28.05.2013 Views

Progetto di ricerca Il Colloquium Heptaplomeres di ... - Istituto Banfi

Progetto di ricerca Il Colloquium Heptaplomeres di ... - Istituto Banfi

Progetto di ricerca Il Colloquium Heptaplomeres di ... - Istituto Banfi

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Progetto</strong> <strong>di</strong> <strong>ricerca</strong><br />

<strong>Il</strong> <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n<br />

In questa <strong>ricerca</strong> vorrei concentrarmi su un’opera <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n rimasta a lungo ine<strong>di</strong>ta, il<br />

<strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>.<br />

Nel <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>, Bo<strong>di</strong>n immagina un <strong>di</strong>alogo tenutosi a Venezia, nel<br />

palazzo del patrizio Coroneo, tra sette personaggi <strong>di</strong> confessioni religiose <strong>di</strong>verse:<br />

Federico, luterano; Curzio, Calvinista; Senamo, in<strong>di</strong>fferente nei confronti <strong>di</strong> ogni forma <strong>di</strong><br />

culto; Salomone, ebreo; Ottavio, maomettano; Toralba, seguace della religione naturale; lo<br />

stesso Coroneo, cattolico romano. I personaggi del <strong>di</strong>alogo parlano tra loro, in un<br />

confronto pacifico e aperto, <strong>di</strong> questioni fondamentali riguardo le loro confessioni, e il<br />

<strong>di</strong>alogo si chiude senza che nessuno dei personaggi abbia convertito qualcuno degli altri<br />

alla propria fede. Anzi, la conclusione del libro sancisce il rispetto e l’accettazione<br />

reciproca delle <strong>di</strong>verse confessioni religiose.<br />

L’opera risale con ogni probabilità al 1596: è quin<strong>di</strong> un’opera matura e successiva <strong>di</strong> molti<br />

anni rispetto alla République.<br />

Gli storici della filosofia, in particolare gli stu<strong>di</strong>osi che si interessano della storia del<br />

pensiero politico e gli specialisti del Rinascimento hanno tra<strong>di</strong>zionalmente de<strong>di</strong>cato grande<br />

attenzione all’opera <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n. Recentemente l’interesse attorno all’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n ha<br />

ricevuto nuovo impulso e nuovo sviluppo e in questi ultimi anni sono state organizzate<br />

delle giornate <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>o a lui de<strong>di</strong>cate in cui si è assistito alla presentazione dei più recenti<br />

sviluppi <strong>di</strong> ricerche de<strong>di</strong>cate alla sua opera e delle ultime pubblicazioni <strong>di</strong> testi critici.<br />

L’aspetto scientificamente più significativo <strong>di</strong> queste recenti ricerche bo<strong>di</strong>niane consiste<br />

nel ripensamento e nel pressoché definitivo accantonamento <strong>di</strong> quella interpretazione che<br />

tendeva a limitare la comprensione e la ricezione <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n alla sua opera maggiore e<br />

meglio conosciuta, Les Six Livres de la République. La rinnovata tra<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> che si<br />

concentra attorno all’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n si è invece caratterizzata in un tentativo <strong>di</strong><br />

comprensione più completa e articolata della totalità dell’opera bo<strong>di</strong>niana.


Una delle reazioni tipiche dei lettori del <strong>Colloquium</strong> consiste nel chiedersi quale fosse in<br />

realtà la confessione religiosa professata da Bo<strong>di</strong>n. Bo<strong>di</strong>n, vale la pena ricordarlo, è stato<br />

giu<strong>di</strong>cato alternativamente calvinista, in<strong>di</strong>fferente in materia <strong>di</strong> fede, nicodemita, eretico o<br />

ad<strong>di</strong>rittura ateo, già dai contemporanei. Questa oscillazione sulla comprensione delle idee<br />

<strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n in materia <strong>di</strong> religione è in<strong>di</strong>cativa dell’esistenza <strong>di</strong> una <strong>di</strong>fficoltà <strong>di</strong> carattere<br />

interpretativo. L’ipotesi interpretativa che vorrei mettere alla prova nella realizzazione <strong>di</strong><br />

questa <strong>ricerca</strong> parte dal dato principale degli stu<strong>di</strong> bo<strong>di</strong>niani: il fatto che Bo<strong>di</strong>n è soprattutto<br />

un autore politico.<br />

Bo<strong>di</strong>n de<strong>di</strong>ca gran<strong>di</strong>ssima attenzione alla religione e le attribuisce un ruolo assolutamente<br />

decisivo dal punto <strong>di</strong> vista politico: non si limita assolutamente a interpretarla come un<br />

instrumentum regni. Si tratta piuttosto <strong>di</strong> verificare se la riflessione condotta da Bo<strong>di</strong>n nel<br />

<strong>Colloquium</strong> non ricalchi, dal punto <strong>di</strong> vista categoriale e concettuale, un approccio<br />

tipicamente politico. Un approccio in cui è essenziale una precisa concezione dei rapporti<br />

<strong>di</strong> potere all’interno dello stato e una peculiare definizione della nozione <strong>di</strong> sovranità: sono<br />

queste le categorie fondamentali con le quali Bo<strong>di</strong>n affronta la complessa vicenda religiosa<br />

contemporanea, segnata dalla lotta tra cattolici e riformati, allargando nel <strong>Colloquium</strong> il<br />

confronto alle <strong>di</strong>verse confessioni e posizioni religiose presenti nel <strong>di</strong>battito culturale. In<br />

questo approccio è importante cercare <strong>di</strong> capire quale uso Bo<strong>di</strong>n facesse delle<br />

innumerevoli fonti citate, quale interpretazione desse delle tensioni religiose e quanto<br />

fossero solide le sue conoscenze teologiche.<br />

L’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n sembra piuttosto articolarsi per problemi e temi tra loro strutturati e<br />

strettamente legati: questo significa che <strong>di</strong>fficilmente per Bo<strong>di</strong>n una <strong>di</strong>scussione relativa<br />

alla religione possa essere slegata da temi riguardanti la riflessione politica e la teoria<br />

dello stato. All’interno <strong>di</strong> questo continuum Bo<strong>di</strong>n isola però alcuni nuclei problematici.<br />

Questa <strong>ricerca</strong> dovrebbe quin<strong>di</strong> produrre una tesi interpretativa del <strong>Colloquium</strong><br />

<strong>Heptaplomeres</strong> sostenuta da una lettura critica e da una solida comprensione del testo,<br />

articolato in alcuni punti fondamentali.<br />

1. Lettura e analisi critica del testo;<br />

2. ricognizione delle fonti utilizzate da Bo<strong>di</strong>n, almeno <strong>di</strong> quelle che rivestono maggiore<br />

importanza;<br />

3. in<strong>di</strong>viduazione <strong>di</strong> eventuali autori contemporanei che Bo<strong>di</strong>n abbia come interlocutori o<br />

obiettivi polemici;


4. ricostruzione del contesto storico, politico e culturale, e della comprensione che <strong>di</strong> esso<br />

aveva Bo<strong>di</strong>n, sottolineando quali aspetti ne privilegiasse o a quali de<strong>di</strong>casse maggiore<br />

attenzione e per quali motivi.<br />

L’obiettivo primario <strong>di</strong> questa <strong>ricerca</strong> è dunque quello <strong>di</strong> realizzare un’attenta e precisa<br />

lettura analitica del testo, in cui vengano spiegati e analizzati i termini fondamentali attorno<br />

ai quali ruota il <strong>di</strong>battito e gli argomenti utilizzati dai <strong>di</strong>versi personaggi.<br />

Una lettura interna al testo, che permetta però <strong>di</strong> isolare e evidenziare alcuni dei luoghi<br />

concettuali più importanti del <strong>di</strong>battito religioso contemporaneo, in modo da mostrare<br />

quanto Bo<strong>di</strong>n ne fosse informato e partecipe.<br />

In secondo luogo questa <strong>ricerca</strong> dovrebbe permettere <strong>di</strong> approfon<strong>di</strong>re e <strong>di</strong> comprendere<br />

meglio l’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n nella sua completezza. In effetti l’ipotesi interpretativa così<br />

formulata servirebbe a co<strong>di</strong>ficare un approccio al <strong>Colloquium</strong> efficace nel conferirgli una<br />

collocazione rispetto al resto della produzione <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n e nell’attenuarne la parvenza <strong>di</strong><br />

assoluta irriducibilità non solo al resto dell’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n ma anche a larga parte della<br />

cultura contemporanea che gli è stata attribuita da alcuni critici e lettori.<br />

L’obiettivo principale <strong>di</strong> questa <strong>ricerca</strong> consiste quin<strong>di</strong> nella migliore comprensione<br />

possibile del <strong>Colloquium</strong>: a questo obiettivo primario si lega però strettamente un obiettivo<br />

secondario, ovvero quello <strong>di</strong> comprendere al meglio la totalità dell’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n, anche<br />

attraverso l’in<strong>di</strong>viduazione <strong>di</strong> aspetti che possono essere ritenuti tipici o caratterizzanti, dal<br />

punto <strong>di</strong> vista teorico o metodologico, dell’opera dell’autore angevino.<br />

<strong>Il</strong> <strong>Colloquium</strong>, sebbene sia rimasto ine<strong>di</strong>to fino alla metà del secolo scorso, ebbe una<br />

buona <strong>di</strong>ffusione in forma manoscritta già durante il XVII e il XVIII secolo. Quest’opera ha<br />

suscitato l’interesse <strong>di</strong> molti curiosi e stu<strong>di</strong>osi, tra coloro <strong>di</strong> essi che ebbero modo <strong>di</strong><br />

leggerla in forma manoscritta: si tratta in effetti <strong>di</strong> un’opera singolare, <strong>di</strong> grande eru<strong>di</strong>zione<br />

e <strong>di</strong> impianto originale. <strong>Il</strong> <strong>Colloquium</strong> presenta molti e <strong>di</strong>versi motivi <strong>di</strong> interesse, certo<br />

anche in virtù della sua complessità e della particolarità della sua storia.<br />

Le ricerche de<strong>di</strong>cate al <strong>Colloquium</strong> non sono però molto numerose, anche se alcune <strong>di</strong><br />

esse sono state pubblicate recentemente: uno stu<strong>di</strong>o monografico è stato pubblicato da<br />

Faltenbacher nel 1993 mentre un contributo <strong>di</strong> Pierre Magnard de<strong>di</strong>cato al <strong>Colloquium</strong> è<br />

presente nella raccolta <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> bo<strong>di</strong>niani curata da Yves Charles Zarka, pubblicata nel<br />

1997.


Questa <strong>ricerca</strong> presenta però un altro versante, <strong>di</strong> matrice non strettamente interpretativa<br />

ma più prettamente filologica, che risulta dettato da esigenze legate alla storia dell’opera e<br />

alla sua circolazione manoscritta. È necessario stabilire quale sia il testo più adeguato per<br />

questo lavoro interpretativo.<br />

<strong>Il</strong> manoscritto originale, <strong>di</strong> proprietà degli ere<strong>di</strong> <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n, fu copiato dal Presidente de<br />

Mesme: dalla copia del Presidente de Mesme sono state tratte le copie che sono finite<br />

nelle biblioteche dei curieux <strong>di</strong> Parigi. I primi eru<strong>di</strong>ti a segnalare all’attenzione dei lettori<br />

europei il <strong>Colloquium</strong> furono Grozio e Naudé, attorno al 1630. La notizia fornita da Grozio<br />

è databile al 1632: in quel momento Grozio stava lavorando al De veritate religionis<br />

christianae e scrisse a Jean de Cordes, canonico <strong>di</strong> Limoges e traduttore del Sarpi,<br />

chiedendogli notizie dell’<strong>Heptaplomeres</strong>. Anche Naudé, poco dopo il 1630, in una lettera a<br />

Claude Peiresc, dà prova <strong>di</strong> aver letto il <strong>Colloquium</strong> affermando che non può essere<br />

impresso. A partire grosso modo dagli anni Sessanta del Seicento i curiosi e gli eru<strong>di</strong>ti si<br />

appassionarono alla <strong>ricerca</strong> e alla lettura del <strong>Colloquium</strong>. La regina Cristina <strong>di</strong> Svezia<br />

riuscì a entrarne in possesso solo dopo molti anni <strong>di</strong> ricerche condotte dai suoi emissari.<br />

La copia appartenuta a Cristina <strong>di</strong> Svezia, incompleta, è attualmente conservata alla<br />

Bibliotheca Apostolica Vaticana a Roma.<br />

Non circolava solo la versione latina del <strong>Colloquium</strong> ma anche una traduzione francese<br />

anonima realizzata nei primi anni del Seicento o negli ultimi del secolo precedente.<br />

<strong>Il</strong> <strong>Colloquium</strong> fu pubblicato la prima volta in latino nel 1841, a Berlino, grazie all’opera <strong>di</strong> un<br />

eru<strong>di</strong>to tedesco, G.E. Gurhauer: Das <strong>Heptaplomeres</strong> de Jean Bo<strong>di</strong>n. Questo testo è stato<br />

ristampato da Slatkine, Ginevra, nel 1971. Gurhauer ha utilizzato per realizzare la sua<br />

e<strong>di</strong>zione i manoscritti latini 93 e 94 della Biblioteca <strong>di</strong> Berlino, datati all’inizio del XVIII<br />

secolo o alla fine del XVII: si tratta quin<strong>di</strong> <strong>di</strong> testi tar<strong>di</strong>vi. Gurhauer, inoltre, non<br />

sembrerebbe aver tenuto in debito conto gli esemplari del Presidente de Mesme, <strong>di</strong> Patin<br />

e altri che pure ha avuto modo <strong>di</strong> esaminare in un viaggio a Parigi.<br />

Nel 1857 fu realizzata un nuova e<strong>di</strong>zione latina del <strong>Colloquium</strong>, a opera <strong>di</strong> Ludwig Noack:<br />

Joannis Bo<strong>di</strong>ni <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>, Suerini, Parisiis, Lon<strong>di</strong>ni, 1857, ristampata da<br />

Verlag, Stuttgart, nel 1966. Anche Noack ha utilizzato copie tar<strong>di</strong>ve, tutte datate alla fine<br />

del XVII secolo o all’inizio del secolo successivo, pur segnalando le varianti.<br />

La traduzione francese, anonima, realizzata poco dopo la morte <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n, è stata e<strong>di</strong>ta da<br />

Roger Chauviré nel 1914, con il titolo <strong>di</strong> Colloque de Jean Bo<strong>di</strong>n des secrets cachez des<br />

choses relevees. Chauviré ha utilizzato il manoscritto 1923 conservato alla Biblioteca<br />

Nazionale <strong>di</strong> Parigi, la più antica copia francese del <strong>Colloquium</strong>.


<strong>Il</strong> manoscritto utilizzato da Chauviré è stato successivamente ripreso François Berriot, che<br />

nel 1984 ha pubblicato presso Droz, <strong>di</strong> Ginevra, una nuova e<strong>di</strong>zione francese del<br />

<strong>Colloquium</strong>: nella preparazione del testo per questa e<strong>di</strong>zione Berriot e i suoi collaboratori<br />

hanno tenuto conto <strong>di</strong> quattro manoscritti latini e hanno segnalato le varianti testuali. Nel<br />

1975 è stata realizzata anche una traduzione inglese del <strong>Colloquium</strong>. Lo ha fatto Marion<br />

Leathers Daniels Kunz: <strong>Colloquium</strong> of the seven about secrets of the sublime, Princeton,<br />

1975. Si tratta <strong>di</strong> una traduzione inglese del testo del Noack, confrontato però con<br />

l’e<strong>di</strong>zione del presidente de Mesme e con quello della regina Cristina.<br />

Sono queste le e<strong>di</strong>zioni pubblicate <strong>di</strong>sponibili. Avrei però l’intenzione <strong>di</strong> utilizzare non solo<br />

il testo francese, ma possibilmente confrontarlo almeno con le copie più autorevoli e<br />

importanti della versione latina del testo. A questo proposito ho in<strong>di</strong>viduato alcune copie<br />

che meritano particolare attenzione. Tra i manoscritti latini della Biblioteca Nazionale <strong>di</strong><br />

Parigi:<br />

il numero 6564; l’esemplare appartenuto al Presidente de Mesme, inizio del XVII secolo,<br />

copia alla quale Chauviré accorda molto cre<strong>di</strong>to;<br />

il manoscritto latino 6566, inizio del XVI secolo, offerto da Charles Guillemeau a Guy Patin<br />

e datato 1627;<br />

il manoscritto latino 16.139, dell’inizio del XVII secolo: la copia <strong>di</strong> Hugo Grozio, con<br />

annotazioni importanti per la storia del manoscritto;<br />

il manoscritto latino 13.971- 13.972, della seconda metà del XVIII secolo, esemplare<br />

appartenuto a Huet;<br />

il manoscritto latino 3529 della Biblioteca Mazarino <strong>di</strong> Parigi, della fine del XVI secolo, la<br />

più antica copia repertoriata.<br />

In questo modo sarebbe possibile stabilire un testo latino co<strong>di</strong>ficato e affidabile da<br />

utilizzare per un lavoro interpretativo. Questa parte del lavoro avrebbe come obiettivo la<br />

co<strong>di</strong>ficazione e la preparazione <strong>di</strong> un testo che potrebbe anche risultare propedeutico alla<br />

realizzazione <strong>di</strong> un’e<strong>di</strong>zione latina dell’opera che fosse scientificamente e criticamente<br />

atten<strong>di</strong>bile. <strong>Il</strong> progetto <strong>di</strong> un’eventuale e<strong>di</strong>zione latina può essere integrato da quello della<br />

realizzazione <strong>di</strong> una traduzione italiana dell’opera, traduzione che consentirebbe la lettura<br />

del <strong>Colloquium</strong> anche a un pubblico <strong>di</strong> non specialisti.


Questo progetto delinea una <strong>ricerca</strong> attorno al <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> ricca e<br />

articolata. La componente interpretativa ha pretese <strong>di</strong> comprensione del testo e <strong>di</strong><br />

collocazione <strong>di</strong> esso sia rispetto al resto della produzione bo<strong>di</strong>niana che nei confronti del<br />

contesto contemporaneo. La <strong>ricerca</strong> presenta inoltre un altro versante, <strong>di</strong> carattere<br />

prettamente filologico, che è giustificato in vista della realizzazione della tesi interpretativa<br />

ma che al tempo stesso è passibile <strong>di</strong> uno sviluppo autonomo qualora portasse alla<br />

realizzazione <strong>di</strong> un’e<strong>di</strong>zione critica del testo latino del <strong>Colloquium</strong>.<br />

Jean Bo<strong>di</strong>n è l’autore su cui ho lavorato in occasione della preparazione della mia tesi <strong>di</strong><br />

laurea, centrata sulla Methodus ad facilem historiarum cognitionem, opera pubblicata da<br />

Bo<strong>di</strong>n in due e<strong>di</strong>zioni, la prima nel 1566, la successiva nel 1572. La tesi, intitolata<br />

Interpretazione della storia e approccio alla politica nella “Methodus” <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n, ha<br />

avuto come relatori il prof. Alfonso M. Iacono e il prof. Adriano Prosperi ed è stata<br />

<strong>di</strong>scussa il 27 novembre 1996 a Pisa. In questa mia prima <strong>ricerca</strong> sono partito<br />

dall’interpretazione tra<strong>di</strong>zionale secondo la quale Bo<strong>di</strong>n è un autore politico. Proprio<br />

partendo dalla con<strong>di</strong>visione <strong>di</strong> questa interpretazione caratterizzante il quadro complessivo<br />

dell’opera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n, ho avanzato l’ipotesi che la teoria politica presentata nella Methodus,<br />

che in molti aspetti si avvicina a quella descritta nella successiva e più ampia République<br />

e in alcuni casi, ad esempio nella definizione della nozione <strong>di</strong> sovranità, coincide con essa,<br />

sia strettamente legata alla riflessione sulla storia.<br />

Uno dei capitoli più famosi della Methodus è de<strong>di</strong>cato alla confutazione dello schema <strong>di</strong><br />

successione dei quattro imperi universali. La serrata polemica con lo schema <strong>di</strong><br />

successione dei quattro imperi universali deve in questo caso essere interpretato come<br />

l’aspetto più evidente <strong>di</strong> un ripensamento delle strategie <strong>di</strong> interpretazione e ricezione del<br />

dato storico, ripensamento che si intreccia e interagisce con le modalità <strong>di</strong> fondazione e <strong>di</strong><br />

legittimazione della politica, della pratica politica e della teoria dello stato.


JEAN BODIN, BIBLIOGRAFIA<br />

Opere <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n<br />

Œuvres philosophiques de Jean Bo<strong>di</strong>n, a cura <strong>di</strong> Pierre Mesnard, Corpus général de philosophie français,<br />

Paris, PUF, 1951; comprende: Oratio; Juris universi <strong>di</strong>stributio; Methodus ad facilem historiarum<br />

cognitionem.<br />

Selected Writings on Philosophy, Religion and Politics, con un’introduzione <strong>di</strong> P.L. Rose, Genève, Droz,<br />

1980.<br />

Antologia <strong>di</strong> scritti politici, a cura <strong>di</strong> V.I. Comparato, Bologna, <strong>Il</strong> Mulino, 1981 (contiene una bibliografia, pp.<br />

51-61).<br />

Oppiani de venatione Libri III. Joan. Bo<strong>di</strong>no Andegavensi interprete. Hic accessit commentarius varius et<br />

multiplex, ejusdem interpretis, Parigi, Michel Vascosan, 1555.<br />

Oratio de instituenda in republica juventute ad senatum populumque Tolosatem, Toulouse, Pierre Perna,<br />

1559, e<strong>di</strong>zione e traduzione <strong>di</strong> Pierre Mesnard in Jean Bo<strong>di</strong>n, Œuvres philosophiques, Paris, PUF, pp. 7-30;<br />

33-65.<br />

Methodus ad facilem historiarum cognitionem, Paris, Martin le Jeune, 1566; ab ipso recognita et multo quam<br />

ante locupletior, 1572, in Jean Bo<strong>di</strong>n, raccolta in Jean Bo<strong>di</strong>n, Œuvres philosophiques, a cura <strong>di</strong> Pierre<br />

Mesnard, cit., pp. 104-269; 269-473.<br />

Methodus ad facilem historiarum cognitionem, ristampa in fac-simile dell’e<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> Amsterdam, Ravenstein,<br />

1650, Aalen, Scientia Verlag, 1967.<br />

Avviamento alla conoscenza storica, Celebes, Trapani, 1968; traduzione dell’e<strong>di</strong>zione della Methodus del<br />

1650, Amstelaedami, sumptibus Joannis Ravensteiny, trad. <strong>di</strong> Nino Polizzi, prefazione e note <strong>di</strong> F. Brancato.<br />

Methodus ad facilem historiarum cognitionem, in Artis historicae penus, octodecim scriptorum tam veterum<br />

quam recentiorum monumentis, et inter eos Jo. Praecipue Bo<strong>di</strong>ni metho<strong>di</strong> historicae sex, instructa (auctore<br />

J. Wolfio), Basileae, ex p. Pernae officina, 1579.<br />

Les Paradoxes du Seigneur de Malestroict, conselleir du Roy, et maistre or<strong>di</strong>naire de ses comptes, sur le<br />

faict des monnoyes, presentez à sa Majesté, au mois de mars M.D.LXVI. Avec la Response de M. Jean<br />

Bo<strong>di</strong>n aus<strong>di</strong>cts Paradoxes (Paris, Martin le Jeune, 1568), in La vie chère au XVI° siècle. La reponse de Jean<br />

Bo<strong>di</strong>n à M. de Malestroict, 1568, a cura <strong>di</strong> H. Hauser Paris, Armand Colin, 1932.<br />

La response de Jean Bo<strong>di</strong>n aux paradoxes de Malestroict touchant l’encherissement de toutes choses, et le<br />

moyen d’y reme<strong>di</strong>er, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Les Six Livres de la République, Paris, Arthème-Fayard, 1986.<br />

La harangue de Monsieur Charles de Cars prononcée aux magnifiques ambassadeurs de Poulogne estans<br />

à Metz le huictiesme jour d’aoust 1573. Tournée de latin en françois par Jean Bo<strong>di</strong>n, Advocat, Paris, Pierre<br />

L’Huillier, 1573.<br />

“J. Bo<strong>di</strong>ni advocati carmen”, in Nicolas de Livre, seigneur de Humerolles, Discours du tremblement de terre<br />

en forme de <strong>di</strong>alogue. Pris de l’Italien de Lucio Maggio gentilhomme Boulonnois, Paris, P. L’Huillier, 1575;<br />

Paris, Denys du Val, 1575.<br />

Les Six Livres de la République, Paris, Du Puys, 1576, ristampa in fac-simile <strong>di</strong> un’e<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> Parigi, 1583,<br />

comprendente la Apologie de René Herpin, Paris, Du Puys, 1581, Aalen, Scientia Verlag, 1961; 1977.<br />

The Six Bookes of a Commonweale, ristampa in fac-simile della traduzione inglese <strong>di</strong> Richard Knolles,<br />

Londra, 1606, a cura <strong>di</strong> K. Mc Rae, Cambridge Mass., Harvard University Press, 1962.<br />

I sei libri dello stato, a cura <strong>di</strong> M. Isnar<strong>di</strong> Parente, vol. I, 1964, Torino, UTET.; vol. II, a cura <strong>di</strong> M. Isnar<strong>di</strong><br />

Parente e D. Quaglioni, Torino, UTET, 1988; vol. III, a cura <strong>di</strong> M. Isnar<strong>di</strong> Parente e D. Quaglioni, Torino,<br />

UTET, 1997.


Les Six Livres de la République, Lyon, 1593, in Corpus des oeuvres de philosophie en langue française, 6<br />

voll., Paris, Arthéme-Fayard, 1986.<br />

On Sovereignity. Four Chapters from the Six Books of Commonwealth, a cura <strong>di</strong> J.H. Franklin, Cambridge,<br />

Cambridge University Press, 1992.<br />

Jo. Bo<strong>di</strong>ni Andegavensis De republica libri sex, latine ab autore red<strong>di</strong>ti, multo quam antea locupletiores,<br />

Paris, Du Puys, 1586.<br />

Recueil de tout ce qui s’est negocié en la compagnie du Tiers-Etat de France, en l’assemblée generale de<br />

trois Etats, assignez par le Roy en la ville de Bloys, au XV. Novembre 1576, s.l., 1577.<br />

Juris universi <strong>di</strong>stributio (Paris, Du Puys, 1578). Le trois premières é<strong>di</strong>tions, riproduzione in fac-simile con<br />

una nota <strong>di</strong> lettura <strong>di</strong> W. Wolodkiewiecz, Napoli, Jovene, 1985.<br />

Juris Universi <strong>di</strong>stributio, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Œuvres philosophiques, a cura <strong>di</strong> P. Mesnard, 1951, cit., pp. 69-80;<br />

81-97.<br />

Exposé du droit universel (Juris universi <strong>di</strong>stributio), a cura <strong>di</strong> S. Goyard-Fabre, Lucien Jerphagnon, R.M.<br />

Rampelberg, Paris, PUF, 1985.<br />

De la demonomanie des sorciers, seguito dalla Réfutation des opinions de Jean Wier (Paris, Du Puys,<br />

1580), ristampa in fac-simile dell’e<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> Parigi, 1587, Paris, Gutemberg- Reprints, 1979.<br />

Apologie de René Herpin pour la République de Jean Bo<strong>di</strong>n (Paris, Du Puys, 1581), in Jean Bo<strong>di</strong>n, Les six<br />

livres de la République, Aalen, 1961.<br />

Apologie de René Herpin pour la République de Jean Bo<strong>di</strong>n, in Les six livres de la République, Paris, 1986.<br />

Sapientiae moralis epitome, quae bonorum gradus ab ultimo principio ad summum hominis extremumque<br />

bonum continua serie deducit ab Helia Bo<strong>di</strong>no Io.F. collecta. Ad juventutem laodunensem (Paris, Du Puys,<br />

1588), in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings, Genève, 1980.<br />

Lettre de Monsieur Bo<strong>di</strong>n (Lyon, Pillehotte, 1590), Paris, Chau<strong>di</strong>ère, 1590, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings,<br />

Genève, 1980, pp. 83-93.<br />

Universae naturae theatrum. In quo rerum omnium effectrices causae et fines quinque libris <strong>di</strong>scutiuntur,<br />

autore Joanne Bo<strong>di</strong>no, Lyon, J. Roussin, 1596.<br />

Le théâtre de la nature universelle de Jean Bo<strong>di</strong>n jurisc. Auquel on peut contempler les causes efficientes et<br />

finales de toutes choses, desquelles l’ordre est continué par question et responses en cinq livres…tradotto<br />

dal latino da François de Fourgerolles Bourbonnois, Lyon, J. Pillehotte, 1597.<br />

Jo. Bo<strong>di</strong>ni Paradoxon, quod ne virtus ulla in me<strong>di</strong>ocritate nec summum hominis bonum in virtutis actione<br />

consistere possit, Paris, Du Val, 1596.<br />

Le paradoxe de Jean Bo<strong>di</strong>n Angevin qu’il n’y a pas une seule vertu en me<strong>di</strong>ocrité, ny au milieu de deux<br />

vices, Paris, Du Val, 1598 (traduzione dello stesso Bo<strong>di</strong>n).<br />

Le paradoxe de Jean Bo<strong>di</strong>n Angevin qu’il n’y a pas une seule vertu en me<strong>di</strong>ocrité, ny au milieu de deux<br />

vices, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings, Genève, 1980, pp. 33-75.<br />

Consilia Joannis Bo<strong>di</strong>ni Galli, et Fausti Longiani Itali, De principe recte instituendo. Cum praeceptis<br />

cujusdam principis politicis, quae bene instituto in imperio observanda, Joanne Bornitio (Weimar 1602;<br />

Erfurt, 1603), in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings, Genève, 1980.<br />

Lettre à Jean Bautru des Matras, in Paul Colomies, Gallia Orientalis, La Haye, Adrien Vlacq. 1665, pp. 76-<br />

80; in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings, pp. 77-81.<br />

Das <strong>Heptaplomeres</strong> des Jean Bo<strong>di</strong>n, zur Geschichte der Cultur und Literatur im Jarhundert der Reformation,<br />

a cura <strong>di</strong> D.R. Gurhauer, Berlin, G. Eichler, 1841.


<strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> de rerum sublimium ab<strong>di</strong>tis et arcanis, Fac-simile – Neudruck der Ausgabe von<br />

Ludwick Noack, Schwerin, 1857, Stuttgart-Bad Cannstatt, Friedrich Fromann Verlag, 1966.<br />

Colloque de Jean Bo<strong>di</strong>n des secrets cachés de choses sublimes, entre sept sçavants qui sont de <strong>di</strong>fferents<br />

sentiments, traduzione francese del <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>, note <strong>di</strong> R. Chauviré, tesi <strong>di</strong> Lettere, Parigi,<br />

1914.<br />

<strong>Colloquium</strong> of the Seven about Secrets of the Sublime (<strong>Colloquium</strong> heptaplomeres de rerum sublimium<br />

arcanis ab<strong>di</strong>tis) by Jean Bo<strong>di</strong>n, introduzione e traduzione <strong>di</strong> M. Leathers Daniels Kunz, Princeton, N.J.,<br />

Princeton University Press, 1975.<br />

Colloque entre sept sçavants qui sont de <strong>di</strong>fférents sentiments des secrets cachés des choses relevées,<br />

traduzione anonima del <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n, testo a cura <strong>di</strong> François Berriot, con la<br />

collaborazione <strong>di</strong> K. Davies, J. Larmat e J. Roger, Genève, Droz, 1984.<br />

Epistre de Jean Bo<strong>di</strong>n touchant l’institution de ses Enfants a son nepveu (9 novembre 1686), in G.E.<br />

Guhrauer, Das <strong>Heptaplomeres</strong> de Jean Bo<strong>di</strong>n, Berlin, 1841, p. 254; in Jean Bo<strong>di</strong>n, Colloque entre sept<br />

sçavants, Genéve, 1984, pp. 585-587; in Jean Bo<strong>di</strong>n, Selected Writings, Genève, 1980, pp. 1-4.<br />

Lettre de Jean Bo<strong>di</strong>n sur l’entreprise du duc d’Anjou contre la ville d’Anvers (21 gennaio 1583) in Compte<br />

rendu des séances de la Commission royale d’histoire ou recueil de ses bullettins, 2° serie, Bruxelles, 1859,<br />

pp. 458-465.<br />

Io. Bo<strong>di</strong>ni in cura Parisiorum advocati responsum, in Vittorio Conti, Bo<strong>di</strong>n e Hotman: due pareri a confronto<br />

(1566) in “<strong>Il</strong> pensiero politico”, VIII, 3, 1975, pp. 340-354.<br />

Lettera <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n a Jean Bautru de Matras (s.d.), lettera a Castelnau-Mauvissière (30 settembre 1585), allo<br />

stesso (9 <strong>di</strong>cembre 1586), lettera a Pierre Ayrault (27 settembre 1595), lettera a Roland Bignon (s.d.), in R.<br />

Chauviré, Jean Bo<strong>di</strong>n auteur de la République, cit.<br />

Lettere del gennaio 1590, lettera del 15 agosto 1589, lettera verosimilmente del febbraio 1590, lettera del<br />

settembre 1591, lettera del 12 gennaio 1593, in J. Moreau-Reibel, Bo<strong>di</strong>n et la Ligue d’après de lettres<br />

iné<strong>di</strong>tes, in Humanisme et Renaissance, II, 1935, pp. 422-440.<br />

Strumenti Bibliografici<br />

M.-D. Couzinet – S. Martinelli, Bibliographie bo<strong>di</strong>nienne (depuis 1985), in “Bullettin de l’Association d’Etudes<br />

sur l’Humanisme, la Réforme et la Renaissance”, XL, giugno 1995, pp. 23-36.<br />

R. Crahay, M.-T. Isaac, M.-T. Longer, Bibliographie critique des é<strong>di</strong>tions anciennes de Jean Bo<strong>di</strong>n, con la<br />

collaborazione <strong>di</strong> R. Plisnier, Bruxelles, Académie Royale de Belgique, 1992.<br />

S. Denzer, Actes du colloque international Jean Bo<strong>di</strong>n à Munich, 1970, Monaco, C.H. Beck, 1973, pp. 492-<br />

513 (contiene una bibliografia parziale delle e<strong>di</strong>zioni antiche e una bibliografia degli stu<strong>di</strong> su Bo<strong>di</strong>n successivi<br />

al 1800).<br />

C.G. Dubois, La conception de l’histoire en France au XVI° siècle (1560-1610), Parigi, Nizet, 1977, pp. 583-<br />

668.<br />

M. Isnar<strong>di</strong> Parente, Nota bibliografica, in Jean Bo<strong>di</strong>n, I sei libri dello stato, a cura <strong>di</strong> M. Isnar<strong>di</strong> Parente,<br />

Torino, UTET, 1964, pp. 109-129 (comprende le e<strong>di</strong>zioni delle opere <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n e gli stu<strong>di</strong> a lui de<strong>di</strong>cati fino al<br />

1963); Nota bibliografica, in vol. II, a cura <strong>di</strong> M. Isnar<strong>di</strong> Parente e D. Quaglioni, Torino, UTET, 1988, pp. 10-<br />

24 (comprende le e<strong>di</strong>zioni delle opere <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n e gli stu<strong>di</strong> a lui de<strong>di</strong>cati successivi al 1963).<br />

G. Roellenbeck, Berichte und Kritik zum Schrifttum über Jean Bo<strong>di</strong>n seit 1936, 1: Der Staat, II, 1963, pp.<br />

339-349; 2: Der Staat, III, 1964, pp. 227-246.<br />

O. Witschi Bernz, Bibliography of Works in the Philosophy of History, 1500-1800, in “History and Theory”,<br />

Beiheft XII, Wesleyan University Press, 1972.


Stu<strong>di</strong> Generali<br />

Actes du Colloque Inter<strong>di</strong>sciplinaire d’Angers (24-27 Mai 1984), Presses de l’Université d’Angers, 1985.<br />

La République de Jean Bo<strong>di</strong>n. Atti del convegno <strong>di</strong> Perugia, 14-15 novembre 1980, Firenze, Olschki, 1980.<br />

Jean Bo<strong>di</strong>n a 400 anni dalla morte: bilancio storiografico e prospettive <strong>di</strong> <strong>ricerca</strong>, Atti del convegno<br />

internazionale <strong>di</strong> Torino 6-7 <strong>di</strong>cembre 1996, a cura <strong>di</strong> E. Bal<strong>di</strong>ni, Firenze, Olschki, 1997.<br />

E. De Barthelemy, Etude sur Jean Bo<strong>di</strong>n, sa vie et ses travaux, Parigi, 1876.<br />

H. Baudrillart, Jean Bo<strong>di</strong>n et son temps, tableau des théories politiques e des idées économiques au XVI°<br />

siècle, 1853, Réimpression Aalen, Scientia Verlag, 1964.<br />

Benoist, Quatrième centenaire de Jean Bo<strong>di</strong>n, Institut de France, Académie des Sciences morales et<br />

politique, Angers, 10 novembre 1929, Parigi, Firmin-Didot, 1929.<br />

M.-D. Couzinet, La logique <strong>di</strong>vine dans le “Six Livres de la République” de Jean Bo<strong>di</strong>n. Hypothèse de<br />

lecture, European University Institute Working Paper HEC 91/8, Ba<strong>di</strong>a Fiesolana, San Domenico, Firenze,<br />

1991.<br />

R. Chauviré, Jean Bo<strong>di</strong>n auteur de la République, Parigi, 1914, Ginevra, Slatkine Reprints, 1969.<br />

E. Feist, Weltbild und Staatsidee bei Jean Bo<strong>di</strong>n, Halle (Saale), Niemeyer, 1930. Ristampato in Fundamental<br />

Stu<strong>di</strong>es on Jean Bo<strong>di</strong>n, a cura <strong>di</strong> J.P. Mayer, 1979.<br />

J.H. Franklin, Jean Bo<strong>di</strong>n and the Rise of the Absolutist Theory, Cambridge, Cambridge University Press,<br />

1973.<br />

S. Goyard-Fabre, Jean Bo<strong>di</strong>n et le droit de la République, Parigi, Puf-Léviathan, 1989.<br />

M. Isnar<strong>di</strong> Parente, Introduzione, in Jean Bo<strong>di</strong>n, I sei libri dello stato, cit., vol. I, pp. 11-100.<br />

V. Martino, Jean Bo<strong>di</strong>n et la ‘revolution des prix’, Adriatica, Bari, 1970.<br />

J.P. Mayer, a cura <strong>di</strong>, Fundamental Stu<strong>di</strong>es on Jean Bo<strong>di</strong>n, (European Political Thought, Tra<strong>di</strong>tion and<br />

Endurance), New York, Arno Press, 1979. Ristampa in fac-simile <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> su Jean Bo<strong>di</strong>n <strong>di</strong> H. Hauser, 1932,<br />

M.E. Kamp, 1949, P. Mesnard, 1929, F. Von Bezold, 1914 e 1918, E. Feist e J.P. Mayer, 1976.<br />

P. Mesnard, Jean Bo<strong>di</strong>n à Toulouse, Tolosa, 1961.<br />

P. Mesnard, Vers un portrait de Jean Bo<strong>di</strong>n, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Oeuvres philosophiques, a cura <strong>di</strong> P. Mesnard,<br />

cit., pp. VII-XXI, PUF, Paris, 1951.<br />

P. Mesnard, Jean Bo<strong>di</strong>n en la historia del pensiamento, Madrid, Instituto de Estu<strong>di</strong>os politicos, 1962.<br />

J. Plamenatz, Jean Bo<strong>di</strong>n, in Id., Man and society. A critical examination of some important social and<br />

political theories from Machiavelli to Marx, Longamans, Green and Co., 1963, London.<br />

D. Quaglioni, I limiti della sovranità. <strong>Il</strong> pensiero <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n nella cultura politica e giuri<strong>di</strong>ca dell’età<br />

moderna, Padova, Cedam, 1992.<br />

H. Sée, La philosophie de l’histoire de Jean Bo<strong>di</strong>n, in “Revue Historique”, 1935, pp. 297-505.<br />

A. Tenenti, La prima e<strong>di</strong>zione della “République” e l’opera <strong>di</strong> Machiavelli”, in Id.,<br />

Credenze, ideologie, libertinismi tra me<strong>di</strong>oevo e età moderna, <strong>Il</strong> Mulino, Bologna, 1978.<br />

Y.C. Zarka, a cura <strong>di</strong>, Jean Bo<strong>di</strong>n. Nature, histoire, droit et poitique, Paris, PUF, 1996.<br />

Stu<strong>di</strong> sul contesto politico e culturale


V. De Caprariis, Propaganda e pensiero politico in Francia durante le guerre <strong>di</strong> religione (1559-1572),<br />

Napoli, E<strong>di</strong>zioni Scientifiche Italiane, 1959.<br />

C.G. Dubois, La conception de l’histoire en France au XVI° siècle (1560-1610), Nizet, Paris, 1977.<br />

J. Garrison, Histoire de protestants en France, Privat, Toulouse, 1977.<br />

P. Mesnard, L’Essor de la philosophie politique au XVI° siècle, Paris, Vrin, 1969.<br />

G. Spini, Enrico Caterino Davila e la storia delle guerre <strong>di</strong> religione in Francia, E<strong>di</strong>zioni del Lavoro, 1959.<br />

M.N. Sutherland, The Massacre of the Saint Bartholomew and the European Conflict, 1559-1572, McMillan,<br />

London, 1973.<br />

M. Turchetti, Concor<strong>di</strong>a o tolleranza? François Baudouin (1520-1573) e i ‘Moyenneurs’, Milano, Angeli,<br />

1984.<br />

Q. Skinner, Le origini del pensiero politico moderno, <strong>Il</strong> Mulino, Bologna, 1989.<br />

C. Vasoli, Profezia e ragione. Stu<strong>di</strong> sulla cultura del Cinquecento e del Seicento, Napoli, Morano, 1974.<br />

C. Vivanti, Lotta politica e pace religiosa in Francia fra Cinque e Seicento, Torino, Einau<strong>di</strong>, 1963.<br />

M. Yardeni, La conscience nationale en France pendant les guerres de religion (1559-1598), Louvain, Paris,<br />

1971.<br />

Stu<strong>di</strong> sul pensiero religioso <strong>di</strong> Bo<strong>di</strong>n<br />

P. Mesnard, La pensée religieuse de Bo<strong>di</strong>n, Honoré Champion, Paris, 1929.<br />

J.S. Preus, Explaining Religion: Criticism and Theory from Bo<strong>di</strong>n to Freud, Yale University Press, New<br />

Haven, 1987.<br />

D. Quaglioni, Jean Bo<strong>di</strong>n nicodemita? Simulazione e <strong>di</strong>ssimulazione religiosa nelle aggiunte latine alla<br />

République, in Actes du Colloque Inter<strong>di</strong>sciplinaire d’Angers, cit., pp. 183-198.<br />

G. Roellenbeck, Jean Bo<strong>di</strong>n et la liberté de conscience (XVI°- XVII° secolo), in Actes du Colloque de<br />

Mulhouse et Bâle, cit.<br />

P.L. Rose, Bo<strong>di</strong>n and the Great God of Nature, Droz, Genève, 1980.<br />

Stu<strong>di</strong> de<strong>di</strong>cati al <strong>Colloquium</strong><br />

K.F. Faltenbacher, Das “<strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>”, ein Religionsgespräch zwischen Scholastik und<br />

Aufklärung. Untersuchungen zur Thematik und zur Frage der Autorschaft, Frankfurt, Peter Lang, 1988.<br />

K.F. Faltenbacher, Das <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> und das neue Wetbilt Galileis. Zur Datierung, Autorschaft<br />

und Thematik des Siebenergesprächs, Akademie der Wissenschaften und der Literatur Mainz, Stuttgart,<br />

Franz Steiner Verlag, 1993.<br />

Menke Glückert, Die Geschichtschreibung der Reformation und Gegenreformation. Bo<strong>di</strong>n und <strong>di</strong>e<br />

Begründung der Geschichtsmethodologie durch Bartholomäus Keckermann, riproduzione fotomeccanica<br />

dell’e<strong>di</strong>zione originale, Osterwieck/Harz, A.W. Zickfeldt, 1912, Leipzig, 1971.<br />

P. Magnard, Le “<strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong>” et la religion de la raison, in Y.C. Zarka, a cura <strong>di</strong>, Jean Bo<strong>di</strong>n.<br />

Nature, histoire, droit et politique, cit., pp. 71-88.<br />

G. Roellenbeck, Offenbarung, Natur und jü<strong>di</strong>sche Überlieferung bei Jean Bo<strong>di</strong>n. Eine Interpretazion des<br />

“<strong>Heptaplomeres</strong>”, Gütersloh, Gerd Mohr, 1964.<br />

P.L. Rose, Jean Bo<strong>di</strong>n and the Great God of Nature: the moral and religious universe of a Judaiser, Ginevra,<br />

Droz, 1980.


C. Vasoli, <strong>Il</strong> <strong>Colloquium</strong> <strong>Heptaplomeres</strong> e il tema dei theatra mun<strong>di</strong>, Arbeitsgespräch J.Bo<strong>di</strong>n. “<strong>Colloquium</strong><br />

<strong>Heptaplomeres</strong>”, Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, 8-11 settembre 1991.<br />

Stu<strong>di</strong> de<strong>di</strong>cati alla Methodus<br />

V. De Caprariis, Propaganda e pensiero politico in Francia durante le guerre <strong>di</strong> religione (!559-1572), Napoli,<br />

E<strong>di</strong>zioni Scientifiche Italiane, 1959.<br />

M.-D. Couzinet, Histoire et méthode à la Renaissance. Une lecture de la “Methodus ad facilem historiarum<br />

cognitionem” de Jean Bo<strong>di</strong>n, con una prefazione <strong>di</strong> Cesare Vasoli, Vrin, Parigi, 1996.<br />

M.-D. Couzinet, La Methodus ad facilem historiarum cognitionem: histoire cosmographique et méthode, in<br />

Jean Bo<strong>di</strong>n. Nature, histoire, droit et politique, a cura <strong>di</strong> Y.C. Zarka, PUF, Parigi, 1996.<br />

C.G. Dubois, La conception de l’histoire en France au XVI° siècle (1560-1610), Paris, Nizet, 1977.<br />

H. Baron, The “Querelle” of the Ancient and the Moderns as a Problem for the Renaissance Scolarship, in<br />

“Journal of the History of Ideas”, XX, No. 1, January 1959, pp. 3-22.<br />

J.L. Brown, The “Methodus ad facilem historiarum cognitionem” of Jean Bo<strong>di</strong>n. A critical Study, The Catholic<br />

University of America Press, Washington, 1939.<br />

G. Cotroneo, Jean Bo<strong>di</strong>n teorico della storia, Napoli, E<strong>di</strong>zioni Scientifiche Italiane, 1969.<br />

G. Cotroneo, Introduzione alla “Methodus” <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n, in “Atti dell’Accademia Pontaniana”, XIII, Napoli,<br />

1964.<br />

G. Cotroneo, <strong>Il</strong> senso della storia nella “Methodus” <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n, in “Rivista <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> crociani”, I (1964), pp.<br />

296-311.<br />

G. Huppert, The idea of perfect history: historical eru<strong>di</strong>tion and historical philosophy in Renaissance France,<br />

University of <strong>Il</strong>linois France, 1970.<br />

C. Vasoli, Jean Bo<strong>di</strong>n, <strong>Il</strong> problema cinquecentesco della “Methodus” e la sua applicazione alla conoscenza<br />

storica, in Id., Profezia e ragione. Stu<strong>di</strong> sulla cultura del Cinquecento e del Seicento, Napoli, Morano,<br />

1975.<br />

H. Weber, Jean Bo<strong>di</strong>n et la verité historique, in AA.VV., Certitudes et incertitudes de l’histoire, pp. 76-86,<br />

sotto la <strong>di</strong>rezione <strong>di</strong> G. Gadoffre, Parigi, PUF, 1987.<br />

Fonti e interlocutori del Bo<strong>di</strong>n<br />

Apuleio, Le metamorfosi o l’asino d’oro, introduzione <strong>di</strong> Reinhold Merkelbach, con le xilografie dell’ed.<br />

veneziana del 1519, testo latino a fronte, trad. <strong>di</strong> C. Annaratone, BUR, Milano, 1997.<br />

Chronicon Carionis expositum et auctum multis et veteribus et recentibus historiis ab exor<strong>di</strong>o mun<strong>di</strong> usque<br />

ad Carolum V Imperatorem a Philippo Melanthone et Casparo Peucero, Imperialis Godefri<strong>di</strong> Tampachil,<br />

Francofurti ad Moenum, M.DC.XXIV, ristampa dell’e<strong>di</strong>zione del 1572.<br />

Filippo Melantone, In Danielem Prophetam Commentarius, e<strong>di</strong>tus a Philippo Melantone, Anno M.D.XLIII,<br />

raccolto nella Pars Secunda della Opera Omnia, e<strong>di</strong>ta a Witebergae in 4 volumi, Typis Simonis Gronebergij,<br />

M.DCI., pp. 416-531.<br />

Platone, Timeo, a cura <strong>di</strong> Giuseppe Lozza, Mondadori, Milano, 1994.<br />

P. Pomponazzi, Opera, a cura <strong>di</strong> G. Gratarol, Basilea, 1556 e 1567, ristampa anastatica Hildesheim – New<br />

York, 1970.


Joannis Sleidan, De quatuor summis imperiis libri tres, 1556.<br />

Giovanni Calvino, Joannis Calvini, Magni Theologi Praelectiones in Librum Prophetiarum Danielis, Joannis<br />

Budaei & Caroli Jonvillaei labore & industria excerptae, raccolte nel quinto volume della Opera Omnia,<br />

pubblicata Apud Joanneum Jacobi Schipper, Amstelodami, M.DC.LXVII, la prima pubblicazione è del 1561.<br />

Martin Lutero, Prefazione al profeta Daniele. 1545, in Id., Prefazioni alla Bibbia, Marietti, Genova, 1987, a<br />

cura <strong>di</strong> M. Vannini.<br />

Girolamo, S. Hieronimi Presbyteri Opera. Pars I, Opera exegetica commentariorum in Danielem libri III (IV).<br />

Turnholti Typographi Brepols E<strong>di</strong>tores Pontificii, MCMLXIV, pp. 384-414, composto nel 407.<br />

Gonzalo Fernandez de Oviedo, Historia general y natural de las In<strong>di</strong>as, a cura <strong>di</strong> J. Perez de Tuleda, Madrid,<br />

1959 (1° ed. Siviglia 1535-37).<br />

Bartolomé de Las Casas, Historia de las In<strong>di</strong>as, raccolto in Obras escogidas, a cura <strong>di</strong> J. Perez de Tuleda e<br />

E. Lopez Oto, Madrid, 1957.<br />

Guillaume Postel, De originibus, seu, de varia et potissimum orbi latino ad hanc <strong>di</strong>em incognita, aut<br />

inconsiderata historia, quum totius Orientis, tuum maxime Tartarorum, Persarum, Turcarum, et omnium<br />

Abrahami et Noachi alumnorum origines, et mysteria Brachmanum retegente: Quod ad gentium,<br />

literarumque quib. Utuntur, rationes attinet, Basileae, s.d., 1553.<br />

Guillaume Postel, Cosmographicae <strong>di</strong>sciplinae compen<strong>di</strong>um, in suum finem, hoc est ad <strong>di</strong>vinae Providentiae<br />

certissimam demonstrationem conductum, Basileae, 1561.<br />

José de Acosta, Historia natural y moral de las In<strong>di</strong>as, e<strong>di</strong>to per la prima volta nel 1590, ora raccolto in<br />

Obras, a cura <strong>di</strong> P. Francisco Mateos, Madrid, 1954.<br />

Henri Lancelot du Voisin de La Popelinière, Histoire des histoires, avec l’Idée de l’Histoire accomplie, Paris,<br />

1599.<br />

Hugo Grotius, Mare liberum sive de iure quod Batavis competit and in<strong>di</strong>ana commercio <strong>di</strong>ssertatio, prima<br />

e<strong>di</strong>zione 1608, ripubblicato a cura <strong>di</strong> J. Brown Scott nel 1916, New York.<br />

Cristoforo Besoldo, Discursus Politicus de Incrementis Imperiorum, eorumque amplitu<strong>di</strong>ne procuranda. Cui<br />

inserta est <strong>di</strong>ssertatio singularis, De novo Orbe, Argentorati, 1623.<br />

Isaac de La Peyrère, Prae-Adamitae, sive Exercitatio super Verbibus duodecimo, decimotertio et<br />

decimoquarto, capitis quinti Epistolae D. Pauli ad Romanos. Quibus in<strong>di</strong>cuntur Primi Homines ante Adamum<br />

con<strong>di</strong>ti, seguito da Systema Theologicum ex Praedamitarum hipotesi. Pars Prima, <strong>di</strong>viso in cinque libri;<br />

presentano solo l’in<strong>di</strong>cazione della data, Anno salutis MDCLV.<br />

Stu<strong>di</strong> sulla filosofia della storia e la storiografia moderna<br />

A. Bion<strong>di</strong>, Melchor Cano: la storia come locus theologicus, Torre Pellicée: Bollettino della Società <strong>di</strong> Stu<strong>di</strong><br />

Valdesi n. 130, <strong>di</strong>cembre 1971, pp. 43-53.<br />

A. Bion<strong>di</strong>, Tempi e forme della storiografia, in Letteratura Italiana, 3**, Le forme del testo.II. La prosa, sotto<br />

la <strong>di</strong>rezione <strong>di</strong> A. Asor Rosa, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1984, pp. 1075-1116.<br />

J. Bury, Storia dell’idea <strong>di</strong> progresso, Milano, Feltrinelli, 1964.<br />

G. Cotroneo, I trattatisti dell’”ars historica”, Giannini, Napoli, 1971.<br />

C.G. Dubois, La conception de l’histoire en France au XVI° siècle (1560-1610), Nizet, Parigi, 1977.<br />

J.H. Franklin, Jean Bo<strong>di</strong>n and the Sixteenth-Century Revolution in the Metodology of Law and History, New<br />

York and London, 1963.<br />

E. Fueter, Storia della storiografia moderna, Ricciar<strong>di</strong>, Milano-Napoli, 1970.


G. Huppert, The idea of perfect history: historical eru<strong>di</strong>tion and historical philosophy in Renaissance France,<br />

University of <strong>Il</strong>linois Press, 1970.<br />

G. Huppert, The Renaissance Background of Historicism, in “History and Theory”, 1, 1966, pp. 48-59.<br />

R. Koselleck, Futuro passato. Per una semantica dei tempi storici, Marietti, Genova, 1986.<br />

P. Lombar<strong>di</strong>, Nabucodonosor e il sogno <strong>di</strong> un’esegesi perfetta, in “Rivista <strong>di</strong> Filosofia”, volume LXXXVII, n° 2,<br />

1996, Bologna, <strong>Il</strong> Mulino.<br />

S. Mazzarino, <strong>Il</strong> pensiero storico classico, Laterza, Roma-Bari, 1966.<br />

M. Miegge, <strong>Il</strong> sogno del re <strong>di</strong> Babilonia. Profezia e storia da Thomas Müntzer a Isaac Newton, Feltrinelli,<br />

Milano, 1995.<br />

M. Miegge, Or<strong>di</strong>ne e novità nello spettacolo della storia universale. Sui prolegomeni <strong>di</strong> Filippo Melantone e <strong>di</strong><br />

Kaspar Peucer al “Chronicon Carionis”, in Car<strong>di</strong>nali, La Rocca, Miegge, Pancera, Rossetti, Le parole della<br />

storia, Cappelli, Bologna, 1987.<br />

A. Momigliano, <strong>Il</strong> posto della storiografia antica nella storiografia moderna, in Id., Sui fondamenti della storia<br />

antica, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1984.<br />

G.H. Nadel, Philosophy of History before Historicism, in “History and Theory”, 3, 1964, pp. 291-315.<br />

K. Pomian, L’or<strong>di</strong>ne del tempo, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1988.<br />

P. Rossi, Naufragi senza spettatore. L’idea <strong>di</strong> progresso, <strong>Il</strong> Mulino, Bologna, 1995.<br />

G. Spini, I trattatisti dell’arte storica nella Controriforma Italiana, in “Quaderni <strong>di</strong> Belfagor”, I, Firenze, 1948,<br />

pp. 108-136.<br />

A. Tenenti, La storiografia in Europa dal Quattro al Seicento, in AA.VV., Nuove questioni <strong>di</strong> storia moderna,<br />

Marzorati, Milano, 1963.<br />

Stu<strong>di</strong> sull’apocalittica<br />

E.J. Bickermann, Quattro libri stravaganti della Bibbia, Bologna, Pàtron E<strong>di</strong>tore, 1979.<br />

Ernst Bloch, Thomas Müntzer teologo della rivoluzione, Feltrinelli, Milano, 1980.<br />

N. Cohn, I fanatici dell’Apocalisse, E<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong> Comunità, Milano, 1965 e 1976.<br />

M. Delcor, Stu<strong>di</strong> sull’apocalittica, Paideia, Brescia, 1968.<br />

U. Gastal<strong>di</strong>, Storia dell’anabattismo dalle origini a Münster (1525-1535), Clau<strong>di</strong>ana, Torino, 1972.<br />

W. Klaassen, Living at the End of the Ages: Apocalyptic Expectation in the Ra<strong>di</strong>cal Reform, University Press<br />

of America, Lanham, New York, London, 1992.<br />

T. La Rocca, Es ist Zeit. Apocalisse e storia, stu<strong>di</strong>o su Thomas Müntzer (1490-1525), Cappelli, Bologna,<br />

1988.<br />

K. Löwith, Significato e fine della storia. I presupposti teologici della filosofia della storia, E<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong><br />

Comunità, Roma, 1972.<br />

H. Méchoulan, De l’utilisation du livre de Daniel chez quelques penseurs du XVII° siècle, in L’interpretazione<br />

nei secoli XVI e XVII, a cura <strong>di</strong> G. Canziani e Y.C. Zarka, Franco Angeli, Milano, 1993, pp. 455-469.


A. Momigliano, Daniele e la teoria greca della successione degli imperi, in Id., La storiografia greca,<br />

Einau<strong>di</strong>, Torino, 1980.<br />

A. Momigliano, Le origini della storia universale, in Id., Tra storia e storicismo, Pisa, Nistri-Lischi, 1985.<br />

A. Momigliano, Profezia e storiografia, in Id., Pagine ebraiche, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1987.<br />

A. Momigliano, Storiografia pagana e cristiana nel secolo IV d.C., in AA.VV., <strong>Il</strong> conflitto tra paganesimo e<br />

cristianesimo nel secolo IV, Saggi a cura <strong>di</strong> A. Momigliano, Torino, Einau<strong>di</strong>, 1975.<br />

A. Momigliano, Apocalissi ed Esodo nella tra<strong>di</strong>zione giudaica, in Id., Pagine Ebraiche, Torino, Einau<strong>di</strong>, 1987.<br />

A. Placanica, Segni dei tempi, Marsilio, Venezia, 1990.<br />

A. Prosperi, America e Apocalisse, in “Critica Storica”, n. 1, Roma, 1976, pp. 1-61.<br />

V. Vinay, Dio e la storia nella teologia <strong>di</strong> Martin Lutero, in “Protestantesimo”, 27, 1972, pp. 23-52.<br />

F. De Michelis Pintacuda, F. Papi, A.M. Iacono, Dibattito a tre voci su profezia e storia, in “Rivista <strong>di</strong> storia<br />

della filosofia”, 2, 1996, Angeli, Milano.<br />

Stu<strong>di</strong> sulla scoperta del Nuovo Mondo<br />

M. Bataillon, Evangelisme et millénarisme au Nouveau Monde, in Courants religieux et humanisme à la fin<br />

du XV° et au début du XVI° siècle, Parigi, 1959.<br />

D. Gliozzi, Adamo e il nuovo mondo. La nascita dell’antropologia come ideologia coloniale: dalle genealogie<br />

bibliche alle teorie razziali (1500-1700), La Nuova Italia, Firenze, 1977.<br />

S. Landucci, I filosofi e i selvaggi, Laterza, Roma-Bari, 1972.<br />

A. Pagden, La caduta dell’uomo naturale, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1989.<br />

A. Prosperi, America e Apocalisse, in “Critica Storica”, n. 1, Roma, 1976, pp. 1-61.<br />

M. Yardeni, Barbares, sauvages et autres: l’antropologie de Jean Bo<strong>di</strong>n, in Actes du Colloque<br />

Inter<strong>di</strong>sciplinaire d’Angers (24-27 Mai 1984), Presses de l’Universitè d’Angers, 1985.<br />

Stu<strong>di</strong> sul problema del metodo<br />

A Crescini, Le origini del metodo analitico. <strong>Il</strong> Cinquecento, Trieste, 1965.<br />

P. Desan, Jean Bo<strong>di</strong>n et l’idée de Methode au XVI° siècle, in Actes du Colloque Inter<strong>di</strong>sciplinaire d’Angers<br />

(24-27 Mai 1984), Presses de l’Universitè d’Angers, 1985.<br />

N.W. Gilbert, Renaissance Concepts of Method, New York, 1960.<br />

W.J. Ong, Ramus, Method and the Decay of Dialogue, Cambridge, 1958.<br />

Cesare Vasoli, La <strong>di</strong>alettica e la retorica dell’Umanesimo. “Invenzione” e “Metodo” nella cultura del XV e XVI<br />

secolo, Milano, 1968.<br />

Cesare Vasoli, La retorica e la <strong>di</strong>alettica umanistiche e le origini delle concezioni moderne del “metodo”, in<br />

Id., Profezia e ragione. Stu<strong>di</strong> sulla cultura del Cinquecento e del Seicento, Morano, Napoli, 1975, pp. 507-<br />

593.<br />

Cesare Vasoli, <strong>Il</strong> problema cinquecentesco della “Methodus” e la sua applicazione alla conoscenza storica,<br />

in Id., Profezia e ragione. Stu<strong>di</strong> sulla cultura del Cinquecento e del Seicento, Morano, Napoli, 1975, pp.


Cesare Vasoli, <strong>Il</strong> metodo nella République, in La République <strong>di</strong> Jean Bo<strong>di</strong>n. Atti del convegno <strong>di</strong> Perugia (14-<br />

15 novembre 1980), Olschki, Firenze, 1980.<br />

Stu<strong>di</strong> sulla stregoneria<br />

N. Jacques-Chaquin et M. Préaud, sous la <strong>di</strong>rection de, Le sabbat des sorciers en Europe (XV°- XVIII°<br />

siècles), Colloque international E.N.S. Fontenay-Saint-Cloud (4-7 novembre 1992), Jérome Millon, Grenoble,<br />

1993.<br />

N. Cohn, I demoni dentro. Le origini del sabba e la grande caccia alle streghe, Unicopli, Milano, 1994.<br />

M. Douglas, a cura <strong>di</strong>, La stregoneria. Confessioni e accuse, nell’analisi <strong>di</strong> storici e antropologi, Einau<strong>di</strong>,<br />

Torino, 1980.<br />

E.E. Evans-Pritchard, Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande, Clarendon Press, Oxford, 1937 –<br />

Stregoneria, oracoli e magia tra gli Azande, Angeli, Milano, 1976.<br />

C. Ginzburg, I benandanti, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1966.<br />

C. Ginzburg, Storia notturna. Una decifrazione del sabba, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1989.<br />

M. Gluckmann, Coesione e conflitto sociale in Africa, in La politica della parentela, a cura <strong>di</strong> G. Arrighi e L.<br />

Passerini, Feltrinelli, Milano, 1976.<br />

H. Trevor-Roper, Protestantesimo e trasformazione sociale, Laterza, Bari, 1969.<br />

V. W. Turner, Rottura e continuità in una società africana. La vita in un villaggio ndembu, in La politica della<br />

parentela, cit.<br />

Stu<strong>di</strong> sulle “artes memoriae”<br />

F. Yates, L’arte della memoria, con uno scritto <strong>di</strong> E.H. Gombrich, Einau<strong>di</strong>, Torino, 1993.<br />

P. Rossi, Clavis universalis,<br />

Stu<strong>di</strong> de<strong>di</strong>cati alla Demonomanie<br />

N.-J. Chaquin, La “Demonomanie des Sorciers”: une lecture philosophique et politique de la sorciellerie, in<br />

Y.C. Zarka, sous la <strong>di</strong>rection de, Nature, histoire, droit et politique, PUF, Paris, 1996.<br />

P. Mesnard, La demonomanie de Jean Bo<strong>di</strong>n, in L’opera e il pensiero <strong>di</strong> Giovanni Pico della Mirandola nella<br />

storia dell’Umanesimo, Congresso Internazionale (Mirandola, settembre 1963), t. II, Firenze, 1965, pp. 333-<br />

357;<br />

M. Préaud, La démonomanie des sorciers fille de la République, in Jean Bo<strong>di</strong>n, Actes du colloque<br />

inter<strong>di</strong>sciplinaire d’Angers (Mai 1984), Presses de l’Universitè d’Angers, 1985, pp. 419-425;<br />

S. Houdard, Jean Bo<strong>di</strong>n et la science du <strong>di</strong>able, Paris, Cerf, 1992, pp. 57-103.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!