin
pupuhsemarandana,buinpidantiangmati,apangmatidini,katerangkekawin
prihantemen.
Wenginékapandusangujanngaribis.LawatGustiNgurahYudhanékaampehanganginényirsir,kenyemékagantungringsunia.
Singaraja,7Novémber2000
GdéDharnaembasringSukasada,27Oktober1931.Ngawitwarsa1953danényuratsajakmiwahdramapentas,
dramaradiomiwahtélevisisanémabasaIndonésiawiadinmabasaBali.Liananringpunika,danétalermakarya
cerpén,tembangmabasaIndonésiawiadinbasaBali,lagujangér,génjék,dolanan,geguritan,miwahpaduansuara.
Kakawian-kakawiandanénaaninkawedarringSuluhMarhaén,BaliPost,NusaTenggara,BuratWangi,lanCanang
Sari.DanényujurgenahsuwungringrahinaRedité,13Séptémber2015.Artikelpunikikapicaantuk
IDKRakaKusuma.
SuaraSakingBali 32
SatuaMASAMBUNG
Édisi I|Januari2017
P
SuaraSakingBali
Édisi I|Januari2017
Murid-muridSMA tongosnéRasti “Mémé-bapak iangé mulih ka
masekolah, selidan mulih. Ané Buléléng.Miluarisankeluarga.Bibik
makada,guru-guruné rapat.Sedek
Rastimatamped-tamped,Madé Sulasmi,SulasmiyénRastingaukin,timpalnéasekolahansakéwalalénkelas,
kanténanleketné,maakin.Tekeddi
arepnéSulasmingraos.
pembantuné dini,mulih ka désané.
Matulung. Nulungin anak magaé
ngantén.”
“Nyénngantén?”
“Keponakané.Pianakbelinné.”
Suudmadaar,makadaduanegak
“Rasti,répotapasingdinanéjani?” diampiké.Sulasmingalihselahlakar
PlapanRastinimbalin,“Sing,lakar
ngudiang?”
“Buin jebos singgah ka umah
iangé.”
“Adaapa?”
“Adalakartakonang.”
“Apa lakar takonang kapining
iang?”
“Nahté.Nyakapasingsinggah?”
“MenISuénikénkén?”
“Sing.”
“Sangkalsing?”
“AnétakonangiangtuahRastiajak
ianganénawang.”
“Sekenné?”
“Ngudiangiangnguluk-uluk.”
“Jejehincaraipidannyanan.”
“Caraipidankénkén?”
“Dikondéné singgah ngorahang
penting.Disubanésinggahngajakin
ngrujaksambilngenalangiangajak
anakteruna.”
“Sing,anéjaniseken.Sekengati.”
MenjekandinatahumahnéSulasmi,Rastimecukalis.Sajabakedistitiran
ngorahang tetujoné ngorahin Rasti
singgah.Sulasmimakesiab,krana
Rastingamaluin.
“ApanélakartakonangSulasmi?”
“Rastisinggedegyéniangnakonang?”
“Amonto makelonné iraga makanténan,taénianggedegdinujuné
Sulasmimatakon?”
“Kéné Rasti.Ituni,disekolahan,
iangningehorta.SajaibiISudiasih
nyambatRastipianakGerwani?Apa
sujatiné tetujoné ia nyambatRasti
kéto?”
Rastising prajanimasaut.Boya
sangkaning sing nyak nyautin.Sa,
sangkaningkamemegan.Mapanpatakonéentosingkadénakatibatekén
déwékné.Dua,Rastikeda-kedanyautinamulsekené.Rastinawangulian
taénorahinatekénSulasmi.Sudiasih
mamindon ulian luh ajak Sulasmi.
Méménné Sudiasih mamisan sodét
ajakméménné Sulasmi.Telu,Rasti
nyehyénianyautinamulbenehné,
miwah kedissiung magantung, Sulasmisalahtampi.
Rastisingnepukinnyén.
“Ngudiang suung?” Sing aséna
SambilnlektekangSulasmi,Rasti
ngragrag pasaut di kenehné. Di
Rastimesuangraos.
subané reragragané rasaanga
“Makejang pada mulih,”Sulasmi santep,kisidangakamuncuklayahné.
nimbalin.
“Mulihkija?”
Lantaskeplosanga.
“BuatISudiasih nyambatiang
SuaraSakingBali 34
panakGerwanisajapesan.Sakéwala né.
apa tetujoné ia nyambatkéto,iang
singnawang.”
Ngraos amonto,Rastimendep.
Nyelap ia kéto. Tetujoné, apang
ngelah selah ngragrag pasaut,yén
Sulasmimesuangpatakonanéngranaangiabuinkamemegan.Sajaan.
Mabukti,Sulasmingemikangbibihné.
“Rastidagedegnah.”
Ngemikangbibihamonto,Sulasmi
mendep.Rastinakeh,ulibibihnéSulasmi,sing
dadisingang lakarmakeplos
raos.Marupa patakon ané
ngranaang ia buin kamemegan.
Sajaan.
“SajaanméménRastinébukaané
sambatatekénISudiasih?”
Rastimabadingmatakonanggona
ngengkebangkamemegané.
“Sajaankénkén?”
“Da gedeg nah.Sajaan mémén
RastinéGerwani?”
Yénnuutangkeneh,dugaséento
Rasti suba magedi tan papamit.
Marasadaditamiu,turinget,Sulasmi
singtaénmakenehjeléktekéndéwékné,maksaangawakRastinyautin.
“Iangsingnawang.”
Rastisingngadénpasautnéento
ngranaangSudiasihnyesed.
“Sangkalsingnawang?”
Rasti, ngangsehang masaut,
pasautanépesuangakualamarupa
pasaut.
“Bapaniangéngorahang,mémén
iangéngalahinuliangelem sanget.”
SagétSulasminimbalinajiraos:
“Patuhyénkéto.”
Rastimakesiab.Baan sangetné
makesiab,makeplospatakonulibibih-
Édisi I|Januari2017
“Patuh?Patuhkénkén?”
“Pasautbapaniangé,patuhtekén
pasautbapanRastinésabilangiang
nakonangtekénbapaniangé.Rasti
nawang,sangkalsingsuud-suudiang
nakonang i mémé tekén bapan
iangé?”
Rastingituk.MaragatiRastimakitukan,Sulasminyautinpatakonéento.
“ISudiasih.Sépananiangmaang,
yéniamasilih-silihanutawimaidih-idihan,
sing dadisingang bungutné
nyambatiangpanakGerwani.”
Rastinyelagajipatakon.
“DadibaniISudiasih nyambat
kéto?”
“Baan sesainé ia nyambatkéto,
gedegésingsidabaannales.Taén
bakatsesedia,tagihiniangbukti.Sing
pasaut pesuanga. Nyumingkin ia
nyambat iang panak Gerwani.
Sedengmelahadugaséentojumah
dinisuung.Sing kéné sing kéto,
jambak iang bokné.Kaplug-kaplugangiangsirahnéditémboké.Dengkak-dengkikiangnagihbukti.Lacur,
satondén iang ngampuangin pélénganébapaniangéteka.”
Rastisingbaninyelag.Iangantiang
Sulasminglanturang raos.Ia
melednawangkénkénlanturané.Melednékisinan.
“Dugasé tegakanga,iang ngorahangapaanémakadaiangbanitekén
Sudiasih.TawangRastikénkénbapan
iangédugaséento?”
Rastingituk.
“Iangpelihanga.Singjapelihanga
dogén.Iangbatbataajiraossepettur
singdadidingehangbaankoping.”
SuaraSakingBali 35
Sudiasihmendep.Ngunjalangkihan.Buinngraos.
“Makelo-keloiangnawang,bapan
iangésingmatumpasuliannganggon
méméniangépasilur.”
“Pasilur?”SingasénaRastinyelag
ajipatakon kéto.Tur sing aséna
nglanturangpatakonné.
“Pasilurkénkén?”
“Misan bapanné ISudiasih,ané
daditenteradiJawa,nagihmémén
iangé.”
“Nagihkénkén?”
“Anggona somah. Yén bapan
iangésingmaangbapaniangémati.
Yénmaang,idup.”
Sulasmibuinmendep.Buinngunjalangkihan.Ngraos.
“Makelo-keloiangnawang.Misan
bapanné Sudiasih ipidan taén dadi
gagélanméméniangé.Méméniangé
ngantén ajak bapan iangé ulian
adung-adungananaktua.”
Suud ngraos kéto, Sulasmi
mendep.Rastimeledngemikangbibihné.
Sakéwala sing nyidaang
baana.Bukaadalimanekep.Liugati.
Petengé, suud malajah, Rasti
nyemakbukuhariananénganggon
basaBali.Ngebatang.Nulisin.
PanyumunnétiangngadénanékasambatpanakGerwanibaanSudiasih
tuahawaktiangé.Panyumunnétiang
ngadéntiangpedidianéngelahnasib
jelék:kasambatpanakGerwani.Puputnéadaanaklén.AnakéentoSulasmi.Kanténantiangé.
TiangsingnawangnyénngorahinI
SudiasihkantiianawangISulasmi
pianakGerwani.Kétomasi,kantiISudiasihnawangtiangpanakGerwani.
Édisi I|Januari2017
Nyén ngorahin? Meled nawang,
kénkénang carané? Nyén takonin.
Timpal-timpalnédisekolahan?KanténanéanémadanAryani?GagélanéI
SudiasihanémadanISura?Miribang
tésingadanawang.Sakéwalanyén
nawangadaanétaénorahinatekénI
Sudiasih.Wiréhmakejangmusuhkapitui,wiréhsingmasocapan,kudiang
abeté.Idéwékorahina masocapan
maluan?Endénmalu!
Rasti marérén nulis. Bengong.
Bongkolpulpéné anggona ngasgas
sirahnéanétusinggenit.Nadaksara
Rastiingettekénbaosguruagamadi
sekolahané,IdaBagusPutuKenitén.
“Nasibésingdadikelidin.Sakéwalasoléh.Anakéanémanasibjelék,
bukauduhang,lakarkacundukajak
ané manasib jelék. Yén sing di
tondénématimpal,disubanématimpal.Kétomasianakémanasibmelah.”
Rastibuinnulis.
PatutpesanbaosnéPakKenitén.
Boyasangkaningtandruhyéntiang
sing cumpu tekén baosné PakKenitén.Singcumpuntiangékéné.Sing
makejanganakémanasibjelékaidupanjelék.
Rastibuinbengong.Marasapelih
anétulisa,kertasbukuharianéané
mara tulisina petang lengkara ento
uéka.Bejeka.Kasiotangakabataran
kamarné.
Rastibuinnulis.
Yadiastunnasibtiangéajaknasibné
Sulasmipada jelék,nanging nu
agetania.Agetankénkén?
ISulasminawangundukméménné.
I Sulasmi nawang panadian
méménnéanédadiGerwani:anggon
SuaraSakingBali 36
somahtentera.TenteranéanénganggonsomahnumapagelahanajakI
Sulasmi. Pinih sing, I Sulasmi
nawang,méménnénuidupyadiastun
acepokiatondéntaénningalinjeleg
turmuanméménnésujati.
Édisi I|Januari2017
Sing sangkaning kénkén,yén tiang
ngorahang bagia pesan ISulasmi.
Sing sangkaning kénkén,yén tiang
ngorahang,jeléksajaannasibnéSulasminangingadanélegaanga.
IDK Raka Kusuma embasring Getakan Klungkung,21 Novémber1957 lan
sampunsenengnyuratsatuasakingngawitindadosgururingSekolahDasar.NgamolihangHadiahSastraRancagéwarsa2002antukjasa,lanwarsa2011antukcakepanprosalirisSangLelana.Warsa2012danéngamolihangPenghargaanWidya
PatakaantukcakepanBégal.KakawiandanésanémabasaBaliwiadinbasa
Indonésiasampunkawedarringmakudang-kudangmédiasakadiBaliPost,Pos
Bali,PikiranRakyat,SuaraKarya,Républika,miwahsanélianan.
Syarat:
-Minimal10Cerpen
-TemaBebas
-NentenSara
N S
giring arengin
SuaraSakingBali 37
Pangawi
Édisi I|Januari2017
GdéDharna
NgriptalanMatembangringSuniaLoka
GdéDharnaembasringSukasada,27Oktober1931.DanéwantahpensiunanPNSring
kantorPerdaganganBuléléng.Ngawitwarsa1953danényuratsajakmiwahdramapentas,drama
radiomiwahtélevisisanémabasaIndonésiawiadinmabasaBali.Liananringpunika,danétalermakaryacerpén,tembangmabasaIndonésiawiadinbasaBali,lagujangér,génjék,dolanan,geguritan,
miwahpaduansuara.Kakawian-kakawiandanésanésampunkawedarwiadinkadokuméntasiangminakadi:
1.PuisimabasaIndonésia75sanékawedarringkoranSuluhMarhaén,BaliPost,NusaTengga
ra,lankamuatringcakepanpupulanpuisimamurdaPantai-Pantai;KakiLangit;Penyair
Aséan;lanPerangJagaragadalampuisi.
2.PuisimabasaBali80,sanékawedarringmajalahBuratWangi,CanangSari,lankapupulang
manadoscakepansanémamurdaKobarangApiné(dramalanpuisi),PerangBali,miwah
LéakMecolékBunga.
SuaraSakingBali 38
Édisi I|Januari2017
3.DramamabasaIndonésiawénten20,marupanaskahsanékepentasang
ring masyarakat, RRI Singaraja, miwah TVRI Dénpasar.
4.Skénariofilm sanémamurdaNgawitSakingBanjar(film PKBkaputer
kelilingBali),KiBayanSuling(kaputerringBalilanLombok),miwahNi
Jempiring(kaputerringBalilanLombok).
5.Tembang-tembangpopwénten50sampunkapupulangmanadoscake
panolihDinasPengajaranProvinsiBalipinakatembangalit-alitSD
(jilidI,I,I),lantalersampunkapupulangmanadoscakepanolihListibyaKabupaténBuléléng.
6.GendingJangérwénten50
7.GendingpaduansuaramabasaBaliwénten12,langendingsanéma
murdaDagangTuakkagendingangolihdutaBalikatingkatnasional.
8.Lagu pop daérah kategori déwasa wiadin alit-alit.
9.Tembanggénjékwénten30lannaaninpolihJuaraILombaGénjékse-
Bali.
10.Gegitanwénten15,lankakalihtembangpunikasanémamurdaGili
MenjanganlanIPepakapolihpenghargaansakingGubernurBali.
11.Tembang dolanan wénten 12,lan Marsmiwah Hymne wénten 10
sekadi Mars TP 45, Singa Ambara Raja, Porda Bali, msl.
12.KekalihpupulansatuabawakmabasaBalisanémamurdaTusingAda
ApaDé(2003),miwahDasaTaliDogén(2009).
13.Novél mabasa Indonésia mamurda Bintang Den Bukit (2015)
Makudang-kudangjuaralanpenghargaantalersampunkapolihangluiré:
JuaraILombaPenulisanPuisiKartinise-NusaTenggara,JuaraLombaBintangRadioSe-Bali,JenisSeriosalanKeroncong(JuaraIwarsa1956;JuaraI
warsa1957,JuaraIwarsa1958,Juara Iwarsa1959,warsa1960,lanwarsa
1974),JuaraILombaPenulisanNaskahDramaMabasaBalisanékalaksanayang
olih Listibya Baliwarsa 1986,Juara ILomba Menulis Lagu
BaliAnak-anak(warsa1987;warsa1988,lanwarsa1994),JuaraIMenulis
LaguPopBalijenisdéwasawarsa1989,Juara IMenulisLaguPopBalijenis
remajawarsa1994,penghargaanWijayaKusumasakingBupatiBuléléng
warsa1981,penghargaanDharmaKusumasakingGubernurBaliwarsa1989,
HadiahSastraRancagésakingYayasanRancagéIndonésia,lanpenghargaan
Widya Pataka saking GubernurBaliantukpupulan satua cutetDasaTali
Dogén.
DanényujurgenahsuwungringrahinaRedité,13Séptémber2015.Lan
samiankakawianwiadinpréstasindanépacangsetatakakenangringjagaté.
Sanémangkinminabdanékantunnyuratlanmatembangringsunialokakasarenginantuksuarankediswiadingambelansanéwéntenirika.
SuaraSakingBali 39
Saseleh
Édisi I|Januari2017
SuaraSakingBali
40
CakepanAnyar
Nikiwantahcakepananyarsanésampun
kawedarwiadinpacangkawedar
Rereh,Tumbas,Wacén
JurnalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
édisi1& 2
RarisangDownloadring:
www.suara-sakingbali-donlud.blogspot.co.id
GangMawar1,Sambangan,Singaraja-Bali
085237966984
SuaraSakingBali
suara.sakingbali@gmail.com
www.suara-sakingbali.blogspot.co.id