Airea eta energia

AIREA ETA ENERGIA 1 

10.1. Airea 

10.1.1. Atmosfera 

10.1.2. Atmosferaren poluzioaren alderdi orokorrak 

10.1.3. Poluitzaile nagusien jatorria eta eraginak 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

10.1.3.1. Sufrearen konposatuak 

10.1.3.2. Nitrogenoaren konposatuak 

10.1.3.3. Karbonoaren konposatuak 

10.1.3.4. Aerosolak 

10.1.3.5. Halogenoak eta konposatu halogenatuak 

10.1.3.6. Metal astunak (11. kapituluan ikusiko ditugu) 

10.1.4. Atmosferaren ingurugiroaren arazoak eta arriskuak 

10.2. Energia 

10.1.4.1. Eragin globalak 

10.1.4.2. Hiri-mailako eta maila lokaleko eraginak 

10.2.1. Energiaren kontsumoa 

10.2.2. Erregai fosilak eta CO2aren emititzea 

10.2.3. Bestelako energi iturriak; energia berriztagarriak


10.1.Airea 

Lurraren atmosfera 2000 Km inguruko altuera duen gas-bilgarria da. 

"Aire" hitzak lurra inguratzen duen "atmosfera" gas-bilgarri horren 

zati bai adierazi ohi du normalean. 

Termino hau ez da oso zehatza, eta lurraren inguruko geruza nahiko 

mehean dagoen gas-nahastea deskribatzeko erabiltzen da. 

10.1.2. Atmosfera 

Airearen osagaiak: 

♦ Osagai konstanteak: N2, O2 eta gas nobleak 

N2 eta O2 bolumenaren % 99 

♦ Behin-behinekoak 

Altuera↑⇒ T↓ ⇒Gasen dentsitatea↓ beraz, atmosferako masaren 

erdia lehenengo geruzan dago, 5 bat Km-ko altuerara arte. 

Atmosferaren geruzak: 

Troposfera, tropopausa, estratosfera, estratopausa, mesosfera, 

mesopausa eta termosfera edo ionosfera. 

Poluitzaileen sakabanaketa globalaren ikuspuntutik, troposferak 

nahiz estratosferak funtsezko zeregina betetzen dute 

Troposfera (15 km, atmosferaren masaren %85) 

Lurra inguratzen duen zuzeneko geruzari dagokio (arnasten dugun 

airea, klima zehazten duten fenomeno meteorologikoak). 

Poluitzaileen eboluzio erabakigarria troposferan egiten da. 

Troposferan altuera↑⇒ T↓ (1ºC per 100m) baina puntu batean 

tenperatura-gradientea negatibo bihurtzen da eta altuera-tarte 

batean, T=kte da. Altuera-tarte hori tropopausa da. Ondoren, 

estratosfera dago. 

Estratosfera (15-50 km, ozonoa estratosferaren beheko 

zonaldean dago) 

Aire-estratuak daude (ia mugimendu bertikalik ez baina horizontalak 

bai) 

altuera↑⇒ T↑!!!!!!! (ozonoak eguzkiaren erradiazio ultramore eta 

infragorriak xurgatzen ditu eta)


10.1.2. Atmosferaren poluzioaren alderdi orokorrak 

"Osagaien proportzioak balio normaletatik at dituen airea poluitutzat 

jotzen da " 

(definizio zaharra) 

"Airean substantziaren bat (fase solido, likido edo gaseosoan) ohiz 

kanpoko kantitatetan agertzea, horrek ingurunearentzat kaltegarri 

bihurtzen baldin badu" (definizio berria eta hobeagoa—atmosferako 

ingurugiroa Babesteko 38/72 Legeak— kaltegarri hitza du eta) 

Poluitzaileen sailkapena egilearen arabera 

• Naturalak: prozesu naturalen ondorioz agertzen direnak 

(sumendiak, zingiretako hartzidura, etab.) 

• Antropogenikoak: gizakiak egindako prozesuen ondorioz 

agertzen direnak (industriak, ibilgailuen trafikoa, berogailuak, 

etab.) 

Poluitzaileen sailkapena igorpenaren arabera 

♦ Lehen mailakoak: zuzenean igortzen direnak 

♦ Bigarren mailakoak: lehen mailakoen transformazioz agertzen 

direnak. Transformazio horiek ondorengo prozesuen eragina 

izaten dute: 

♦ eguzkiaren argia 

♦ ura edo ase likidoan edo solidoan dauden beste substantzia 

batzuk 

♦ poluitzaileak aire-bolumen handiagoetan sakabanatzea 

♦ poluitzaileen deposizioak 

♦ iturriaren eta hartzailearen arteko lurrak xurgatzea 

Inmisio-maila: Aipaturiko prozesu horietatik guztietatik eratorritako 

poluitzaile batek gune jakin batean duen kontzentrazioa. 

Egoitza-denbora (edo batez besteko bizitza): atmosferako gasen 

ezabaketa-mekanismoen eraginkortasuna kuantifikatzeko erabiltzen 

den parametroa. Poluitzaile jakin batek sorturiko eraginen espazioirismena 

egoitza-denboraren menpekotzat jo daiteke. 

egoitza-denbora txikia⇒ eraginak lurraldeari eragingo dio 

egoitza-denbora handia⇒ eragina eskala globalekoa izango da. 

Eragin sinergikoak: Poluitzaile-konbinazioen ondoriozkoak. 

Batzuetan, atmosferan poluitzaile bat egotearen eragina larriagotu 

egiten da aldi berean beste poluitzaile bat ere baldin badago.


Poluzio-iturriak 

• Industria-jarduera: burdingintza, energia elektrikoko zentralak, 

petrolio-findegiak, zementu-fabrikak, papergintzako industria, 

beira-fabrikak, galdategiak edo industria kimikoa orokorrean. 

• Populazioaren kontzentrazio handiak: berogailuek edo 

motorezko ibilgailuen trafikoak 

Euskal Autonomia Erkidegoan, lehena batik bat, (industrien 

kontzentrazio espazialaren eta industrializazioaren ezaugarrien 

ondorioz). 

10.1.3. Poluitzaile nagusien jatorria eta eraginak 

1. Lehen mailako poluitzaileak: Foku poluitzaileetatik zuzenean 

atmosferara isurtzen diren substantziak dira. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Sufrearen konposatuak: SO2, H2S, H2SO4, sulfuroak, 

merkaptanoak,... 

Nitrogenoaren konposatuak: NO, NO2, NOx, NH3,... 

Karbonoaren konposatuak: CO , CO2 , hidrokarburoak , 

konposatu organiko lurrinkorrak 

Aerosolak (bertan sartzen dira partikula hauek: jalkikorrak 

(>30mm), partikula esekiak (


10.1.3.1. Sufrearen konposatuak: SO2, H2S, H2SO4, sulfuroak, 

merkaptanoak,... 

a) Sufre-oxidoak: SO2 eta SO3 

SO2: Kolorerik gabeko gasa, ez da suharbera ez lehergarria ere. 

Bere urte- eta irakite-puntuak -72,7ºC eta -10,0ºC dira, hurrenez 

hurren. Usain mina eta narritagarria izaten du 3 ppm-tik gorako 

kontzentrazioetan. Atmosferan 3 eguneko iraunkortasuna du. %1-10 

proportzioetan sufrea duten konposatuen errekuntza-prozesuetan 

eratzen da. 

SO3: Gas-fasean monomeroa da. Atmosferan oso bizitza laburra du 

(10 -6 s), uraren lurrunarekin erreakzionatu egiten baitu eta H2SO4 

ematen du. 

SO3 +H2O ⇒ H2SO4 

Oso azidoa eta agente deshidratatzailea da. SO2arekin batera 

eratzen da, %1-10 proportzioetan sufrea duten konposatuen 

errekuntza-prozesuetan. 

b) Sufrearen konposatuen iturriak 

NATURALAK 

Jatorri naturaleko H2Sren oxidazioa 

Sumendiak 

Basoko suteak 

• Oxigeno gutxiko ur eta lurzoruetan sulfatoen murrizketa 

ANTROPOGENIKOAK 

• 

• 

• 

S duten erregai fosilen errekuntza-prozesuak. Bereziki ikatza. 

Industria-prozesuetako galerak: 

♦ Kobrearen galdaketa, zink eta berunaren galdaketak 

♦ Azido sulfurikoa egiteko prozesuak 

♦ Koke-labeak. Petrolio-findegiak. Zentral termikoak. 

Hondakin solidoen errausketa.


c) Sufrearen konposatuen eraginak 

GIZAKIARENGAN: 

Ingurune urtsuetan disolbagarria denez, SO2 sudurreko muki- 

mintzetan eta goiko arnas-traktuan xurgatu egiten da. 

Xurgatzea kontzentrazioaren araberakoa da eta beheko arnas- 

traktura oso kantitate txikiak bakarrik heltzen dira. 25 ppm-tik 

beherako kontzentrazioetan, SO2en eragin zorrotz 

narritagarriak arnas-traktuaren goiko atalera eta begietara 

mugatzen dira. 

Sulfatoen oso kontzentrazio txikiek (8 eta 10 µg/m3 bitartean) 

eragina dute asmatikoengan, zaharrengan eta arnas-arazo 

kronikoak dituzten pertsonengan. 

MATERIALETAN: 

Metal gehienetan korrosio-tasak eragiten ditu, batez ere 

burdina, altzairu eta zinkean. 

H2SO4en kontzentrazio handiek eraikuntzako material ugariri 

erasotzen diote: marmola, kareharria, teilatua emateko arbela 

eta kareorea. 

Larruak erraz xurgatzen du SO2, erresistentzia galtzen du eta 

desintegratu egiten da. 

2003ko muga balioak: 

Orduko balioa Eguneroko balioa 

SO2-aren 500 mg·m -3 SO2-aren 125 mg·m -3


10.1.3.2. Nitrogenoaren konposatuak: NO, NO2, NOx, NH3,... 

a) nitrogeno oxidoak: NO, NO2, N2O 

NO (oxido nitrikoa): kolore eta usainik gabea, ez da suharbera, eta 

toxikoa da. Airean NO2-ra oxidatzen da. 

NO2 (nitrogeno dioxidoa): gas arre-gorrixka, ez-suharbera eta 

toxikoa, usain guztiz itogarria. 

N2O (oxido nitrosoa): gas koloregabea, ez da ez erregarria eta ez 

toxikoa, aroma eta zapore gozo samarrak ditu. 

b) Nitrogenoaren konposatuen iturriak 

NATURALAK 

• Jarduera ekaiztsua 

• Amonioaren oxidazioa 

• Lurzorua 


• GARRAIOA. 

Motordun ibilgailuak. Hegazkinak. Itsasontziak. 

• ERREGAIEN ERREKUNTZA ITURRI EGONKORRETAN: 

Gas naturala. Ikatza. Fuel-Olioa. Gasolioa. 

• PROZESU INDUSTRIALETAKO GALERAK: 

Azido nitrikoaren fabrikazioa. Beiraren fabrikazioa. 

Findegiak 

• HONDAKIN SOLIDOEN EZABAKETA: 

Aire zabaleko errausketa. Errausketa-plantak. 

• NEKAZARITZAKO ERRAUSKETAK. 

• Basoko suteak. Lurzoruko bakterioak. 

• ONGARRIEN ERABILERA.


c) Nitrogenoaren konposatuen eraginak 


NO2 eta NO arriskutsuak izan daitezke osasunarentzat. 

Hilkortasunari buruzko azterketek adierazten dute NO2 lau bat 

aldiz toxikoagoa dela NO baino. 

Arnas-traktuari eragiten diote eta honako ondorioak dituzte: 

sudurreko narritadura, arnas hartzeko zailtasuna, arnas 

hartzean min zorrotza, biriketako edema eta azkenik heriotza. 

MATERIALETAN: 

Ehungintzako tindagai batzuek kolorea galtzen dute NOx-ren 

eraginpean jartzean. 

Nitrato partikuladunen maila handiek tentsioko hutsegiteak 

eragiten dituzte kupronikelezko kable txirikordatuetan (telefono- 

sareetan erabiltzen dira). 


Orduko balioa Urteko balioa 

NO2-aren 270 mg·m -3 NO2-aren 54 mg·m -3


10.1.3.2. Karbonoaren konposatuak: CO, CO2, hidrokarburoak, 

konposatu organiko lurrinkorrak 

a) CO (karbono monoxidoa): Irakite-puntutik (-192ºC) gorako 

tenperatura guztietan gas bihurtzen da, ez du usain edo kolorerik, 

eta toxikoa eta suharbera da (sugar urdina ateratzen du). 

b) Karbono monoxidoaren iturriak 

NATURALAK 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Metanoaren oxidazio atmosferikoa (CH4) 

Landareen klorofila degradatzean zuzeneko igorpena 

Ozeanoetako jarduera mikrobiologikoa 


ERREGAI FOSILEN ERREKUNTZA OSATUGABEAK 

GARRAIOA: 

Motordun ibilgailuak. Hegazkinak... 

PROZESU INDUSTRIALETAKO GALERAK: 

Ke-beltza egitean. Petrolio-findegiak. Altzairu-fabrikak. 

Burdina-galdategiak. 

HONDAKINEN EZABAKETA: 

Udal errausketa. Tokian bertan eginiko errausketak. 

NEKAZARITZAKO ERRAUSKETAK: 

Basoetako suteak. Ikatz-hondakinen errausketa. 

c) Karbono monoxidoaren eraginak 


Osasunarentzat arriskutsua da, odoleko hemoglobinarekin (Hb) 

erreakzionatu eta karboxihemoglobina (COHb) osatzen baitu; 

substantzia horrek odolaren oxigenoa garraiatzeko gaitasuna 

murriztu egiten du. 

COHb-ren % 10 baino maila txikiagoetan, batez ere eragin 

kardiobaskularrak eta portaeran dituen eraginak hartu behar 

dira kontuan. 

Erretzaileek duten COHb-ren maila erretzen ez dutenek baino 

bi/lau aldiz handiagoa da; handitze hori kontsumitzen den 

tabakoaren kantitateari lotuta dago. 


8 orduko balioa: CO-aren 14000 mg·m -3


d) Karbono dioxidoa (CO2): 

Usainik eta kolorerik gabeko gasa da. 

Ezin da poluitzailetzat jo zentzu hertsian, ez baita toxikoa eta 

atmosfera puruetan modu naturalean aurki baitaiteke. 

Horrez gain, ezinbestekoa da planetan bizitza gara dadin, landareen 

fotosintesia eta egungo klima ahalbidetzen baititu. 

Hala ere, substantzia poluitzaileen multzoan sartzen da, atmosferan 

karbono dioxidoa metatuz gero Lurraren kliman (berotegi efektua) 

izan ditzakeen aldaketak direla eta. 

e) Karbono dioxidoaren iturriak: 

Petrolio eta ikatzaren edo haien deribatuen errekuntzan oinarrituriko 

energia lortzeko prozesuetan agertzea.


f) Hidrokarburoak (HC): Hidrokarburoen barietate handia dago, 

hasi metanotik eta kate luzeko konposatuetaraino. Atmosferan, 

hidrokarburo lurrunkorrak C1-tik C10-era doaz. Nagusiak alkanoak, 

alkenoak, aromatikoak eta espezie oxigenatuak dira; aldehidoak, 

zetonak eta alkoholak. Hidrokarburoak garrantzitsuak dira berezko 

duten toxikotasunarengatik, bai eta oxidatzaile fotokimikoen 

aitzindariak direlako ere (O3, PAN). 

g) Hidrokarburoen iturriak 

NATURALAK 

• 

• 

• 

Landarediak zuzenean igorritakoak 

Prozesu biologikoak 

Jarduera geotermikoak eta ikatzaren, gas naturalaren eta 

petrolioaren meategiek askaturikoak 


• GARRAIOA: 

Motordun ibilgailuak. Hegazkinak. Itsasontziak... 

• ERREKUNTZAN ERRETZEN EZ DIREN 

HIDROKARBUROAK 

Nagusiki gasolina eta fueletatik eratorriak. 

• PROZESU INDUSTRIALETAKO GALERAK: 

Petrolio-findegiak. Ke-beltzaren fabrikazioa. Amoniakoaren 

fabrikazioa. 

• HONDAKIN SOLIDOEN ERREKUNTZA: 

• DISOLBATZAILE ORGANIKOEN LURRUNKETA: 

Hornitegiak. Basoetako suteak.Arroz-soroetatik, 

nekazaritza-ustiapenetako hondakinetatik eta hiriko 

hondakin solidoen zabortegietatik eratorritako metanoa 

h) Hidrokarburoen eraginak 


Hidrokarburo aromatikoak (bentzenoa eta toluenoa) alifatikoak baino 

arriskutsuagoak dira. 

Lurrunak askoz ere narritagarriagoak dira muki-mintzentzat, eta 

inhalatutakoan lesio sistematikoak eragin ditzakete.


i) Konposatu organiko hegazkorrak (KOH): 

KOH terminoak atmosferan dauden eta 25ºC-ko tenperaturan 0,14 

mmHg-tik gorako lurrin-presioa duten karbonoan oinarrituriko 

substantzia guztiak biltzen ditu. 

Orokorrean 2 eta 12 karbono-atomo bitartean izan ohi dituzte. 

KOHak atmosferan daude landareak eta mikroorganismoak 

agertzearen ondorioz prozesu geologikoetatik zetozen zenbait gas 

molekula organiko bihurtu zirenetik. 

Gizakia naturaren oreka aldatuz joan da pixkanaka-pixkanaka. XIX. 

mendeko industria-iraultzaz geroztik, jarduera antropogenikoen 

ondorioz sorturiko hondakin-kantitatea hazi egin da, bere eraginak 

nabarmenak izateraino. 

Atmosferako KOHen kontzentrazioak zaintzeko beharra nagusiki 

hiru faktore hauei zor zaie: 

• Bere toxikotasuna 

• Erreaktiboenek oxidatzaile fotokimikoen osaeran betetzen duten 

funtsezko zeregina 

• Hiriguneetan partikula finen --batez ere hidrokarburo aromatikoen 

eta haien oxidazioko produktuen-- aitzindari gisa duten garrantzia 

j) KOHen iturriak 

• Iturri mugikorrak: ibilgailuen trafikoa, nagusiki 

• Petrolio-produktuen fintzea, biltegiratzea eta banaketa 

• Disolbatzaile organikoen lurruntzea 

• Hondakinak 

• Nekazaritza eta elikagaien industria 

• Iturri naturalak


10.1.3.4. Aerosolak: Atmosfera poluitzen duen partikuladun 

materiak tamaina ugari izan ditzake, diametroko 6.10 -4 eta 100 mm 

bitartean, baina osasunarentzat kaltegarrienak diren partikulak 

txikienak direla egiaztatu da. 

a) Partikulen sailkapena 

• 

• 

• 

• 

jalkikorrak (diametroa>30mm) 

partikula esekiak (diametroa


c) Partikulen eraginak 

LANDAREETAN: 

Landarearen fotosintesia oztopatzen du, eguzkiaren argia 

sartzea eragozten du eta atmosferan CO2 trukatzeko prozesua 

kaltetzen du. Konposatu kimiko kaltegarriak dituzten landareek 

zeharkako eraginak izan ditzakete jaten dituzten animaliengan. 


Arnas sisteman sartzen da, tamainaren arabera. Arnas traktuan 

diametroko 50 µm baino gehiago dituzten partikulak 

inhalatutako airetik iragazten dira, baina 0,5 um baino 

txikiagoko diametroa duten partikulak biriketan sar daitezke. 0,5 

eta 5,0 bitartekoak bronkioetan meta daitezke, baina gutxi 

iristen dira albeoloetara. 

MATERIALETAN: 

Haizeak garraiatutako partikulak: kedarra, hautsa, keak eta 

lainoak. Materialak erori egin daitezke, garbitzeko premia 

sortuz. Partikulak korrosiboak badira kalte kimikoak eragin 

ditzakete. Sufrea duten konposatuak daudenean are gehiago 

bizkortzen dute korrosioa. 


Eguneroko balioa Urteko balioa 

PM10-aren 60 mg/m3 PM10-aren 43,2 mg/m3


10.1.3.5. Halogenoak eta konposatu halogenatuak 

Batzuek oso egitura kimiko sinplea dute (Cl2, HCl, HF, ...) eta beste 

batzuk, ordea, konplexuagoa, adibidez: pestizida organokloratuak, 

kloroformoak, karbono-tetrakloruroak, silizio tetrafluoruroak, 

perkloroetilenoak, klorofluorokarbonoak, etab. 

Altzairuaren, aluminioaren eta beiraren fabrikazioan agertzen dira, 

industria kimikoan, hondakinen errausketa-plantetan eta beste 

industria askotan ere bai. 

Konposatu horiek oso erreaktiboak dira zenbait kasutan eta beste 

batzuetan landareetan metatzen dira eta orriei erasotzen diete edo 

gizaki eta animalietan kaltzioa metabolizatzea eragozten dute. 

Talde horretan klorofluorokarbonoak (CFC) nabarmentzen dira; gas 

horiek apar eta isolatzaileen fabrikazioko industrian erabiltzen dira 

gehienbat, fluido hozgarri gisa eta aerosoletan propultsatzaile gisa. 

Ez dago gas horien iturri naturalik eta eragin handia dute Lurra 

babesten duen ozono-geruzaren deuseztatzean, baita berotze 

globaleko arazoetan ere, uhin luzeko lurreko erradiazioa indar 

handiz xurgatzen baitute.


10.1.4. Atmosferaren ingurugiroaren arazoak eta arriskuak 

10.1.4.1. Eragin globalak 

Ikuspuntu globaletik, atmosferako ingurugiroak jasaten dituen eragin 

nagusiak hauek dira: 

♦ klima-aldaketa gerta daiteke, berotegi-efektua bultzatzen duten 

gasen igorpenak direla eta 

♦ estratosferako ozono-kantitatea murriztea, agian troposferara 

zenbait konposatu organokloratu igortzearen ondorioz 

♦ poluitzaileak distantzia handietan garraiatzea eta ondoren euri 

azido gisa hauspeatzea 

*KOH=konposatu organiko hegazkorrak

AIREA ETA ENERGIA 17


a) Berotegi-efektua 

Berotegi-efektu naturala: 

Berotegi-efektu naturalari esker, lurrazala ez dago izoztua. 

Lurrera iristen den beroa (∆sar): argi ikusgaia 

Lurrak emititzen den beroa (∆irt): argi infragorria (IG termikoa, 

ikusgaitik hurbilena) 

∆sar = ∆irt izango balitz, Tlurra=konstantea, baina zenbait gasek (H2O 

eta CO2, batez ere) IG termikoa absorbitzeko gai dira, eta horri 

esker, glaziar-arotik hona gero eta T↑. 

Berotegi-efektu areagotua: 

Prozesu naturalen ondorioz emititutakoak baino berotegi-gasen 

kontzentrazioa handiagoak direnean, lurrazalaren beroketa-abiadura 

bizkortzen da. 

Berotze globala eragiteko ahalmena duten gas nagusiak: CO2, CH4, 

CFCak, NO, troposferako O3 eta estratosferako ur-lurruna (H2O).


b) Ozonoaren murrizpena 

Ozonoa: O3, IP=-112ºC 

Nahiz eta kontzentrazio maximoa estratosferako behe-zonaldean 

egon, ozonoa atmosferaren geruza guztietan ageri da. 

Dobson unitateak (DU): Leku jakin batean O3aren kantitate osoa 

adieraztekoak. 

1DU=0.01 mm-ko lodieran dagoen ozono purua, P=1 atm eta 

t=0ºC baldintzei dagokien dentsitatea duena 

Ozonoaren lodiera hori neurtzeko hiru faktore hartzen dira kontuan: 

♦ sortzen den ozono-kantitatea (intsolazioaren urte-sasoiaren 

araberako aldaketa), 

♦ deuseztatzen den ozono-kantitatea (hodei polar estratosferikoen 

sorrera) 

♦ garraio-fenomenoak (horien ondorioz geruza bakoitzera iristen 

den edo geruza bakoitzetik joaten den ozono-kantitatea). 

Latitude epeletan, O3aren kantitate normala 350 DU da (beraz, 

kantitate hori 3.5 mm-ko lodiera izango zuen lur-mailan (P=1atm) 

eta 0ºC-tan. 

Estratosfera-haizeen bidez, ozonoa tropiko-aldeetatik zonalde 

polarretara garraiatzen da; hori dela eta, 

tropiko-aldeetan ⇒ 250 DU 

zonalde-polarretan ⇒ 450 DU 

Hala ere, azken urteotan, ozonoaren guztizko lodiera gutxieneko 

balio historikotzat jotzen ziren mailetatik behera jaitsi da, hasieran 

Antartikaren gainean, eta geroago baita ipar-hemisferioko zenbait 

guneen gainean ere. 

Ozonoaren sortzearen eta desagertzearen eragileak: NO, NO2, 

Cl2, etabarreko gasek.


Nimbus 7, Meteor eta Earth Probe sateliteek 1979-2001 urtetartean 

neurtutako ozono osoa (65 o I eta 65 o H latitudeen 

artean). 

Urteroko batez besteko ozonoaren kantitateak (DUetan) 

Balio baxuenak 

Tropiko-aldeetan 

Balio altuenak 

Artiko-aldean


Gainera, urtean zehar aldaketan egoten dira: 

udaberriaren hasieran ⇒ maila altuenak 

udazkenean ⇒ maila baxuenak 

Ozonoaren zuloa: Zutabe bertikala non ozono osoaren kantitatea 

220 DU baino txikiagoa den. 

Antartidako zuloaren tamainaren aldaketa 

Ozonoaren zuloa Antartidan Abuztuaren bigarren erdian eratzen da, 

neguko iluntasuna amaitzen denean, eta Abenduan desagertzen da. 

Estratosferako ozonoa eguzkitik Lurrera iristen den UM izpiak (UM 

ultramorea) xurgatzen dituzte hainbat gasek. 

Ozono-gabezia troposferan UMB erradiazioaren maila handitzearen 

arrazoia izan daiteke. 

UMB erradiazioaren maila handitzeak izaki bizidunen zeluletan 

mutazioak eragin ditzake, eta beste kalte batzuen artean, azaleko 

minbizi gehiago sor daitezke, ADNaren molekulak hausteko eta bere 

konponketa-mekanismoak hondatzeko behar adina energia baitu. 

Gainera, estratosferako klimaren aldaketa leporatzen zaio UMB 

erradiazioaren maila handitzeak eta, era ez zuzenean, troposferako 

kliman ere.


λ (uhin-luzera) 

µm-tan 

UM 0.10-0.20 

UMC 0.20-0.29 esterilizatzaileak 

UMB 0.29-0.32 Beltzarantzeko izpiak 

UMA 0.32-0.40 Argi beltza 

Morea 0.40-0.44 

Urdina 0.44-0.49 

Berdea 0.49-0.54 

Horia 0.54-0.60 

Laranja 0.60-0.63 

Gorria 0.63-0.76 

IG 0.76-1000 

(1µm=10 -6 m) 

OZONOAREN KIMIKA 

Ozonoaren eratze-deseratze ez katalitikoa 

Ozonoaren formazio ez katalitikoa estratosferan gertatzen da, O 

beharrezkoa delako eta horretarako O2 deskonposatu behar da 

UMC erradiazioa xurgatuz (UMC ez da ailegatzen behezonaldeetara) 

O 2 

hυ(UMC) 

(200nm


Ozonoaren deskonposizioa ez katalitikoa estratosferan 

1) O 3 

hυ (UMBetaEMC) 

(λ


X espezieak katalizatzaileak dira, 1+2 erreakzioaren abiadura 

bizkortzen dutelako (Eakt↓) 

IM erreakzioan, X katalizatzaileak erradikal libreak dira (elektroi 

bakartiak dituzten espezieak). Horiek atmosfera ez poluituetan 

existitzen dira. 

N 2O + O ∗ → 2NO • 

+ 

NO (10 e-) NO (11 e-) 

N O 

N O 

NO - (12 e-) 

N O 

Ozonoaren deskonposizio katalitikoa NO • -ren bidez: 

1) 

2) 

NO • + O 3 → NO 2 • + O2 

NO 2 • + O → NO • + O2 

MI) 

O3 + O NO• 

⎯ ⎯ ⎯ → 2O2 IM-aren bidez, ez da ozono kantitate askorik deskonposatzen O 

espeziearen kontzentrazioa oso txikia baita. 

Alabaina, katalizatzaileen kontzentrazioa handitzen denean, IM-aren 

bidez ozonoaren kantitate nabaria deskonposa daiteke: horixe da, 

gertatzen dena Cl atomikoarekin. 

1) 

Cl • + O3 → ClO • + O2 

2) 

ClO • + O → Cl • + O2 MI) 

O3 + O NO• 

⎯ ⎯ ⎯ → 2O2 II Mekanismoa: Erreakzio osoa 2O3→2O2 da baina katalizatzaileek 

desberdin jokatzen dute (oraingoan ere, erradikal libreak dira) 

1) X + O3 → XO + O2 2) X ′ + O3 → X ′ O + O2 

3) XO + X ′ O → [ XOO X ′ ]→X + X ′ + O2 1+ 2 + 3) 2O3 → 3O2


Kloro atomikoa, IIM-aren bidez ere da ozonoaren deskonposizioaren 

katalizatzailea. 

1) 

2a) 

2ClO • → ClOOCl 

hυ 

2b) 

ClOOCl⎯ 

⎯ → ClOO • + Cl • 

2c) 

ClOO • → O2 + Cl • 

2) 

Cl • + O 3 → ClO • + O 2 

2ClO • → 2Cl • + O 2 

2 ⊗ 1+ 2) 2O 3 → 3O 2 

Behe-estratosferan ozonoaren deskonposizioa ahalbideratzen duten 

erradikal nagusia OH • da; katalisi erreakzioa berezia duena. 

OH - (8 e-) OH (7 e-) 

1) OH • • 

+ O3 → HO2 + O2 

2) 

• 

HO2 + O3 → OH • + 2O2 OH 

1+ 2) 2O3 • 

⎯ ⎯ ⎯ → 2O 2 

Kloro atomikoaren eraketa 

O H 

HO 2 - (14 e-) 

H 

O O 

O H 

HO 2 (13 e-) 

H 

O O 

• Cl-konposatu ugarienak atmosferan HCl eta ClONO2 (kloro 

nitratoa) dira eta ez dira katalizatzaileak (beraz, ez dira 

eraginkorrak). 

• Hala ere, CH3Cl klorometanoaren ugaritasuna ez da arbuiagarria 

eta hori Cl atomikoaren iturri nagusia da, estratosferan 

deskonposatzen fotokimikoki baita. 

hυ 

(UMC) 

CH3Cl ⎯ ⎯ ⎯ → Cl • + CH3 •


CFCak 

1980.hamarkadan Cl estratosferikoaren kontzentrazioa gora egin 

zuen, CFC konposatuen emititzearen ondorioz (milioi bat tona). 

CFCak (klorofluorokarbonatuak): ez dira toxikoak, ez dira sukoiak, 

ez dira erreaktiboak. 

CFCen merkatal kodea: CFC-X 

CFC-11=CFCl3; likidoa, IP≈25ºC; aerosoletan eta apar-produktuetan 

erabiltzen zen (burkoak, kuxinak, auto-jesarlekuak). 

CFC-12=CF2Cl2; erraz likidotzen den gasa da giro-tenperaturan; 

hozgarri modura eta aerosoletan erabiltzen zen. 

CFC-113=CF2Cl-CFCl2; likidoa da giro-tenperaturan; zirkuitu 

elektronikoen garbiketan erabiltzen zen 

X+90=abc non a=C atomoen kopurua 

b= H atomoen kopurua 

c= F atomoen kopurua 

b+c+d=2a+2 non d= Cl atomoen kopurua 

Adibidez: 

CFC-11, X+90=101, beraz: a=1, b=0, c=1, d=4-1=3 

CFC-12, X+90=102, beraz: a=1, b=0, c=2, d=4-2=2 

CFC=113, X+90=203, beraz, a=2, b=0, c=3, d=6-3=3 

CFC-en eragina: 

CFC molekulak estratosferako zonalde ertainetara eta altuetara 

migratzen dira. 

CF2Cl2 

λ


c) Euri azidoa 

Ur kontinentalen edo/eta itsasoko uren eta lurzoruen azidotzea 

arazo larria da Europa osoan. 

Arazo honen jatorria energia lortzeko materia organikoak erretzean 

sortzen da, horren ondorioz nitrogeno oxidoen eta sufrearen 

kantitate handiak igortzen baitira atmosferara; horrez gain, 

konposatu horiek industriako beste jarduera batzuetan (azidoak, 

papera, zementua, etab. fabrikatzean) eta ibilgailuen trafikoaren 

ondorioz ere igortzen dira. 

2NiS(s)+ 3O2 → 2NiO(s) + 2SO2(g) 

Atmosferan, oxido horiek hidratatu egiten dira eta lehendik dauden 

kondentsazio-nukleoen inguruan ur azidoko partikulen esekidura 

sortzen da, eta jalkitze hezeko mekanismo deiturikoa gertatzen da 

2SO 2(g) + O 2(g) → 2SO 3(g) 

SO3 (g)+ H2O(g) → H2SO4 (l) 

(euri azidoa). 

Halaber, gerta daiteke oxido horiek iturrietatik zuzenean lurzoruetara 

eta uretara iristea, eta orduan jalkitze lehorra deiturikoa gertatzen 

da. 

Erreakzio atmosferikoko mekanismo kimikoak konplexuak dira eta 

zenbaitetan azidoak ez diren konposatu ugarik hartzen dute parte 

beraietan, adibidez, amoniakoak. 

Lurzoruan edo uretan dagoenean, jalkitze azidoak haien ezaugarri 

kimikoak aldatu egiten ditu eta ondoren ekosistemei eragiten die; 

izan ere, ekosistemako kate batzuetan oinarrizkoak diren prozesu


kimikoei eragin diezaieke, inguruneak inpaktua xurgatzeko duen 

ahalmenaren arabera.


10.1.4.2. Hiri-mailako eta maila lokaleko eraginak 

Industriak, berogailuek edo trafikoak igorritako gasak eremu 

geografiko txikietan kontzentratzen direla, sakabanatzeko 

zailtasunak izaten dituztela eta hartzaileengandik oso distantzia 

txikira egoten direla. 

Airearen kalitate txarrak dituen ondorioak kasu bakoitzean dauden 

poluitzaileen araberakoak dira, bai eta horien eraginpean emandako 

denboraren araberakoak ere. 

Oro har, leku jakin bateko atmosferaren poluzioak ondorio 

kaltegarriak izaten ditu pertsonen osasunean, esate baterako, arnas 

hartzeko zailtasunak, muki-mintzetan kalteak, kantzerigenoak izan 

daitezkeen poluitzaileen eraginpean dauden populazioetan minbizia 

handitzea, metal astunetatik eratorritako beste pozoitze-mota 

batzuk, etab. 

Ekosistemei ere eragiten die, poluitzaile batzuek landareen edo 

animalien populazioengan eragina baitute. Horrez gain, erabilera 

arrunteko ondasunetan edo kultura-ondasunetan ere kalte 

materialak sortzen dira, adibidez, metalen edo harrien korrosioa, 

pintura edo goma bezalako material organiko batzuen oxidatzea, 

edo fatxaden gainean partikulak metatzea. 

SMOG fotokimikoa: 

SMOG=SMOKE+FOG 

Behe-laino horixka (grisa), askotan usain txarrekoa dena 

Lurrazaletik hurbil gerta daitekeen zenbait gasen 

kontzentrazioaren handipena, argiak induzituriko poluitzaileen 

arteko erreakzioen ondorioa dena. 

Eragile nagusiak: NO, KOH 

KOH+ NO• + O2 

arg i ikusgaia 

⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ → O3 + HNO3 + konposatu organikoak 

Ozonoaren kontzentrazioaren handipena ez da ona lurrazaletik 

hurbil, berotegi-gas modura jokatzen baita.


10.2. Energia 

Ingurumena jasaten dituen aldaketak eta energiaren erabilpena 

zuzenean elkartuta daude. 

10.2.1. ENERGIAREN KONTSUMOA 

Energiaren kontsumo globala neurtzeko: Q unitatea≈10 21 J 

(1 Q=20 km 3 bolumeneko ikatzezko bloke bat erretzean emititutako 

bero-energia) 

Gaur egun: 0.5 Qeko urteroko kontsumoa eta %2ko urteroko haztea

AIREA ETA ENERGIA 31


10.2.2. ERREGAI FOSILAK ETA CO2aren emititzea 

Gehien erabiltzen diren erregaiak fosilak dira 

Erregai fosilak Bigarren Mundu-gerraren ostean hasi ziren erabiltzen 

neurri handitan. 

Erregaia Erreserba Erreserba 

ezagunak estimatuak 

Ikatza 25Q 118Q 

Petrolioa 5Q 9Q 

Gas naturala 4Q 10Q 

Uranioa 2Q* 2Q* 

Oro har 36Q 139Q 

*Erreaktore azkarren erabilpena handituz gero, balio horiek 100Qekoak litezke. 

Erregai fosilak diren ikatza, petrolioa (edo bere deribatuak) eta gas 

naturala erretzean, CO2 eta H2O emititzen dira 

Ikatza: 

Landare zaharren hondakinak urez estalita geratu ziren eta beraz ez 

ziren bihurtu CO2. 

Ikatzaren jatorria lignina da, aromatikoa eta polimerikoa (-C3H3O-). 

P eta T altuen menpe: lignina→ikatza (material gogorra eta C asko 

duena) 

Ikatza erretzean, CO2 eta H2O berezko osagaiak askatzen dira 

baina baita SO2, HF, metal astunak eta metal erradiaktiboak. 

Hori dela eta, ikatza erregai zikintzat jotzen dugu. 

Petrolioa eta gas naturala: 

Hidrokarburoak. 

Jatorria: Landare zaharren hondakinen erreakzio fotosintetikoak 

(beraz, hondakinak ez ziren oxidatuak izan). 

Poluitzaile nagusia S da. 

Gaur egun, urteroko CO2aren emititzea 4 tona per capita da 

11 tona per capita lurralde garatuetan 

2 tona per capita garatzeko abian dauden lurraldeetan


BESTELAKO ENERGI ITURRIAK: ENERGIA 

BERRIZTAGARRIAK 

Energia berriztagarria: garbia eta agortezina 

Eguzkitiko energia 

Lurrak eguzkitik datorren energia absorbitzen du: 3000Q urtero 

Beraz, gure beharrak (0.5Q) energia horren %0.02-a baino ez da. 

Ea jabetu gabe, energia hau betidanik erabiltzen ari gara energia 

hidroelektrikoa ekoiztean (uraren zikloan eguzkitiko energia 

ezinbestekoa baita, itsasoetako ura ibaietara itzul dadin). 

Energia eolikoa 

0.5Q erabilgarri dago urtero baina %0.05 baino ez da erabiltzen 

Haizea: aire-fluxuak dira, presio desberdineko aire-masen presioa 

berdintzean jatorria dutenak. 

Haize-errotetan: haizearen mugimendua→energia mekanikoa 

Energia geotermikoa 

0.01Q erabilgarri dago urtero 

Lurraren nukleoan zein desintegrazio erradiaktiboa du jatorria eta ur 

beroa ekoizten du. 

Ur beroa elektrizitatea ekoizteko erabiltzen da. 

Arazoa: H2Saren emititzea

Airea eta energia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?