Majalah Suara Saking Bali Edisi I
Merupakan Majalah Sastra Bali Moderen paling terkemuka di Bali dan paling keren. Satu-satunya majalah digital yang menggunakan bahasa Bali
Merupakan Majalah Sastra Bali Moderen paling terkemuka di Bali dan paling keren. Satu-satunya majalah digital yang menggunakan bahasa Bali
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ÉdisiI|Novémber2016
JurnalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
SatuaCutet
-IMadéSugianto
-IPutuSupartika
-IGedéPutraAriawan
Puisi
-MadéSuar-Timuhun
-AlitJuliartha
-AgusSudipta
Artikel
-IKetutSandiyasa
Pangawi
-NyomanManda
SatuaMasambung
-IDKRakaKusuma
ÉdisiI|Novémber2016
JurnalSastraBaliModéren
SuaraSakingBali
KawedarAntuk
SuaraSakingBali
Alamat
GgMawarI,Sambangan,
Singaraja-Bali
HP.085237966984
email:suara.sakingbali@gmail.com
Rédaksinerimareriptanmarupapuisi,
satuacutet,artikel,resénsibuku,wiadin
naskahterjemahanmabasaBali.Reriptan
punikamangdakakirim ringemail:
suara.sakingbali@gmail.com
Reriptansanékamuatringjurnalpuniki
néntenpolihhonor,nangingpolihbukti
terbit(file.pdf).Liananringpunika,rédaksitalernerimapotrékan
kegiatan
sastra Bali modéren, lan potrékané
punikamangdakadaginginulasancutet.
PerintislanPemimpinRédaksi
SuaraSakingBali
Penaséhat
IDKRakaKusuma
Pangremba
IMadéSugianto|IPutuSupartika|
AlitJuliarta|MadéSuar-Timuhun|
AgusSudipta|KetutSandiyasa|
PutraAriawan
LayOut
PanLecir
Ilustrasi
NangLemot
Suksmamajengring
SuaraSakingBali
ÉdisiI|Novémber2016
SatuaCutet
BungkungSaktiOlihIMadéSugianto .2
MunyinSangihandiBeténBulanéOlihIPutuSupartika .6
OlihIGedéPutraAriawan .11
PuisiBali
MadéSuar-Timuhun .15
AlitJuliartha .16
AgusSudipta .17
Artikel
OlihKetutSandiyasa .18
SatuaMasambung
Rasti(1)OlihIDKRakaKusuma .20
ProfilPangawi
INyomanManda .23
SuaraSakingBali 1
SatuaCutet
ÉdisiI|Novémber2016
BungkungSakti
Olih:IMadéSugianto
KETUTMaryantoembasturkelihdiLampung.KulawargannétransmigrasikaLampungdukwarsa1979.IdupditongostransmigrasimakejangajakngababekelulingBali.Tatujonnéapangtusingkenadata-datadiguminanak.Adamabekelbungkung,gegemet,lanbabuntilan.Sengkala,liumasigegemetnyamaBalinéditongostransmigrasi
ngamahin.Dadinépangléakannénglimbakditu.Baaspercayatekén
ilmupangiwa,liudadinékenasengkala.
KetutMaryantoulicerikmulademenmabungkung.Ngancankelihngancanliungelah
Prajanipesubelogajumné.Pipistekek-tekekdi
canliangyénadasaingnéngelurinjerobalian.
bungkung.Apabuindugasbatuakiksedeng dompétnéketespesu.Anédemenngrokobelianga
booming,ngancanngliunangngelahsekaa roko.Anédemenmamunyahbeliangaarak.Ento
demenngubersoca.Adabatuselem,masoca anéngaénangtruna-trunanédemenngencanin,
berumbun,blue sapphir,lanmirahcepaka. ngaukinjerobalian.
Makejangbatunékonésakti.Adaanésedeng Dugaspurnamaanésubaliwat,didésanéma-
gugu,yangutillelipibungkungétusingkénkén. karyaupakaranyanjan.Milihjurusolahrangda.
Ipunbanggayénpesunyalukbungkungliu. Mapandidésanésubamakelotusingngelahjuru
Makejangjerijilimanémisibungkung.Ngan-
ngeréhinrarung.Miribjodo,dugasnyanjandipura
SuaraSakingBali 2
ÉdisiI|Novémber2016
sanékarauhanngejukipunapangkawintenin
dadijurusungsungrangda.Mihdemenatiné.
Apaanékenehangaulingpidankaisinin.Ipun
sumanggup mawinten dadi juru sunggi
rangda.Sukatento,ipunngancandemen
maburu bungkung ngantimukak utsaha
ngasahbatujumahné.Makejangbungkung
anésalukaorahangasakti.Yadiastunbungkungmelidipeken,cutetangkeninamaan
picanbatara.Timpal-timpalnéanggut-anggut
dogénuwonmatungkas.Yéntungkasin,sinah
puikinatekénKetutMaryanto.Maimpasdijalannébisatusingmatakonmaimbuhmisiuwék
cuh.
DiLampung,ipunsajakasub.Panganggonésetatatawah.Lénantekénmakejangjerijinémisingbungkung,iamasisetatanyaluk
panganggopendékarpencaksilat.NyamaBali
lannyamaJawaanéjenekditumakejang
angobnepukinKetutMaryanto,baanmatimpal
melahajakpejabat.Biasanugtuginpejabat,ia
kasengguhcenténg.YénsubaKetutMaryanto
miluluas,pejabatémarasaaman,percaya
tusinggugulmagic.Apabuinsasukatmawintendadijurusunggirangdadipura,pejabaté
ngancan ramé ngidih tulung tekén Ketut
Maryanto.Ngidihtulungapangkasengker.
MakejangngadénKetutMaryantosakti.
“Béh,liuanakngadéndéwékésaktibaan
makejangjerijilimaémisibungkung.Yadiastuniragatusingnawanglud,jegadamasianak
ngugu.BaaniragauliBalianakétakut.Anak
Balikasubsaktibisangléak.AnakBalikasub
mabatunbuluandiguminanak.KéwalasujatinédiBali,paturuBalimakanda,magerengan.
Ngandapruangnyunjungsatru.Ah,tengilin
génawaké.Depanganakéngadénsakti,ané
pentingpejabatéliutekangenjuhinpipis!”
Yénpetékin,adaséketlimaKetutMaryanto
ngelahbungkung.Warna-warnibatuné.Makejangbaanmeli.Tusingsajamaanpicadipura.
BiasanéiamelibungkungdiTerminalRajaBasa.
Terminaléjohuliumahné.Nekedjumah,yénada
anaknakonin,ipunngakumaanpicadugasnangkildiPuraJagatnatha.Maanpicadugasmandus
ditukadé.Maanpicadugasmanjusdipasih.Jeg
makejangakuinapica,apangnyakdingehmadengen.Makejangngugu,apabuinipunsubamawin
tendadijuruigelrangda.
“Jeromabungkunganyar,nggih?Mihsocané
ngendih.Dipuradijapolihpica?”adasaingnénakonin,dugasipunnegakdiwarungnéMbok
Poimin,tusingjohuliumahné.
KetutMaryanto kenyem-kenyem maimbuh
nyusutinsocanbungkungéanésajangenahngendihkeranatumpelsunaranai.Suudnyusutin,
socanékakecup.
“Napikagunané,jero?”
Satondénnyautinpatakontimpalné,ipunmesen
kopitekéndagangé.Maimbuhnundénsaingné
apang mablanja ané lénan.Ia majanjilakar
mayahin.
“Titiangnunasrokoakatih,jero!”
“Aruh,jegenduksajan.Abongkostagih!”saut
KetutMaryanto.
KetutMaryantobuinnyusut-nyusutinsocané.
Dikénkénéalihangasunaranai.Ngenahtembus
sunaranainénelusupdisocané.Ipunmasémesuangséntercenikanggonanyénterangsocanéané
barakngendih.
“Mapindagambarannapiditengahbungkungé
nikajero?Becikpisan.”
KetutMaryantonengil,tondénnyidangnyautin.
Ipunbuinnyénterangsocanéturngédéngang
tekén saingné sambilang mautsaha ngragrag
satuaapangnyakmacedem.
“Tembussinarnénggih.Barakngendih,”timpalnéngajumin.
Ajum-ajumina buka kéto,KetutMaryanto
ngancandemenatiné.
“Mamesenkopimalu.Singadungtepukroko
singmatimpalankopi!”KetutMaryantonundén
SuaraSakingBali 3
ÉdisiI|Novémber2016
timpalnémesenkopi.
Ipunlantasnyritayanglelintihanbungkungé.KetutMaryantongakumaansocamirah
delimadugasluaskaPalémbang.KalangantosangboatdiRumahBuruk,prajaningasanin
kebusbaa.Singnyidangnanggehangongkeb,
iangeléspanganggoturmaceburkayehka
tukadé.Dugasmamemanditukadé,adabé
kakiamaekinturnagihnyagrep.Matanénelik
ngendihbarak.
Jerojejeh?”timpalnéanémaadanKomang
Karpusnyesednakonin.
“AkebiasanBlimarasajejeh.Agetdijeriji
tangébotnyalukbungkung mirah cepaka.
Barakkapunahangtekénputih.Kalsorot
matankakianétekénbungkungmirahcepakané.”
“Kénkénpanadiné,Jero?”
“Matanbékakianépesumalontod.Makelo-kelodadibatubarak,batumirahdelima.
Batunélantaskatunas.Disubanénerimabatu
mirahdelimané,békakianélantasmagedi.
“Napikagunanbungkungé,Jero?”
KetutMaryantongorahangbatumirah
delimacocokkasalukolihpejabat.Nyénja
nyalukbungkungmirahdelimapastimawibawa.Kaguguyadiastunmogbog.
“Buinpidankayangtiangpayudadicalon
DPR,kalselangbungkungé, dadosjero?
Apanglengutbaannguluk-ngulukanak,apang
nyakanakémilihtiang!”
“Bah,yénanggonnguluk-ngulukanak
tusingdadi.MulakétogaginanDPRé?Demen
ngmauk.Demenmajanji,demenmasinglémpasin!”
“Sampunangkéntenjero.Nyanantan
wéntenanakmilihtiang.Diolaskayangpemilihanné
picayang apisan bungkungé Jero
Balian.ApangtaénanakBalidigumitransmigrasidadianggota
déwan.Ten cocok
kénten,Jero?”
“Nahkétoba,yénanggonnindihinnyamaBali,
Jeropastimapaicabungkung!”
Sesaiorahangajerobalian,gedékenehné
KetutMaryantomlajahinusadhalananélénan.
IpunmataritekénreramanélakarmulihkaBali.Ia
dotnyangihsabuknéditanahkawitanné.Malajah
tekénbalian-baliankasubdiBali.Iasubaningeh
orta,yénmakitamalajahdadibalianalihdésaané
misiadanbaburon.Luiré;Singaraja,Singapadu,
Singakerta,DesaBelalang,DesaKedisan,Desa
BatuKambing.AnésandangkelidinGajahMada.
Baanditongoséentotusingmelahmalajahbaan
sesaijalannémacet,jejehpaplajahannémilu
macet,maimbuhtomplokbémo.Maanrestuulireramané,KetutMaryantomulihkaBali.
NekeddiBali,KetutMaryantonyambatang
tekénpamannélakarnunasajahtekénbalian-baliansanésubakasumbung,kasubsidhiindik
kawisésanlanmatetambaan. Pamané anggut-anggut
ningeh pangidih keponakanné.
Pamanémasamayangatehangnunasajahsig
balianJeroPamoranéjenekdigunungNgraung.
Pamanénuturangdibongkolgunungéadapasramangenahbaliansaktimicayangtambalan
tongosmalajahangkawisésan.
“Ampurapaman,yénbapantiangédiLampung
mabesenapangngalihtongosmalajahanéadan
désanésorohbeburon.Kocapditutongosané
palingmelahmalajah.Ampuraboyajatitiang
sangsitekéntongosanétujuhinpaman,”ucap
KetutMaryanto.
Pamanémakenyemturnyambatangapaané
beseninatekénreramannéKetutMaryantodi
Lampungmulaingkupajakkenehné.IpunnyambatangdibatisgunungNgraungéadadésa
maadanBangkiangSidem.MasriengbulunkalongnéKetutMaryantoningehadanbanjaré.Ipun
anggut-anggutsetuju,turngidihtulungtekén
pamanéapangénggalatehinkema.
“AdengangmaluTut.Pamanningalindéwasa
ayumalu.Yénsubaadagalahmelah,lanbareng-
SuaraSakingBali 4
ÉdisiI|Novémber2016
barengkemanunasajah.Pamanmasihlakar
nunastambadipasraman.Ulingabulanbasangésakitmising.Nah,suudankaryangenteglinggihdiPuraDalem,pamanlakarngatehangkema.MumpungKetutdiBali,lanngaturangayahkapura,kabenenganbuinmani
melastikasegara.”
SemengansubaKetutMaryantomakikén
lakarmilungiringmelastikasegara.Takehné
KetutMaryantodiLampungtekéndiBali
tusingmalénan.Ipunnyalukpanganggoka
puraanémiribpendékar.Udengnénempa
destarpamangku.Tusing engsap nyaluk
bungkung.Makejangjerijinémisibungkung,
warnawarnibatuné.AnakanénepukinKetut
Maryantoangob.KetutMaryantokadénaanak
nyemlalahsawiréhmapanganggotawah.Yadiastunanaknengnengbaanpanganggonné
soléh,KetutMaryantotusingrungu.Ipunmakecosmenékmobilpickuplakarngiringka
segara.Makejanganénumpangdimobilé
tangkejutningalinKetutMaryantomakecos
menéknumpangpickup.TanbinacaraJackie
Chandifilm-filmsilaté.
“JeroKetut,yéningringLampungnumpang
montorkamulanmakecosinggih?Ampura
sampunangsalahtampi,tambetékalintang
sanémawinantiangwanénmatakénsareng
JeroKetut.”
“Inggihmék.DiLampungkamulankénten,
magarangmakecosmenékinmontorsawiréh
takuttanpolihtumpangan.MontoréringLampungnéntensekadiringBalisanéakéh.Ampurangmék,yéntanmunggahringkayun.
Malihsiki,sampunangkaukinatiangJero
Ketut,nyananwéntenanakjail,kadénatiang
bikul,”ucapnéKetutMaryantoguyu.
Makejanganénumpangdimobilékedék
ingkel-ingkel.KetutMaryantoduegngebanyol.
KetutMaryantomasisingkuangantuturané
ngranaangmakejangdementursingmarasa
panesdijalanéngiringIdaBhataramasiramka
segara.OnyangdemenajakKetutMaryantobaan
duegngragragsatua.Liumasianakmatakon,
ngudaKetutMaryantonyalukbungkungliu.Makejangngedebriskedékningehsautnéanémula
banyol.
KetutMaryantomasinuturang,sametonJawi,
muangkramawedLampungpalingjejehajaksametonBali.Kajejehinbaansakadisampatlidi,yen
sampunmapupulngendihsaktiné.Pingteluping
pat,kramawedditunglebonin,liuanéngemasin
mati.NyamaBalitusingtaénbintulapabuinmakirigmabélapati.Entomakrana,prémanédiLam
pungmakejangkapimpinsametonBali.Sameton
Balidigumitransmigrasikaloktahsakti.
“KramaweddiLampungpercayaanakBali
tusingmatatubaantiukpagaénpandé.Perkakas
pegaén pandé tusing nyidang mintulin kulit.
SajabagutgutlegumarakulitnyamaBalinégargar
gérgérbaantelahbintul.Ulianlegumasimasuk
rumahsakit,”ucapKetutMaryantobénjulané
makadapangiringéanénumpangdimobilésriag
sriagkedék.
Baanbanyolortané,ngantisingmarasasuba
neked diparkirsegarané.Disubane mobilé
marérén,KetutMaryantobuinmakecostuun.
“Aduuuuuhhhhhhhhhhhhhhhhhhh.Tulungggggggggggggggg!”KetutMaryantomakraiknaenang
sakitkeranasocanbungkungnéngengsutdibesin
mobilé.
SuaraSakingBali 5
SatuaCutet
ÉdisiI|Novémber2016
MunyinSangihandiBeténBulané
Olih:IPutuSupartika
WayanRantenenuinget.Seken-sekeninget.Caradimalunbatun
matanéanéjaniundukétotonan.Sékettibananésubaliwat,kénkénia
nepukinbapané.Tlejeka.Cangklingaturpaida.Caramaidcicing
abanakatanahcariknéanéjanisubadadigelahsentananéBapa
Jenek.Iaanédugaséentomaramatuwuhlimangtiban,ngelingnutuginbapanéanépaida.Tusingnyidaangngujang.Sabilangianagihnulunginbapané,anakéanémaidbapanésetatanuludangawakné.
Awaknéanéceniklantusingmabayutotonannyelémpoh.Kétomasi
méménéngeling.Patuh.Méménémasitusingnyidaangngujangsajabaningngelinglanmamunyi:diolasedamatiangakurenantiangé.
Anakéanémaidbapanétotonanajaka anécekingtotonanmagetih-getih.Awaknételah
lelima.Mabajuselem.Awaknégedé-gedé.Di dos-dos.Angkihanénoos.Penganggonémasi
bancangnényeletkléwang.Ianepukinbapané sétsét.
nglawan.Sakéwalatusingnyidaang.Lakar Nekeddicarikébapanépangsegangadipun-
kénkénang?Iamasinepukinawakbapané dukané.Bapanémaduhan.Sakit.Maimbuhten-
SuaraSakingBali 6
ÉdisiI|Novémber2016
dangaturenjeka.Landicarikétotonaniamasi
nepukinanakmuanimajujukningalinbapané
anényelémpohturmacangkling.AnakétotonankedéklanWayanRantennawangnyén
anakétotonan.BapaJenek.Nyamanbapané,
lénmémé.
BapaJenekmaakinbapanéWayanRanten
anémakasahanditanahé.Tangkahnélantas
enjeka.Méméné Wayan Ranten ngeling,
melaibturngulungangawakdisampingkurenanédimalunéBapaJeneksambilngisiang
batisnéBapaJenek.BapaJenekmakenyem.
Sinis.Turmaimbuhnoonangenjekanbatisné.
“Diolas.diolasdamatiangakurenantiangé.
Kurenantiangétusingpelih.”
“Pelih,nyénngorahangtusing?”BapaJenek
nengkik.
“Tusing!Kurenantiangétusingpelih!”
“Arahhh.!”
BatisnéBapaJeneknendangawakméméné
WayanRanten.Méménényelémpoh.Anaké
anémabajuselemmaakinturnyambakbok
méméné.PaidalanpangsegangadisampingnéWayanRanten.
“Tengilangawaké!”
Bapanéslegak-slegak.Miribiamamunyi,
sakéwala munyiné tusing pesu. Wayan
Rantenningalinundukétotonanbaantangkahnéanétustus.Batisnéngejer.Iamajujuk.
Kaditogog.BapaJenekngisidangbatisnéuli
tangkahbapané.
“Matiang.!”
Anakéanémabajuselem,anéawakné
palinggedénangaudkléwang.Lanbuinajaka
daduangisiangWayanRantenlanméméné.
Lansisanéngisiangbapané.Dimalunbatun
matanéWayanRanten,anakéanéngaud
kléwang nandalang kléwangné dibaong
bapané.Ianingalinbaongbapanéuwéksaka
bedik.Getihéngecirulibaongbapané.Uli
abedik.Ngeliunang.Nyansanliu.Turmuncrat.
“Paaaa .”
BapaJenekkedék,limanéngisangbatumisi
getih.
*
Dugaséento,diBalianakéanémilupartai
barakmejuk.Macangkling.Matebes.Mencak.Mamatiang.Kaanggepmusuhnegara.Penghianat.
NangingWayanRantentusingnawang,apaké
bapanémilupartainétotonanapatusing.Iatusing
taénnepukinbapanénganggonbajupartainétotonan.Dijumahnémasitusingngelahbendérapar
tainétotonan.Lanbapanémasitusingmiluguah-guahcaraanakéanédadisimpatisanpartainé
totonan.Cutetnébapanétusingtaénmilukegiatan
partainétotonan.Nanging,ngudabapanémasi
milumecangklinglanmamatiang?
SasukatbapanématiulianencakatekénBapa
Jeneklananakéanémabajuselemtotonan,ia
setatanyedsedméméné.Ianakonangnguda
bapanématianga,apapelihbapané.Sabilangwai.
Nangingméménésetatangorahang:mémémasi
tusingnawang.
Lénanatekénento,ulisasukatentoWayan
Rantenmasidadianakcerikgetap.Sabilangningalinadaanakmabajuselem,iasetatamengkeb.
Iasetatangisiangméméné.Tekek.Iatakutyéning
anakétotonanlakarngejukméméné.Nyangkling
méméné,maidméméné,turngencakméménédi
cariké.Iatakutiduppedidi.Kranaianawang,ia
tusingngelahnyénsajabaningméméné.
KétomasiyéningningalinBapaJenek,ia
malaib.Mengkeb.BapaJeneksubatusingcara
BapaJenekanéipidan.Anétekakaumahnésabilangsanjalannuturkanginkauhdibaléémpér
umahnéajakabapané.JaniBapaJeneksubanakutin,tusingcaraipidansetatanyandaindéwékné
anéngaénangiakedék.Bapajenekanéipidan
subamati.Subasingnu.
Kantiiagedé.Subanawangkanginkauh,
subatusingtakuttekénanakanémabajuselem,
maraméménényakngorahangapaanémakada
SuaraSakingBali 7
SuaraSakingBali 8
ÉdisiI|Novémber2016
bapanémilumatiangadugasétotonanyadiastuntusingjadadianggotapartaibarak.
“BapaJeneksakitati.”
“Sakitatikenapamé?”
“BapaJenektusingbaangawarisancarik
tekénpekakcainé,kranaiademenmetajen.
Ulianento,BapaJenekmisunaangbapan
cainéorahangamilupartaibarak.Apabuin
dugaséentoguminésedekgonjang-ganjing,
aluhBapaJeneklakarmisunaang.”
“Apamé?Uliancarikétotonan?”
“Bapancainémasibelogdugasétotonan.”
“Tusing!Bapaniangétusingbelog.Bapa
Jenekanébelog.”
“Yénsajabapancainényakmaangcariké
totonan,bapancainéondénjamati.”
“BapaJenekmasilakarénggalmati.”
“Ulidijacainawang?”
“Ianganélakarngamatiang.”
“Da!Janitusingjacaradugasétotonan.
Cailakarmabui.”
“Iangsingperduli.”
“Caisingperdulitekéntuwuhcainéané
enulantang?”
“Tusing!”
“Caitusingperdulitekénmémé?”
“Mé?”
“Yénkanticaimelaksanakéto,artinécai
tusingperdulibuintekénmémé.”
“Iangdotngwalesangsakitatinbapanélan
mémé.”
“Cainawangapaindiksakitati?”
“Ibapapastisakitatidikedituan.”
“Tusing.Singadaanakanésubamatingrasaangsakitati.”
“Apakémémétusingsakitati?”
“Tusing!”
“Mémébogbog,tiangnawangkénkénsakit
atinméméné.Atmagentininbaanatma.”
“Yan.!Mamunyiapacaitotonan?Nyén
ngajahinmamunyikéto?”
“Baangiangngwalesangsakitatinbapanémé.”
“Setondéncaimelaksanakéto,méméanélakar
malunanmati.”
“Mé?”
“Mémésingnyakningalincaimelaksanakéto.”
“Sakéwalamé.”
“Lamuncaidotningalinmémémati,lautang
subajalanangkenehcainé.”
DugaséentoWayanRantentusingnyidaang
mamunyiapa.Tusingnyidaangnungkasinmunyin
méméné.
Lankantiasubangantén.Kantiasubangelah
pianakdadua.Kantiméménémati.Iatusingtaén
ngelaksanaang munyiné totonan.Ngematiang
BapaJenek.KantiBapaJenekmatiuliankena
struk.
*
Anéjani,carikéanéprebutinatekénBapa
JenekkantingemasinbapanéWayanRantenmati
subatusingenumagobacarik.Nangingsubadadi
rukolanperumahan.IpidandugaséBapaJenek
enuidup,sakabedikcarikétotonantanemina
beton.Atenganésubatelahanggonamatajen,lan
janienumasisabuinatenga.Ulisisancarikétotonan
nansentananéBapaJenekidup.Pianaknéané
muaniaukudnadiangcarikétotonanrukolanperumahananékaséwaang.Iatusingbuintuyuh
magaémapantingcaraWayanRanten.Ngebulan
tuahngantiangséwanrukolanperumahanétotonandogén.Entosubalebihan,kantingaénangia
nyidaangmelimobillanngelahumahmelah.
WayanRantenmarasaialansentananéané
pantesngelahangkasugihanétotonan.Boyaja
sentananéBapaJenek.Ipidanpekaknéngewarisintegakrukolanperumahanétotonantekén
bapané,boyajatekénBapaJenek.BapaJenek
tuahmaling.Nyuanggelahanaklén.Yénsaja
carikétotonantusingprebutina,sinahidupnémasi
lakar
lakarpatuhcarasentananéBapaJenek.Méh
bisa-bisalebihantekénento.Nangingjanilakar
kénkénang?
ÉdisiI|Novémber2016
Yadiastunkantijanimapuikanlansubacara
pegatmanyama,nanging Wayan Ranten
setatauratitekénidupsentatanéBapaJenek.
IasetatauratitekénidupsentananéBapa
Jenekanésubanyansanmenék.Nyansan
sugih.Seken-sekenWayanRantenjaniiri.
SatmakasentananéBapajenekngedékin
idupnéanécarajani.Carangéwérin.Apabuin
janipianaknéWayanRantensubagedé-gedé
sakéwalatusingngelahgagaénanémelah.
Makejangdadiburuh.Yénkantibuinmani
puansinahsubasentananélakarkéweh.Ia
tusing nyak ningalin sentanané nepukin
pakéweh.IatusingnyaknepukinidupsentananéjelékantekénidupsentananéBapa
Jenek.Iagedeg.Nangabediksentanané
BapaJenektusingtaénngrasaninkénkénsakitnéiaanéjanidisubanébapanématianga
baan dalih milu partaibaraklan carikné
juanga.
“Yénsingulianbapancainéngematiang
bapancangélanmrebutincarikwarisanpekak
cangé,caitusingjanyidaangcarajani!”
*
SékettibansubabapanéWayanRanten
mati.Matiangatekénnyamanépadidi,Bapa
Jenek,nyama lén mémé.Apaké seken
bapanétusingmarasasakitatidikedituan
caramunyinméménéipidan?Apakébapané
tusingdotningalinadaanakanéngwalesang
sakitatinétotonan?Apakésajaanakéané
subamatitusingngelahsakitati?Iatusing
percaya.Iatusingpercayatekénméménéané
ngorahangkéto.Pastianéjanibapanédotada
anakanéngwalesangsakitatiné.Wayan
Rantenpercayaundukétotonan.Nangingjani
BapaJeneksubamati.Sakéwalamaticara
anakéanématiuliantua,ulianpenyakit.
Tusing ja matiulian rain kléwang utawi
muncuktiuk.
YadisatunBapaJeneksubamati,iasetata
ingettekénundukédugasétotonanlandotngwales.Atmakagentininbaanatma,caramunyiné
ipidan.ApabuinrikalaianingalinsentananéBapa
Jeneknyansanmaju.Idupnényansanbagia.Ento
makejanguliancarikéanéngaénangbapanémati.
“Widhinémulatusingadil.Pantesnésentanané
BapaJenekanéidupnékéweh,boyajaidup
cangé!”
*
Sakitati.Jengah.Gedeg.Sayanmapupuldi
awaknéWayanRanten.Maadukan.Nyansanwai,
WayanRantennyansangedegtekénsentanané
BapaJenek.Apabuinianingalinsentananésuba
nyansanpabriak.Endah.BapaJeneksubalakar
ngelahkumpi,kranakurenancucunésubabeling.
Pastiidupnémasilakarbagiaulianasilrukolan
perumahanétotonan.Apabuinyénmanipuan
sentatanétotonanmaantongosmagaéluung.
Tusingperlubuininguh.PastiBapaJeneklakar
kendeldikadituan.Seken-sekenmalénantekén
bapanéanématikagela-gelatursedihningalin
sentananéanésengsara.
Jani.Setondénéiamati.Iaharusnyidaang
ngaénangundukétotonanmabading.Iaharus
ngaénangsentananéBapaJenekanésengsara.
Sebet.Sedih.Sentananémasiharusngasanin
apaanérasaninaulisékettibananéliwatkanti
jani.Iaharusngwalessakitatinbapané,sakitatin
méméné,sakitatinédugaséningalinbapané
encakatekénBapaJenek.Iaingetpesankénkén
dugaséentoBapaJenekmakenyem.Kedék.
Kedékanéempuk.Ingetanétotonanngaénangia
nyansangedeg.NyansansenebtekénBapa
Jeneklansentanané.Gedeg.Iagedeg.Buka
apinékebyosinbénsin.
Tuahjani.Janisubagalahémadingangunduké
totonan.Pidanbuinadagalahsetondénéiaané
malunanmatiangatekéngalahé?
*
Tengahlemeng.Rikalakurenanépulesleplep.-
Pianaknémakeberkaipian,dikamarnéanérem-
SuaraSakingBali 9
ÉdisiI|Novémber2016
rem,WayanRantenngedat.Ngisidangsaput
ané ngrubungin awakné adéng-adéng.
Bangun.Majalanmaakinpintuturmilesang
seloppintuné.Setondénéianutuppintu,ia
matolihan.Kurenané tingalina enu pules
leplep.Ianutuppintunétotonanadéng-adéng
turnindakangbatisnénujukapaonné.
Dibeténbulanéanéremremlanlangité
anéselem,munyinsangéhanékadingehan
jangih.Entotuahmunyinkléwanganésuba
makelomagantungditembokpaonnésangéhatekénWayanRanten.
Singaraja,April2016
IPutuSupartikaembasringDésa
Selumbung,KecamatanManggis-Karangasem,
16Juni1994.Reriptannyanénaaninkawedarring
BaliPos,PosBali,MajalahÉksprési,Majalah
Satua,MajalahCanangSari,Dénpost,Indopos,
BuletinJejak,JurnalSastraSantarang,Média
Indonesia,SuaraMerdéka,RadarSurabaya,
KoranSastraMataBanua,BuletinMantra,Ogan
IlirÉksprés,JogjaRéview,SuaraKarya,lan
Kompas.Mangkinkantundadoskuliring
SuaraSakingBali
(htps:/suara-sakingbali.blogspot.co.id/)
Rarambangan
Sametonsanésenengngwacénkakawianmarupapuisi,satuacutet,
wiadinartikelmabasaBalirarisangrauhringblogSuaraSakingBali
BlogpunikiwantahsaranamagenduwirasasarengsastraBali
modéren.RikalasastraBalimodérensepipenikmatblogpunikaembas
maktamisisumangdanésastraBalimodérensayankasenenginlan
maduwéakéhpangwacén.
Sanéarsadurusrauhringalamat
htps://suara-sakingbali.blogspot.co.id/
SuaraSakingBali 10
SatuaCutet
ÉdisiI|Novémber2016
NgempikaAlasBojog
KadékSugihsanésampunpetang
tiban dados wartawan diDénpasar,
marasasubabenehdadi
nakmuani.Lemahpeteng
selegmagaé,munduhang
bekelanggonapianaklan
kure-nannéjumah.Dom-
pétnétusingtaénpuyung,
bungutpaonnésabilang
waimakudus.Makadua
pianaknésingtaéntelat
mayahSPP.Balédaja
subamarénovasi,paonné
subamakramik,sanggah-
nédijumahsubangrénéb
ma-batusikat.Tusing
pragatamontoan,KadékSugihjanimilu
asuransilan ngelah tabungan masa
depan,nyidang nyicilroda papatlan
ngelahbisnisbatako.Apabuinkuangan?
KadékSugihsujatinébagiauliandakin
limanépadidinyidangngaéidupkaluwarganémelah.Nangingrasabagianéento
ilangrikalanepukinkurenanémamedih.
“Ngudiangpedih?Dajangaétiangbu-
Olih:IGedéPutraAriawan
Timpaltiangédadoswartawannyeritayangindikpikobetidupné.Uli
nyumunindadikulitinta,kurenannésasaipedih.Tusingjakaruan
undukpedihné.Timpaltiangéentomarasatusingtaénkenimasalah.
Apamakadapedih,tusingtawanganekedjani.Kurenané lebihan
nengiltusingpatinyautinmunyi,pragatkatengahkamaréturngunci
pintu.
duhcarakéné.Tegarangsambatdijapelihé
apangadadasarnyikutangawak. Dapragat
masemugalak,demenngedésemngaékenehéucem!”
“SabarDék!”Kétotiangmasaut.Pedalemnepukintimpalé.
Prajanitiangingettekénpasanganartisselebritisditelevisiné.Ngakuidupnébagia,ngelah
bisnismagenepan,pamérkasugihanlanmarasaidupné
melah.Pamuputné,kaluawarganyanébenyahlatig,kawin
cerai,mapisahngajakpianak
lankurenanulianpihakketiga.
Lamunngomongangpihakketigagapatuhasanéngomongangletehdidéwék
padidi.Dugasépidan,tiangsubataénngasanin.
Telungtibanidupdikapalpesiaruliannepukin
pipisditengahpasih.Kenehépidantuahabesik,
lakarmulihngabadolarakampil.TiangbaningalahinpianaklankurenanédiBali.Magaédikapal
pesiarbagianlaundry,sakancanbajulancelana
turisbakatumbah.Liusanmaanpipisdugasé
ento.
SuaraSakingBali 11
ÉdisiI|Novémber2016
Sajaanakéngorahang,artabranalankasugihan
tusing ada artiné. Cara raos
guyu-guyulamunmagaéditu,suamidigoyang
ombakistridigoyangtetangga.Lacurdugasé
ento,kadénnakbagialakartepukin.Kurenan
tiangéplaibangtimpaldipisaga.Pipisételah,
sertifikattanahmagadé,mobililang,pisagané
anémuputiangcaraleluu.Benyahlatigkaluwarganéjumahulianpihakketiga.
Entoanébakatkenehangtiangjani.DumadakjaKadékSugihtusingpatuhnasibnécara
tiang.Lamunadapihakketiga,ngudiang
KadékSugihlankurenannésingmapalasan?
Timpaltiangéboyajaartis,gobanébiasa-biasadogén,magaédadikulitintakoranlokaldi
Dénpasar.Tongosmagaénémasipaek.Uli
TabanannekedkaDénpasartuahtelungdasa
menit.Tusingkantingalahinpianaklankurenankantiapeteng.
PecukalisnéKadékSugihngenehangkurenannéjumah.Timpaltiangéjanibeskaliwat
berpikirkantingekohmagaé.Ulitunilebihan
bengongtepukin.Tiangjejehmanipuania
buduhutawistrés-strésan.Janiliuanaké
ngantungibaulianstrés.Dumadaktimpal
tiangémapinehdawa,tusingnyemakgaé
boya-boyaanényakitinibanépadidi.
Ajakintiangiangorta.Nyénnawangnyidangngemangsolusilakarmragatangmasalahé.Seduhangtiangkopiapangadanimpalin
nutur.
“DabdabangmapinehDék!Landininutur
sambilngopimumpungtamunésepi.Pesuang
makejang masalahé apang galang.Nyén
nawangicangnyidangngemangsolusi.”Kéto
tiangngemaluninnuturapangaKadékSugih
nyakpesumunyi.
KadékSugihmakenyem.Kenyemnétusing
cara biasané.Ulicerik sasaiajak sirep
bangun,tumbénjaninepukintimpalécara
kéné.Tiangnawangiamakitangelingnanging
tanggehanga.Paningalannésinahmakaca-kaca,
yéhpaningalannéngembeng.
“ÉnggalanginemkopinéDék!”
Maralakarsiupakopiné,sagétanadabojog
makecosuliduurraabé.Makesiabbayuntiangé.
KadékSugihmasitengkejutnepukinbojogéngemaluninnyagrepgelasé,magarangngajaktimpal-timpalné
kantikopiné mabéyok diduur
méjané.Ngénggalangtiangnyemakkayu,ngulahinbojogéapangatusingngarusuhdikios.
“KanggoangDék,magaédiumahbojog,bojog
ajakmagarang.Jelékannasibé,bisatainbojog
abamulih.Dotakuttekénbojog!Hé…”Kétotiang
masaut.KadékSugihmakenyir.Prajaniinget
tekénlaguBali“TakutAjakBojog”anégendingangatekénRayPéni.
“Pertama,belitakutadikhianaticintakita.
Kedua,belitakutcintakitadigangguorang
ketiga.Belitakutadiplaibangbojog.Bojog
sugih,bojog nakal,bojog terkenal,bojog
ngaba pélét.Ané paling takutin Belibojog
madasi.Dumadakjaadisatyapertahankan
cintakita.Jangansampaikitabubaranga-
ra-garauyakbojog.”Kétotiangmagendingsambilangngulahinbojog-bojogéanérusip.Buintiang
ingetpajalanidupépidan.Mapasahanngajakkurenangara-garauyakbojog.
“NyakasanékétoDék?”
“Pas!”GencangKadékSugihnyautintur
ngédénganginanlimané.
Liangkenehénepukintimpaléjanisubapesu
munyi.Diastuntiangiduppadidi,tiangtusingjejeh
kaukinaduda.Tiangprecaya,jodohéadaané
ngatur.Adadasatibansasukatmapisahngajak
kurenan,tiangsuudluaskakapalpesiar.Mednepukinpipismatumpuk-tumpuknangingpamuputnébenyahlatig.Kanggoangmagaédijumah,
nyagaalasbojogdiobjékWisataAlasKedaton.
Dinitiangngayah,sawai-waingemangbojog-bojogéngamah.Nyéwakioscerik
tongos
ngadepdedaranlanminuman.Tiangmasingadep
cinderamatamarupakerajinansenikhasBali.
SuaraSakingBali 12
ÉdisiI|Novémber2016
Lamuntamunéramé,tiangngrangkepdadi
jurufoto.Hasilnétusingjaliugati,nanging
idupétenang.Santai,bedikbakatkenehang
lantusingruwetmakeneh.
“SubataénmaubadkaBali?”Kétotiang
matakon.
“Bali?”
KadékSugihngancanpecukalisné,tusing
ngertipatakontiangé.
“Balianmaksudné!”
“Oh…Icangtusingpercayaanékéto-kéto!
Subamedningehbaliansonténgngakuririh,
ngelahajiansakti.Pamuputnékurenantimpal
ajakasirep.Nyebbasangicangéngenot.
Balianpengeng,ajiannasbedagadanéento!
Anépasti-pastidogénomongan.Dongomonganganésingpasti.”Kétotimpaltiangé
masaut.Munyinéjengatsadanengkik.
“Néadanéwartawanlebihanuyakkasus!
Tusingmakejangbalianépengeng.Icangdi
Banglingelahguruspiritual.JeroAlitadané,
lanmaubadkemu!”
“Kadénbuduhawaké?Icangnuwaras.Enu
tegtegbayuné,nuingettekéniba!”Prajani
tiangkedékingkel-ingkelningehpasautné
KadékSugih.Marainget,diBangliadaRumah
SakitJiwatongosanakébuduhmaubad.Miribankadénalakarngajakinkemu.
“Nahpokoknébedikinngomong.Maiajakaka
Bangli.Alihangdéwasaayu.Néboyabalian
pengengcarasambatangcaiitunian.JeroAlit
tuahguruspiritual,nyidangngemangsolusi
pasutriapangaidupnésetataharmonis.”Kéto
tiangmamaksangajakintimpalékemu.
SubapingteluKadékSugihkemu.JeroAlit
boyajabaliansanéngiringsesuhunan.Ipun
tusing kayun sambatanga balian.Anaké
maubadliunananggotaDPR,artis-artis,pengusaha,kantipejabat-pejabatpentingpemerintahan.LiuanakéngorahangJeroAlitboya
jabaliannangingguruspiritualmodéren.
Nekedditu,KadékSugihnyeritayangpikobetné.Tiangnimpalindogén.JeroAlitboyajabalian
tengetmapanggosarwaputih,selem,kuning,
utawi barak. Ipun mapanggo sarwa
modéren,nyéntrikrapi,macelanajeans,masepatu
kulit,makeméjaputih,senengnganggéntopi
koboi.Lengutsantuturnéajakngorta,carangajak
timpalpadidi.Tiangmasitusingngertidadibisa
adabaliangaulcarakéné.Binsadatusingnuntut
sasariutawiupah.
JeroAlitakéhmaduwélontar.Tianginget,
dugaséngatehKadékSugihkemu,JeroAlitmesuanglontarSmaraGni.Buuksangobanlontaré
mawadah kotak cerik.Tiang tusing baanga
nawangapaisiné.Orahinatiangngantiangdisisi.
Pasiennédogénanédadimacelepkakamarsuci.
KadékSugihdingehtiangngakakkedékingkel-ingkelsarengJeroBalianné.Miribangsaja,
timpaltiangéentosubabuduhkantisingpegat-pegatnanggehangkedék.
“Lanmapamit!”KétoKadékSugihngajakin
tiangmapamituliumahbalianné.Tusingbaanga
tiangnawangapadogéntuturinatuningajakbaliannéditu.
*
Nembulansubaliwat,KadékSugihtusingtaén
makabar.Pedalem benanepukintimpalécara
kéto.Liungelahpipisnangingidupnétusingbagia.
Kurenansubangelah,pianaksubaada,warisan
liu,bisnislancar,ngelahmobil,gagaénmelah,apa
kuangan?Malénansancaraiduptiangé,makejangkuangan.Diastunkuangan,tiangtusingtaén
ruwetberpikir.Anépentingjanitiangseger,séhat
jasmanilanrohani,enujaenngalihnasi.
Depangidupécarajani,ngayahdialasbojog
matimpalbojog.Népentingbojogédinidadiatur
boyabojogsugih,bojognakal,bojogterkenal,
bojogngabapélétapabuinbojogmadasi.Néseken-sekenbojog,bojogAlasKedatontongos
tiangéngempi,ngalihketenanganidup.
NéjanitiangsubanyampatdijabasisiPura
SuaraSakingBali 13
ÉdisiI|Novémber2016
PuraAlasKedatoné,ngaétongosédiniapang
kedasturgalang.Ditongoséenéturisédemen
mapotrék.Sujatinétiangirinepukinbojogékema-maingajakpasangannétusingnawang
elek.Macanda,kecas-kecosdipunyan-punyananné,salingpagandongin,macandangajak
panak-panakné.Ulijabapurané,tiangngiwa
sinadatamuteka,marérodulibadajangajak
pianaklankurenanné.Tumbénsemenganada
tamu.Tiang suba sayaga lakarnyangra
tamuné.Nyénnawangtamunélakarmapotrék.“OmSwastyastu!”
Makelotiangnlektekang,asanétaéntepuk.
Mimih Dewa Ratu,sagétan KadékSugih
ngajakpianaklankurenanné.Tepukintiang
pianak-pianakné suba kelih.Ingetdugasé
pidan,sasaimakaduapianaknébakatempu,
nédapetangsubakelih.MiribangjanikurenannéKadékSugihsedengmisi.Basangnésinah
nyantungcarakempul.
“IcangsubasuuddadiwartawanTut!Apa
lakar kepungin lemah peteng? Luungan
jumah,mapunduhngajakpianaklankurenané.Icangsubanyéwakiosdini,lakarmadagangngajakkurenanné.Lanajakangempi
dini,bareng-barengngalihketenanganidup.”
Tiangtusingmasaut.
IGedéPutraAriawanembasringDésa
BanjarAnyarKediri,Tabanan,tanggal16Juni
1988.DanémuputangstudiS-1néring
UNDIKSHA-SingarajangambilJurusanPendidikanBahasalanSastraIndonesiawarsa2010lan
ringwarsa2014danémuputangstudiS-2ring
PascasarjanaUNDIKSHA.Sanémangkindané
makaryadadosguruBahasaIndonésiaring
SMAN1Kediri.Kakawiannyanésanémarupa
satuacutet,opinibawak,artikellanpuisikamuat
ringBaliOrti(BaliPost),MédiaSwari(PosBali),
MajalahÉksprési,lanMajalahSatua.Dané
sampunngamedalangcakepanmarupapupulan
satuacutetsanémamurda“NgurugPasih”warsa
2014lanngamolihanghadiahSastraRancagé
2015.Ringtanggal30Januari2016danédados
pembicararingacaraSandyakala#49sané
kalaksanayangolihBentaraBudayaBali.
Singaraja,21Oktober2016
SuaraSakingBali 14
Puisi
ÉdisiI|Novémber2016
Puisi-puisiMadéSuar-Timuhun
Dénpasar
Dénpasarkotasanétannaeninsuung
Égarkramanépadarauhpagrunyung
Ngrerehsekayangaoninkampung
Pasliweranmontoréuyutgerang-gerung
Angkotéuduseringankatonpuyung
Sawahmagentosdadostoko,mal,gedung
Adat,agama,budayakantunmamargiadung
Riantukantetamianpanglingsirétetepkasungsung
Dénpasar,7Oktober2016
Klungkung
KertaGosaturTamanGilingulanguninrasa
LuihlukisanKamasannyarenginmacarita
UdianaringtengahingKotaSemarapura
NusaCeningan,Lémbongan,turPenida
GoaLawah,WatuKlotok,tasikKusamba
Klungkungsanénuénangsamianpunika
Urabserombotantanwéntennyaménpada
Ngangobinpisanmaskotsekarcempaka
GemaShantingiringmargiangsetata
Bali,7Oktober2016
MadéSuar-TimuhunembasringBanjarTengah,Timuhun,Klungkung,17Juni1987.
NgawitnyuratsastraBalimodérenrikalakantunkuliahlanaktifnyuratwarsa2013.PuisinnyanéngawitkawedarringBaliOrti(BaliPost)bulanAprilwarsa2013lanwarsa2014
sampunkawedarringMédiaswari(PosBali).LiananringnyuratpuisibasaBalilanbasa
Indonésia,danétalernyuratsatuacutetlanésaisanékawedarringBaliOrti,Médiaswari,
lanMajalahSatua.DanétalersampunngawedarcakepansastraBalimodéren,luiré
“Mlajah”(PupulanPuisiBali,2014),lan“JaenIdupdiBali”(SatuaCutet,2015).
SuaraSakingBali
15
SuaraSakingBali
IKomangAlitJuliarthaembasringBekasi,15Juli1991.DanéalumnisakingprogramstudiPendidikanBahasaBaliIHDNDénpasarlanmenengringBanjarKubu,Kelurahan
Kubu,KabupaténBangli.Kakawian-kakawiannyanémarupapuisi,satuacutet,lanésai
kamuatringsuratkabarsakadiBaliOrti(BaliPost),lanMédiaSwari(PosBali).Cakepané
sanésampunkawedarmarupapupulansatuacutetsanémamurda“SwécanWidhi”warsa
2015lanngamolihanghadiahSastraRancagéwarsa2016tur“SatyaningAti”(novel2016).
16
Penglipuran
Penglipurangenahnglipuranglaraati
MasliahannyingakkaluihanWidhi
Alastingkalerkauh
Jaranébanbanmajalanmangiterin,dumun
Penataranpura
Pamargiadat,
Pamargiadat,
Purwadresta
Nyiriangkuna,desa
Kramasutrepti
Karangmamadupinakabukti
Sepi
Merdekagumanti
Nyangkepinsahananingpamargi,nguni
Nyangkepinsahananingpamargi,nguni
KaptenMuditapademiriki
Ringtengahingrana
Binginényaksiang
Kesirananginngampehangsamian
Undukindikpayudan
Jengismasiat,puputan
2014
2014
Tradisi
Purwa
pralagi
Kuna
Mamargi
Sadina-dina
Tansepi
Upakara
Warna-warni
Upacara
Briugmakasami
Krama
Dadossiki
Desa
Desa
Niti
Sesetan,2016
Jakarta
(Sadurungpilkada)
Nambungsatua
Maliahmakruna
Matapelagama
Sadusuda
Tuarasaja
KacangApit,Oktober2016
ÉdisiI|Novémber2016
Puisi-puisiAlitJuliartha
Puisi
SuaraSakingBali 17
Nirgamayangkadipetengtanpaselem
Kadilemahtanpagalang
Nirnorkenehépuyunglansuung
Ngarepangdamuhtengaiulung
Ringtengahingmanahsuung
Kadisamadhisanésampunsidhi
Kapirengwéntensuaranunduninrasa
Kapirengwéntensuaranunduninrasa
Nyansandohnyansantinglisnanginggigis
SuaranSuung
Kaditoyanésanépueklantasening
Lantaranmadegdeganantukkasujatian
Suaransuungnunduninmanahpuyung
Pangéling-élingmangdanéntenpaling
Suaransuungmatuélingringsangsujati
Sanémalinggaringtengahingati
Kadautmanahmangdaélinglansubhakti
Kadautmanahmangdaélinglansubhakti
MalarapanantuksraddhabhaktiringHyangWidhi
Bali
Siranéntenangobantukkalistuayuanipun
Suarganyakalaringmarcapada
KaloktahngantoskaduraNegara
GenahnanguntapabratamajengringparaDéwa
Jagatasrilansutrepti
Genahjadmamanusastataélinglanbhakti
Genahjadmamanusastataélinglanbhakti
Nangunyadnyamadasarlancarya
Anggénngupapirasukertalanjagadhita
Bali.genahparadéwa-déwi
Nguncarangbhaktilansamadhi
Mangdametunapisanékabaostaksu
Ngaptirahayumawitsakingpancadatu
INyomanAgusSudiptaembasring
Karangasem,29Séptémber1984.Kakawiannyané
kawedarringBaliPost(BaliOrti)miwahPosBali
(Médiaswari)
Balisanémangkin
WantahBalisanétamis-tamisbenyah
Kramanésamipadangéndah
Ngadoltanahngantostelah
BalisampunnéntenmalihBali
KramaBalisampunakéhlali
Nentenélingringibupertiwi
Nentenélingringibupertiwi
Punikacihnasampunrauhjamankali
ÉdisiI|Novémber2016
Puisi-puisiINyomanAgusSudipta
Puisi
Artikel
ÉdisiI|Novémber2016
Potrékansaking:htps:/menarakertas.wordpress.com/tag/lampu/
MabalihIgelanKunang-kunang
Olih:IKetutSandiyasa
Nadaksararumasawéntensanénundunin rasasanémengkebnengsil
ringtunggtunginghati.Lamisampunrasalanragapunikaturu,lami
sampunragatanpasatmaringjiwa.Pisarattitiangpacangmelalung
nglalungin déwék élingringkawéntenan dadosjatmamatah ring
guminéwayah.NgwacénséwalapatrapangawiIDK RakaKusumamirengangsulingGusTéjasakadipolihtitipangancantiangpacangnunduninrasapuniki.Sakadipolihdamuheningringmuncukambengané.
Minabsuwérasalanjiwapunikiturumanadostitiangmakitamalih
kadundunin.Kadundunin sesolahan igel-igelan tawah.Igel-igelan
tanpagong,igel-igelantanpamunyi,tanpakupahlascaryailén-ilénring
guminé.
SuaraSakingBali 18
ÉdisiI|Novémber2016
Méwehngaksiigel-igelansakadipunikanangingrasapunikitandadostambakin.Maideranpamarginé.Sanéseringanpapasigelanjogédjaruh.Ringwana,ukirsegaratankecunduk.Lautangpajalanéceningmarepkajakangin.Sapunikawéntensanékisi-kisipiragititiang.Lanturangtitiang
malihpamarginékajakanginpiragititiangtoyaeningdiselaganbatuné,wéntentukadmatoyaening.
Pamargintoyadiselaganbatunéngaradtitiang.Ringyéhtukadésanéeningpunikatitiangngaksi
padéwékansanékeliputmaya.Jantosceningdinilakaradaigel-igelananéalihceningmalihwénten
sanékisi-kisi!
Suwématatakanbatutitiangnyantossesolahanigel-igelanngantossandikalamapagin.Sagét
wéntenpakenyit-nyitduurtukadé.Apacekkunang-kunangéngélogduurbatuné.Boyajaapacekkémantenrarisrawuhmalihmakudangkunang-kunangéngélogduurbatuné.Eloganémecandetan
tekénmunyinyéhtukadé.Eloganéngaélawat–lawatduuryéhé,lawat-lawataksaralawat-lawatsané
sidakaaksisantukantoyanéening.Pakenyinyitsundihkunang-kunangénangingngalahangkenyem
ibulané.Pakenyitnyitkunang-kunangégalangngelalungindéwéktitiangé,ngelalunginrasasanélami
turu.Igelankunang-kunangmasesimbingtekénmanahsanétuarataénlascarayasanéngarepang
palakarmaringguminéwayah.Suwéigelankunang-kunangénglimurangmanahtitiangéminabang
ipununingpisarattitiangtekénigelankunang-kunangé.Minabangipununingtitiangsampun
melalungngelalunginmanah.Minabangipunsampununingtitiangsampunpacangmatangi,wirasa
lanwiragatitiangpacangsatmatunggalnyalaninpaayahdadosjatmamatah.Ngrarispuputigelan
kunang-kunangé budaltanpapamit,tanpakupah.Suksmakunang-kunangmalihpidantitiang
pacangngaksimalihigelanéngélogmasundihpakenyitnyit.Titiangpacangnuladsesolahanééloganépakenyitnyitanggéntitipangancanngaturangayahmanadosjatmamatahdiguminéwayah
linggah.
GatraPacentokan
IKetutSandiyasaembasringDésaNgis,
KecamatanManggis,Karangasem,pinanggal
29Méi1983.Kakawiandanékawedarring
BaliPost(BaliOrti)miwah
PosBali(Médiaswari).
Syarat:
-Minimal10cerpén
-NéntenSARA
SuaraSakingBali 19
SatuaMasambung
ÉdisiI|Novémber2016
TekeddiarepnéSudiasih,Rastinengkik.
“Apaorahangnyai?”
“RastipanakGerwan i!”Sudiasihnyautin.Baansangetraoséanéanggonanyautin
ngranaangmurid-muridéanéadadikelasé
makesiab.
“Marapenep-penepinsayanbaninyai.Uli
lénkelasbaninyaitekamaingadanincang
panakGerwani.Nyainangtangné!”
“Ébasong.Awakamunkepelé.Gedégerak
nyainé!”
Rasti(1)
Olih:IDKRakaKusuma
BUSAN-busanKetutSudiasih,anénawang-nawangngaukinSudiasih,
ngéwérindéwékné.PutuAyuRasti,timpalakelasnéngaukinRasti,sasidan-sidannalesgedegbasang.Sakéwaladinanéento,PutuAyuRasti
gedeggati-gati.Anéngranaang,KetutSudiasihdiaeptimpalakelasné
nyambatdéwéknépanakGerwani.Baangedegné,Rastinyagjagin
KetutSudiasihanémajujukmajengkingdimalunkelasé.
Singmakenehbuin,RastimakecossahanyambakboknéKetutSudiasih.Lantas,limakenawané
melinteng.Limakébotnénoktok.Bukamincerang
karétplayananmasambung,Sudiasihuyenga.
Mednguyeng,sarwinuludang,Sudiasihlébanga.
Bukakasuagang,Sudiasihmantepansigtémboké.Agetgurunéteka.Yénsingkéto,singbuun
ganbesak-besukawaknéSudiasihkenabenalan.
Makadaduaajakasigkepalasekolahé.Makadaduategakanga.Panyumukepalasekolahéna-
konangundukanéngranaangRastilanSudiasih
SuaraSakingBali 20
ÉdisiI|Novémber2016
kantimiegan.
lautnunaspangampura.
“TiangorahangapanakGerwani,Pak,” AnginbulanSéptémber1982-nébaretgati.
Rastimasautsambilangangusapinpeluhdigidatnéajisaputangan.
Warnanlangitépelung.Nangingsingpelung
Paneséngentak.Bukmakupukan.Ruyumakalé.
“Orahangaapa?!”KepalasekolahénengkiknansingrunguangatekénRasti.Iamatindakandi
ikung.Warnanlangitépelungucem.Nangingtoto-
“TiangorahangapanakGerwani,Pak.” salantangrurungésingbukaanésuba-suba.
Menéktuunkepalasekolahénlektekang Gancang.Iamatindakan,adéngpesan.Tangkah-
Sudiasih.Tautekéndéwéktlektekangamenék néngahngahrasaanga.Gedegmuahinguhmaku-
lekandikenehné.Tanpéndahbukpinceranglilus
tuun,Sudiasihkabilbil.Tondéntelahkabilbilné,kepalasekolahémesuangpatakon.
sangettankadi.Anéngranaang,krunanéané
“SajaSudiasihngorahangIRastipanak daduaanémakulek-kulekandikenehné.Krunané
Gerwani?”
ento:panakGerwani.
Sudiasihmendep.Bukajangkrikketebin. Tekeddirurungdauhalun-aluné,nadaksaraia
“Sajaapasing?!”KepalasekolahénengéngturnengkikinKetutSudiasih.“Yénsing
nganténajakpegawéKantorPertanian.Umahné
ingettekén adin bapanné,Luh Landri,ané
masautlakarskoraminggu!”
kelod kauh alun-aluné.Sing kéné sing kéto
NyehdéwéknékenaskorprajaniSudiasih ngancangangiamatindakan.Tekedditanggunrurungéiasingmabikukkangin,iamabikukkauh.
manggutan.
“Masaut!Daanggutananggonanyautin!” Ngojogganganésedekansuungmangmung.
“Jakti,Pak.”
Miriggang,Rastiengsaptekénanémaanmakulekandikenehné.Anéingetanga:patakonané
“DadiSudiasihbaningorahangIRasti
panakGerwani,apabuktinné?”
lakarpesuanga.Pesuangadiarepadinbapané.
KetutSudiasihnguntul.
Patakonkéné:Bik,sajatiangpanakGerwani?
“Ngudiangnguntul?Orahang,apabuktinné!?”Kepalasekolahé,suudngraoskéto,
ento,dikénkénémaclepehdibibihné.
Apangsekentawang,orahinjatiang.Patakoné
mantegméja.Sudiasihsayannguntul.Yéhpa-
LuhLandrisalingtolihajakkurenané,Gedé
ningalanéngetélkabataranruangkepalase-
kolahé.
panakGerwani.SingsapatauRasti,GedéParwa-
Parwata,dugaséRastinakonangsajadéwékné
“Takonin,ngudiangyéhmataanggonnyautin!?”Nunengkikkepalasekolahéturmanteg
apangLuhLandrinyautin.Sakéwalasingpasaut
tanundikinLuhLandri.Nundikinpinakawangsit,
méja.Sudiasihsayan-sayannguntul.Yéhpaningalanényangetangngetélsuanga.
anépesuangatekénLuhLandri.Patakonanépe-
RastianéitehnlektekangSudiasih,makesiabdugaskepalasekolahénadaksaranolih
Rastinimbalin.
“AnéngorahinRastikétonyén?”
déwékné.Tondénilangmakesiabné,kepala “Singadangorahinsakéwalaadaanéngorahang.”
sekolahénuturindéwékné.
“Manianyénadaanaknyambatkéto,da “Nyénngorahang?”
nyajaangbukadikelaséituni.Énggalang “KetutSudiasih.”
laporangtekénbapak.Ngerti,Rasti?Ngerti?” “KetutSudiasihnyén?”
Rastinyautinajianggutansekengatilaut “Yén sing pelih,méménné ajakBikLuh
SuaraSakingBali 21
ÉdisiI|Novémber2016
ngajahinbareng.Yénsingpelih,BikLuhtaén
ngorahin tiang,méménné mamusuh ajak
raganbibiné.”
“Oo.Yénkéto,gelahNyomanSriwati.”
“Tosuba.”
SingsapatauRasti,buinGedéParwata
nundikinLuhLandri.Pinakawangsitapang
LuhLandringaénangRastitéh.LuhLandri
pelihnampénin.LuhLandrinampéninapang
ngorahinsakéwalasingamulsajané.
SatondénngorahinLuhLandringragrag
satua.Disubanémagilihanbunsatuané,Luh
Landri,bukatukadblabardugasujanébales,
nelatarang.
“Ulilupanyamaaniraganémulamamusuh
ajakpanyamaanéISudiasih.Anéngranaang
mamusuh,tawangRasti?PanyamaanéISudiasihiritekénpanyamaaniragané.AnéngranaangiritawangRasti?Panyamaaniragané,
ulipagelahankantijabatanuliilusingtaén
kalahtekénpanyamaanéISudiasih.Lénan
tekén iri,panyamaané ISudiasih demen
pesannyelék-nyelékangpanyamaaniragané.
Mabuktiapatusing,singpenting,anépenting
maannyelék-nyelékang.”
“Men,yénISudiasihbaninyambatawak
tiangépanakGerwani,manuttetampénBik
Luhédasarnéuliirinéanéulipidanento
masi?”Rastinyelag.
“Beneh.”
“Yénkeneh-kenehangtiang,madasaririné
ento.Wiréhtiangulikelassatusetatajuara
umum nomersatu.ISudiasihsetatanomer
dua.Sakéwala…”
“Sakéwalakénkén?”
“Kakenehbaantiang,yénsingngelahbukti,
singISudiasihnyambattiangpanakGerwani.
Anémakranatiangngrasaangbukaibusan,I
Sudiasih,kapiniasombongturbelogajum,
tondéntaéndingehtiangngawag-awagmesuangraosyénanéraosangasingsaja.Yénituni
iamendepdugastakoninatekénkepalasekolahé,
pantesiakéto.Miribianyeh.Nyehurusanédadi
lantang.”
Suudngraos,Rastimakesiab.Makesiab,krana
singmarasaiamesuangraoskéto.Tursing
nawangapaanéngranaang.Prajaninyehnglikub
déwékné.NyehyénLuhLandrisalahtampitur
gedeg.Wiréhraosanépesuentoraosnungkasin.
Rastinawang,LuhLandrisingpesandaditungkasin.
IDKRakaKusumaembasringGetakan,
Klungkung,21Novémber1957.Senengnyurat
sastrasakingngawitindadosgururingsekolah
dasar.Kakawian-kakawiandanénésanémabasa
BalikawedarringBaliOrti(BaliPost),Médiaswari
(PosBali),BaliAga,JurnalKawi,miwahCanang
Sari.LankakawiandanésanémabasaIndonésia
kawedarringBaliPost,NusaTenggara,Karya
Bakti,WartaBali,Nafiri,WartaHinduDharma,
MingguPagi,KedaulatanRakyat,Mimbar
Indonésia,SuaraNusa,PikiranRakyat,Suara
Karya,SinarHarapan,BeritaBuana,Républika,
Singgalang,Analisa,Cak,Kolong,
miwahRomansa.Ringwarsa2002dané
ngamolihangSastraRancagéantukbaktinipun
ringsastraBalimalarapanantuk
MajalahBuratwangilantaler2011antukkakawiannyanésanemamurda“SangLelana”.
NgamolihangPenghargaanWidyaPatakasaking
GubernurBaliwarsa2012antukcakepanésané
mamurda“Bégal”.
SuaraSakingBali 22
Pangawi
ÉdisiI|Novémber2016
INyomanManda
PangawiSastraBaliModérenProduktif
Potrékansaking: htp:/nyomanmanda.blogspot.co.id/2008/09/geliat-sastra-nyoman-manda.html
INyomanMandawantahokasakingI
WayanDadilanNiKetutPuri(makekalih
sampunseda).DanéembasringBanjarPasdalem,Gianyarpinanggal14April1938.Bapannyané,IWayanDadidumunwantahpolisi
Belanda lan méménnyané NiKetutPuri
maasalsaking Cemenggaon,Gianyar.I
NyomanMandamanyamasarengkutuslan
danéwantahpianaksanékapingtiga.Rikala
kantunalitINyomanMandamenengsareng
kulawarganéringdésapalekadanéPasdalem.
Dawegpunikadanésenengmaplalianring
carikésarengsawitrané.Punikatalerdané
senengkayehkatukadé,ngruruhcapung,lan
ngangonangbébék.Pajalanidupnyanérikala
cerikdanésuratringnovélsanémamurda“IKentungUlingLodtungkang”.
INyomanMandamasekolahringSRICangkir
TegalTuguGianyarwarsa1946kantoswarsa
1952.Risampunétamat,danéngelanturangmasekolahringSMNGianyar(mangkinSMPNegeri
1Gianyar)kantoswarsa1955.Sausanpunika
danéngelanturangmasekolahringSMANegeri
Singaraja,nyarenginbapannyanésanépindah
tugaskaSingaraja.TamatSMASingarajadané
ngelanturangkaB1BahasaIndonésiadiSingarajalantamatwarsa1961landadosgururingSGA
NegeridiSelong,LombokTimurkantoswarsa
1964.Warsa1990INyomanMandapolihgelar
sarjanaS1sakingUniversitasTerbuka.
TigangwarsangabdidadosgururingLombok,
danémawalikaBalilanmarabiansarengMadé
Seruti.Danémaduwépianaktetigainggihpunika
GedéPalgunadi,KadékPramestiDéwi,lanNi
KomangTriAnggréni.
Warsa1964INyomanMandadadosgururing
SMA1Gianyarkantoswarsa1986,lankedadosangkepalasekolahringSMA
3Sukawati.
Warsa1995danémawalikaSMA1Gianyar
dadoskepalasekolah,landanépensiunwarsa
1998risampunédadosguru38tiban.
Warsa1966kantoswarsa1977INyoman
MandanaanindadosanggotaDPRDtingkatI
Gianyar,punikatalerwarsa1971kantoswarsa
1977danédadosketuaKNPIGianyar.Warsa
1974naaninmakaryadadoskoréspondénsurat
kabarSuaraKaryalannyuratringSuratKabar
Merdeka,AngkatanBersenjata,BaliPostmiwah
Simponi.Rikalapénsiun,INyomanMandakantun
SuaraSakingBali 23
ÉdisiI|Novémber2016
nyuratlan sareng pangawilianan sakadi
DjelantikSantha,MadéSuarsa,SamarGantang,MadéSanggra(almarhum)miwahsané
lianandadosredakturmajalahCanangSari.
LiananringpunikadanétalerdadospangrembaMajalahSatuasanéngawedarsatuacutet
mabasaBali.
INyomanMandawantahpangawisastra
Balimodérensanéproduktif.Danéngawedar
kiranglebihkalihkantoslimangcakepansané
awarsanapikémarupapupulansatuacutet,
novél,wiadinpuisi.Bakatdanényuratembas
sakingSMA,lanrikalapunikaakéhkakawiannyanékawedarringmajalahdindingsekolah.
Rikala dados guru SGA NegeriSelong
LombokTimur,naaninmentasangdramakakawiannyanéringsekolahlanrikalawanti
warsakabupaténLombokTimur.
RikalapindahkaSMANegeri1Gianyar
sasuratan dané nyansan nglimbak.Dané
ngawitnyuratcerpénmabasaIndonésiaring
majalahwiadinsuratkabarsakadiSimponi,
BaliPost,HarianNusaTenggara,MediaMuda
BalaiPustaka.Danétaleraktifnyuratartikel
budayaringMingguanMerdekaZaman,Suluh
Marhaen,lanSuaraKarya.
PangawiseniorpunikitalerseringnglaksanayangpeméntasanseniringBalaiSeni
ToyaBungkahDanauBaturduwénsastrawan
SultanTakdirAlisyahbana.Ngawitwarsa1974
malarapanantukembasnyanéTVRI,dané
mentasangkakawiannyanésarengSanggar
PurnamalanSanggarMalini.
RingPKBwarsa1995satuacutetnyané
sanémamurda“GuruMadé”polihjuarakapertamalombapenulisancerpénmabasaBali.
Satuacutetnyanésanémamurda“Togog”
polihjuarakalihrikalasayembaramengarang
cerpénBalisanékelaksanayangolihBalai
BahasaSingarajawarsa1977.Naskahdramanyanésanémamurda“MasanCengkéhé
Mabunga”polihjuarakapertamarikalasayembarapenulisandramasanékaadaangolihListibiyaBaliwarsa1978,miwahnovél“LanJani”polih
juarakalihrikalasayembarasanékelaksanayang
olihLembagaBahasaSingarajawarsa1974,lan
kawedardadoscakepanwarsa2002.Liananring
punika,danétalernerjemahangmakudang-ku
dangkakawiansastrawanIndonésiakabasaBali.
“GeliatSastraNyomanManda”wantahautobiografingeneninindikkapengarangan,kakawian-kakawian,lanpenghargaansanésampunkapanggih.
Penghargaanlianansanésampunnaaninkapanggihminakadijuaraharapanringsayembara
penulisannaskahdramamodérenmabasaBali
sanékelaksanayangwarsa1981,dadosjuaraharapanrikalasayembarapenulisannaskahdrama
mabasaIndonésiawarsa1991.Punikatalerdané
polihpenghargaandadosguruteladanwarsa
1984,penghargaanWijayaKusumawarsa1994
sakingPemerintahTingkatIKabupaténGianyar
sangkaning pengabdiannyané membina lan
ngembangangsastradaérah,warsa1999polih
kalihpenghargaaninggihpunikaSastraRancagé
lanpenghargaansakingYayasanSabasastra
Bali,warsa2003danémalihpolihpenghargaan
sastra Rancagé antuk novélsané mamurda
“BunganGadungUlungAbancang”,lanwarsa
2008 dané malih ngemolihang penghargaan
sastra Rancagé antuk novél“Depang Tiang
BajangKayang-Kayang”.
Ngenéninindikkakawiansanésampunkawedarkacarcaringungkurpuniki.
A.Kakawianmarupanovél
-KasihBersemidiDanauBatur(1981)
-Sayong(1999)
-KenangIndahdiToyaBungkah(2002)
-ManahBungahdiToyaBungkah(2006)
-BungaGadungUlungAbancangI,I,lan I
(2001)
-IKentungUlingLodtungkang(2002)
SuaraSakingBali 24
SuaraSakingBali 25
ÉdisiI|Novémber2016
-GendingPengalu(2007)
-NembangangSayang(2007).
-DepangTiangBajangKayang-Kayang
(2007)
-NgabihKasihringPasisiLebih(2008)
-Sawang-sawangGamang(2008)
-TresnanéLeket-LeketringDanuBatur
-TresnanéLeket-LeketringDanuBatur
(2015)
-BiyarBiyurringPesisiSanur(2010)
-KulkulBulus(2010)
-TyagaWaniMati(2010)
-GendingPengalu(2010)
-SuaraSakingBatukaru(2010)
-GustiAyuKedangan(2010)
-GustiAyuKedangan(2010)
-Dr.Ratini(2012)
-NgrestitiAti(2012)
B.Kakawianmarupadrama
-Brantakan(1978)
-MasanCengkéhéNedengMabunga
(1978)
-Kuuk(1978)
-Kuuk(1978)
-Lelakut(1999)
-DukanaPujangga(2002)
-SaatTerakhir(2002)
-Démo(2003)
-SepasrahKisahdiGoaGajah(2004)
-Kirana(2005)
-DéwiSakuntala
-DéwiSakuntala
-NembangGirangdiBukitGersang(2008)
-MabélaPati(2013)
-Kuuk(2013)
-JepunPutihAkatih(2013)
-Mulih(2013)
-DukanaPujangga(2013)
-Penggak(2013)
-Penggak(2013)
-DadiAti(2013)
-JayapranaLayonsari(2013)
C.Kakawianmarupasatuacutet
-Togog(1977)
-Hilang(2001)
-TaliRapiah(2002)
-IKentungUlingLodtungkang(2002)
-Memedi(2004)
-Hélikopter(2004)
-AlikanGumi(2004)
-KenanganIndahdiToyabungkah(2004)
-KenanganIndahdiToyabungkah(2004)
-LaraningCaritaringKuta(2002)
-Pongah(2005)
-SepedaBaru(2005)
-SangNandaka(2007)
D.Kakawianmarupapuisi
-GandaSari(1973,sarengMadéSanggra)
-JogédBumbung(1975)
-JogédBumbung(1975)
-Pantai(1978)
-Mara-mara(1994)
-Tiang(1995)
-KalangenringBatur
-SAB(SinggahdiBencingahWayah)(2000)
-PuputanBadung(2000)
-NitiTitiPutaparthi(2000)
-NitiTitiPutaparthi(2000)
-SuungLuung(2003)
-Tiang(2004)
-Yén(2004)
-NyongkokdiBucu(2006)
-Kuuk(2006)
-Kabar-kabarSuratKabar(2006)
-SwaraCakraKurushetra(2006)
-SwaraCakraKurushetra(2006)
-PuisiringmajalahCanangSariNo.24minaka
diTopéngKeras,AdaSinarGalang,SetataMe
gonjakanringAngin,AmpurayangTitianglan
ManahéMabesikan(2006)
-GeripMauripGridipMakedipNgintip
E.KakawiansastraterjemahankabasaBali
-DiTengahKeluarga,cerpénAjipRosidi(1999)
-DiTengahKeluarga,cerpénAjipRosidi(1999)
-SukréniGadisBali,novélA.A.PandjiTisna
(1999)
-DeruCampurDebu,pupulanpuisiChairilAnwar
(2000)
ÉdisiI|Novémber2016
-Bawuk,pupulancerpenpilihanmajalah
Horison(2002)
-KuliKontrak,pupulancerpénMochtar
Lubis(2002)
-Jalur-jalurMembenam,pupulancerpén
WildamYatim(2002)
-Gauhati,cerpenBudidarma(2002)
-TiranidanBénténg,pupulanpuisiTaufik
Ismail(2002)
-DiBawah Lindungan Ka’bah,novél
Hamka(2004)
-KotaHarmoni,cerpén-cerpénpangawi
IndonésiasakadiIdruslanYBMangunwi-
jaya(2013)
-JantraTirtaYatra,catetanrikalaTirtaYatra
(2002)
-PeraniKanti, cakepan ngenénin indik
dédikasisastrawanBali(2002)
-TirtaYatrakaIndia,catetanTirtaYatraka
India(2005)
-RiwayatGeliatSastra Nyoman Manda,
autobiografi(2005)
-Mengenang Bayang-bayang Ilalang,biografiperbankan
saking Ubung,Penebel
Tabanan(2006)
-Ngonang,pupulancatetanringkes(2006)
-BasalanSastraBali,Kisah-kisahJumah,
pupulanésaibasalansastraBali(2006)
-MajalahCanangSari
F.KakawianLianan
-MajalahSatua
-JantraningTirtaYatra,catatanrikalaTirta
Yatra(1998)
(Kaambil lan kabasabaliang olih rédaksi
-PadiBuung,pupulanfragméndramapertunjukanTV(2000)
sakingblogDRSNyomanMandalanPondok
Tebawutu)
Pakéling
soempahpemoeda
pertama:kamipoetradanpoetriindonesiamengakoe
bertoempahdarahjangsatoe,
tanahindonesia
kedoea :kamipoetradanpoetriindonesiamengakoe
berbangsajangsatoe,
bangsaindonesia
ketiga :kamipoetradanpoetriindonesia
mendjoendjoengbahasapersatoean,
bahasaindonesia
SuaraSakingBali 26
CakepanAnyar
ÉdisiI|Novémber2016
BaliBenyahBaliMelah
Kakawian :IKetutAryawanKenceng
Tebel :vi+117
Penerbit :PelawaSari
SatyaningAti
Kakawian :IKomangAlitJuliartha
Tebel :170
Penerbit :PustakaÉksprési
NgantiangUjan
Kakawian :IKetutSandiyasa,dkk.
Tebel :163
Penerbit :PustakaÉksprési
SuaraSakingBali 27
SuaraSakingBali
NangunYasa,NindihinSastraBaliModéren