TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature
TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature
TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>TUESDAY</strong>, 5 <strong>OCTOBER</strong> <strong>2010</strong><br />
PROCEEDINGS OF THE<br />
LEGISLATURE OF THE PROVINCE OF THE<br />
EASTERN CAPE<br />
The House met at 10:00.<br />
_________<br />
The Speaker took the Chair and requested members to observe a<br />
moment of silence for prayer and meditation.<br />
The SPEAKER: Please be seated. Hon members, I would like to<br />
acknowledge the presence of the King of Amarharhabe in our midst.<br />
Masikhe sikhahlele. Aa! Zanesizwe!<br />
Niza kuyifunda ke into yokokuba iPalamente ingatshintsha. Phakathi<br />
kwethu sinotata uMakhalima igqala apha emzabalazweni, kwakhona<br />
nelingu lePalamente elize phambi kwethu, ubawo uNdlovu kulo ndawo<br />
akuyo uyakuphakamisa nokuba sisandla. [Interjections.]<br />
Ndiyaqikelela ke ukuba akhona namanye amagqala. Sibonile kananjalo<br />
ukhona uSekela kulaNdlu yeNkosi uMnumzana uNcamashe. Nawe<br />
siyakwamkela Mhlekazi. Sinazo iiNkokheli zemibutho yezopolitiko<br />
ezize kusijonga apha ukuba sigquba kakuhle na. Ndimbonile uNobhala<br />
wePhondo, we-African National Congress. Nazo zonke ezinye<br />
iinkokheli ezikhona apha.<br />
Umasipala waseNkonkobe uMeya no-Speaker. Ndiyaqikelela ke ne-<br />
Amathole kuba sikuyo apha nabantu balapha e-Amathole neNkonkobe<br />
ke ngokubanzi. Sifuna ke ukunamkela kuleNdlu YoWiso-Mthetho<br />
esiveneyo ukuba mayize kuhlala apha. Ngalo mazwi ke ndifuna<br />
ukunamkela.<br />
Mr SPEAKER: We would like to announce formally that the event<br />
which we are holding here is “Taking the <strong>Legislature</strong> to the People”. It<br />
is a programme of the <strong>Legislature</strong> that takes place every October. Last<br />
time we were at OR Tambo. This time we are here at Amathole. We<br />
selected Nkonkobe. Somebody asked me a question why and I said<br />
Nkonkobe is a reflection of the rural areas. If we talk about the <strong>Eastern</strong><br />
<strong>Cape</strong> we normally forget that when we are saying we are underdeveloped,<br />
some people talk about the former Transkei; they forget that<br />
there was a former Ciskei as well, which was a rural area. So we are<br />
here. We want to understand what the challenges are.<br />
Hon members, we have the honour of swearing in a new member of the<br />
<strong>Legislature</strong>. A vacancy occurred when the late hon Bam passed away<br />
from the ANC. In terms of Section 23 of the Electoral Act (Act 73 of<br />
1998), the party which the vacating member represented must fill the
vacancy by nominating a person whose name appears on the list of<br />
candidates from which that party’s members originally were nominated.<br />
We normally look at the next candidate’s name. I have been informed<br />
by the ANC that Ms Nomvuzo Cingo is nominated to fill the vacancy. I<br />
am advised and I am satisfied that the provisions of the Electoral Act has<br />
been complied with. It is therefore a pleasure to ask two hon Whips to<br />
present Ms Nomvuzo Cingo to the table. [Applause.]<br />
Ms Nomvuzo Cingo duly sworn in as a member of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />
<strong>Legislature</strong>.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Hon members, ladies and gentleman, before I ask the<br />
secretary to read the first Order of the day, I would like to inform the<br />
House that the speaker’s list and programme make provision for<br />
members of the public to ask questions and make comments after the<br />
chairperson’s presentation of the committee report. Members of the<br />
public are therefore requested to indicate by show of hand should they<br />
wish to speak. I shall acknowledge their hand in the order of speaking<br />
and a microphone will be handed to the persons that I will have<br />
acknowledged.<br />
I would also want to add that we would appeal to members of the public<br />
not to exceed three minutes when you are allowed that opportunity to<br />
speak. Hon members, for the period that the public is allowed to ask<br />
questions and replies are given by the hon MECs and hon members, the<br />
House shall be deemed to have been converted into a committee of the<br />
whole House, but in the interest of time there shall be no formal ringing<br />
of the bells or change of presiding officers in the House.<br />
PRESENTATION OF REPORT OF PORTFOLIO<br />
COMMITTEE ON EDUCATION<br />
CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON EDUCATION:<br />
Kuwe bawo uSpeaker, Members of the <strong>Legislature</strong>, the MECs,<br />
iindwendwe zethu zePalamente, nabahlali bonke base-Amathole<br />
ingakumbi lengingqi yaseNkonkobe. Mandizibulisele nam this morning,<br />
ndithi molweni!<br />
Ndine-document elapha phambi kwam endicinga ukuba mhlawumbi<br />
wonke umntu uyifumene okanye isezakufumaneka. Ndicela ke siye<br />
straight kwi-page yokuqala. Ndizakuzixuba ndizivanga ndithetha<br />
olwakokwethu ndiphinde ndithethe kwela semzini, size kuthetha<br />
nabantu bakuthi apha.<br />
On behalf of the Portfolio Committee I am presenting this report. Iapproach<br />
yokuprizenta le report yeyento yokokuba ndonge ixesha ndiye<br />
straight kwi-recommendations. Ngenxa yomsebenzi omninzi olapha
phambi kwam. Ndiza kukhokela ke iNdlu apho ndiza kufunda khona ifindings<br />
and recommendations phaya ngasekugqibeleni.<br />
Siphume uphulo siyikomiti sijikeleza lomantla waseNkonkobe saze<br />
savizithela ezi zikolo zilandelayo. As contained phaya ku-page 1:<br />
• Balfour Higher Primary School – Balfour;<br />
• Kama High School – Middledrift;<br />
• Thobelani High School - Seymour Township;<br />
• Healdtown Comprehensive High School – Healdtown;<br />
• Ndzululwazi High School – Alice;<br />
• Alice Primary School – Alice;<br />
• Fort Beaufort District office apho zikhodineyithwa khona zonke<br />
izikolo zale ngingqi.<br />
Ndiya-straight ke phaya page 313 phaya kukho first sets of<br />
recommendations. Kwisikolo sokuqala ebesisivizithele eBalfour<br />
Primary School, the very poor are in this locality.<br />
Recommendations;<br />
(a) The Department must ensure that the issue of wrong quintiles is<br />
addressed as a matter of urgency. The Committee must be<br />
furnished with a progress report on this regard that take that<br />
there is also a House resolution in relation to the same matter.<br />
(b) The Department must include the schools in the priority list of<br />
schools that needs scholar transport before it approves the tender<br />
on scholar transport.<br />
(c) The Department must ensure that the school is supplied with the<br />
relevant equipment for the school nutrition programme.<br />
(d) The Department must assist this school with a school caretaker<br />
as a matter of urgency.<br />
(e) The Department of Housing must visit the area to access the<br />
situation. Houses in this area need urgent attention, as the area<br />
is regarded as one of the poorest areas in this locality.<br />
(f) The Department must build a satellite office in the area in order<br />
for the surrounding schools to be easily serviced. The school<br />
took a resolution that circuit offices should be build nearby or<br />
around schools that are to be serviced.<br />
(g) Sister departments such as Health and Social Development<br />
should be roped in to assist with the scourge of HIV/AIDS.<br />
Economists should visit the school and the area to look at the<br />
prospects of starting projects that will assist the youth and
school leavers to secure employment as the area has potential<br />
for economic growth.<br />
These are the recommendation in relation to Balfour Primary<br />
School.<br />
Page 314 - Thobelani High School<br />
Recommendations<br />
(a) The district offices must ensure that all schools that need<br />
scholar transport are included on the list before the approval<br />
of the scholar transport tender.<br />
(b) The Department must assist by building a school, as the cost<br />
of renovation will be more than the building of a new<br />
school.<br />
(c) The Department must prioritize the issue of building proper<br />
toilets for schools that are in dire need as this poses a health<br />
hazard to both learners and educators. This is also an<br />
infringement of the right human dignity of learners and<br />
educators as enshrined in our Constitution.<br />
(d) The Department must provide proper fencing for these<br />
schools.<br />
(e) The Department must speed up the employment of the<br />
mathematics and science educators in all schools that are in<br />
need of such.<br />
(f) The Department must assist schools with mobile classrooms<br />
while waiting for proper structures to be built in order to<br />
curb overcrowding. The Department must also ensure that<br />
the school is included in the priority list due to its bad<br />
condition.<br />
Healdtown<br />
Siyayazi i-Healdtown yile inembhali kweli lizwe loMzantsi-Afrika.<br />
Findings<br />
(a) The school is facing a challenge with regard to scholar<br />
transport. Learners had to travel long distances to and from<br />
school.<br />
(b) The school introduced Computer Application Technology<br />
(CAT) but was advised by the District Office to withdraw the<br />
subject because they had no means to service the computers.<br />
(c) There is no fencing around the school and this impact on safety<br />
and security of the school.<br />
(d) The school had a Board of Trustees which operates outside the<br />
SGB. A Historica School Restoration Project, led by Reverend<br />
Ndungane is also operating outside the SGB policies.<br />
(e) Petro SA has made a commitment to build hostels for the<br />
schools.
(f) The SGB members need to be capacitated on how to manage the<br />
school.<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must urgently include the school on its priority<br />
list before the scholar tender is approved.<br />
(b) The Department must furnish the Portfolio Committee with a<br />
report explaining the kind of assistance they will provide to<br />
alleviate the situation.<br />
(c) The Department must provide the school with proper fencing.<br />
(d) The Department must furnish the Portfolio Committee with the<br />
report regarding the Board of Trustees and the Historical School<br />
Restoration Project within 30 days after the adoption of the<br />
report.<br />
Kwesi sikolo ezi-bodies ziriprezentwa ngabantu aba outside drawn from<br />
all the provinces but i-SGB yesi sikolo zange yabizwa ixelelwe ukuba<br />
ezi-fund raising zenzekayo kwesi sikolo zihamba njani na and i-<br />
Portfolio Committee could not understand ukuba kufandireyizwe for<br />
ukuribhildwa kwe-Healdtown and yet SGB is not been involved. This is<br />
i-context esireyiza ngazo ezi-recommendation.<br />
(e) The Committee must be furnished with a detailed report<br />
regarding sponsors and donations for the project.<br />
(f) The Department must urgently organize management leadership<br />
workshop for the School Management Team (SMT) and the SGB<br />
that will explicitly define the role of these two structures in tehh<br />
school set-up.<br />
Nzululwazi High School<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must intervene to arrest the decline, and must<br />
also introduce enriching learning programmes. The school must<br />
be encourage to form partnership with Lovedale College and<br />
Fort Hare University to assist as an interim measure.<br />
(b) The Department of Education must assist the school in attracting<br />
good educators as this would help the school in improving its<br />
pass rate.<br />
(c) The Department must assist the school with books. The school<br />
should also be proactive and approach sponsors to donate books<br />
for the school library. The assistance of the Department of Sport<br />
Recreation, Arts and Culture should be sought to provide current<br />
and relevant books for the library.<br />
(d) It appears that vigorous in-service training is necessary to<br />
prepare prospective teachers, as well as thorough induction and<br />
on-going training for recently qualified teachers.
(e) The school needs to facilitate visits and talks with health<br />
professionals on issues such as teenage pregnancy, HIV and Aids<br />
and STIs.<br />
(f) The school should with the assistance of the Department arrange<br />
motivational talks for the learners in order to boost their moral.<br />
(g) The Department must provide the school with funds to refurbish<br />
the toilets, as this is a human dignity issue which is enshrined in<br />
the Constitution.<br />
(h) The Department must assist the school in resolving this matter,<br />
as it constitutes a violation of the labour laws of the country.<br />
(i) The Department must ensure that the school infrastructure is<br />
continually maintained to ensure that it does not deteriorate as<br />
has happened at other schools.<br />
(j) The school submitted a contestation which the Department<br />
should pay close attention to, given the socio-economic<br />
circumstances.<br />
(k) District Offices and the Head Office need to work together to<br />
ensure the success of this important project, as there appears to<br />
have been a breakdown in communication.<br />
Alice Primary School<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must consider appointing the acting principal as<br />
a matter of urgency, or follow appropriate labour/legal prescripts<br />
to appoint a principal.<br />
(b) Learner numbers permitting, the four educators should be<br />
appointed and the outgoing support staff replaced with<br />
immediate effect.<br />
(c) The District Office, in conjunction with the Cluster C Chief<br />
Education Specialist (CES), should look into the furniture<br />
shortage problem and arrange for the delivery of the suitable<br />
furniture promptly.<br />
(d) The Department must urgently help the school with proper<br />
equipment and material for the laboratory, and must assist the<br />
school in securing computers for the computer centre. In<br />
addition, the assistance of the Department of Sport, Recreation,<br />
Arts and Culture should be sought to provide current and<br />
relevant books for the library.<br />
(e) The relevant department authorities, together with the<br />
Department of Roads and Public Works must work on a plan to<br />
renovate the school before it completely disintegrates. The<br />
Department must also assist the school in planning to use the<br />
maintenance funds for the intended purpose.<br />
(f) Additional structures must be built to alleviate the current<br />
overcrowding, and the school should be assisted to stick to its<br />
planned admission quotas/intake.<br />
(g) The district must assist the school in building a collegial<br />
relationship between the school and its SGB and must investigate
the reasons for the apathetic parental involvement in school<br />
affairs.<br />
(h) Other sister departments such as Health, Social Development and<br />
Safety and Liaison should be roped in to assist in eradicating the<br />
scourge of drug abuse.<br />
(i) The EDO and Cluster C CES must arrange appropriate<br />
workshops to skill the teachers where they fall short. The used<br />
to facilitate these workshops.<br />
(j) The Department should look into ways to assist the school with<br />
contestation of quintile although admittedly, resolving the<br />
quintile contestation is a national competence.<br />
(k) The EDO and Cluster C CES must work with the school in<br />
working out an appropriate budget plan that will service the<br />
school accordingly.<br />
Fort Beaufort District Office<br />
I will touch both findings and recommendation as far as this school is<br />
concerned. We understand that the district office of Education in this<br />
area is facing serious challenges.<br />
Findings<br />
(a) The Fort Beaufort District is facing a challenge of instability due<br />
to the non-availability of a District Manager for quite sometime.<br />
(b) No-one has control over staff - the Acting District Director has<br />
only signing powers to keep the district going. Mr Gugwi’s<br />
appointment as Acting District Director is due to expire on the<br />
31 October <strong>2010</strong>, and no other provision has been made by the<br />
Department with regard to the return of a displaced District<br />
Director.<br />
(c) The Department is communicating with the District Office<br />
through letters. Nobody is willing to come and sit with the<br />
district in a meeting situation.<br />
(d) The Cluster Chief Director who is attached to the district is<br />
allegedely not assisting the district in fact he is alleged to be<br />
implicated in fuelling the problems facing the districts.<br />
(e) The ad hoc arrangement in appointing an Acting District<br />
Director by the Head Office has proven to be unreliable.<br />
(f) The District does not have a District Director, who is currently<br />
displaced due to conflicts in the District Office.<br />
(g) Tensions caused by both internal and external stakeholders as<br />
well as allegations of factionalism are crippling the whole<br />
district.<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must speedily resolve the conflicts surrounding<br />
the District Director as a matter of urgency, as the district is in a<br />
state of collapse.
(b) The Department must appoint an Acting District Director with<br />
all the necessary powers to run the district in the interim.<br />
(c) The Department should ensure that it holds regular meetings<br />
with the district to assess problems and to chart a remedial plan<br />
of action.<br />
(d) The Head of Department must look into the alleged activities of<br />
the Chief Director and take appropriate steps to remedy the<br />
situation.<br />
(e) The terms and conditions of appointment of the Acting District<br />
Director must be worked out and tightened up.<br />
(f) The situation relating to the current displaced District Director<br />
must be speedily resolved by the Department.<br />
(g) The Department must facilitate a meeting of all stakeholders of<br />
the district that is within Nkonkobe to resolve the impasse in the<br />
district and a report must be forwarded to the Portfolio<br />
Committee within 30 days after the adoption of this report.<br />
General findings<br />
(a) Most schools in this area are placed in wrong quintile, which<br />
results in schools and learners being disadvantaged.<br />
(b) The criteria used in prioritizing the school infrastructure and the<br />
role players needs to be reviewed as it poses challenges in certain<br />
schools.<br />
(c) Most of the schools visited by the Committee are faced with a<br />
shortage of classrooms.<br />
(d) At most of the schools visited, the toilets are not fit for human<br />
use.<br />
(e) There is no scholar transport at any of the schools visited.<br />
(f) Schools need proper fencing to ensure the safety of learners and<br />
educators to safeguard school property.<br />
(g) Learners are generally demotivated, resulting in poor academic<br />
performance.<br />
(h) There is a shortage of properly skilled teachers in mathematics<br />
and science.<br />
General recommendations<br />
(a) The Department must furnish the Committee with a detailed<br />
report regarding the quintile system.<br />
(b) The Department must furnish the Committee with a gazette list<br />
of schools to be built for 2011/12.<br />
(c) The Department must furnish the Committee with a gazette list<br />
of schools to be given new classrooms.<br />
(d) The Department must provide schools with maintenance funds to<br />
refurbish and build toilets.<br />
(e) The Department must provide the Committee with a list of<br />
schools to be provided with scholar transport as a matter of<br />
urgency.
(f) The Department must provide proper fencing for all these<br />
schools.<br />
(g) The schools together with the Department must arrange for<br />
motivational speakers to visit schools and organize enriching<br />
learning programmes.<br />
(h) The Department must assist schools in attracting qualified<br />
mathematics and science educators.<br />
We were informed that in these schools teachers ezifundisa mathematics<br />
and science zi expatriates and ezo expatriates zizakuphelelwa<br />
ngumsebenzi in due course or foreign nationals if you like and<br />
zizakuphelelwa ngumsebenzi in due course. Sithe i-Department<br />
mayikhawuleze i-inthavine as i-situation is bad in these schools. This is<br />
the report that we are presenting to this House and we hope that it will<br />
be supported. I thank you Mr Speaker. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi mhlali ngaphambili. Ndicetyisiwe ke apha<br />
ukuba mandikhumbule isiXhosa kuba ndibona naba bantu bamameleyo<br />
abazifaki ezi zinto bebexelelwe ngazo mhlawumbi abacacelwanga<br />
kakuhle. Kodwa ke ngoku kufike ixesha labantu njengokuba besitshilo<br />
sithetha ngomcimbi wezemfundo. Ndenzela ke ukuba umntu akwazi<br />
ukuzazi xa ephuma emxholweni. Kodwa ke asizokuxelela ukuba thetha<br />
ngantoni ungathethi ngantoni ukuba uthetha ngemfundo kodwa ke<br />
ebethetha ngezi zikolo ebethetha ngazo. Lithuba ke ngoku labantu<br />
balapha eNkonkobe. Benditshilo ke ukuba umntu uthetha angagqithi<br />
kwimizuzu emithathu.<br />
Sizakuthatha abantu abalishumi (10) singegqithi apho. Eminye imibuzo<br />
engalandela iyabhalwa iziswe apha ngaphambili. Ndiqala ke apho<br />
ungunamba 1, ungunamba 2 mama, ungunamba 3 wena wencwadi,<br />
ungunamba 4 lo ungaphambili, ungunamba 5 wena usemva unephepha<br />
elimhlophe, ubengunamba 6 wena kwakhona usemva apho elayinini,<br />
ubengunamba 7 wena unesandla sekaki on the left hand side,<br />
ndizakubona ngokuthoba ke ukuba uvile ukuba ungunamba 7,<br />
ungunamba 8 wena mama, lowa unencwadi ebomvu ungunamba 9, eliya<br />
phepha linejezi e-green ngunamba 10 and ngowokugqibela.<br />
Ndiyathemba ke ukuba unamba 1 uyazazi, makaqale, makusiwe kuye<br />
into yokuthetha.<br />
Mr M SAWULI: Ndiyabulisa kuwe Speaker, ndibulisa neeNkokheli<br />
ezikhoyo, ndibulisa noluntu lonke lwalapha eNkonkobe nase-Amathole.<br />
Igama lam ndinguMphithizeli Sawuli ndisuka kule area yaseSeymour<br />
kwindawo ukuthiwa yi-Blackwoods.<br />
Mr Speaker ndimamele iripoti yale komiti ithi ibivizithe izikolo phaya<br />
eSeymour, ibivizithe iThobelani. Ikomiti ayiyixeli ncam ukuba imbi<br />
kangakanani imeko ye-scholar transport phaya. Ilula njengokuba<br />
beyibhala apha ephepheni and ayivakali ncam. I-serious indaba yescholar<br />
transport.
Zibini ezi zikolo zichaphazelekayo phaya enye yi-primary school i-<br />
Juliate Mahonga. Kula ndawo ndihlala kuyo kukho abantwana abasuka<br />
khona abanye benza u-Grade R bahamba ngenyama about 10km ukuya<br />
kule primary school. Abanye abaya e-primary school basuka eRaysdale<br />
kude kule yam ilali, bagqitha kule yam ilali ndicinga ukuba bahamba<br />
about 20km ukuya eThobelani. Yiyo lento ndithi le ripoti inciphile.<br />
Umbuzo ke endinokuwubuza apha ku-MEC we-Education kukuba<br />
njengokuba kudala le-programme iqhuba kangaka ye-scholar transport<br />
kutheni singazange sixhamle thina? Mhlawumbi ukuba siza kuxhamla<br />
siza kuxhamla only ngokuse kuye lekomiti iyileyo khona. Nanko<br />
umbuzo wam.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Umntu wesibini.<br />
Ms N DIDIZA: Mandibulise kwisithethi sePalamente, ndibulise neNdlu<br />
yonke iphela. NdinguNoxolo Nomabhele Didiza iBhelekazi elimdaka<br />
ndingowaseNxukhwebe. Kula ripoti yaseNxukhwebe ndinqwenela nje<br />
ukulungisa indawo yokuba i-SGB ayixelelwanga. Ndingomnye we-<br />
Board Members ngoko ke ndinalo ulwazi lwezinto eziqhubekayo.<br />
Izanyiwe ukuxelelwa i-SGB sithethi, kwiripoti ye-24 kaMeyi 2008 u-<br />
Archbishop Njongonkulu Ndungane uyihambise ngokwakhe<br />
ebhaliweyo. Emveni koko sizamile noxa ke singekalungi<br />
kwezilandelayo. Ndiyaqiniseka zakulunga zaziswe iripoti.<br />
Malunga nengxelo le ye-district, ingingqi yemfundo apha eBhofolo.<br />
Kubuhlungu nakum njengomfundisi-ntsapho, ndiqinisekile ukuba<br />
kubuhlungu kuthi sisonke bantu baseNkonkobe. Ndifuna ke ukufaka<br />
umngeni, ndifuna ukuwucela ngolu hlobo. Khanike nisinikele thina<br />
bantu bakhulu sikhe siqale ngokuklina umphandle wala District,<br />
ucoceko which is next to Godliness. Sicoce sisonke singabantu<br />
baseNkonkobe sisuse ubumdaka outside that District. Sidibene<br />
nabantwana bethu sibafundisa izinto zethu.<br />
Ndifuna ukufaka umngeni kula malungu asuka ePalamente eKapa<br />
ezantsi sikhe siyenzeni lonto. Mna ke ndime apha ndingaqala nangomso<br />
lo usayo ukuba ndingasinikwa nje eso support sokuba sikhe sicoce<br />
kuqala kukhe kuphefumle umoya ozakujikeleza. Enkosi sithethi.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Sakusele siqhuba ngolo hlobo ke umntu aqale<br />
azichaze. Bendiyiphazamile londawo. Ngena mhlekazi?<br />
Mr DIKELA : Ndiyabulela mhlali ngaphambili. NguMqwathi lo uthetha<br />
apha uDikela utishala ngaphaya eXesi okwathwele ityepusi kaSADTU.<br />
Usihlalo lowa uzibizile izikolo azivizitheleyoa, wayibiza iKama High<br />
School. Apha kwi-recommendation yakhe khange achaze nto ngeKama.<br />
Mandithi ke ukuba iKama bayiphosile makachaze ukuba baya kuphinda<br />
baye nini na kuyo?
Okwesibini, ngokwe-stability kwi-District Office kurikhomendwa apha<br />
uku-apoyintwa kwe-Acting District Director with full powers. Lonto<br />
leyo yayenziwe ngu-MEC of Education uQwase e-apoyinta uMr Deliwe<br />
owayengazange alibeke unyawo kula District Office. Zange bamnike<br />
support beyileNdlu yoWiso-Mthetho. Zange aphinde abuye noMr<br />
Qwase achaze ukuba kutheni na kungakhange ku-apoyintwe uMr<br />
Deliwe apha.<br />
Ndifuna ukuphinda ndicinezele umnwe inokuba ngoweshumi elinesibini<br />
(12) u-Acting District Director lo unguMr Gugwini phaya, there is no<br />
stability in that office. Okulandelayo xa besithi banika la office 30 days<br />
ukuba mayibize i-stakeholders meeting ngubani abamnike lo duty?<br />
Oko kugqibela, kune-expatriates apha ingakumbi kulamandla waseXesi<br />
nalapha eBhofolo zagxothwa kudala azisaphangeli ezititsha i-maths nescience<br />
ezo zikolo ziyaqhwalela until today, ndingakufenisha<br />
ngamagama ezo zikolo xa uwafuna. Ndiyabulela.<br />
Mr SPEAKER: Sifuna yonke into mhlekazi ungamane usithi<br />
uzakuphinde usinike ngoba awusobe uphinde uthethe ngoku. Namba 4.<br />
[Interjections.] Khawumnike,khawumnike.<br />
Mr DIKELA: YiMphumzi High School, yiJosi-Marele, kuseMdeni,<br />
kuseKama zezona zikolo zifike kuqala kum ke ezo bezine-expatriates<br />
ezo-expatriates zivalelwe ngoku ngaphandle, zagqibela ngoMatshi<br />
nokupeya ezo expatriates ezo. Enkosi.<br />
Mr SPEAKER: Masigqithele ke kolandelayo.<br />
Ms KAMA: Speaker namalungu abekekileyo ePalamente, uKumkani,<br />
naye wonke umntu weNkonkobe okhoyo mandizibulisele.<br />
Ndingunkosikazi Kama, iNkosi yamaGqunukhwebe apha eXesi.<br />
Kungelishwa Chairperson wekomiti yakwa-Education kuba<br />
kwezintlanganiso bezihlala zakwa-Education zange sahlala nawe. Oko<br />
kuqala iKama lena ubuthetha ngayo sisikolo esathiywa yiNkosi<br />
yamaGqunukhwebe kodwa uthi ubuyile kodwa iripoti asikayifumani.<br />
Ndisekela utishala lo ebegqiba kuthetha apha.<br />
Okwesibini, ngokuba uthetha nge-District Office mna andisenamoto<br />
kukuquqa kula office yenu eZwelitsha sihambela lomcimbi. Singabanye<br />
apha sijongwe ngezikhondo zamehlo kuba sifuna kulunge i-District<br />
Office. Abantwana bethu bayasafarisha. Aba bantu benza lento apha<br />
abantwana babo base zidolophini abachaphazeleki.<br />
Kungelishwa ke into yokokuba kudala siyihambela lento. U-District<br />
Manager ongumama kulena i-District usoloko ekhutshwa ngomnyango<br />
isizathu sesi sisifunayo.
Ndiyakuva apha uthetha nge- satellite offices. Zezi zigquba<br />
iimpungutye azisebenzi, isizathu siyasifuna yintoni unobangela. Nalapha<br />
ngoku ubuhleli ne-District Office zithetha nge-stakeholders not even a<br />
single day aba bantu uthi babambele ngoku uthi zi-stakeholders ezisithi<br />
sisiya kuxoxa ngemfundo yabantwana bethu. Leyo into ndifuna<br />
iqapheleke kakhulu. Enkosi.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Olandelayo?<br />
Ms S MKHWAYIMBA: Ndiyabulisa kumhlali ngaphambili nabantu<br />
bePalamente bonke nabahlali. Lo uthethayo nguSelina Mkhwayimba, u-<br />
Ward Committee wakwa-Ward 12 eMsobomvu. Umbuzo wam<br />
wokuqala ubusithi bendicela ukubuza ukuba ngeliya xesha bekusenziwa<br />
le visit ebheka kwezi zikolo bekuthathwe eyiphi i-criteria? Kuba sonke<br />
sinengxaki yezikolo akukhange kuyiwe kuzo.<br />
Ndine-Secondary phaya ekuthiwa yi-Elukhanyisweni itishala ye-science<br />
igqibele ngoJuni abantwana ababhala uGrade 12 bayibhale ngoku i-trial<br />
bengakhange babenayo itishala ye-science. Ndidlule apho.<br />
Yonke lento ibichazwa apha siyachaphazeleka kweziya zikolo<br />
zalangingqi yaseGwali. Sinabo aba bantwana bahamba la distance<br />
bancinci. Bendicela ukusabela i-distance inokuba ithini for i-transport?<br />
Sinazo ne- crèches phaya eMsobomvu, Isiqalo sobulumko kunye<br />
neKhulasizwe sibe ne-primary ekuthiwa yiNtulikazi. Nazo ezi zinto<br />
ziyachaphazeleka zichazwa apha. Enkosi mhlali ngaphambili.<br />
Mr SPEAKER: Olandelayo.<br />
Mr M ZAMO: Enkosi Speaker. Ndinemibuzo nje mithathu …..<br />
Mr SPEAKER: Ungubani kuqala?<br />
Mr M ZAMO : Igama lam nguMonwabisi Zamo ndisuka apha eXesi.<br />
Ndibawela ukuba sikhe sazi kulo mcimbi wokukhutshwa kwe-tenders<br />
apha ekwakhiweni kwezikolo nokurenoveyithwa kwazo. Sinengxaki<br />
enkulu ziyakhutshwa i-tenders zisikelwe umlinganiselo that isikolo must<br />
be finished mhlawumbi ngenyanga ezisibhozo. Kodwa you will find that<br />
izikolo zethu zisuka kunyaka zigqibe i-2 years ibe kanti nalapho kulo 2<br />
years azikagqibakali. Moreover ufumanise into yokokuba ngoku sele<br />
sakhiwe akukangeni kwa abantu ngaphakathi sele sinentanda esinazo.<br />
Ndifuna ukutshekitsha into yokokuba i-criteria yokujonga i-capacity yecontractors<br />
ezifumana i-tenders uthini uRulumente ngazo?<br />
Eyesibini, kukho le question ye-nutrition abatyi ngoku abantwana.<br />
Kuvele kubekho i-break ongayaziyo ukuba yenziwa yintoni na where<br />
you will find out into yokokuba ukutya kwenyanga, kuyaziwa into<br />
yokokuba kuzakuphela ngexesha elithini na kodwa iya ku-ova lepha<br />
lento up to 2 months abantwana bengatyi esikolweni. Ndifuna ukujonga<br />
okanye ukutshekitsha that i-monitoring okanye i-system ekusetyenzwa
ngayo ebuRulumenteni concerning naba bantu bafumana i-tenders<br />
ingaba iyalandelwa na ngendlela efanelekileyo?<br />
Lastly, phaya thina singamalungu e-SGB you will that into yokokuba<br />
kunotishala abaphangelayo abakhona kwi-system izinto zabo<br />
ziyakuqhutywa ngendlela efanelekileyo but ufumanise ukuba i-service<br />
yakhe ivele yathemineyithwa utishala angapeyi into ephaya kwi-6<br />
months. Ayiquqele lonto efuna ukutshekisha into yokokuba kutheni<br />
engakwazi ukufumana umvuzo wakhe kutshonwe kuvelwa. Fortunately<br />
ke amalungu kaSADTU azamile ukuyihayilayita lento. Sinengxaki ke<br />
enkulu abantu abavuka yonke le mihla bephangela, bephangela ilize.<br />
Ndifuna ukutshekitsha ukuba imali xa ikwi-system, ikwi-pending ube<br />
usazi into yokokuba inomntu ebifanele ukuba iya kuye kodwa ayide<br />
ifikelele kuye uthini uRulumente xa esibenza i-audit yakhe<br />
ekugqibeleni? Enkosi.<br />
Mr SPEAKER: Olandelayo.<br />
Mr SMUTS: Ndiyazibulisela kuSomlomo wePalamente kunye<br />
namalungu onke asePalamente nabantu abalapha. Mna ndinguSmuts<br />
waseNxuba. Andizokubuza mbuzo because nam ndiseburhulumenteni<br />
qha ndifuna ukucela into yokokuba iNxuba iphantsi kwe-Fort Beaufort<br />
district, it means kwa-Education. Ndicela ke ukuthi njengokuba ebesele<br />
etshilo uSomlomo ukuba baqale e-OR Tambo now beza apha, it simply<br />
means that iNxuba njengokuba ingavizithelwanga yona ayinakuze<br />
iphinde ivizithelwe kuba siphantsi kwe-Fort Beaufort District Education.<br />
Therefore ndiyacela mna Somlomo ukuba ingumnqweno wam ingase<br />
sifumane i-visit. Ndiyayibulela nento eyenziwe yiPalamente<br />
yokuvizithela zonke izikolo ne-recommendations ezintle ezinikwe ngu-<br />
Chairperson. Enkosi<br />
Mr SPEAKER: Olandelayo?<br />
Mr S BLOM: Siyabulisa ke phaya kuSomlomo, sibulise kubaphathi<br />
bePalamente nakuni ke zingotya ezilapha bahlekazi. Mna ndinguSicelo<br />
Blom ndisuka phaya eNorth End Tyhume kwindawo ekuthiwa<br />
kuseHopefield. Endicela ke ukuba lombuzo wam ukuba awuphumeleli<br />
ubhalwe nje.<br />
Kukho ingxaki enjena phaya kula macala ethu ingakumbi phaya elalini<br />
yam, ndingu-SGB phaya. Sinengxaki phaya eyaqala ngo-1996<br />
sisherisha isikolo se-primary lonto yenza i-hectic problems ndiyabona<br />
into yokokuba i-period zethu azifani. Lets say i-break ye-primary ingene<br />
ngexesha elithile thina siseklasini e-secondary. Kuphinde kwelicala le<br />
nutrition bayatya ngapha bayaphazamisa apha eziklasini.<br />
Sele ndisitsho ke ezo zikolo zinjalo ayisiso sodwa. Akukho ndlela na<br />
ekunokukhe kubonwe zikhe zizanyelwe nazo ukwakhelwa because<br />
siphela ku-Grade 10 oko ke sahlala phaya from 1996 or 1995 ukuba
ndibala kakuhle. Bendicela ke noko ukuba umcimbi onjalo nikhe<br />
niwuqwalasele. Enkosi.<br />
Mr T BANGANI: NdinguThemba kaBangani mna ndisuka phaya<br />
eWandile-Hlobo kwa-Ward 6. Ndifuna ukuzibuzela nje utata<br />
uzikhavarishile ezinye izinto ngokwalapha kule Department yakwa-<br />
Education. But ndine-problem endicinga into yokokuba mandiyireyize.<br />
Sithi makunyulwe u-Acting District Director with immediate effect<br />
simse eBhofolo. I-problem yam ingaba uzakufika injani lanto? Ngoba<br />
besiyenzile mos lento ayikhange ilunge. Ngoku ithini i-assurity yokuba<br />
izakuphinde ilunge ngoku? Ngokuba ingxaki asikhange sive nto<br />
nangaba bantu bebedistebhelayiza besenza la- pandemonium phaya<br />
ukuba benziwe ntoni na. Ingaba ke ngoku lona siza kumsa phaya<br />
uzakufika ahlale kakuhle kula pandemonium iqhubekayo phaya?<br />
Isicelo ke sesibini sesokuba xa sele kubonwa lo District Director aze<br />
angajongwa phaya ngaphakathi ajongwe ngaphandle. Siyayicela lonto.<br />
Mr SPEAKER: Inokuba kusondele owokugqibela ngoku.<br />
[Interjections.] Hayi ayisinguwe mama andikhange ndikukhombe.<br />
Nankuya ngasemva engento ebomvu.<br />
Mr MAYIHLOME: Ndiyabulela Somlomo. Mandibulise kumalungu<br />
ePalamente ngokubanzi. Igama lam ndinguMayihlome ndiphaya eFort<br />
Hare. Kwi-report ka-Chairperson andikhange ndive nto ithetha nge-<br />
Institutions of Higher Learning. Andazi nokuba asigqalwa njengabantu<br />
abaphantsi kwela sebe na. Kodwa ke imibuzo yam yile.<br />
Sinengxaki eFort Hare in terms of funding and bursary zabafundi<br />
namely FUNZA LUSHAKA no-Social Development. UPremier yayethe<br />
kwi-State of the Province address sakhe we must prioritize education<br />
nokufunwa but phaya kuthi esikolweni we continue to have abantu who<br />
are studying towards la field yakwa-education begxothwa sisikolo<br />
ngenxa yengxaki zemali.<br />
Now I wanted to check can the Premier arrange something seeing that<br />
sikwi-crisis yotishala? Akunakukwazi na ukuba kusoswe funding<br />
somewhere to assist those students?<br />
On issue yakwa-Social Development sinabafundi abanengxaki to access<br />
their funds. Now I wanted to check ukuba i-problem does it lay with the<br />
department okanye ibasesikolweni na? Because when you enquire uye<br />
uve isithi i-department imali iyithumele kodwa isikolo sithi<br />
asiyifumenanga on the other hand. Now bendifuna ukutshekisha ukuba<br />
uthini umcimbi walanto? Enkosi<br />
Mr SPEAKER: Owokugqibela ke ngoku.<br />
Mr Z MBOTHO: Somlomo wePalamente, amalungu onke akhoyo apha<br />
eNdlini. NdinguZukisile ka Mbotho ndiphuma phaya eBhofolo. Kwiquestion<br />
ye-District Director ndicinga into yokokuba inida i-sense of
urgency kakhulu lanto because kudala iloluya hlobo kwaye<br />
kuyanyanzeleka we consult all the stakeholders ezikhoyo ezi-relevant<br />
ukudilishana nala mcimbi waphaya so that uzokusotwa kwakamsinyana<br />
because it affects or it impacts kwi-service delivery lanto ayihambi<br />
kakuhle yonke imeko apha kwi-District.<br />
Okwesibini kune-question endifuna ukuyibhekisa directly ku-MEC<br />
wakwa-Education uMr Qwase concerning i-issue ye-temporal educators<br />
we received i-circular concerning educators ezi-temps that<br />
zizakuthemineyithelwa i-services. Ndifuna ukutshekisha into yokokuba<br />
why kukho lo decision and yet we understand that each and every school<br />
esinalo temporally educator ikwi-need kweso sikolo. Because when we<br />
received that circular sifumanise into yokokuba kukhankanywa umcimbi<br />
wezezimali ukuba zinqongophele izimali ePhondweni.<br />
Okwesithathu, apha kule ngingqi yethu ingakumbi phaya eBhofolo<br />
kune-High School ekuthiwa yi-Eyabantu phaya ukuba unokuya phaya<br />
idlaka-dlaka kakhulu and la High School iseva abantwana abaninzi<br />
abahlala kula ngingqi. But uyakufika akukhonto yenzekayo and le<br />
ngxaki yokwakhiwa kwezikolo ndiyaphawula ukuba yingxaki<br />
echaphazela phantse yonke lengingqi yaseNkonkobe. Kuyabonakala<br />
into yokokuba isebe lezemfundo lirhuqa iinyawo kulo mcimbi<br />
wezikolo. Ngoba nokuba unokuya phaya ezilalini kunesikolo phaya<br />
esasi-afekthwe yi-disaster kudala ekuthiwa yiNothondo naso asiboni nto<br />
yenziwayo. Andiyazi ukuba uRulumente yintoni ebangela ukuba arhuqe<br />
iinyawo. Ndizama ukuthi ke uRulumente makangxame kakhulu kulo<br />
mcimbi wezikolo. Akukho sikolo sisibonayo sakhiwayo apha. Ngoko<br />
wayethe uMfundisi uStofile ………[Interjections.]<br />
Mr Speaker: Iyaphela i-3 minutes.<br />
Mr Z MBOTHO: Wayethe uMfundisi uStofile esaphethe apha<br />
ePhondweni akakwazi ukwakha isikolo kungekho 2km in between<br />
kubekho enye i-high school nenye i-high school. But ukuba unokuya<br />
eBhofolo uyakufumanisa into yokokuba yilokishi enkulu and ikhulile<br />
ngoku. Uyakuphawula into yokokuba even ilindle phaya labantu<br />
ayilolindle licocekileyo. Lonto izakuchaphazela abantwana nakwimpilo<br />
yabo. So ndifuna ukuthi uRulumente makayiqwalasele lonto<br />
…[Interjections.]<br />
Mr SPEAKER: Liphelile ixesha mhlekazi. Ngoku ke siza kucela<br />
amalungu azakuphendula esuka kwezi ndawo akuzo, kule mibuzo.<br />
Enkosi.<br />
The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON<br />
EDUCATION: Mandibulele Somlomo. Ndibulele kwakhona kule<br />
mibuzo. Ikomiti izakuncedisa apho iqonda ukuba siyasilela khona,<br />
akhona amalungu ekomiti ndikhokela i-Multi Party Committee here that<br />
constitute zonke ezi political parties zilapha.
Masiqale ngombuzo wokuqala Somlomo kaMnumzana Sawuli phaya<br />
eSeymour kwi-area ekuthiwa yiBlackwood. Masiyitsho into ethi<br />
sizifumene i-petitions zesiya sikolo. Zi-roots zintathu eziya kwesiya<br />
sikolo zontathu ezi roots azizange zabane-scholar transport yi-farm<br />
community.<br />
Ne-petition yaseRiezdale siyifumene. And ngoku besivizithele eziya<br />
zikolo besithe makubizwe ne-stakeholders so that we communicate<br />
response ngokwe-investigation yethu. Ngenene asikho i-scholar<br />
transport phaya. Ndicinga ke ukuba lento ine-scholar transport uMEC<br />
uzakwengeza ukuthi kwenzeka ntoni ngoku ngezi zikolo zingazange<br />
ziyixhamle into ye-scholar transport.<br />
Ndize kumama uNoxolo, i-SGB yaseNxukhwebe. Besihleli ne-SGB<br />
phaya in fact ukuba belikhona ixesha bendiya kunaba ngesa sikolo. Yi-<br />
SGB ngokwayo ethi ayiyazi nokuba kubethwa abaphi apha esikolweni<br />
nge-Board of Trustees kunye nale project ikhokelwa nguMfundisi<br />
uNdungane. Ibona nje kuhlala iintlanganiso zange yona yabizwa<br />
okanye ayimelwanga nokumelwa kweza Committees. And iunderstanding<br />
yethu yinto yokokuba i-SGB is a governing body all other<br />
committees zesikolo zi sub-committees ze-SGB. Simuva kulo premise<br />
thina and if i-SGB is not part and parcel in terms of the policy of the<br />
Department of Education and then it means ikhona ingxaki apho.<br />
Sithe ke phaya sizakuphinde sibuye because sifike u-principal engekho<br />
kwesiya sikolo, sathi sizakuphinda sisivizithele esiya sikolo siyikomiti<br />
xa kukho wonke umntu sive kanye ibali lesisikolo ukuba lithini na.<br />
Andizokuyiphikisa lento uyithethayo mama kodwa yi-information<br />
esiyifumene kwi-members ze-SGB.<br />
Siye kwinto ye-District Office - cleaning. Unyanisile kumdaka phaya<br />
siyitshilo lonto sathi hayi i-intervention iyafuneka because zonke iidepartments<br />
zikaRulumente uninzi lwazo luphaya e-<strong>Cape</strong> College,<br />
kodwa akukho namnye umntu oyise so into yokuqinisekisa into<br />
yokokuba kuyaklinwa kweziya premises. Yenye yezinto<br />
esiyinowuthileyo leyo. Ukuba ke umama uthi bazakuqokelelana<br />
bengomama balangingqi bavolontiye, bakline hayi ndicinga ukuba leyo<br />
yeyonanto ilindelekileyo leyo baxhase uRulumente wabo. Intle lonto.<br />
[Interjections.]<br />
Eyesithathu i-question iphaya kumntu othi unguDyi, uDikela uthetha<br />
ngeKama High School. Mhlawumbi ke kungenxa yokungxama sitshilo<br />
phaya kwiripoti sathi siyile kwesiya sikolo safika kutixiwe neegeyithi.<br />
Sabiza u-Acting District Director kuba engekho u-District Director.<br />
Ngoba besithume i-District Office to facilitate i-meeting ye-stakeholders<br />
kweziya zikolo. Safumanisa ukuba ayenzekanga lonto u-principal uvale<br />
i-phone, everybody uvale i-phone kwesiya sikolo. Sanyanzeleka ke into<br />
yokokuba simke singadibenanga namntu sisibona ngaphandle ukuba<br />
ikhona ingxaki ekhoyo. Ndizama ukuthi ke sifike kutixiwe kwesiya
sikolo njengokuba iripoti isitsho sathatha isigqibo sokuba sakuphinde<br />
sifumane ixesha siye.<br />
Satellite office - uyayireyiza ke kwakhona into ye-Acting District<br />
Director. Sivene siyi-Portfolio Committee besiphaya kule veki<br />
iphelileyo, savanna into yokokuba awusoze uyisombulule ingxaki<br />
yaphaya kukho i-stakeholders ezingekhoyo. Therefore siyanyanzeleka<br />
siyikomiti siphinde sibuyele back sele sihamba noNdlu-nkulu we-<br />
Department of Education because kuyatyholwana phaya.<br />
Ireyiziwe into yotishala abangengobalapha eMzantsi Afrika.<br />
Siyinowuthile thina sathi siza kuyigqithisela kwi-Department, ndicinga<br />
ukuba u-MEC uzakusiphendulela kulomba we-expatriates okanye iforeign<br />
nationals ezilapha.<br />
UNkosi uKama iNkosi yamaGqunukhwebe ngendikhahlela! Besidibene<br />
phaya kwisikolo sakuNtabakandoda kweziveki zintathu/zine<br />
zigqithileyo noNkosi lowa. La District yakhe ifola phantsi kwe-King<br />
District ayikho phantsi kwe-Fort Beaufort. [Interjections.] Ndithetha<br />
ngeNtabakandoda. Kodwa yena uhlala kulo mandla.<br />
Sithi ke ukubangaba i-stakeholders zaphaya zikhona, sivile ngeeducation<br />
forum ekhoyo phaya engakhange ifumaneke ngala mini,<br />
sithathe isigqibo sokubuyela back kwesiya sikolo sifumane zonke istakeholders<br />
sidile neengxaki ezikhoyo phaya. Siyayivuma langxaki<br />
ayitshoyo.<br />
Satellite offices – Kunesigqibo apha se-House esithi makwakhiwe icircuit<br />
offices closer to schools kusenziwa ke i-organogram. Ikhona<br />
lonto kwi-organogram. So that ezingingqi zikhala nge-offices ezikude<br />
izakukhavarishwa ngesiya sigqibo sendlu-yolawulo, kugqitywe iorganogram<br />
e-akhomodeyitha le demand.<br />
Ward 12 eMsobomvu. Ithini criteria esetyenziwayo ukuvizitha ezi<br />
zikolo. Siba ne-petition esinazo phaya ebuRulumenteni ekufuneka<br />
siziphendule ezinye sizilandele. Kuphinde unxibelelwano lube phakathi<br />
kwethu ne-District Office. Sithi kwi-District Office mayisikhangelele<br />
izikolo ecinga ukuba zifuna i-attention ye-Portfolio Committee.<br />
Sifumane ke lo list yezo zikolo senze ngolo hlobo. Asikwazi ke kodwa<br />
ukuzivizithela zonke izikolo ngethutyana, siye sizithathe ngesiqendungesiqendu.<br />
Nezo ke singafikelelanga kuzo ngeli xesha sakukwazi<br />
ukufikelela kuzo ngenye imini. Kodwa ezinye i-petitions siyafikelela<br />
kuzo siqinisekise into yokokuba siyaphendula.<br />
ULukhanyisweni – yenye yezikolo ke echaphazelekayo. Ithini idistance<br />
kulento ine-scholar transport. UMEC uzakuyiphendula lento<br />
kodwa sicinga ukuba ithetha ngo-3 km from the school okanye from<br />
home. Any child ohamba more than that distance i-scholar transport<br />
uyakhwalifaya kuso.
Monwabisi phaya eXesi. Ine-tender ke le question kodwa kubu-tender<br />
bayo ithi izikolo ezakhiwe lisebe azigqitywa ngexesha eli-prescribed<br />
okanye ekuvunyelwene ngalo ne-contractor ngenxa yengxaki ezithile.<br />
Izikolo ezithi zisakhiwa zibe zidilika.<br />
Hayi uMphathiswa uzakusincedisa kulena i-question ye-shorty work<br />
ayinguye yedwa ukhona noMphathiswa wakwa-Public Works<br />
bazakusincedisa kulo mcimbi.<br />
Nutrition – no feeding. Injalo kwezinye zezikolo ebesizihambele<br />
akutyiwa nyani, abatyi abantwana. Zikhona ke iingxaki kodwa ndicinga<br />
ukuba nale i-question uMphathiswa uyinowuthile uzakukwazi<br />
ukusiphendula ukuba kwenzeka ntoni ngale tender yento edibene<br />
nokutya.<br />
Non-payment of teachers. Ootishala abangabhatalekiyo ekuthiwa<br />
bagqityelwa ukubhatalwa ngoMatshi including the expatriates sithini<br />
isizathu. Utsho lombuzo. Hayi uMphathiswa ukhona uzakukwazi<br />
ukuyingcambazisa le-question, edibene nokuhlawula. Kaloku isizathu i-<br />
Portfolio Committee inika i-budget uMphathiswa and then ayahlulahlule<br />
ke uMphathiswa abenengxaki anazo asiphendule.<br />
Ithethe ukuthini lento ithi “authorized/pending”? Imali ivele kwicomputer<br />
kuthiwe authorized kodwa ingaze ifike emntwini wayo. Hayi<br />
uMEC uzakuniphendula phaya. [Interjections.]<br />
Mr SPEAKER: Mhlali ngaphambili sukuyiphinda lemibuzo ukuba<br />
awuzokuyiphendula, yitsibe uphendule le ukwazi ukuyiphendula.<br />
The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON<br />
EDUCATION: Smuts eNxuba yi-comment leya. I-Bedford ne-Adeliade<br />
ibizezinye zezikolo ebesizifake engxoweni ukuzivizithela, kwacaca<br />
ukuba unxibelelwano alukhange lube luhle. Saqonda ukuba<br />
masiyibekele kwi-second round ye-visits zethu. Iyi-priority kuthi i-<br />
Bedford siyayazi ukuba kukho isikolo phaya ekuthiwa yiLonwabo High<br />
esikwimeko engathandekiyo nge-performance. Sizakuya kweziya<br />
zikolo, mandiyenze lo commitment here.<br />
Platooning system. Kukho izikolo ezabelana nge-building, kungena<br />
esinye kusasa siphume ngo-12h00. UMphathiswa uzakuyiqwalasela.<br />
[Interjections.] Themba waseAdelford, District Office Fort Beaufort.<br />
Ndizakugqibela ngayo le question ye-District Office yase- Fort Beaufort<br />
because ikhatha across i-questions.<br />
Masiye kuMayihlome, Higher Learning. Hayi sinayo i-programme<br />
yethu of action ezakuvizithela zonke i-FET, zosibhozo apha<br />
ePhondweni, ivizithele zonke i-special schools. Sitshilo sathi kuba ihigher<br />
education ingeyo-competency yethu kodwa i-located kule<br />
Province. Satsho sathi sine-commitment yokuya kwi-high schools,<br />
kodwa okwangoku i-priority ibisezezi zikolo ziphantsi kwesebe lethu
lezemfundo currently eziyi-competency ye-Province. Asiziniglethanga<br />
kodwa siyacinga ukuba imeko yazo iyaqwalaselwa na nationally.<br />
Bursaries - FUNZA LUTSHAKA. Le question ke andizokuyazi kuba<br />
kuthethwa nge-office kaPremier. Kodwa into endiyaziyo yinto<br />
yokokuba kudivelophwe ipolisi on bursaries so that kube ne-consistence<br />
across departments. I-Department of Education iyinxalenye yalonto.<br />
Ukuba ke ikhona into eyenye eyenzekayo ngaphandle kwale policy<br />
ikhona ingxaki apho. Kodwa la office kaPremier ndicinga ukuba iempowered<br />
iyakuthi xa isenza i-input ngexesha layo lokwenza i-input<br />
ayitatshe nalena imeko. Kodwa ndiya kuqinisekisa ukuthi ikhona ipolicy<br />
ngoku ebhayinda zonke ii-departments kulento ine-policies.<br />
Lento ke inezikolo ze-FUNZA LUTSHAKA yenye i-dimension<br />
yezikolo mhlawumbi ke ekungabalulekanga ukuba size ne-details yazo<br />
apha kodwa sona isiphakamiso esi sithi bancediseka njani aba bantwana<br />
sisinowuthile.<br />
UMojo - District Director temps. Lento ye-temporal teachers ngenxa<br />
yento yokuba mhlawumbi i-vacancy i-temporal okanye zi-permanent<br />
vacancies, ndicinga ukuba uMphathiswa uza kuyiphatha kakuhle leya.<br />
EYabantu High - ikwi-bad state ne-disaster schools. Ikhona iprogramme<br />
ye-department elandela lento ine-disaster schools.<br />
Andiqinisekanga ukuba indawoni ngoku ndicinga ukuba uMphathiswa<br />
uzakuyiphatha nayo.<br />
Masize ke kulento ine-District Office because all these problems zale<br />
district hinges kule District Office yalapha and it reflect state of affair<br />
kule District Office. Oko kuqala, ukukhona u-District Director kula<br />
District akukho vacancy ikhoyo phaya. Ndiphendula ke la mbuzo uthi xa<br />
u-apoyinta unga-apoyinti ujonga kwezinye indawo. Akukho vacancy<br />
phaya qha u-District Director yala District u-displaced ngenxa yeconflict<br />
nobuzaza bemeko akuyo i-Department yamthatha phaya okanye<br />
wemka yena phaya waya kuhlala e-Head Office.<br />
Kunzima ke ngoku ukuthetha ngoku-apoyinta okanye ufilishe enye ipost.<br />
Kodwa yona i-problem yakhona indala yaqala nge-1 st Affice.<br />
Kunzima ke ngoku ukuthetha ngoku-apoyinta okanye ufilishe enye ipost.<br />
Kodwa yona i-problem yakhona indala iqale nge-1 st kaEpreli<br />
2009. Yilonto sivene siyi-Portfolio Committee siye kabini phaya siye<br />
kuqwalasela lomcimbi. Ininzi into ethethwayo namabali phaya kulanto.<br />
Ne-Department ikwenzile ekwenzileyo ukuphanda lanto qha<br />
akuvunyelwana nge-methods zokusombulula la problem. Yilonto sithe<br />
siza kuphinda sibuye urgently sibize zonke i-stakeholders<br />
ezingaphakathi nezingaphandle, sikhe siwuxoxe lomcimbi siwusingathe<br />
as a matter of urgency. Kodwa mayingabikho ezingqondweni into<br />
yokokuba akukho District Director phaya. Ikhona i-District Director<br />
phaya, yeyaphaya qha i-displaced as we speak. Into ekufuneka<br />
isonjululwe ngoku yinto yokokuba ithini imeko ke ngoku xa kunjalo
ecause schools ngenxa yala conflict iphaya akukho stability and izikolo<br />
ziyasafarisha in terms of service delivery.<br />
Ndicinga ukuba ndizitatshile ii-questions ebezi-directed kule komiti.<br />
Ndicele uxolo kuba ezinye ii-questions zi-administrative zifuna<br />
impendulo ka-MEC ukwenzela ukuba ayitolike ngokwakhe lento<br />
ngosiba lakhe. Enkosi sihlalo.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Mphathiswa. Sesifunda ke apha kule nkqubo<br />
ukuba ikomiti mayikhethe le ikwazi ukuyiphendula imibuzo ukonga<br />
ixesha.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND TRANSPORT:<br />
Mandibulele kuwe Somlomo waleNdlu Yowiso-Mthetho, uPremier naye<br />
wonke umntu ofanelwe yimbeko nabahlali. NdinguPenny Majodina<br />
ndinguMphathiswa wezendlela nemisebenzi yoluntu. Okwam<br />
…[Interjections.] ….zisani i-rouving mic ndiqhele i-rally mna<br />
…..[Interjections.] ….<br />
Ndiyabulela Somlomo, sele ndibulisile kuPremier, isigqeba amalungu<br />
ePalamente, uKumkani nabamnqongileyo kunye naye wonke umntu<br />
olapha ngaphakathi eNdlini. NdinguPenny Majodina, ndinguMathole<br />
ndinguGqagqani mna. Ndijongane nemisebenzi yoluntu kunye<br />
nezendlela.<br />
Ndiza kuphendula nje lambuzo ububuza into yokokuba onokontraka aba<br />
bachongwa njani, isiniki maxabiso sihamba njani. Isiniki maxabiso<br />
sihamba ngokwasemthethweni into yokokuba sikhutshwe aze lowo<br />
uwina i-tender okhe isikolo. Kodwa kunjalo lowo othe wanikwa<br />
inxaxheba yokwakha eso sikolo akanalungelo lokwakha umsebenzi<br />
okwimeko engancumisiyo. Ithi ke lonto abahlali, SGB, ne-Steering<br />
Committee kufuneka sincedisane noRulumente ekubeni uhlolwe<br />
lomsebenzi ngelixesha lomakhi ewenza. Kuba thina ethubeni silisebe<br />
sithumela i-inspector ze-building mhlawumbi zifike late ekungeyonto<br />
intle ke leyo. Kodwa nina ningabahlali ingakumbi i-SGB ibazindlebe,<br />
ibengumlomo kaRulumente igade iimali ezi zabarhafi zisetyenzisiweyo.<br />
Elinye iphulo esilenzayo yinto yokokuba imali ingakhutshwa yonke<br />
inikwe lowo ebesakha isikolo nokuba yeyiphina i-building. Kukho iretention<br />
fee ebanjwayo khonukuze xa singonelisekanga ngumsebenzi<br />
angayinikwa yonke imali de alungise izikhwasilima ezinokuthi<br />
zibonakale kwi-building leyo. Ndiyabulela.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Hon Speaker, members<br />
naye wonke umntu olapha. Ndizakuwagawula ndiwarhuqa ngenxa<br />
yexesha. Kulo mcimbi we-scholar transport ndifuna ukuqale ndicacise<br />
into yokokuba imali ye-scholar transport ebi alokheyithelwe i-scholar
transport iwa ngeneno kune-demand ye-scholar transport ekhoyo kwi-<br />
Province yonke.<br />
Okwesibini, amanye amagqwithi-gqwithi ebesenzeka kwindlela<br />
ebekumaneyijwa ngayo lomcimbi we-roots phaya kwi-Districts yenye<br />
ye-problems ebangele ukuba sizibone sele sine-efficiencies ezininzi<br />
imali ingena emathandeni phaya. Kune-roots ebekungafanelanga ukuba<br />
za-apruvwa phaya ezi-apruviweyo.<br />
Okwesithathu, kusuka abantwana kwezinye izikolo bagqithe izikolo<br />
apha ecaleni komawabo baye kwizikolo ezikude. AbaseBhisho bafunda<br />
eZwelitsha, abaseZwelitsha bafunda eBhisho. Ichitheka ngolo hlobo ke<br />
imali ye-scholar transport. So sikulo process ke yokuklina yonke lanto,<br />
nokuklina lento ye-roots ukwenzela ukuba kuze kukhweliswa abantwana<br />
abafanele ukukhweliswa, kungakhweliswa abantwana abazithandeleyo<br />
ukuba baye kufunda kwezinye izikolo. So siphethe ke lomcimbi ngoku.<br />
Siza kuyijonga ke le micimbi yezi zikolo zalapha eSeymour kuthethwe<br />
ngazo apha oJennet Mahongo, noThobelani aba bahamba i-distance<br />
ezinde. I-distance efanele ukuba iyatravelishwa yi-5km not iqabele ku-<br />
5km. Bekufanele ukuba ke bane-access ke ngoku kwi-scholar transport<br />
abo bantwana bakoko kumila kunjalo. So ime ngolo hlobo ke ipolisi<br />
esebenzayo phaya.<br />
Kulo mcimbi kamama uNoxolo Didiza siza kuyizama intlanganiso<br />
phakathi kwala board nesikolo kulo mcimbi wokucacisa indlela<br />
esebenza ngayo, la-restoration of historic schools project. It is a<br />
National project engajonganga izikolo zalapha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> qha.<br />
Apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> isajonge izikolo ezibini. Ijonge i-Healdtown ne-St<br />
Matthews okwa kaloku nje. Nezinye eziyi-4 ezithe saa kwezinye i-<br />
Provinces ikhokelwa ke nguBishop Ndungane. Iyafanreyiza ke ecaleni<br />
ukwenzela ukunceda ekuristorweni kweziya zikolo zibuyele kulanto<br />
zaziyiyo.<br />
So andifuni ke into yokokuba kubekhona iintanda phakathi kwala Board<br />
ne-SGB kuba ingazibambezele umnxilo we-development kwakwesiya<br />
sikolo. So siza kuzama ukunceda ke as a department ukuncedisa into<br />
yokokuba kuvalwe la gab kungabikho gab kubekhona intsebenziswano<br />
phakathi kweziya structures zibini. Sizakukhe siyijonge ke le<br />
yokungcola kwaphaya kodwa ke njengokuba ebesitsho usihlalo hayi le<br />
yokokuba amavolontiya angakhona bethuna yona singayithakazelela.<br />
[Interjections.]<br />
Kule question yesithethi sesithathu. Ewe iyinyaniso yona la instability<br />
athetha ngayo engekhoyo phaya kwi-District. Abantu balapha ndicinga<br />
into yokokuba bayayazi into yokokuba nani as stakeholders zalapha<br />
aniboni ngeliso elinye ngendlela enokusonjululwe ngayo lanto. So<br />
niphinde ningasincedisi ke ngoku.<br />
Ndiyazifuna ke i-stakeholders zalapha zikhe zithethe ngelizwi elinye<br />
kwinto enokwenza ne-stability kule District Office. Because lanto
ichaphazela abantwana babantu abangathathi ntweni abangenazo ezinye<br />
izikolo abanokufunda kuzo ngaphandle kwezi zikolo zikweziya lali<br />
nakweziya townships. We are looking at this thing ye-District Director<br />
yokuba kude kubene-stability kulento yale-displacement.<br />
Sicinga ke ukuba i-processes zokulungisa yonke lento uyakubetha<br />
mhlawumbi u-mid Novemba okanye end Oktobha uzakubetha kunento<br />
ecacileyo. We are negotiating with the District Director. Kucacile mos<br />
uyakubhitya umntwana wabantu kukuphangela yena ngaphandle azele<br />
ukusayina angakwazi ukuhlala e-ofisini ngenxa ye-instability ephaya.<br />
Ayincedisi mntu, ayincedisi naye wayegqajuzelwe amavili apha, zange<br />
agqajuzelwe mavili ngapha eBhisho wayegqajuzelwe amavili apha.<br />
Akukho mntu ke unokuze aphangele into ebhadlileyo e-under imeko<br />
ekumila kunjalo. So we have negotiated with her ukuba simtshifte<br />
bhetele to Head Office izokuba vacant le post and then we advertise.<br />
Zezi processes ke ndithi uyakuphela u-Oktobha umcimbi wazo sele<br />
ugabadele.<br />
Ayithi ke lonto makuqhutyekekwe ne-anarchy apha ukwenzela i-Head<br />
Office ize kususa abantu. Kufuneka leyo into siyicacise ibe-clear kuba<br />
naleyo into kufuneka siyiphelisile. Nalento kumane kurhorhiswa ngento<br />
yokokuba kwasweleka umntu apha, simane sirhorhiswa ngokuba<br />
kwasweleka i-District Director ke apha, nisijonge kakuhle.<br />
[Interjections.] Kuza kufuneka nayo siyiphelise because ayisincedisi<br />
apha. I-priority yethu apha is to improve i-quality education yabantu<br />
bakuthi ingakumbi abantu abangathathi ntweni. So that is the approach<br />
that we are trying to estabilize le District Office. If asiyi-stabhilayizanga<br />
intloko ayizokuba stable yonke i-District.<br />
Apha asinayo i-District Education Forum. Zange siyi-lontshe i-Quality<br />
Learning and Teaching Campaign apha kanti zonke ezinye i-Districts<br />
sele zihlabele mgama. akuzange konyulwe zi-SGB’s apha zeli cala<br />
laseMiddledrift ngokuya kwakusonyulwa kodwa sele zide zonyulwa ke<br />
ngoku. So le District is legging behind all other Districts in a number of<br />
programmes.<br />
So esiya-stakeholders meeting ke siza kuncedisana mhlawumbi<br />
sisebenza ne-Portfolio Committee side sibe nayo ne-DEF apha because<br />
kulapho niza kuzixoxa khona ezinye ii-problems ezijongene needucation<br />
apha kwi-District.<br />
Kulo mcimbi we-maths and science educators ezizi-expatriates iproblem<br />
phaya zi-contracts zabo, zi-work permits. Sithe xa sitshekitsha<br />
kwi-system phaya ku-persal safumanisa ukuba abanye banikwa ileta<br />
zokuba babe-permanent kanti abafanelanga ukuba babe-permanent kuba<br />
basebenza nge-work permits ezine-timeframe, eziphelelwayo emva<br />
kwexesha elithile. So besilungisa ezo zinto ke. So kufuneka bebuyele<br />
back kwa-Home Affairs but we are trying to assist them to vasttrack the<br />
process with Home Affairs bafumane i-work permits zabo bakwazi
ukubuyela because asinazo iitishala ze-maths and science<br />
sikwaxhomekeke kwaba bantu basuka ngaphandle.<br />
Lomcimbi we-satellite offices is linked kulento ye-stability esi se-<br />
District. Ndicinga into yokokuba once we solved that ezinye izinto ziza<br />
kuzihambela kakuhle. Mos niyayazi zi-stakeholders izakusincedisa<br />
nala ntlanganiso ye-stakeholders. Because ezinye i-reports apha that we<br />
were getting is that abahloli bethu ne-subject advisors azikwazi nokuya<br />
ezikolweni ziphinde zingavunyelwa phaya ezikolweni ziye kwenza<br />
umsebenzi wazo.<br />
So yingxaki ke leyo because ngoku siphinde size kuyikhalazela lento<br />
ukuba ezi zinto azisebenzi kanti abantu baphinda bablokwe on the other<br />
hand xa besenza umsebenzi wabo wokuya kuncedisa eziya zikolo. So<br />
izakusincedisa ke lanto yesa-stakeholders forum sikwazi uku-adresa eziproblems<br />
decicievely sivane ukuba yeyiphina indlela esinokusa ngayo i-<br />
Education phambili.<br />
Kula mbuzo kamama uSelina. Ndicinga ukuba bendisele<br />
ndiwuphendulile lo we-distance ye-scholar transport ukuba yi-5km.<br />
Nalento ye-science educators nayo sizakukhe siyilandelele ukuba<br />
singayithini na phaya kweziya ndawo ebethetha ngazo apha.<br />
Kwi-school nutrition programme. Iyinyaniso into yokokuba zikhona<br />
wena i-service providers ezisilelayo. But we are working very closely<br />
with that forum yezi-service providers ze-school nutrition in the<br />
Province ngoba nabo bayasincedisa bayazazi futhi nezingaqhubi kakuhle<br />
basixelele. So we are working very closely with them so that nabo babe<br />
ne-responsibility yokudilishana nabantu babo abangafuni ukwenza lento<br />
ngohlobo olufanelekileyo.<br />
Sisebenza ke kwi-contract ke apha ebekufaneleke into yokokuba ngoku<br />
sele i-alokheyithwe ngokutsha. But la contract bekufanele ukuba yaalokheyithwa<br />
ngoMatshi, that was postponed to June. Ngokomthetho<br />
kaRulumente we-procurement awunakuze uhlale ixesha elide kangaka<br />
lamcimbi we-tender ungeka awadwa, so kufuneka uqalwe ekuqaleni, so<br />
siyazi-extend(a) ezi contracts okwakaloku nje.<br />
But into esifuna ukuyenza we want into yokokuba i-communities zethu<br />
zikhe zibene-contribution kulento ye-school nutrition. Sifuna<br />
ukutshifutela lento ye-school nutrition kwi-communities lendlela sasithe<br />
i-policy siza kuyitshintsha ngayo ngo-2006 nango-2007 but asade<br />
siyilandela ncakasane lonto.<br />
So we are working with the Department of Agriculture and Rural<br />
Development, we are working with Fort Hare, kulento kuthiwa yi-<br />
Nelson Mandela Foundation, we are working with Economic Affairs<br />
Depatortment. Ukuza ne-programme esizakuthi sise ngayo lento<br />
ebantwini but we are going to pilot it apha e-Fort Beaufort District<br />
naseIdutywa kwezi ndawo zinezizinto kuthiwa zi-agri-parks.
Abantu bakuthi basaplaye balime, basaplaye i-agri-park basebenzisane<br />
ne-agri-park so that abantu bakuthi babhenefithe nabo kula R703m<br />
ephaya kwi-school nutrition programme. Okwesibini siqinisekise ukuba<br />
la R703m isininzi sala mali siya kwaba bantwana besithe sifuna<br />
babhenefithe from the school nutrition programme. But if ungayijonga<br />
ngoku ukuba imali ebheka emntwaneni ekugqibeleni iba yimalini.<br />
Ungayifumanisa ukuba mhlawumbi ingaba ngu 50% of that R703m<br />
esiyibhajethelweyo.<br />
So we piloting the two areas mhlawumbi ukusukela ngoJanuwari<br />
ukubheka phambili with a view yokokuba sisebenzisise lo approach<br />
ukubheka phaya. Lento ye-school nutrition programme ingabiyonto<br />
entanta esithubeni kodwa ibe kufutshane ebantwini ibengabantu<br />
ngokwabo. So we want to pilot lo project apha naseDutywa.<br />
Kulo mcimbi we-termination of salaries bekungakuhle ukuba<br />
singafumana nje amagama abo bantu ukwenzela ukuba size kuyilandela<br />
ncakasana sinamagama siyekurizolva lo-problem directly. But siza<br />
kukhe siyijonge kuba unobangela nam andiwazi. But if singafumana<br />
amagama abo bantu. Zikhona i-officials ze-departments apha<br />
ukwenzela ukuba size kukwazi ukuqalisa sizihoye kamsinyane<br />
mhlawumbi singekemki nalapha eNkonkobe phambi koLwesine.<br />
Kulo mcimbi we-infrastructure sisene-challenge ke apho<br />
engumangaliso. Imali esiyinikwayo yi-R1.3 billion kulona unyaka-mali.<br />
I-assessment ebiyenziwe yi-office kaPremier ithi i-backlog yase-<strong>Eastern</strong><br />
<strong>Cape</strong> kwa-Education qha yi-R28 billion. Ithi ke ukuba siqhuba sinikwa<br />
lo R1.3 billion ngonyaka sakuthatha i-20 years yonke ukuze siyikline ibacklog<br />
apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Nakhona iyakwenzeka lonto xa<br />
kunganyuki maxabiso, kungekho nto itshintshayo. Kodwa ukuba<br />
amaxabiso ayenyuka sakuthatha into e-more than 20 years ukuklina ibacklog<br />
ngoko hlobo esinikwa ngalo imali.<br />
Ukwakhiwa kwe-offices, ukwakhiwa kwezikolo ezitsha, i-disaster,<br />
renovation ne-maintenance, mud structures, ukurimuvwa kwe pre-febs<br />
ezindala zikwakula mali inye. So we are negotiating ke with Treasury,<br />
sasicinge into yokokuba ngoMeyi iyakube sele igqityiwe yonke le<br />
discussion but ifuna ukuba buntsintsithekarha because le problem ayiyo<br />
problem yethu sodwa apha kwi-Province yethu yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />
nezinye ii-Province nazo zenza the same demand eyenza u-Treasury<br />
ngoku afune ukuhamba kancinci kulento ebesithembise ngayo. But inegotiations<br />
sele zikwi-advanced stages. Kuthiwa ezi zinto azifuni<br />
kuthethelwa moyeni hleze zimkisele. Abantu basezilalini aba bekhe<br />
bangamazingela bolusa bayayazi lento.<br />
But umcimbi sele ukwi-advance stages between i-department yethu,<br />
Treasury no-National Treasury. Silinde nje i-decision ye-budgeting<br />
counsel that is i-MINMAC yakwa-Finance kulo mcimbi wokusincedisa<br />
kulento ye-mud structures. Sicinga ke into yokokuba iyakusikhulula
lonto ukuba sikhe safumana an extra grant to address lento ye-backlog.<br />
Sakutsho sikwazi ukumuva ngokukhawuleza ukuya ku-adresa eziyadisasters,<br />
neza-mud structures nezinye ii-challenges ezi benisele nithethe<br />
ngazo.<br />
Kulo mcimbi wase-Fort Hare ndicela eziya-student zase-Fort Hare<br />
ukuba zingakhe zisinike amagama aba bantu bangekabhatalwa iimali<br />
zabo kulento kaFunza Lutshaka sikwazi uku-adresa lonto<br />
ngokukhawuleza okudibene nokungxama siyi-Department yakwa-<br />
Education. Ukuba bangasinika amagama aba bantu bafundiswa ngu-<br />
Social Development for instance abenza i-Social Worker sikwazi lo-list<br />
siyidibanise ne-officials zakwa-Social Development zikwazi uku-adresa<br />
lo problem ngokukhawuleza. Ndicinga into yokokuba lonto ayinto<br />
inzima ukuba nje singafumana amagama nezo list ezo zinto mhlawumbi<br />
angabetha uLwesine sele sikwazi ukuthetha into ephilileyo kwangoku<br />
siselapha.<br />
Kwi-temporary educators. We have reconsidered our decision.<br />
Njengokuba bekukhe kwakho into engathi i-contracts zabo zingaphela<br />
ngoNovemba. I-contracts zabo zifanele ukuba zithetha lanto ibhalwe<br />
kulanto babe-apoyintwa ngayo yento yokuba i-contract yakho<br />
izakumane i-extend(wa) on a three months basis. But kwesi isihlandlo<br />
ise yaqhawulwa kwangoko.<br />
Iyinyaniso yona into yokokuba kumcimbi wemali sisekutshixezeni<br />
kwamazinyo in the department. Sine-challenges ezi-serious njengokuba<br />
bendisele nditshilo kulanto ye-infrustrature. Nakwi-compensation of<br />
employees sisekutshixizeni kwamazinyo imali ishota ngelona hlobo<br />
olungathethekiyo. Sijongile nje singa overspend(a) ukuba asinakubamba<br />
zi-breaks nokuba sivale i-tap namanxeba imali engana kuwo<br />
engafanelanga kungena kuwo.<br />
So ngenxa yezo zizathu ke kuye kwakhona le decision yokuthi<br />
masithemineyithe kwangoko but we have reconsidered that decision.<br />
Eza temporal educators ziya-extend(wa) i-contracts yazo up until the<br />
end of December. Izakukhonsidarishwa ke ngoku ngokwe-case by case,<br />
ngokwezo-demands zikhoyo ezikolweni i-renewal ngoJanuwari ngolu<br />
hlobo besikade siyenza ngalo. Isingathi Somlomo ndizikhathule<br />
ezininzi.<br />
Mr SPEAKER: Masibulele Mphathiswa. UMphathiswa wezeNtlalo-<br />
Ntle, andazi nokuba uSocial Development yilonto. Enkosi.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR SOCIAL DEVELOPMENT: Enkosi<br />
Speaker. Ndibulise ndiqale kwi-Premier yethu yePhondo, ndibulise<br />
kuKumkani, ndibulise kubahlali bonke ne-colleagues zam. Ndithi<br />
kumbuzo kaMayihlome ukongeza kulentetho ibigqitywa ukuthethwa<br />
nguMphathiswa wezeMfundo.
Mandiyicacise into yokokuba kule nyanga iphelileyo kaSeptemba<br />
isigqeba se-SRC yaseUniversity of Fort Hare besiye sahlala ne-<br />
Department sichophele umcimbi we-bursary. Apho ke baye bacacisa<br />
into yokokuba imali efumanekayo ye-bursary eyi-R42 000 iyashota<br />
ayiye izifezekise zonke iimfanelo zabo, bacela ke ukuba inyuswe isiwe<br />
kuR64 000.<br />
Xa sihleli phantsi sifumanisa into yokokuba unobangela wabanye<br />
abangakhange babe bazibhatele i-fees sifumanise into yokokuba i-<br />
University ibingekakleyimi kwi-Department for abo bantu.<br />
Esinethemba ke into yokokuba njengokuba ebesele etshilo uMphathiswa<br />
wezemfundo ukuba kuthe kanti kukho ezo mali zingangale mali uSocial<br />
Development ayikhuphayo mabayingenise lo list ngokukhawulezileyo.<br />
Phofu ingazokunqanda iintlanganiso zabo eziqhubayo kuba besithe<br />
masiqhube ngeza ntlanganiso bemane besibrifa nge-information.<br />
Okunye esikunqwenelayo kokokuba njengokuba sisabhumithile kwi-<br />
Department Nationally lomcimbi wokushota kwale mali siyayazi into<br />
yokokuba kuphakathi-naphakathi nonyaka-mali kuza kufuneka kubekho<br />
uhlenga-hlengiso olwenziwayo ukwenzela into yokokuba kukwazi ke<br />
ukubonelelwa lento isisicelo sabafundi. Kunjalo nje nasePhondweni<br />
sifuna ukuqula siligangathe silungiselela into yokokuba izinto<br />
ziyenyuka nyaka nonyaka. Sizithathile zonke iingcebiso zabo.<br />
Kodwa saphawula into yokokuba banazo i-go students nabo ezikhoyo<br />
phaya phakathi kwabo. Sathi ke kuba singaphandle thina bona baphaya<br />
ngaphakathi i-SRC and zinkokheli mabasiphandele, basincedise ngalo<br />
mcimbi nathi sizakuphanda. Ukwenzela sikhangele into yokokuba<br />
besingazokuba natshintshi na kakade even nakulo nyaka-mali uphelileyo<br />
kwaye ke if ikhona ikwazi ukuba isingathe lomcimbi sinengxaki yawo.<br />
Zintlanganiso ke eziqhubayo oko ezi ezizakuqhuba nangoku kude kube<br />
lomcimbi siyawusungula uba ngendlela efanelekileyo. Enkosi Mr<br />
Speaker.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Ngoku sizakungena ke kumjikelo wesibini.<br />
Sifundile ke kulo siphuma kuwo sizakucela ke macala onke lihlonitshwe<br />
ixesha ngoku. And siza kuthoba kwelo cala lenu kwela nani besilinga<br />
nje kuba imfundo siyibeke phambili, lizakwehla ngoku inani.<br />
Abaninzi abangabuzanga bangayibhala imibuzo bayigqithisele phambili<br />
bakhona abantu balonto apha. Siza kucela ke uNobhala weNdlu afunde<br />
umjikelo wesibini.<br />
PRESENTATION OF REPORT OF PORTFOLIO<br />
COMMITTEE ON HEALTH<br />
Mr SPEAKER: Kukhona ke abatoliki-siXhosa abayithandabuzayo lento<br />
yomjikelo, ndiyayikrokrela into yokokuba baya kunikwa ithuba. Siza<br />
kucela ke intloko yekomiti.
The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON HEALTH:<br />
Enkosi Somlomo, iiKumkani ezikhoyo apha naye wonke umntu olapha<br />
namhlanje, ndiyabulisa. Le report Somlomo yi-report ebithe ikomiti<br />
yavizithela ngayo kule veki iphelileyo izibhedlele ne-clinic ezikhona<br />
apha eNkonkobe area. Izibhedlele esithe saya kuzibona siye:<br />
• Tower Psychiatric Hospital,<br />
• Winterberg Tuberculosis Hospital,<br />
• Victoria Hospital,<br />
• War Memorial Community Health Centre,<br />
• Fort Beaufort <strong>Provincial</strong> Hospital,<br />
• Middledrift Community Centre.<br />
Kuzo zonke ezi zibhedlele sizikhankanyileyo apha siye sadibana<br />
nabalawuli bezibhedlele kwakunye nemibutho elawula abasebenzi<br />
kwakunye nemibutho elawula ezi-institutions, that is Governing Bodies.<br />
Apha Somlomo zikhona i-findings zibekiwe ndizakucela ukuba ndiye<br />
nqo kwizindululo zabantu.<br />
Xa besivizithele phaya eTower Psychiatric Hospital esibhedlele<br />
sifumanise into yokokuba, kwizihlomelo zomthetho into ebangele ukuba<br />
siye sariphilwa khange sibe siyasetyenziswa, ngoba esi sisetyenziswayo<br />
ngoku si-outdated. Sathi ke i-Department sicela ihloniphe ukwenzela<br />
into yokokuba ezi-applicable prescripts zisebenze in carrying out out its<br />
mandate.<br />
And it must also refrain from substituting Acts of Parliament with<br />
policies. Ukonyulwa kweBhodi yonyulwe ngokomthetho ka-Section 20<br />
of the Mental Health Act of 2002 and the provisions of this Act must be<br />
fully complied with.<br />
(b) The Department must investigate the non attendance of Board<br />
Members, address the matter and ensure that the relevant<br />
programmes for capacity-building are implemented.<br />
(c) The Department must ensure that site hospital refer to Tower<br />
Hospital only those who are ready for rehabilitation. This would<br />
be inline with Section 6(1) of the Mental Health Care Act, 2002.<br />
Ngoba siyayazi into yokokuba kweli cala laseMpumakoloni<br />
akukho sibhedlele sidilishana nabantu bengqondo.<br />
(d) The Department must fund health institutions sufficiently to<br />
cater for their respective mandates.<br />
(e) The Department must support health institutions to reduce the<br />
high vacancy rate.<br />
Despite that the Department had also indicated that they do not attract<br />
applicants.
(g) The Department must introduce measures to ensure that<br />
discharge patients received medical attention.<br />
(h) The Department must provide more funds to health institutions<br />
for medical equipment<br />
(i) The Department must lobby the National Government for<br />
halfway house in the eastern side of the province.<br />
(j) Voted funds must be used for their intended purposes and the<br />
Department must follow the process provided for in Public<br />
Finance Management Act in respect of irregular expenditure.<br />
(k) The Department must have a plan of trying to deal with these<br />
challenges and must report to the Committee on progress within<br />
30 days.<br />
(l) The Department must also facilitate programmes that will<br />
improve relations amongst all role players in health institutions.<br />
(m) The Department must ensure that the hospital is properly<br />
maintained. Because that was a challenge because that hospital<br />
was lastly renovated in 1985.<br />
(n) The Department must provide with proper guidance to all health<br />
care institutions regarging the implementation of no-work-nopay<br />
policy.<br />
(o) The Department must continue providing the hospital with<br />
adequate support to enable it to maintain momentum and<br />
continue winning awards.<br />
Despite the challenges that they are facing because we have<br />
learnt that also they have won some awards as well.<br />
Winterberg TB Hospital<br />
Findings<br />
(a) The hospital plan to transfer funds from the funds allocated for<br />
goods and services to augument the allocation of compensation<br />
of employees.<br />
(b) A vehicle was stolen from the precints of the institution but no<br />
recoveries have been made from the security company that was<br />
contracted at the time.<br />
Sitsho sithi kwakhona isibhedlele asinazo iimoto for both ukuhambisa<br />
izigulane kwakunye nokuba zisetyenziswe si-staff esikhoyo. Kwakhona<br />
kukhona ne-shortage ye-drugs, amayeza masitsho which had a negative<br />
impact apha ekusebenzeni kwe-institution.<br />
(c) Health institution need approval from the Corporate Service<br />
Centre to procure good in excess of R4 000 which lead to<br />
unnecessary delays. Le-CSC centre is in East London because<br />
they cannot manage to procure goods.<br />
(d) There is insufficient space for patients especially in the event of<br />
an outbreak of other diseases.
Recommendations<br />
(a) The Department must investigate whether the transfer of funds<br />
does not amount to unauthorized expenditure in which case<br />
Section 34 and 38 (1)(h)(iii) of the Public Finance Management<br />
Act of 1999 (PFMA) will be applicable.<br />
(b) The Department must inline with the Section 38(1)(c)(i) and (ii)<br />
of the PFMA, take effective and appropriate step to recover the<br />
loss from the responsible institution that is the security company<br />
that should have prevented theft.<br />
(c) The Department must ensure that the hospital is provided with<br />
more vehicles.<br />
(d) The Department must ensure that the depot is always adequately<br />
stock with all the necessary drugs.<br />
(e) The Supply Chain Management delegation must be increased to<br />
prevent unnecessary delays in the procurement of drugs and<br />
management must be capacitated to be able manage their funds<br />
and account for them.<br />
(f) The Department must assist the hospital to acquire more space to<br />
prevent the spread of other diseases to other other patients.<br />
Victoria Hospital<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must immediately take steps to make the<br />
operating theatre fully operational and must report to the<br />
Committee within 30 about such efforts. The Department must<br />
submit a plan on how it will ensure the availability of X-ray<br />
services in that hospital.<br />
(b) The Department should improve its planning process and consult<br />
extensively with other stakeholders that is the service users.<br />
(c) The Department must take the appropriate actions provided in<br />
Section 38(1)(h)(iii) of the PFMA and must also provide training<br />
in Financial Management.<br />
(d) The Department must ensure that officials with the right skills<br />
and qualifications are appointed in strategic positions. The<br />
Department must further capacitate the said officials to keep<br />
abreast with the developments in their areas of specialization.<br />
<strong>Provincial</strong> Hospital (Fort Beaufort)<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must ensure that the radiologists at Victoria<br />
Hospital are not underutilized, while those at Fort Beaufort<br />
<strong>Provincial</strong> Hospital are under a lot of pressure due to the non<br />
availability of service to other sister institutions.
(b) The Department must ensure that its medical equipment is<br />
maintained at all times especially X-rays machines.<br />
(c) The Department must ensure that the X-ray department<br />
operate on a 24 hours basis providing adequate staff as a<br />
matter of urgency.<br />
(d) The Department must facilitate relationship-building exercise<br />
to reduce the tension between the management and labour.<br />
(e) The Department must ensure that officials with the right<br />
skills and qualifications are appointed in strategic positions.<br />
The Department must further capacitate the said officials to<br />
keep abreast with the development in their areas of<br />
specialization.<br />
War Memorial Community Health Centre<br />
Recommendations<br />
(a) Infrastruture plan for renovations must be submitted by<br />
the Department as a matter of urgency and a plan on how<br />
and when it will enrolled must be furnished to the<br />
Committee within 30 days of this report.<br />
(b) The Department must, if the waiting area is not included<br />
in a plan referred to in finding (1), develop a plan on how<br />
it will assist the War Memorial to obtain such a facility<br />
and must provide the Committee with report within 30<br />
days.<br />
(c) The staff at this institution must be commended for their<br />
achievement and continued support to maintain the level<br />
of service that they are rendering is also encouraged.<br />
Middledrift Community Health Care Centre<br />
Recommendations<br />
(a) The Department must ensure that the funds are at all times<br />
properly allocated.<br />
(b) The Department must consider the requirement of grading health<br />
institutions for security purposes.<br />
(c) The Department must in future consult with the users before<br />
constructing clinics.<br />
(d) The Department must devise a strategy to ensure that an<br />
ambulance is available on a regular basis.<br />
(e) The Department must make provision for all services in its<br />
budget.<br />
(f) The Department must approach the Department of Road and<br />
Public Works for the construction of a suitable road. Infront of t
that communal centre there is a gravel road which also impact<br />
negatively inside the communal health care centre.<br />
(g) The Department must consider providing funds for the<br />
construction of a parking space for State owned vehicles in<br />
future.<br />
(h) The Department must ensure that the interface is made to enable<br />
the CHC to monitor its expenditure in respect of telephone<br />
usage.<br />
(i) The Department must provide a proper explanation for the usage<br />
of the additional amount of R3 million in their COE budget.<br />
(j) The Department must ensure that the affected staff member<br />
receives the benefit she/he is entitled to, and must provide the<br />
Committee with a report within 30 days.<br />
General findings<br />
1. The marginal increase in the Departments budget resulted in no<br />
health institutions receiving the funds they requested.<br />
2. The question of unfunded posts is a prominent feature at all<br />
health instition, this is due to a lack of pro-activeness on the part<br />
of these institutions to fill vacant posts.<br />
3. Most health institutions do not have adequate medical equipment<br />
especially X-rays machines.<br />
4. The security tender expired in June <strong>2010</strong> and the Department<br />
resorted to utilizing the services of security companies on a<br />
month to month contract until the finalization of the provincial<br />
security tender. Health institution are no safe environment to<br />
work in as an insufficient number and inadequate security<br />
officials have been deployed in these institutions making it very<br />
5. Some of the health institutions are not properly electrified, and<br />
this creates opportunities for criminal activity.<br />
6. While health institutions are under Programme 2 and<br />
Programme 4 their maintenance budgets are under Programme 8.<br />
This is a challenge for health institutions as programmes relevant<br />
to them may not always be a priority of Programme 8 and<br />
therefore this may have a negative impact on the allocation of<br />
funds in the said programme.<br />
7. The Department’s Human Resource Unit failed to effectively<br />
deal with the following matters and this resulted in<br />
backlogs/accruals OSD, HROPT and other benefits.<br />
8. The attraction and retention strategy is not effective. As a result<br />
most health institutions are still understaffed, especially in<br />
critical areas that is doctors,, pharmacists, dieticians,<br />
occupational therapists, psychiatrists and general assistants.<br />
9. There is a clear lack of regular interaction between the Head<br />
Office, District and local health institutions.<br />
10. Most health institutions do not have a backup generators whereas<br />
the Department reported in earlier meetings that they have<br />
procured 50 generators.
11. The absence of BAS systems leads to delay in the procurement<br />
and payment of goods and services. The non-availability of<br />
PERSAL in some institutions is a great concern.<br />
12. The rate at which medical equipment is deteriorating makes it<br />
difficult for both staff and students to execute their duties.<br />
13. No infection control measures are employed in health institutions<br />
- that was related to transport that would transport dirty linen<br />
without being cleaned.<br />
14. The shortage of vehicle in healt institution is a great concern.<br />
General recommendations<br />
1. The Department must take a strong motivation to the <strong>Provincial</strong><br />
Treasury for additional funding.<br />
2. The Department must reactivate all unfunded posts with special<br />
priority to critical posts.<br />
3. The Department must ensure that all health institutions have<br />
adequate medical equipment and must maintain them on a<br />
regular basis<br />
4. The Department must finalize the security tender as a matter<br />
urgency and must report to the Committee on progress within 30<br />
days.<br />
5. The Department must approach the relevant institution that is<br />
ESKOM or Municipality to effectively deal with the<br />
electrification challenge in health institutions.<br />
6. The Department must realign its budget for maintenance to the<br />
relevant programmes and ensure that this anomaly is addressed.<br />
7. The Department must take appropriate steps to improve its<br />
human resource unit to respond to these challenges.<br />
8. The Department must review the strategy and improve on the<br />
incentives in order to attrack health professionals to rural areas.<br />
9. The Department must develop a programme to improve the<br />
interaction with subordinate structures and to support these<br />
structures.<br />
10. The Department must investigate the whereabouts of generators<br />
and report to the Committee within 30 days the adoption of the<br />
report.<br />
11. The Department must ensure that the BAS and PERSAL<br />
systems are speedily implemented and furnish the Committee<br />
with a report upon completion.<br />
12. The Department must ensure that the maintenance of all medical<br />
equipment at all health institutions.<br />
13. The Department must improve its infection control measures and<br />
must report to the Committee within 30 days on how it intends<br />
doing this.<br />
14. The Department must devise a strategy to ensure the availability<br />
of vehicles in the health institutions.
In conclusion hon Speaker the Committee would like to thank all<br />
members, departmental officials and stakeholders who assisted us in<br />
finalization of this report. I thank you. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi Ntlanganiso, Chairperson. Nantsi ke into<br />
ezakulandela ngoku sizakuthatha nje imibuzo, mithathu ngapha,<br />
mithathu ngapha sakugqiba siye kwi-lunch. Sakuyiphendula xa sibuya.<br />
Ndiza kucela lowa unesandla esi-blue ungunamba 1, ndithathe umama<br />
apha ngaphambili ungunamba 2, kwesiya sigxum-gxum wena umana<br />
uphakamisa isandla ungunamba 3. Thobani ke ngapha asizokuphinda<br />
sithathe mntu. Ndithathe ngapha – wena mama ungaphambili<br />
ungunamba 1, ubengunamba 2 wena usekugqibeleni ngasemva,<br />
ubengunamba 3 emva komama onegqiya e-orange. Masiqale namba 1.<br />
Unamba 1 makeme ngenyawo aze kunikwa i-mic.<br />
Mr D MAKHALIMA: Igama ndinguDalindyebo i-surname ….<br />
[Interjections.]<br />
Mr SPEAKER: Noko ungakhwaza usemtsha mhlekazi.<br />
Mr D MAKHALIMA: Oh! Igama ndinguDalindyebo ifani<br />
nguMakhalima. Mhlekazi I must say ndingxwelerhekile because I<br />
thought the Department of Housing will be here but it is okay andimbo<br />
apha kwi-programme. Apho ndiya khona ndiya to the issue of<br />
University of Fort Hare were it is black dominated, that is of course.<br />
Apha kukhona i-ambulance yaseFort Hare which is working and as such<br />
isebenza kanzima. But i-problem is that ngaphakathi ayinayo i-first aid<br />
facility. And abantu abayiqhubayo bona bengabaseFort Hare they are<br />
not equipped in terms of first aid. So I thought i-department especially<br />
lo Rulumente ukhokelwa ngabantu abamnyama will now think of Fort<br />
Hare as black dominated University akhe naye abe nento<br />
ekuzakudibheyithwa ngayo into yokokuba unike iFort Hare i-ambulance<br />
entsha njengokuba owangapha uRulumente esenza ii-toilet<br />
ezingavalekiyo. Enkosi.<br />
Ms N MALI: Mandizibulisele ke nam nguNontsikelelo Mali lo<br />
uthethayo ngowalapha kwaNtsela uhlala apha ngakwesi sibhedlele siyi-<br />
Victoria. Ngeli xesha bendicinga ukuba izakubakhona into ekhe<br />
ithethwe ngesi sibhedlele sidibanisa abantu abaphilileyo kunye nabantu<br />
abagula ngengqondo. Because sinabantu phaya abathe bayakufakwa<br />
phaya kanti sikhona isibhedlele eBhofolo sabantu abangenangqondo.<br />
Ngoku aba bagula ngengqondo babulala aba bagulayo. Sinezidumbu<br />
ezinjalo ke phaya. Yilento ke ndifuna ukubuza i-department iyayiqonda<br />
na lanto iphaya e-Victoria?<br />
Ngaphezu koko phaya sakhiwe esiya sibhedlele sasikhulu kukho<br />
neendawo ezithi zeze X-ray kodwa uthi wakufika phaya kuthiwe abekho<br />
omatshini be X-ray kufuneke uthathe lomntu wakho umkhwelise<br />
emotweni umse eBhofolo kwi X-ray. Wena ungumguli, kodwa nasi
isibhedlele sitsha asinazo izixhobo. Sibuza ke ngoku ku-MEC wethu<br />
ukuba siza kuthini na kwesi sibhedlele.<br />
Oko kugqibela, ndithetha ke ngoku ngemeko le sikuyo apha phakathi<br />
endlini. Nisibizile ukuba masize apha kodwa akuzolwanga ngaba bantu<br />
bebesibizile. Banyuka besihla omnye ahambe aye kuncokola nomnye<br />
….[Interjections.] ….[Applause.] Ithini lonto?<br />
Okwesithathu, benikiwe ixesha lokokuba nilungiselele ukuza edolophini<br />
enabantu abathetha isiXhosa yenzeka njani into yokokuba la ripoti –<br />
nanga ndinamaxhego phaya avela kwezi lali afuna ukuva ukuba<br />
bekusithiwani na kodwa kuthethwa isiNgesi. Eza Portfolio Committee<br />
kutheni zingayilungisi ngesiXhosa before beze apha eDikeni ukuze<br />
wonke umntu azokuba comfortable. [Interjections.] [Applause.] Uze<br />
uthi ke wena xa ubiziwe phaya phandle kusithiwa nika lanto yakho<br />
ubuyibhalile use uyikhumshe ke phaya phandle. Sicela lonto torhwana.<br />
Enkosi. [Applause.]<br />
Ms N PAYI: Mandibulise kuwe Somlomo, ndibulise lonke igqiza<br />
elilapha. Mna ndinguNandipha Payi phaya eHealdtown u-Ward<br />
Committee wakhona. Somlomo it is very embarrassing into eyenzekayo<br />
apha because size apha nje si-concerned zizinto ezisibandakanyayo thina<br />
singabahlali. But ngoku sifumanisa ingathi asirekhognayizwa because<br />
uyamambhulisha lasisi phaya asimvanga thina and kukho izinto<br />
ezibangela ukuba sibelapha esifuna ukuziva of which asikwazi ukuziva<br />
ngoku.<br />
Mandiye ke kule mibuzo yam. Oko kuqala mandithi Somlomo<br />
ndibhidiwe yindlela ye-<strong>Provincial</strong> because besi-aware nge-visit<br />
yaseTower neyase-SANTA but i-<strong>Provincial</strong> ibiselishweni because<br />
asikhange siyive thina singabahlali i-visit ye-<strong>Provincial</strong>. And siyayinida<br />
ukuyazi into yase-<strong>Provincial</strong> singahlali because i-<strong>Provincial</strong> sisibhedlele<br />
esithwala 34 villages of Fort Beaufort. Siphinde sithwale 40 villages<br />
from Alice, udibanise iDebe neSeymour zonke zixhomekeke kwesiya<br />
sibhedlele. But ingathi sisesona sibhedlele singakhathalelekanga. Nento<br />
yokubangaba bekuthiwe kuza kurenoveyithwa akukhonto yenzekayo<br />
phaya e-<strong>Provincial</strong> Hospital.<br />
Ndibuye ndize kumcimbi we-community health workers. Ingase zikhe<br />
ziqeshwe bethuna basebenza kabuhlungu aba bantu abaya. Sifuna ke<br />
nibe nalomphako ke xa nisuka apha. Siye kumcimbi Somlomo we-<br />
ARV’s ngase zisondele ezikliniki people are dying abanamali<br />
zokubheka ezidolophini baye kuthatha i-ARV’s at least ngase zibekele<br />
kwiqondo apho abantu bakwaziyo ukufikelela kuzo. Enkosi Somlomo.<br />
Ms N TETE: Ndiyabulela nam ke mhlali ngaphambili. Mna ke<br />
ndinguNokulunga Tete we-Ward 14 eWashington Clinic ndiyikomiti ke<br />
yaphaya.
Ndiyabulela kuba ikliniki yethu irayiti, intle into esiyidingayo<br />
ngamayeza ayaphela. Sicela i-mobile clinic for abantu kuba bahlala<br />
kude. Sicela ugqirha nokuba uthathe iintsuku kuba kaloku sihlala<br />
nabantu abakhulu ezilalini i-transport inqabile. Sicela ukuba i-ARVs<br />
zisondezwe ezikliniki kuba ke i-pap smear siyazenza phaya kula kliniki<br />
yethu. Yona irayiti ikliniki yethu qha sicela ukwengezelwa ezi zinto.<br />
Enkosi.<br />
Mr C SOGIBA: Igama lam ndinguCuma Sogiba from Ward 8<br />
kwaNonjola. Hon Speaker, Executive Committee, Counsellors.<br />
Ndinombuzo othi izibhedlele zikwazi njani na ukuba maziphelelwe<br />
ngumbane izizo ezonga abantu abagulayo?<br />
Okwesibini, ukubangaba zithi zisebenzisa i-generator i-generator yinto<br />
evela icime. For example kwiminyaka egqithileyo sabona abantwana<br />
bebhubhile esibhedlele eMonti kuba kusithiwa hayi kwaphela umbane.<br />
Andiqondi ukuba ke lonto ingayinto emnandi ukuthi sive sele kusithiwa<br />
abantwana bethu baswelekile ngenxa yokokuba kuphele umbane<br />
esibhedlele.<br />
Okwesithathu Somlomo yenzeka njani lento yokuba i-mobile xa sigula<br />
sisiya phaya ezikliniki ezilalini zethu ndineswekile kuthiwa umtshini<br />
wokuthestwa iswekile awukho. Ndiphinde ndiye esibhedlele kuthiwa<br />
awukho nasesibhedlele. Siyacela ingathi izinto ezinjalo ngase zijongwe.<br />
Thank you Speaker.<br />
Mr SPEAKER: Niyazifakelela ke ngoku, ndothuka sele kukho ongapha.<br />
Ungowukugqibela apho, ngena.<br />
Mr M NCUME: Enkosi mhlali ngaphambili. NdinguMalixole Ncume<br />
ndihlala ngapha kwaNontongwana. Mhlali ngaphambili ndicela<br />
ukubuza apha kubahlonipheki bethu abakhoyo apha kuleNdlu yoWiso-<br />
Mthetho into yokokuba abantu basezilalini abaguli na nge-weekend<br />
nasemveni ko-16h00 phakathi evekini lento ikliniki zivalayo ngo-16h00<br />
nge-weekend zingavulwa iikliniki.<br />
Okwesibini, phaya kula ndawo ndihlala kuyo mhlali ngaphambili abantu<br />
bariferishwa eBhofolo esibhedlele uthi wakunganyangeki phaya<br />
uriferishwe eCecilia Makiwane udisitshajwe phaya kuthiwa buya<br />
uphinde uze kutshekishwa. Xa uphinda kuthiwe ziyele kungabikho<br />
ndlela yokuqinisekisa into yokokuba wena mntu usisigulane uya njani.<br />
Ithethe ukuthi uRulumente ubesenoxanduva lokuqinisekisa ukuba ude<br />
uphile.<br />
Eyokugqibela, lengxaki yokungabikho koonesi aboneleyo oogqirha bona<br />
ababikho kwaphela ke bona ezikliniki ezilalini ekubeni ikliniki izezona<br />
ndawo zikufutshane ebantwini, abantu abakwazi ukuya kufikelela kuzo<br />
ngenyawo abaninzi. Kodwa kulo ndawo ikufutshane injalo kubelapho<br />
iinkonzo zikaRulumente zinqongophala khona. Enkosi.
Mr SPEAKER: Enkosi. Okuzakwenzeka ke aba baphakamisayo ngoku<br />
banawo amaphepha mababhale le mibuzo bebezakuyibuza ithunyelwe<br />
ngoba njengokuba benditshilo sizakuphendula xa sibuya. Kuyacelwa ke<br />
kuba siza kuphuma ngoku siye kwi-lunch bonke ke abantu<br />
bazakugayidwa ….andazi nokuba nifuna ukuyenza isaziso ukuba<br />
kwenziwa njani, ukuba baphuma apha bayephi.<br />
Kodwa ke kuthiwa xa niphuma nizishiye ezi zinto zokumamela apha<br />
phezu kwezitulo. Ndicela ke Nobhala ukuba kukho isaziso<br />
…..[Interjections.] …Yimani kaloku akukagqitywa kuphunywa<br />
ngendlela ethile apha.<br />
The SECRETARY: Masimamelaneni. Sicela apho kwelo cala<br />
njengokuba besisele sitshilo kwasekuqaleni okokuba thina sonke<br />
kwelicala lingaphambi kwam siya phaya kula ntente inkulu ikweliya<br />
bala lokudlala i-rugby kulapho siza kufumana khona isixhaso thina.<br />
Kanti eli cala lamalungu ePalamente kwakunye neendwendwe<br />
ezichongiweyo zolusuku kufuneka ziye kule intente isekunxele kwam<br />
kulapho isixhaso nizakusifumana khona.<br />
[Business interrupted for lunch and resumed.]<br />
Mr SPEAKER: We can be seated. Siza kuqalisa ke ukuphendula<br />
imibuzo. Besivene ke ukuba amalungu ekomiti makaqale. Sicela ke into<br />
yokokuba lihlonitshwe ixesha sisemva kakhulu kwi-programme. Ikomiti<br />
mayiqalise ukuphendula. [Interjections.] Hayi ke Mphathiswa<br />
ungangena. Sicela i-rouving microphone.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi kakhulu Somlomo.<br />
Amalungu ePalamente, iNkulumbuso, iindwalutho zonke<br />
ezimenyiweyo. Mandikhawuleze ukuphendula le mibuzo kambe ke<br />
ngenxa yexesha ize imifutshane imibuzo le. Iimpendulo kambe<br />
ebezifuneka bekufuneka ndandile kakhulu ukwenzela ukuba umntu<br />
ongombuzo wakhe onele ngempendulo.<br />
Kodwa ke ndizakuzama ukuqala phaya kwisithethi sokuqala ubhuti lowa<br />
wakwanokholeyiji uDalindyebo. Ubhuti ubesithi banayo i-ambulance<br />
phaya eUniversity kodwa ayinazo izixhobo ezithile eziyimfuneko.<br />
Ndiye ndathatha ukubangaba wenza ikhwelo apha, isicelo ukubangaba<br />
akungebinangqwalasela na yenziwayo kokwakushokoxeka akuchazayo<br />
phaya ngaphakathi esikolweni. Ndiyithathile lonto kambe<br />
bendizakucebisa nakuye ukubangaba ngenxa yokokuba sithetha<br />
ngamaziko olawulo lwawo awohlukileyo. I-University leya nayo<br />
ukubangaba ibinalo mcamango umnye ungathatyathwa uziswe ke<br />
esebeni siwukhangele. Kodwa eyona ngxaki yeyokokuba phaya<br />
ngaphakathi bekunga kungakho inqwelo enazo zonke ezi zinto.<br />
Ndisivile ke isicelo esiya.
Umama olandeleyo umama uMali, ukuba ndive kakuhle. Ubeka umba<br />
walapha eVictoria Hospital nokhe wafikelela ezindlebeni zam ndade<br />
ndaya kufika phaya esibhedlele. Umba apha owakha wenzeka ombi<br />
kakhulu ukubangaba omnye umntu ongumguli ophazamisekileyo apha<br />
entloko okanye engqondweni wathi kwakho isehlo sokuba kuhlaselwe<br />
omnye umntu ongumguli wasweleka.<br />
Into eyenzekileyo phaya nento umthetho oyivumelayo kukuba<br />
izibhedlele ezikumgangatho othile zibe nalo ilungelo lokuba abaguli<br />
abaphazamisekileyo ngokwasengqondweni bakhe baqwalaselwe<br />
okungenani nokuba ziyure ezingamashumi asixhenxe anesibini. Kodwa<br />
beqwalaselwa bekwindawo ekhuselekileyo kwezinye iziguli.<br />
Nyani ke xa sasisenza uhlolo phaya esibhedlele noko the security<br />
provisions kungenjalo ukhuseleko ke kwe-wards ezi umntu okwiobservation<br />
amele ukuba kuyo noko beluhexa kakhulu kuba isibhedlele<br />
esi besingakhange sabane-facility elungele lonto.<br />
Sithe ke kufuneka sithathe amanyathelo okokuba iqine lonto ukwenzela<br />
ukuba xa ephaya umntu ophazamisekileyo ngokwasengqondweni<br />
ngokwe-observation ye-72 hours angakwazi ukuba angayingozi<br />
kwabanye abantu.<br />
Umba wesibini ngumba we X-rays machines, ukusoloko zaphukile<br />
kungenjalo zingekho. Mandiyithethe phandle ukubangaba ngumba lo<br />
phantse kwizibhedlele ezininzi apha kule ngingqi okhathazayo kakhulu,<br />
nesiwuthathele amanyathelo ngokuba oko kuqala makulungiswe ezi<br />
kufanele zilungiswe. Ngeli xesha zingekalungi amancedo asondezwe<br />
kufutshane, njengokuba sikhe sibe nayo i-mobile X-ray ngelinye ixesha<br />
zisondele kufutshane ukwenzela ukuba abantu bangaxhamleki ukuya<br />
kude ukufumana amancedo ngokwe X-ray.<br />
Apha eFort Beaufort e-<strong>Provincial</strong> umba onento yokwenza ne-radio<br />
graphers ukusoloko zikhona ngalo lonke ixesha. Nalapho sithe<br />
masithathe amanyathelo okuqinisekisa into yokokuba kuyomelezwa<br />
phaya ukwenzela ukuba kungabikho kunqongophala kwabasebenzi<br />
bokunceda xa kufuneka kunjalo.<br />
Usisi uNandipha ubebeka umba wesibhedlele sase-<strong>Provincial</strong><br />
ukubangaba akevanga kuthethwa nto ngaso yaye sikwimo apha<br />
engamkelekanga. Kuba ke isisibhedlele esidala nesifanele ukubangaba<br />
sifumane ukuhlaziywa, i-renovation ukutsho oko.<br />
Umngeni wona sinawo mkhulu ngokokuba amaqhosha ekufuneka<br />
siwasebenzisele ukuphucula nokwenza ntsha amaziko ethu siwalungise.<br />
Isibonelelo esinaso ukuze sikwazi ukumelana nomsebenzi ekufuneka<br />
siwenzile kufuneka sikhangele ngaphaya kwe-budget le sibanayo<br />
unyaka nonyaka.
Njengokuba ebekhe watsho uMphathiswa wezemfundo sele icacile into<br />
yokuba ukubangaba sijonge nje kuphela ngohlahlo-lwabiwo mali<br />
lonyaka nonyaka sakuthi sikwazi ukusabela zonke izinto ezingumngeni<br />
ngokwe-infrastructure kula masebe naphaya kwisebe lezempilo<br />
kufuneka sixoze mphini wumbi. Yinto ke leyo esele siyithathele<br />
amanyathelo malunga nezinto ezininzi ekufuneka sifumane ukuncedisa<br />
nge-resources ezivela ngaphandle kwebhajethi le siqhuba ngayo unyaka<br />
nonyaka.<br />
Umba olandelayo awubekileyo ngumba we-ARVs ukubangaba noko<br />
abantu mabazifumane apha kula maziko akufutshane i-ARVs.<br />
Ndiyafuna ukuba ndithi ngaphambili nangaphambi kokuba kubekho<br />
lamyalelo kungenjalo lamkhomba-ndlela uMongameli welizwe<br />
awunikileyo nge-1 Disemba 2009. Besikade silandela inkqubo apho<br />
kufuneka amaziko anikeza ezi-ARVs kufuneka afumane i-accreditation.<br />
Yonke lonto ngoku sele siyibeke ecaleni into ekufuneka yenziwe<br />
luqeqesho kumagosa la, onesi aba sinabo baqeqeshwe ukuba bakwazi<br />
ukuthi administer the various treatment regimes ze-ARVs.<br />
Now siphethe ke ngoku umsebenzi woqeqesho lonesi ukuze bakwazi<br />
ukusingatha lomsebenzi. Isantya esihamba ngaso noko singabhetele<br />
kuba iinjongo zezokuba onke amaziko ezempilo, all the primary health<br />
care facilities zikwazi ukubangaba zithi render these services. Kodwa<br />
kufuneka zirendarishwe ngabantu abakulungeleyo oko ngokokuba<br />
bakuqeqeshelwe ukwenza lonto. Siphethe ke lo programme.<br />
Umba aphinde wawuphakamisa ngumba we-community health workers<br />
ukuqashwa kwazo. Siyavumelana naye ukubangaba, ewe ziqashiwe<br />
eziqashiweyo kodwa zimbalwa. Besinokwenza bhetele ukubangaba<br />
besinazo iintsiba zokuba sibandise abantu esibaqeshayo njengecommunity<br />
health workers. Ingakumbi kwiphulo esikulo lokuqinisa the<br />
primary health care approach to health care delivery. Yinto<br />
esiyisingathileyo leyo sithetha into enye kufuneka siyenze kambe<br />
ngokwempiko esinazo njengesebe.<br />
Usisi uNokulunga waphaya eWashington clinic. Naye ebechaphazela<br />
izinto eziphantse ukufana nale kodwa ke encoma yena. Indawo<br />
ebeyithetha kambe kukuba ingase kusoloko amayeza ekho ngalo lonke<br />
ixesha kwi-clinics engapheli.<br />
Ukubangaba ibingekukuba singxamile bendakukhe ndithethe ndinabe ke<br />
ngamayeza ingakumbi amanye amayeza esimane sihlangana nawo<br />
siwafumane cheap phofu engekho kule ndawo afanele ukuba akuyo.<br />
Kufuneka siqinise kakhulu indlela yokuza kwamayeza angapheleli<br />
esithubeni. Akhona aphelela esithubeni angayokufika ezikliniki<br />
amayeza. Nalapho kufuneka sinqande ke ubuqhophololo obenzekayo<br />
phaya.<br />
Ndivumelana naye ukubangaba masilwisane nalonto, yinjongo yesebe,<br />
yinjongo kaRulumente ukuba amayeza ngalo lonke ixesha afumaneke.
Kuse kuthi ke ukungafumaneki kweyeza ibe liyeza elithile kuba<br />
mhlawumbi njengokuba kukhe kwenzeke kuthi kanti alikho emva the<br />
suppliers mhlawumbi siye asa-odola eloyeza labe liphelile mhlawumbi<br />
the suppliers ingxaki ilapho. Nalapho ke apho kuye kuthiwe what is the<br />
alternative drug enokuthi isetyenziswe ukwenzela ukuba kusoloko<br />
kukho uncedo abantu abalufumanayo ngokwamayeza.<br />
Umba olandelayo ngowogqirha ukuba oogqirha bekunga bangasondela<br />
babekhona naphaya kwikliniki. Siyavumelana nalonto mhlawumbi ifuna<br />
ukuba apha kule ngingqi yaseAmathole sisiqinisa isantya sokwenzeka<br />
kwalonto kuba iyenzeka kwezinye i-districts. Kuba ogqirha banenkqubo<br />
ezi-scheduled zokujikeleza iikliniki. Ugqirha abelwe inani lekliniki<br />
azityelelayo okungenani kanye ngeveki kungenjalo ngeveki ezimbini<br />
kuxhomekeke kogqirha esikwazi ukubanabo kulo ndawo. Iyenzeka lonto<br />
kwezinye ii-Districts.<br />
Ubhuti lowa wakwa-Ward 8 kwaNondyola ube esithi yena ingenzeka<br />
njani into yokokuba kungabikho umbane esibhedlele. Masivumelane<br />
naye kuqala ukubanga akumele ukuba sikhe sibenexesha esibhedlele<br />
apho sikhe silahlekwe zinkonzo zombane. Kodwa ikhe yenzeke lonto<br />
ngezizathu ezahlukileyo ezininzi. Kodwa ke xa ithe yenzeka iziko<br />
lempilo naliphina limele libe namancedo akufutshane ukwenzela into<br />
yokokuba kubekho immediate substitute arrangement kungenjalo<br />
alternatives in that ukubangaba kumke umbane ngoku kumele ukuba<br />
kubekho a standby generator ukwenzela ukuba kusoloko kukho umbane<br />
ngalo lonke ixesha. Ukubangaba zonke ezo zinto azenzeki ingathetha<br />
ukuthi kukho ukusilela kakhulu kwinkqubo ezimele ukuba ngelo xesha<br />
ziyalandelwa.<br />
Kambe apha sifumene ukubangaba kwisibhedele esi salapha eVictoria<br />
njengokuba kusandiswa kusakhiwa enye into ebingandiswa ngamandla<br />
ombane abheka phaya esibhedlele. Into ke leyo efumana ingqwalasela<br />
kuba ukubangaba umsebenzi, the load iyakhula kodwa amandla ombane<br />
oza apha esibhedlele awandiswa wona iyakubanga into yokokuba<br />
umbane usoloko usiwa ngalo lonke ixesha. Lomba ke ufumana<br />
ingqwalasela njengokuba ndithetha bakhona abantu abasebenza lonto<br />
ukuqinisekisa into yokokuba kukho ukulungelalanisa kokokuba<br />
njengokuba sisanda kufuneka namandla ombane, ukusaplaya isibhedlele<br />
esiya akhuliswe ande nawo.<br />
Ubhuti Malixole Ncume uthi ingaba abantu abaguli na emva kwentsimbi<br />
yesine. Ndikhe ndafuna ukumjonga ukuba bendikumfutshane naye<br />
bendiya kumqwalasela nangakumbi. Kodwa yena umele ukuba uthi<br />
amaziko empilo bekunga angangavalwa kuba abantu bayagula<br />
nasebusuku, kunjalo nje nangoMgqibelo. [Interjections.] …..Alright.<br />
Intokunayo uyithetha ngoluya hlobo lwethu thina bantu batsha. Uye<br />
umjonge ke ube ngathi ungasondela kuye xa ethetha ngoluya hlobo.<br />
Masiyamkele lanto kuba ngenene kumele ukubangaba sisebenzele<br />
ukubangaba kusoloko kuvuliwe ngalo lonke ixesha kumaziko
okufumana impilo. Kodwa lonto sakuyenza kangangamandla esinawo<br />
kuba nabasebenzi aba banexesha eliqingqiweyo abamele ukubangaba<br />
balisebenze umntu ngamnye ngelanga. Ke njengokuba sibanomngeni<br />
wokushokoxeka kwabo – uyabona ke nantsi enye into ebendinga<br />
ndingayithetha ngelinye ixesha ndande ngayo. Kuba kwisebe lezempilo<br />
inene ukuba ubani ujonga iminyaka elishumi ubuye umva landile isebe<br />
lezempilo kodwa lande kancinci kwicala lenkonzo zabona bantu<br />
ekumele ukuba baxhasa ukunikezwa kwenkonzo kwisebe lezempilo.<br />
Kwicala le administrative support ne-management sikhule kangange<br />
160% ukuba ubani ujonga iminyaka emihlanu edlulileyo. Kodwa ukuba<br />
ubani ujonga elicala le medical nelamanesi asikhulanga nangaphezu<br />
kwe-2% kule minyaka mihlanu idlulileyo. Into ethetha ukuthi<br />
njengokuba sisanda nje amanesi akandi wona, oogqirha abandi bona<br />
njengokuba amaziko esiba maninzi. Ifune ke lonto ukuba kufuneka siye<br />
kulungisa lanto yokokuba masikhe mhlawumbi sithi balance things.<br />
Singe oonesi nogqirha sibaqesha kakhulu kunokuba bekunjalo<br />
ngaphambili.<br />
Now siphethe lonto ke ukulungisa. Ukuze ke sikwazi ukuza kufikelela<br />
nakulento yokokuba oonesi babekhona kakhulu namaxesha la kumaziko<br />
ezempilo sikwazi ukubangaba ande alungelane nento yokokuba<br />
nasebusuku kubekhona umntu okhoyo kwikliniki okungenani nokuba<br />
mnye ke. Yinto esisebenzela kuyo leyo. Sivumelana ncakasana<br />
ukubangaba noko akumele ukuba avalwe kunjalo nje kuvalwa iweekend<br />
yonke kufuneka siyilungisile lonto. Kodwa siyilungise<br />
ngokwesakhono sabasebenzi ekumele sibe nabo.<br />
Eyokugqibela, yile yokokuba xa kusenziwa i-referrals, xa ubuze apha<br />
esibhedlele kuthiwe ufanele ukuba uye kufumana uncedo mhlawumbi<br />
eMakiwane masikhe sitsho njengokuba ebenze umzekelo. Kuze kuthi ke<br />
ngoku sele ubuyile phaya eMakiwane xa kuthiwe uze uphinde ubuye<br />
ngomhla othile kuthiwe zibonele.<br />
Noko yinto leyo ebangela into yokokuba sisokolise abantu abahleli<br />
besokola kakade. Bekumele ukuba noko njengokuba ubuye<br />
wathunyelwa phaya njengokuba sineziya zithuthi kuthiwa yi-patient<br />
transport vehicles ebikuthathile yakusa xa sele kufuneka uphinde<br />
waphinda ubuye uze kwakulendawo ibiye yakuthumela phaya<br />
ukwenzela ukuba ufumane uncedo lokuba uphindele. Ukubangaba<br />
akwenzeki njalo yinto ekufuneka siyilungisile leyo namagosa kubekho<br />
noko ukukhawulelana nabantu. Andicingi ukuba injongo kukuba<br />
kufuneka kuviswe abantu ubuhlungu xa befuneka befumene amancedo<br />
ezempilo. Mandime apho mhlali ngaphambili ndizamile ukuyinyathela<br />
lemibuzo xa iyonke.<br />
Mr SPEAKER: Masibulele Mphathiswa. Ngoku ke phambi kokuba<br />
ndigqithele kumgca ongezantsi sizakucela ukuthetha namalungu la<br />
okuhlala. Phaya ngasemva kukho itafile apho samkela khona lento<br />
kuthiwa zi-petitions ukuba kukhona abantu abanalonto. Ndenzela into
yokokuba singamane sirhawulwa ngabanye apha, ikhona itafile<br />
ebekelwe lonto phaya ngasemva. Ngoba lentlanganiso size kumamela<br />
ikakhulu nina. Kodwa ke inxalenye yale ntlanganiso siqhuba umsebenzi<br />
wePalamente.<br />
Ngoku siza kungena kumcimbi wokunikwa kwengxelo zonyaka<br />
ngamasebe athile. Anizokunikwa thuba ke ngoku nina ukuba nibuze<br />
imibuzo koko niza kubangababukeli. Ithi ke lonto kuza kuthetha thina<br />
sodwa ngoku apha nina nibukele. Inxalenye ke yale nkqubo size nayo<br />
apha kufuneka niyibone iPalamente in action. Ndikhe ndeva abanye<br />
apha bekhalaza ukuba kutheni kukho abakhwaza abanye across.<br />
Ndabava abanye bephendula. Kodwa ndaqonda ukuba nani<br />
ningabanikazi balento nine-right yokuphakamisa into eningayiqondiyo<br />
kakuhle ukuba yintoni na le yenziwayo apha.<br />
Ndifuna ke ukuthi ngoku nizakubukela asinigxothi kodwa ke kuza<br />
kufuneka ukuba sihloniphe kuba kuzakuthetha amalungu ngoku. Kule<br />
nkqubo ke sizakuyilandela, ndibhekisa ke kumalungu ke ngoku zikhona<br />
iingxelo zonyaka kula masebe esizakuthetha ngawo kodwa akunikwanga<br />
wonke umntu. Kwaba bantu basincedisayo ukuba ilungu lifuna ikopi<br />
linelungelo lokuya kuyifuna phaya ngoba kuthiwa bekutsho kwa<br />
amalungu ukuba ziyasinda ezizinto xa ziziswe zonke apha. So you are<br />
free to go and get a copy if you want to refer. Ndingakhumsha xa<br />
ndithetha nabo kuba bayasiva bona isiNgesi bonke. [Interjections.]<br />
Ndizakumane ndixuba.<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE PREMIER’S<br />
OFFICE, ECATU, ECSECC AND EASTERN<br />
CAPE YOUTH COMMISSION<br />
The PREMIER: Thank you hon Speaker. Mandithathe elithuba<br />
ndibulise kuwe Somlomo, ndibulise kuSekela-Somlomo umama<br />
uGqobhoka, kubaPhathiswa bonke, kumalungu aleNdlu ihlonipheke<br />
kangaka, oMeya abakhona phakathi kwethu bonke ingakumbi lo<br />
osihlinzekileyo namhlanje, ooSpeaker bomasipala, amalungu oluntu<br />
ngokubanzi, amagosa kaRulumente, amalungu, oonondaba, manene nani<br />
manenekazi. Ndivumeleni ndihlomle apha Somlomo ndincome ukuba<br />
iPalamente iphume ize apha eluntwini ukuze lusive ukuba kanti senzani.<br />
Ngenxa yokokuba ke sinexesha esilisikelweyo ndizakugqagqanisa.<br />
Ndivumele Somlomo ndixelele leNdlu ukuba le ofisi eyi-ofisi kaPremier<br />
ngokusebenzisana nazo zonke iiDepartments zePhondo ngokuthunywa<br />
ngumbutho wesizwe iAfrican National Congress ukuba sisebenzisane<br />
noluntu sigqagqanise ukutshintsha impilo yalo.<br />
Izokuthi dakanca apha kwezi zihlwele ingxelo yayo yonyaka ingxelo<br />
yela ziko kuthiwa yi-ECSSEC, ingxelo yeliya ziko kuthiwa yi-ECATU,<br />
ingxelo yokugqibela ye-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission. Xa ndisithi ke<br />
ingxelo yokugqibela ye-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission
nakukhumbula ukuba sasithathe isigqibo sokuba iyaphela i-Youth<br />
Commission. Ngoku umsebenzi obukade usenziwa yiyo uyakwenziwa<br />
yi-National Youth Development Agency.<br />
Silapha ke Somlomo ukuzokuthi lomaziko nale ofisi bahambe mgama<br />
uthini. Sikhumbuzane Somlomo ukuba oluluntu luthe xa beluthatha<br />
izirhweqe lusiya eluvotweni. Izirhweqe ke zi-ballpen. Lwathi kwi-<br />
African National Congress xa sisebenzisana sibambisene indeed<br />
singenza lukhulu.<br />
Sithe saqinisekisa sileliya sebe ukuba lamgomo siwenza ube ngumgomo<br />
esiwuphilayo ngokuthi sithi gqolo sibe-programme esivene ngayo<br />
sisigqeba sePhondo sikhokelwa ke yila ofisi kaPremier ukuba inene<br />
emva kolonyulo olo masithi bhazalala singene eluntwini. Njengokuba<br />
siqhuba ke nangoku siphakathi kwabantu nakuva konomathotholo ukuba<br />
siyabuyela ngoku kweziya ndawo besisuka kuzo kulo nyaka uphelileyo<br />
ngenjongo zokuthi benisinike …….<br />
…Bathi abaseJoe Gqabi apho besigqibele khona Mntungwa. Bathi<br />
abaseJoe Gqabi besininike uluhlu lwezikhalazo olungamashumi amane<br />
anesithathu siyafuna ukuripota ngokwethu zitsho i-stakeholders phaya ireport<br />
yazo. Sifuna ukuripota ngokwethu ukuba siyangqina ukuba<br />
uluhlu kule 43 olungange-35 inene asinakuze siphinde sixoxe ngalo<br />
uRulumente ugqibile ukuzi-athenda ezo ngxaki. Sishiyeke nezisibhozo.<br />
Ndithe ke xa bendibala i-percentage yalomyinge ndafumanisa ukuba<br />
ngu-81%. Ngokuya ndandingumntwana wesikolo ke u-81%<br />
wayethetha ukuba you have perfomed with distinction. Lo Rulumente ke<br />
has done just that. Njengokuba simuva from district to district sifumana<br />
ingxelo inline with landima yokusebenzisana noluntu<br />
ngokwemandeyithi.<br />
I-ofisi kaPremier mandikhumbuze kwakhona ukuba inoxanduva<br />
lokuqiniseka ukuba amasebe onke kaRulumente neziseko<br />
zikaRulumente zisebenza ngendlela eyiyo. Ngoko ke in so doing iperformance<br />
plan yala ofisi kaPremier isekelezelwe kulonto.<br />
Besithe ke xa besithunywa kwathiwa nazi izinto zintlanu emasisebenze<br />
phezu kwazo. Imfundo isemqoka. Sivile apha kuphefumlwa ngendima<br />
ehanjwayo kwezemfundo. Ezempilo, ukuphuculwa kwezempilo<br />
kusemqoko. Ukuphuhliswa kwendawo ezingamaphandle, ukwakhiwa<br />
koqoqosho kuqinisekiswa ukuba amathuba emisebenzi ayavuleleka.<br />
Ukulwa urhwaphilizo noburhalarhume. Fighting crime and corruption.<br />
Mandikhumbuze leNdlu ukuba uMongameli kwi-Januwari statement<br />
yakhe uthe masikhumbule kuba sakuthi ukuze sibheke phambili<br />
ngendlela siqinisekise ukuba inene impilo yoluntu, intlalo yoluntu<br />
itshintshile ukuze ibengcono.
Ndimamele apha xa bekuxoxwa kubonakaliswa kamhlophe ukuba<br />
ngokwenene impilo yabantu iyatshintsha. Uthi umntu ewe ikliniki<br />
ikhona intle ngoku ngasike wongeze la amayeza kuthiwa ngu-ARV. Into<br />
ethetha ukuthi ikhona into etshintshileyo ngalo mzuzu ngoku sifuna<br />
ukuphinda sibheke phambilana. Nantso ke indlela yokusebenzisana<br />
sibambisene.<br />
Masivume kwakhona Somlomo ukuba phaya ePhulukwane sithe kwesi<br />
sigaba sikaRulumente sifuna ukuqinisekisa ukuba sakha uRulumente<br />
lonto sithi xa ikhunyushwa ngamakhumusha it is a developmental state.<br />
URulumente ongenjongo zophuhliso loluntu. Kuthiwa ke uyakuthi<br />
ukuze umakhe uRulumente abe lolohlobo uqinisekise ukuba iinkqubo<br />
zalo Rulumente ziqhutywa ngabantu ngokwabo. Xa zisakhiwa ezo<br />
nkqubo abantu bayayithatha inxaxheba. Kwakhona ukuze zikwazi<br />
ukuphila abantu bayazihlola from time to time, a people centered,<br />
people driven sustainable development which includes a growth path.<br />
Siyafuna ke ukusebenzisana noluntu lweli Phondo ukuqinisekisa ukuba<br />
uqoqosho lweli Phondo luyakhula ukuze loMzantsi Afrika sonke<br />
siwunqwenelayo ongenabuhlanga, ongenacalu-calulo ngokwesini apho<br />
abantu bahleli eluxolweni nangokonwaba nguMzantsi Afrika esithi<br />
siwuphilele xa sisonke.<br />
Ndiyafuna ke kwakhona Somlomo ukuthi xa ndithetha nolu luntu<br />
masikhumbuzane ukuba la ofisi kwakhona yeNkulumbuso yi-ofisi<br />
ejongene ne-planning yePhondo xa lilonke. Siyivume into yokokuba<br />
ewe akhona amagingxi-gingxi esihlangana nawo apha kwi-planning<br />
asikade siyicwabe ngendlela epheleleyo kodwa amaqhinga nobuchule<br />
bokuyenza lonto akhona.<br />
La ofisi inoxanduva lokuqinisekisa into yokokuba iinkonzo ezisiwa<br />
eluntwini zisiwa ngendlela eyiyo. Kwakhona ifanele ke xa sithetha<br />
ngokusiwa kwenkonzo ngendlela eyiyo lonto ithetha ukuthi lemikhwa<br />
yokurhwaphilizo nayo sidilishana nayo ngokwenja idilishana nethambo.<br />
Okunene ke iyakucaca apha ekuqhubeni kwe-report ukuba njengokuba<br />
sisebenza kulo nyaka akhona amasebe apho side sanyanzeleka ukuba<br />
sisebenzise ezona zixhobo zilumayo apha ekudilishaneni norhwaphilizo.<br />
NgokwakaRulumente ke likhona isebe okanye i-unit i-Special<br />
Investigation Unit. Apho imnandi khona ke kukuba yona xa ifumene<br />
ukuba nguwe lo ube-responsible for olurhwaphilizo ayipheleli<br />
ekuboneni ukuba nguwe. Iyagqitha ithi nguwe urhwaphilize<br />
kangakanani and therefore kwezi zinto usele unazo zingakanani ke<br />
ngoko emasizithathe ukuze imali kaRulumente ibuyele kuRulumente.<br />
Inamandla okutshutshisa nokuthimba.<br />
Yiyo lento sithi ke kula masebe angathi noko aphuma emgaqweni<br />
kakhulu, anabasebenzi abathande ukuxaka sifake i-Special Investigation<br />
Unit ukuze ekugqibeleni umntu nomntu asimele isimoko sakhe. Kodwa
imali kaRulumente yona ikwazi ukuphinde ibuyele kuRulumente ize<br />
kwenza ezi nkonzo ibifanele ukuzenza.<br />
Sele ekhona ke amasebe asebeza kuso i-Special Investigation Unit eli<br />
lezemfundo. Ngenxa yomyinge wemali ephaya kweliya sebe nokuthi xa<br />
kuzavazeka imali kweliya sebe ithetha ukuthi imali esisixa esininzi yeli<br />
Phondo inokulahleka.<br />
Ndiyafuna ke kwakhona, asizokusoloko sibetha sizakuncoma apho<br />
kufuneka sincome khona. Kumasebe alishumi elinesine kweli Phondo<br />
inline nale programme yokutshintsha iripoti zika-Auditor General<br />
okanye yokutshintsha indlela esiphatha ngayo imali ukuze xa si-odithwa<br />
ngu-Auditor General afumane iincwadi zethu zikumgangatho onguwo.<br />
Amashumi amasebe kwali shumi elinesine aye akwazi ukufumana<br />
iincwadi noko ezamkelekileyo ku-Auditor General.<br />
Yinto ethetha ukuthi ke leyo we are turning the tight, we are turning the<br />
corner. Apho sithagethe khona kukuba njengokuba ilizwe lonke lisithi<br />
lithagethe ukuba ngo-2014 abe onke amasebe kaRulumente aneunqualified<br />
audits. Apha kweliPhondo sifuna ukuyikhawulezisa lento<br />
thina ukwenzela ukuba ngapha ko-2012 singaphinde sixoxe ngoqualified<br />
nontoni. Sisebenzela lonto. So siza kudilishana nala mane<br />
siwancedise xa sisonke ukuze aphume kule meko akuyo. Amabini in<br />
fact sitsho sithi angene phaya ngempazamo akanakuphinde angene<br />
phaya, mabini a-serious ekufuneka sincedisene nawo ngala besixoxa<br />
ngawo namhlanje.<br />
Ngalo sifuna nina luntu nisincedise ukudilishana nawo. Because<br />
ngamasebe azisa iinkonzo kuni, ngamasebe apho i-well being yomntu,<br />
imfundo nempilo that is what makes you the whole in the absence of any<br />
of the two ibakhona into erongo nomntu. Yiyo lento sithi abaluleke<br />
ngaphezu kokubaluleka and therefore masibambisane ke ngokudilishana<br />
nawo.<br />
Siyivume into ethi la ofisi kaPremier izeka-mzekweni kumongo wemandate<br />
eyinikiweyo luluntu ukuzama ukuqinisekisa into yokokuba<br />
sincedisana sisonke singalamasebe ukuze ezi-priorities zikaRulumente<br />
kule-term singaziwisi phantsi.<br />
Siyenza ke lonto ngokuthi amasebe la siwancedise akwazi ukulawula<br />
ezawo imali. I-challenge enkulu kumasebe ethu through the audit<br />
reports yindlela esiphatha ngayo okanye esimaneyija ngayo abantu.<br />
Siyavuya ke ukuchaza apha ukuba ngoku iplani, the human resource<br />
plan yale province ikhona. Amasebe ayancediswa ukuba akwazi<br />
ukusebenzisana nawo. Amahlanu sele efumene inkxaso yala ofisi,<br />
isebenzisana nezinye ezi i-ofisi ezingqamene nokumaneyijwa kweresources<br />
zikaRulumente ukutsho ke eliya lika-Treasury, unondyebo<br />
wePhondo, neliya lika-Local Government and Traditional Affairs.
Okulandelayo bekukho umntu obethetha nge-scheme apha okanye ibursaries<br />
NSFAS. Mandingayishiyi lendawo apha phakathi kwabantu.<br />
Ingxaki esithi sibe nayo siyila ofisi kaPremier yeyokokuba aba bafundi<br />
xa bebhala u-Grade 12 aba-aplayi. Kuze kuthi xa kuphuma iziphumo<br />
ngoJanuwari okanye ngoFebruwari umntu ebona iziphumo zakhe zizihle<br />
afune ukuya esikolweni. Aze kukhala ukuba hayi asinamali yokusa<br />
lomntwana esikolweni.<br />
Bazali ayikho imali ehlala phaya kula ofisi kaPremier ingekho itsheki<br />
ezakuphuma izekuwe ukuba hamba uye kufundisa umntwana.<br />
Umntwana uza kufuna isikolo apha kulo nyaka elungiselela lonyaka<br />
uzayo. Xa kuvulwa izikolo uzakuya kula ndawo ibithe based<br />
kwiziphumo zakhe – kuba xa usamkelwa e-University akubuzwa<br />
affordability, akubuzwa ukuba uzakuba nayo na imali. Kubuzwa ukuba<br />
uzakupasa na? Sifuna iziphumo sikubone ukuba uzakupasa. Wakube<br />
wamkelwe ukuba uzakupasa uyesuka ekhaya uye kutsho phaya<br />
esikolweni utsho uphaya esikolweni ukuba ewe ke ndipasile kodwa<br />
imali andinayo. Luqala phaya ke luvele olwancediso lwala ofisi<br />
kaPremier. Sithi ukuze singenelele kube kuxa kukho ingxaki eziextreme<br />
outside the policy.<br />
Iyanyanzeleka ke lento ukuba uluntu luyiqonde lungalindeli into<br />
yokokuba xa kuvulwa izikolo kuzakuthiwa nazi i-bursary yizani nize<br />
kuthatha i-bursary. I-bursary eziphuma ngeliya xesha zeza babantu<br />
baphefome kakhulu kunabanye siye siba-awade ngenxa yeziphumo zabo<br />
ezihle ukwegqitha. Sithi ke ngoku ngenxa yento yokokuba usebenze<br />
kakhulu wena siyakupha le as an award. Kodwa indlela yokuncediswa<br />
koluntu ukuthi lufunde iphaya esikolweni. Ndiyayicela ke lonto kubazali<br />
abalapha ukuba masincedisane ngayo.<br />
Oko sijikeleza ke apha Somlomo besinikeza abafundi abatreyinwayo<br />
through le programme ephaya kula ofisi kaPremier i-certificate zetraining.<br />
Ndingatsho kamhlophe apha ukuba sele sigqithile kwiwaka<br />
elinekhulu elinamashumi amahlanu anesine abafundi ebesiba-awada<br />
njengokuba sijikeleza. Elo nani lingaphezulu ngo-250 kwinani<br />
ebesilithagethile. Into ethetha ukuthi la programme iyakhula, iyanyelela<br />
ukubheka phambili.<br />
Kukhona nabo basincedisileyo bafunda kwi-FET colleges. Xa sisithi<br />
sifuna ukuzenza zibesitrongo i-FET colleges sithetha ukubonakalisa iseriousness<br />
yethu ekutshintsheni imeko ye-skills zethu kweli phondo.<br />
Somlomo ndivumele ke nditsho ukuba enye yemikhankaso esiyenzileyo<br />
yeyokuqinisekisa ukuthi abasebenzi aba bakaRulumente bakwimo<br />
yempilo eyamkelekileyo. Besine-campaign phaya. La campaign<br />
yokutesta koluntu jikelele kukho erana apha ecaleni kwayo yokutesta<br />
abasebenzi aba bakaRulumente. Esibakhuthazayo ukuba mabateste<br />
ukuze basazi i-status sabo. Kuba xa singasazi i-status sabo nabo xa<br />
bengazazi lonto inako ukuqhwalelisa iinkonzo ezi bafanele ukuba<br />
bazinikeze ebantwini. Kuba xa begula rhoqo umntu le service afanele
ukuba uyayiprovayida ayikwazi ukuprovayideka ngendlela<br />
efanelekileyo.<br />
Ndiyafuna ke ukuyithetha into yokokuba nangona bengathathi nxaxheba<br />
bonke kodwa noko inani elisondele kwiwaka, more than 900<br />
bayithathile inxaxheba kule campaign besijikeleza ngayo. Into ethetha<br />
ukuthi ke noko baza kukwazi ukuphangela ngendlela eyiyo, umntu<br />
uzakukwazi nokunakekela nempilo yakhe ngendlela eyiyo.<br />
Siwancedisile amasebe uku-implimenta lento kuthiwa ngu-PMDS kuba<br />
ibhonasi bebekade abasebenzi beyifumana ngo-pass one pass all. Ukuba<br />
omnye uyifumene nam ndiza kuyifumana. Ngoku sithi ibhonasi le<br />
kuthiwa ngu-PMDS yifumane ngokwendlela othe wena njengomsebenzi<br />
wakhontribhutha ngayo kwi-APP yale Department ukuyo. Ngoko<br />
imisebenzi yakho mayi-alayinwe ngendlela nokuthi isebe eli<br />
imiphumela yalo kufuneka iyintoni. Olo ncediso lwenziwe yila ofisi<br />
kaPremier futhi onke amasebe ngoku ancedisiwe.<br />
Ndiyayazi ke kukho izinto ekusoloko apha kusithiwa thina siyazibetha<br />
naxa sele sisenza kakuhle. Sinamasebe amabini afumene i-National<br />
Awards on Innovation. U-innovation ke it means kukucinga proactively<br />
and innovatively. Ucinge uze nento engakhange yenziwe<br />
ndawo. Lomasebe mabini ngu-Department of Agriculture and Rural<br />
Development noDepartment of Transport. Bafumene i-National Awards<br />
on Innovation. [Applause.] Zizinto ke ezi esithi sizenze sithathe<br />
inxaxheba kwinkqubo zikaZwelonke ukuze siphumelele.<br />
Kwakhona la ofisi okanye ke mandithi u-<strong>Provincial</strong> Government,<br />
i-Executive Council yeliPhondo iye yane-provincial strategic framework<br />
eyenze into yokokuba sibe nendlela yokuqinisekisa uthungelwano<br />
lwendlela yokusebenza xa kusisiwa iinkonzo ebantwini. Kuyekwe<br />
ukufumanisa into yokokuba iyileyo iDepartment izisebenzela yodwa<br />
ekoneni yayo. Ngoku the outcomes approach iyazinyanzela<br />
iiDepartments ukuba uRural Development azazi ukuba akasoze akwazi<br />
ukuphuhlisa ezi lali esebenza yedwa, uzakunyanzeleka aze<br />
neDepartment of Education noDepartment of Housing, noDepartment<br />
of Safety, nazo zonke iiDepartments, ngaxesha ngalinye kunenkonzo<br />
ukufuneka zizisiwe eluntwini for ukuphuhlisa.<br />
So umsebenzi wela sebe kukukho-odineyitha amanye kweziya ndawo<br />
zasemakhaya. Nawo amasebe ngoku aya eyiqhela into yokokuba xa<br />
isebe line-programme mabasebenzisane through the clusters ezikhona<br />
nangendlela nje yokukho-odineyithana.<br />
Ithi ke lonto nezi zigaba zikaRulumente – niya kukhumbula kulo nyaka<br />
uphelileyo malungu ukuba besiye sane-intergovernmental relations<br />
summit engenjongo zokuqinisekisa into yokokuba ezi zigaba<br />
zoRulumento uLocal Government, <strong>Provincial</strong> Government, no-National<br />
Government kubekhona indlela yokusebenzisana noomasipala, as<br />
iPhondo sinayo ke lo framework.
Somlomo ndivumele kwakhona nditsho ukuba abantu basoloko besithi<br />
thina sazi i-PGDP nimane nisiza nezinto ezintsha apha. Hayi, i-PGDP<br />
iphaya as an anchor yokusikhombisa indlela ngalo lonke ixesha, or a<br />
compass let me put it that way. Siyayirivayiza, siyirivwuywe after every<br />
5 years. Ikhona iyasetyenziswa ukuqinisekisa ukuba i-programmes esithi<br />
singamasebe sizenze zithetha into enye okanye zingenjongo<br />
zokuphuhlisa la-PGDP.<br />
Indawo endifuna ukuyichaza Somlomo apha kuba nam andixolanga yiyo<br />
tu kwi-performance ye-Government as a whole. Yilena yokuqeshwa<br />
kwabantu abangomama, nabantu abakhubazekileyo. Asiqhubi kakuhle<br />
phaya, not only as a province as isizwe, Nationally. Amanani abantu<br />
esikwaziyo ukubatsala babekwizigaba zokuphatha ulawulo kumasebe<br />
ethu awangqinelani nendlela ebekufanele ukuba siqhuba ngayo.<br />
Sakukhumbula ukuba umthetho uthi kwi-administration 50% mayibe<br />
ngomama 50% ibengotata. i-2% ibengabantu abakhubazekileyo.<br />
Asikaqhubi kakuhle.<br />
NjengePhondo kwabakhubazekileyo asenzi no-1% singu-0,2%, komama<br />
siphaya ku-34%. Into ethetha ukuthi sisenendima ende ekufuneka<br />
siyihambe ukuzama ukutsala abantu abangomama nokuqinisa izakhono<br />
zabo ekukhokheleni ukuze bakwazi uku-assume(a) ezi-responsibilities<br />
zokukhokela kula masebe onke kaRulumente sikwazi ukufikelela kula<br />
Mzantsi Afrika ebesithe awunalo ucalu-calulo ngokwesini, awunalo<br />
icalu-calulo ngokwebala, awunalo icalu-calulo nangenkqubo okanye<br />
nendlela zokuhlala unguMzantsi Afrika ophuhlayo nobheka phambili.<br />
Yeyonanto besithunyelwe ukuba size kuyenza leyo, yeyonanto ke<br />
ekuzakufuneka sincedisane ngayo ukuba yenzeke ke leyo.<br />
Kodwa ke iplani you would note hon Speaker ukuba sinamasebe<br />
amaninzi ngoku esivala izikhewu zo-HOD abanye abasele bemkile<br />
nabanye abangekemki. Ithi ke lonto in that process we must ensure<br />
ukuba siyakwazi ukumenza lo 50/50 sithetha ngaye apha. Siyakwazi<br />
ukumenza lo 0.2% sithetha ngaye apha.<br />
Somlomo ndivumele ke ndidakance apha kuleNdlu i-Annual Report yeoffice<br />
of the Premier, Annual Report ye-ECATU, Annual Report ye-<br />
<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission kunye ne-Annual Report ye-ECSSEC.<br />
Enkosi Somlomo ndiyabulela ngexesha lakho. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Siyabulela. Siphakamisa ke uNobhala aphakamise<br />
umntu olandelayo wesine. 4 th order of the day.<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE DEPARTMENT<br />
OF AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT, FORT COX<br />
COLLEGE, EASTERN CAPE RURAL FINANCE CCORPORATION<br />
AND ASGISA
The MEC RESPONSIBLE FOR AGRICULTURE AND RURAL<br />
DEVELOPMENT: Somlomo namalungu ahloniphekileyo aleNdlu.<br />
Nam ndiyabulisa kubo bonke abahlali abalapha, nenkokheli zonke<br />
ezikhoyo apha. Molweni!<br />
Phaya kweliya sebe lezolimo nophuhliso lwelali kulo nyaka sithetha<br />
ngaye apha ongu-2009/10 ngunyaka obukhulu becala besizama<br />
ukuphumelelisa iinjongo zombutho wesizwe kwi-manifesto yawo xa<br />
ubusithi masiphakamise kakhulu lendima ye-rural development. Waze<br />
noRulumente wathi i-rural development masiyihambise nenkqubo<br />
yobuyekezo lwemihlaba kwanokwenza into yokokuba uwonke-wonke<br />
abe kanti uyafikelela ngokufanelekileyo kukutya ngokwaneleyo.<br />
Ndinokutsho ngoku ndime apha ndibenebhongo xa ndisithi apha<br />
kwisebe noko sizamile ukuyiqhuba kakuhle lendima kulo nyaka sithetha<br />
ngawo. Kukho izinto esizenzileyo eziziseko zokwenza ukuba apha kwi-<br />
Province le programme ye-rural development ibe kanti iyaqalisa.<br />
Sisebenzile ke namasebe kaRulumente sasebenza no-Local Government,<br />
sasebenza nezinye i-stakeholders including the House of Traditional<br />
Leaders okokuba sense i-rural development strategy ye-Province<br />
yayokuphumelela.<br />
Saphinda ngokugqibeleleyo sayokuseka i-pilot ye-rural development<br />
phaya eMhlontlo. Nayo sayenza ngempumelelo lonto. Yile ke ngoku<br />
yenze ukuba sibe kulo nyaka singene kuye ngoku sikwazile<br />
ukuzinwenisa ziye kufika kuzo zonke i-District Municipalities.<br />
Kangangokuba nalapha e-Amathole siye sayokuhlala phaya eMbhashe<br />
ukuze sibene-pilot khona. Izakwenza ukuba ke lonto ngokuya sikhula<br />
sikhule on the basis yokurola out eza-pilots.<br />
Ndithi ke naxa usiya phaya esebeni uzakufumanisa ukuba noko xa<br />
sithethayo namhlanje sithetha phantsi kwemeko apho naxa ujonga<br />
kwiziseko ezi zasebuRulumenteni uzakufumanisa ukuba noko bakhona<br />
abaqeshwa ngoku abajongene ncakasane nalo msebenzi we-rural<br />
development.<br />
Kuphinde futhi sinomsebenzi ebesiwunikwe yiNkulumbuso ngawo<br />
nalonyaka owokokuba masihlenga-hlengise i-entities zikaRulumente<br />
ezisebenza umsebenzi wophuhliso lwamaphandle. Zachazwa ke yango-<br />
ECATU, yango-ASGISA, yango-Vimba. Nawo ke lowo umsebenzi siye<br />
sawuphakamela sawuphatha ngezandla ezingenamikhinqi. Ndisitsho nje<br />
siyawuqukumbela kulo nyaka ngumsebenzi ebesiwuqale kakuhle kulo<br />
nyaka uphelileyo. Into ethetha ukuthi xa kuphela lonyaka siza<br />
kuwugqiba ngelisonga ovimba, ASGISA no-ECATU ngelenza i-rural<br />
development agency.<br />
Ndiyafuna kwakhona ukutsho ukuba isebe eli liye laziqaqambisa<br />
nanjengokuba uPremier ebesitsho apha ngokuba lifumane iripoti ka-<br />
Auditor General ethi noko iimali zesebe nomsebenzi wesebe
ubuphethwe ngezandla ezifanelekileyo. Iyi-unqualified audit report.<br />
[Applaud.] Apho ndithetha khona nge-unqualified audit report<br />
ndikwabandakanya namasetyana la aphantsi kwe-Department. UVimba<br />
ndiyambala naye apho, ndiyayibala neFort Cox apho. Sifumene sonke iunqualified<br />
report. [Interjections.] [Applause.]<br />
Ndiyafuna ke into yokokuba sibengathi siyayifaka apha egazini lento<br />
yokokuba i-ANC iyalawula manyani ngoku. [Interjections.] [Applause.]<br />
Ndiyafuna ke ukuya ngasekugqibeni nje ndiphakamise iingongoma<br />
ezimbalwa ezona zenza ukuba noko sibe phaya esebeni asiphathekanga<br />
kakuhle ncam. ….[Interjections.] ….<br />
Mr SPEAKER: You are saying order! …<br />
Ms P MAJODINA: Yes to that member.<br />
Mr SPEAKER: Okay, can I hear you. ?<br />
Ms P MAJODINA: The problem Mr Speaker uhon Mvenya is<br />
misleading this House ngokuhawula athi xa u-MEC Sogoni esithi kuneunqualified<br />
audit report athi- uyaxoka uAG. I do not think that is<br />
acceptable in this <strong>Legislature</strong> because she is the hon member in this<br />
House. And xa ebona ndiphakamisa isandla uyaphuma.<br />
Mr SPEAKER: Where is hon Mvenya? [Interjections.] I am sure we<br />
will deal with that when she comes back. I did not hear that she saying<br />
the AG is lying. Thank you. Let us proceed.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR AGRICULTURE AND RURAL<br />
DEVELOPMENT: Enkosi Somlomo. Bendisithi ke bahlali siyafuna<br />
ngokuzithoba okukhulu ukutsho ukuba kulo msebenzi wethu<br />
wophuhliso lolimo nokufuya kule province siyayazi ukuba kukho izinto<br />
ebekufanele ukuba sizenza ngcono kunoku sikwenzayo. Kodwa ndifuna<br />
nje ukuzikhankanya zibe mbalwa mhlawumbi zibe mbini okanye zibe<br />
ntathu ukubonakalisa ukuba nokuba siyaqhwalela kwezo zinto<br />
makungacingelwa ukuba asiyazi ukuba besisenokwenza ngcono kodwa<br />
mhlawumbi sibethwa zizinto ezithile.<br />
Oko kuqala noko xa ujonga ixesha eli laleminyaka igqithileyo apho<br />
uRulumente ubesenza ikhwelo lokuba abantu mababuyele emasimini<br />
kuyabonakala into yokokuba kwinkalo ezininzi elakhwelo liye<br />
lasatyelwa. Abantu ngenene nangenyaniso bayakufuna ukulima<br />
nokufuya ngoku. Kodwa into abanqwenela yona kukuba uRulumente<br />
abancedise ekwenzeni lonto. Sinazo ke ezi-programmes zisapota kanye<br />
lonto kodwa siwa nganeno kuba noko uhlahlo-lwabiwo mali alwenzi<br />
ukuba sikwazi ukufikelela kuwo wonke umntu onqwenayo.<br />
Ngalo ndlela yenze into yokokuba sibe ngoku siqalisa iphulo apho siza<br />
kuzama ukuba noko kwindawo ngendawo zeli Phondo nokuba<br />
asingefikeleli kuwonke-wonke kodwa mabebekho abo bathe xa sifikile
kubo sibashiye noko bebhetele kunangoku besingekafiki kuqala. Kuba<br />
siyabona ayisincedi nganto lenkqubo yokuba sifune ukwenza u-hit and<br />
run othile. Sifike apha sibeke into encinci uthi ungekayazi nokuba uza<br />
kwenza ntoni ngayo sibe sele sinikele umva.<br />
Sazixelela ukuba ngoku sizakuqala iphulo apho lowo sithe sabe siza<br />
kumncedisa noko simshiye ekwazi ukufamisha ngendlela egqibeleleyo.<br />
Into ethetha into yokokuba ayizokuba ngunyaka omnye qha siza<br />
kuthanda ukumombatha nokuba yiminyaka emithathu okanye iminyaka<br />
emine.<br />
Okwesibini, enye yezinto esimise kakubana ngulo mcimbi wembalela.<br />
Uyabona kwezi ndawo zalapha, umzekelo eNkonkobe akukho nethontsi<br />
eli lamanzi. Kangangokuba tata uSpeaker ngoku ubusithi xa siqala apha<br />
kusasa lithuba lokuba umntu angazithandazela owa umthandazo uye<br />
waba kukuba noko malibe ngathi elithontsi lale veki liyanda. Kuba<br />
ngaphandle kweli thontsi zonke ezinzame sizenzayo aziyi ndawo.<br />
Siza kuzama ke kangangoko sinokwenza njengokuba noko ziwile<br />
iimvula ezincinci zokuqala noko oganda-ganda bangene kwindawo<br />
abafanele ukungena kuzo ukwenzela into yokokuba umsebenzi wolimo<br />
ubhekele phambili.<br />
Ndiyafuna ke ukutsho ukuba apha esebeni sikwanayo noko into esenza<br />
sibe nonxunguphalo lokuba xa sijonga ii-programmes ezi zokuncedisa<br />
amafama ziyathanda into yokokuba ziwe nganeno xa sele sifika kulento<br />
inobuyekezo lomhlaba sibe sifanele ukuba siyayisapota ke ngoku lo<br />
programme in other words i-land reform support. Kukho iifama ezininzi<br />
apha ebezinikezelwe kubantu bakuthi kodwa ezafama aziqhubeli ndawo.<br />
Kuba abantu bathi ngoku sele bephaya kuzo iphinde i-farming ikholapse<br />
ibuyele emva.<br />
Kwakhona ke kunzima ukuba sibagxeke ngokugqibeleleyo kuba nathi<br />
sinoxanduva singuRulumente ebesifanele ukuba siyalwenza lokuba<br />
sibanike isapoti ukwenzela ukuba noko bafamishe ngokugqibeleleyo.<br />
Zezinye zezinto ke ezo esizimisele ukuzilungisa xa sele sisiya phambili.<br />
Besilapha ke ixesha elininzi sijonga ii-projects ezilapha siyafumanisa<br />
into yokokuba ezinye ze-projects zethu ewe ziqhubaka kakuhle kodwa<br />
uninzi lwe-projects zethu azikafiki kwelizinga sinqwenela into<br />
yokokuba ii-projects zezolimo nokufuya zifikelele kuzo.<br />
Kodwa ke mandincome intsebenziswano esinayo apha ePhondweni<br />
nemibutho yamafama esinayo apha. Nokokuba ngu-NAFU, nokuba yi-<br />
Agri <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>, nokuba ngamafama ngokwe-commodity unions neassociations<br />
zabo. Sithi ke siyayibulela lontsebenziswano sinethemba<br />
lokokuba xa sinokumane sisandiselwa imadlanyana kancinci nakancinci<br />
noko umsebenzi wethu wokwenza kubekho ucingo apho kufanele ukuba<br />
kubekho ucingo khona. Wokwenza kubekho itele-tele apho kufanele<br />
zibekho khona. Kubekho idiphu apho kufanele ukuba ibekho khona.<br />
Noko ezo-services zinjalo zizakwanda ziye phambili.
Ndicela ke Somlomo ukuba njengokuba iNkulumbuso ibisele isihlahlele<br />
indlela ndizibeke apha zonke ezingxelo zifanelekileyo. Ndiyafuna ke<br />
kodwa Somlomo ukulicela uxolo kuwe ndizakuphinde ndiyenze ke lonto<br />
ngokufanelekileyo sibhale incwadi. Apha kuthi kwi-order paper<br />
kubhalwe into yokokuba sifanele ukubeka ingxelo yase-ASGISA.<br />
Kodwa asiyibekanga ngokwethu lengxelo yase-ASGISA kuba<br />
besinenkolelo yokokuba izakwenjenjalo i-ofisi yeNkulumbuso. Kodwa<br />
siza kuzama ke into yokokuba siyilungise lonto kwangoku i-House<br />
isahleli apha ezo ngxelo zase-ASGISA zingene nokuba zingeniswa sithi<br />
nokuba zingeniswa yi-ofisi yeNkulumbuso.<br />
Senzela ke Somlomo ukuba xa sijonga ezi-annual reports siyazi into<br />
yokokuba ngenxa yolutshintsho lune-ASGISA ibekho noko into ethande<br />
ukusilela apho ukwenza into yokokuba ingxelo efanelekileyo ukuza<br />
ePalamente ize ngeli xesha belibekiwe. Enkosi kakhulu Somlomo.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Masibulele. Phambi kokuba siqhube uhon Mvenya<br />
kuphakama into yokokuba iNdlu iziva ithobekile apha xa kukho into<br />
ethi u-Auditor General xa enika uluvo lwakhe ilungu uhon Mvenya athi<br />
- ayiyonyani lonto. Licela ke ukuba uyirhoxise lontetha ukwenzela<br />
ukuba leNdlu ihlale inesidima. Iyihloniphile into yokuthi u-Auditor<br />
General ngumsebenzi wakhe ukunika uluvo ngokuphathwa kweresources<br />
zikaRulumente. Hon Mvenya?<br />
Ms MVENYA: Hon Speaker mandiqale ndimangalele uhon Penny<br />
ngokuthetha into endingakhange ndiyithethe eligama lithi “xoka” liunparliamentary.<br />
Ndigqithe ke hon Speaker. [Interjections.] [Laughter.]<br />
Kulungile Speaker ndiyarhoxa. Bendisithi nyani ke uVimba xa<br />
kusithiwa unencwadi ezintle noko bendothukile kodwa ke ndiyarhoxa<br />
ukuba yinto engekho parliamentary leyo.<br />
Mr SPEAKER: Ndithatha ukuba awunamiqathango kukurhoxa kwakho,<br />
uyarhoxa nje. Enkosi. Sicele uNobhala afunde u-order number 5.<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE<br />
DEPARTMENT OF ECONOMIC DEVELOPMENT AND<br />
ENVIRONMENTAL AFFAIRS, ECDC, EAST LONDON IDZ,<br />
TOURISM BOARD, LIQUOR BOARD, GAMBLING AND<br />
BETTING BOARD AND COEGA INDUSTRIAL<br />
DEVELOPMENT ZONE<br />
Mr M SOGONI (On behalf of MEC RESPONSIBLE FOR FINANCE,<br />
ECONOMIC DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL<br />
AFFAIRS): Somlomo ndimele ohloniphekileyo okaJonas. OkaJonas<br />
use-United States of America. Kukho intlanganiso ebalulekileyo<br />
Somlomo phaya uMinister we-Finance ohloniphekileyo uBravin<br />
Gordam oye wathi ngokwazi igalelo likaMnumzana uJonas wamcela<br />
into yokokuba ahambe naye not kuba ehamba nabo bonke oo-MEC of
the Republic kodwa kuba esazi igalelo okaJonas anokufike alenze phaya<br />
wamcela kuba yintlanganiso ayokuba nayo ne-IMF (International<br />
Monetary Fund) kwakunye ne-World Bank. Ndiqinisekile ke into<br />
yokokuba sifanele ukuba sizingce siyi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. [Applause.]<br />
Ndiyafuna ukwenza nje isishwankathelo esithi kweli sebe le Economic<br />
Development ne-Environmental Affairs hon Speaker namalungu<br />
ahloniphekileyo sibeka lengxelo ehamba nezingxelo zezi-entities sele<br />
kuthethwe ngazo. Mandiqale nje ngokutsho ndithi lengxelo ye-<br />
Department noko ithande ukuwa ngeneno kunenjongo ebesinazo kweli<br />
cala le report ka-Auditor General. Kuba sifumene i-qualified report.<br />
Kodwa kwezi ngxelo ze-public entities zonke sifumene i-unqualified<br />
audit opinion.<br />
Okwesibini, into endifuna ukuyichaphazela apha yinto yokokuba<br />
ngokwesikhokelo seNkulumbuso ne-Executive Council ngokubanzi<br />
kukho lamsebenzi besiwenza wokudibanisa i-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Parks Board,<br />
ne-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Tourism Board. Siwenzile sawugqiba lamsebenzi xa<br />
kuphela lonyaka mali sithetha ngawo apha ongu-2009/10.<br />
Kangangokuba njengokuba kuqale lonyaka sikuwo ngoku yi-entity enye<br />
ebizwa ngokuba yi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Tourism and Parks.<br />
Ndiyafuna ke kwakhona ukutsho ukuba besiqalisa iphulo apha lokwenza<br />
ukuba okopolotyeni balapha kwi-Province bakwazi ukuba nemali<br />
ebakwa bucala yokusapota bona. Lonyaka sithetha ngawo ke ngunyaka<br />
ongowokuqala kwimbali zale Province apho uRulumente athathe<br />
isigqibo sokubekela bucala i-R50 million ukuncedisa okopolotyeni.<br />
Nyani ke sinayo ingxelo etshoyo into yokokuba nakuba ithathe ixesha<br />
ukuze okopolotyeni bakwazi ukufikelela kula mali kodwa kona kungoku<br />
sithethayo nje sele bekhona okopolotyeni abakwazileyo ukuxhamla<br />
kula R50 million.<br />
Ndiyafuna kwakhona ukutsho into yokokuba xa sijonga kula mashishini<br />
mancinane, amashishini ahlumayo siye safaka phantsi kwale programme<br />
sithi yi-incubation. In other words le bendithethe ngayo nakuqala<br />
ngokuya bendithetha ngamafama le yokokuba xa sisapota singasapoti<br />
sinikele umva kodwa sisapote ngokugqibeleleyo. Sabeka phaya i-<br />
SMMEs eziyi 240 under i-programme ye-incubation kwaze kulo process<br />
kwenzeka i-jobs eziyi-5 580 in the Province as a result yokuba sibe nazo<br />
i-SMMEs ezisapotiweyo yi-<strong>Provincial</strong> Government.<br />
Ndiyafuna kwakhona ukutsho ukuba i-industrial development strategy<br />
ye-Province iye ya-apruvwa yi-Executive Council saqalisa ukwenza isector<br />
plans. In other words sikwazi ukuthi kwindima ye-tourism sifuna<br />
ukwenza ntoni na siyi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Kwindima ye-business process<br />
outsourcing sifuna ukwenza ntoni sileliPhondo njalo-njalo. Ezo plans<br />
sizigqibile kwi-DTO sector, kwi-film sector, kwi-tourism, kwi-acqua<br />
culture kwakunye ne-marine.
Ndiyafuna ukuphakamisa kwakhona Somlomo ukuba kulo msebenzi<br />
we-Environmental Impact Assessment lo wenza into yokokuba<br />
osomashishini xa befuna ukuvula amashishini wabo okanye nedepartments<br />
zikaRulumente zifuna ukwenza ii-projects kufuneke ukuba<br />
ziye kucela imvume phaya kwa-Environmental Affairs ukwenzela into<br />
yokokuba noko iphehlelelwe ukuba le project ayizokuyonzakalisa ienvironment.<br />
Noko zibekhona i-improvements kulo nyaka sithetha ngawo kuba yenye<br />
yezinto ebisoloko ikhalisa ingakumbi kosomashishini nakomasipala<br />
ukuba iyawulibazisa umnxilo lanto yeza-environmental impact<br />
assessments. Noko ke si-impruvile kulanto. Kangangokuba kulo nyakamali<br />
sithetha ngawo zonke ii-appeals ebezi-before the MEC ukwenzela<br />
into yokokuba azifanalayize zabantu abakhalazela ukuba lankqubo noko<br />
ayizange ihambe kakuhle ziye zahendilishwa zagqitywa successfully ezo<br />
appeals.<br />
Ndiyafuna kwakhona ukuyichaphazela le ndima ethi sinazo izinto<br />
esizenzileyo zokustabhilayiza i-Department ingakumbi kwelinqanaba<br />
lithetha ngokudlelana ne-public entities. Kangangokuba noko ngoku<br />
indlela yentsebenziswano phakathi kwe-Department ne-public entities<br />
ayisafani nje nalanto yokokuba ibengathi i-public entities zizi-<br />
Departments ezizimele phaya ecaleni. Kodwa ithi kanti i-public entities<br />
zale Department nokuba ngo-ECDC, nokuba ngo-Parks and Tourism<br />
nokuba ngo-Liquor Board, nokuba zeziphina ithi kanti noko<br />
zinobudlelwane obuqinileyo ne-Department. Kodwa ke njengokuba<br />
sisazi ngumsebenzi oqhubekayo lowo oya phambili.<br />
Nam ke ndingena kweli khondo tata uSomlomo lokuba ndithi zonke<br />
ezingxelo bezibekwa apha zingxelo esizibeka phambi kwaleNdlu<br />
ukwenzela ukuba zize ziqwalaselwe zi-Committees zaleNdlu.<br />
Ndiyabulela kakhulu. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Siza kucela kwakhona uNobhala afunde iorder<br />
yesithandathu.<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />
PROVINCIAL TREASURY<br />
Mr M SOGONI (On behalf of the MEC RESPONSIBLE FOR<br />
FINANCE, ECONOMIC DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL<br />
AFFAIRS): Somlomo ndiyathemba ukuba iNkulumbuso iyayibona into<br />
yokokuba sele indifanele lendawo ndikuyo. [Interjections.] [Laughter.]<br />
Ukuba indlela ibikhona nokuba uMnumzana uJonas ebenokusele<br />
axelelwe ukuba angasabisazikhathaza nganto. [Laughter.]<br />
Apha kweli sebe lezemali Somlomo ndiphakamela nje ukutsho ukuba<br />
owona msebenzi ubungamandla ebesilandela wona kweli sebe<br />
ngumsebenzi wokuqinisekisa into yokokuba noko imeko yezemali ye-<br />
Province yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> iya isibangcono kunangaphambili.
Amasebe kaRulumente ayisebenzise ngokufanelekileyo imali ebekwe<br />
kwi-coffas zawo yaye ukwenza into yokokuba noko uRulumente akwazi<br />
ukuzinikeza ngokugqibeleleyo iinkonzo zakhe. Isuka lonto ekubeni<br />
imali efanele ukuba iyasetyenziswe isebenze ngokohlobo<br />
olufanelekileyo.<br />
Ndiyafuna ke ukuba ndingqine nje kweli leNkulumbuso noko sinelunda<br />
ukuba lomsebenzi wokuxhasa amasebe kaRulumente le ibisithi<br />
iNkulumbuso ibikukuncedisa amasebe ukuba noko i-audit outcomes ze-<br />
Province ziphucuke. Inene nangenyaniso siyabona ukuba sisendleleni<br />
endle ngoku ukuya kulo direction. Andizokuwagxobha ke kuba<br />
iNkulumbuso ibisele iwathethe kamnandi.<br />
Okwesibini, kulo mcimbi wokuqiniseka into yokuba, ingakumbi<br />
osomashishini abancinci xa beberendarishe i-services baprovayida iigoods<br />
kuRulumente bayahlawulwa ngexesha elifanelekileyo. In other<br />
words i-payment kwi-suppliers ne-creditors zikaRulumente ibe<br />
lelaxesha kuthiwa mayenzeke lonto kunyinge we-30 days.<br />
Sithi siyayazi into yokokuba asikafikeleli ncam kulo ndawo zisekhona iservice<br />
providers …Mna ke kweliya lam isebe ndingomnye umntu noko<br />
oye waqhwalela kakhulu kula ndima ingakumbi ngoku bekufanele<br />
ukuba sibhatale i-service providers ebezizisaplaya nge-feed ngexesha ledrought<br />
ufumanise ukuba noko zigqithisile kula 30 days. Sagqithisa<br />
ngelinye ixesha nakwi-3 months ebekufanele ukuba besibhatele ngayo.<br />
Kodwa eli sebe ndithetha ngalo ndithi enye yezinto esizizamileyo kukuimpruva<br />
i-turnaround ye-Province in so far as payment kwi-creditors is<br />
concerned.<br />
Siphindile kwakhona sileli sebe lezemali sakhupha olwancwadi lubizwa<br />
ngokuba yi-economic review and outlook ye-Province. Sincedisana nala<br />
Department ye-Economic Development Environmental Affairs.<br />
Sisenzela ke into yokokuba sihlale sikwazi ukuxoxa siyi-Province nestakeholders<br />
zethu in the Province ukuba sifuna inkqubela phambili<br />
yophuhliso, yoqoqosho ihambe njani na.<br />
Ndiyafuna ke kodwa Somlomo ukutsho ukuba ukuqala kulo nyaka mali<br />
siripota ngawo apha ukuzokungena kulo sikuwo imeko yezemali<br />
kwilizwe lonke kwakunye neliPhondo sikulo imaxongo. Masiyilindele<br />
ke ngoko into yokokuba ezinye zezinto ebezifanelwe kukuba ziyiexpectations<br />
zethu mhlawumbi azizokufezekiseka ngoko luhlobo<br />
sinqwena ngalo.<br />
Umzekelo xa besiqala lonyaka mali sikuwo siye sanyanzeleka into<br />
yokokuba sirivayize ii-projections zethu, zezinto ebesicinge into<br />
yokokuba kumasebe ngamasebe kaRulumente siza kuzenza. Sathi<br />
ngobona into yokokuba hayi iimeko zezemali azifani noluya hlobo<br />
besicingele into yokokuba kwakube kukulo ngoku. Ndiyacinga ke siza<br />
kuyazi lonto ukuba isuka kule meko yezoqoqosho ibikhe yaheshe-heshe.
Ndithi ke ngoko maze singatyhafi ke sithukisele xa sibona amasebe<br />
kaRulumente engafikeleli ncam ngokweza targets bebezibekile. Size<br />
siyazi into yokokuba we are confronted with that reality.<br />
Xa ndiququmbela ke ndiyafuna kwakhona ukubulela ndincoma<br />
ngomsebenzi esikwazileyo ukuwenza ngokusebenzisana ne-MECs<br />
kwakunye namagosa kweliya sebe lezemfundo, nakweliya sebe<br />
lezempilo. Ngoba njengokuba sisazi ngawona masebe la athi afumana<br />
inxalenye eninzi yemali ye-Province yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Kodwa<br />
kulapho iingxaki zeliPhondo zande khona ingakumbi kweli cala<br />
linolawulo iphinde lonto iye kuba nomphumela kwi-delivery yeservices.<br />
Ezi reports zimbini bezinikwa apha kusasa ngumfanekiso esiwaziyo<br />
lowa wokokuba siyasilela kwizinto ebesifanele ukuba siyazenza. Kuba<br />
oko kuqala ulawulo kweziya Departments iminyaka ngeminyaka<br />
egqithileyo lusibonakalisile ukuba luyafuna ukuqiniswa. Okwesibini,<br />
eziya Departments zombini azikho funded at the level ebinokwenza<br />
ukuba zikwazi ukuprovayida the kind of social services abantu bakuthi<br />
abazilindeleyo.<br />
Saze savana ke kwi-Executive Council ukuba le Department yakwa-<br />
<strong>Provincial</strong> Treasury ngokulidishwa yi-Office of the Premier<br />
masisebenze neziya Departments zimbini ukwenzela into yokokuba<br />
noko ngokuhamba kwexesha ziphume kula ngxaki zikuyo.<br />
Intsebenziswano esiyifumanayo ke kula masebe yiyo le ndiyincomayo.<br />
Sinalo ithemba lokokuba nakuba zingamanye walamasebe noko<br />
zingafumananga report ka-Auditor General incumisayo kangako. Kodwa<br />
kona ngokuhamba kwexesha sinaso isiqinisekiso sokokuba ingathi siya<br />
kwicala elifanelekileyo. I-systems in the Department of Education and<br />
Health had began to improve. Ndiqinisekile ke nabaPhathiswa xa<br />
belapha mhlawumbi baza kufikelela kulonto.<br />
Njengokuba ndime apha ke Somlomo ndiphakamisa into yokokuba<br />
mandivunyelwe ndibeke lengxelo yesebe le-<strong>Provincial</strong> Treasury<br />
njengengxelo efanelekileyo yonyaka-mali ka-2009/10 financial year.<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />
DEPARTMENT OF EDUCATION<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: The hon Speaker, the<br />
hon Premier, members of the Executive Council, hon members, imembers<br />
ze-public ngokokushiya-shiyana kwezikhundla zabantu bonke<br />
abakhoyo apha. Ndithe thaca apha iripoti ka-2009/10 financial year<br />
ecacisa ngomsebenzi owenziwe yi-Department kula nyaka-mali.<br />
Ndizakuthi nje qaphu-qaphu kwenye yezinto eziqulathwe apha yile<br />
report.
Eyokuqala enye yezi-priorities zethu yokuphucula i-quality yeeducation.<br />
Kukuqinisekisa into yokokuba abantwana ingakumbi aba<br />
basuka kumakhaya angathathi ntweni anento ayifumanayo esiwa phantsi<br />
kwempulo xa besezikolweni. Si-impruvile ke apha ukusukela<br />
kubantwana abebeyi-948 000 sawanyusa amanani ukuza kuthi xhaxhe<br />
apha ku-2009/10 ayakutsho ku-1,3 million yabantwana abaxhamlayo<br />
kwi-school nutrition programme.<br />
Nto leyo ke ephucula nokuhamba oku kwesikolo kutsho nako kwanyuka<br />
because abantwana baya benethemba esikolweni ingakumbi abo basuka<br />
kumakhaya angathathi ntweni. Siyiqalile kwakula nyaka-mali into<br />
yokufaka i-high schools kwi-quintel 1 nakwi-quintel 2 zibe yinxalenye<br />
ye-school nutrition programme.<br />
Eyesibini, inyukile imali ye-scholar transport ukusuka ku-R46 million<br />
kula nyaka-mali ubungaphambili ngo-2008/09 yazakuba yi-R250<br />
million ku-2009/10. Nto leyo ephucule amanani abantwana<br />
abaxhamlayo kulento ye-scholar transport, from R77 000 to R150 000.<br />
Nto leyo ke endicinga ukuba iyasincedisa nasekuqinisekiseni ukuba<br />
abantwana banayo i-access noxa ingxaki isenkulu njengokuba besikhe<br />
satsho apha ngaphambili ngelixesha bekuxoxwa iripoti ye-Portfolio<br />
Committee.<br />
Eyesithathu ngulo mcimbi unokwenziwa nokusiwa kwencwadi<br />
ezikolweni ngexesha. Ndicinga ukuba nakulo nyaka uphelileyo itextbooks<br />
noko siziqhube kakuhle kuba zifike phambi kwexesha.<br />
Samoshwa ke zezi zinto ze-procurement kwadileya nento yokwenza nestationery<br />
yafika phaya kuJanuwari kanti bekufanele ukuba ifike<br />
kwangaphambili. Kodwa kumcimbi we-textbooks zihambe kakuhle<br />
kakhulu zona. Kodwa ke lomcimbi ngumcimbi esiwuphetheyo<br />
ukwenzela ukuba kungaphinde kube nobugqwithi-gqwithi, siqiniseke<br />
ukuba zonke iincwadi zisiwa ngexesha.<br />
Umcimbi wesine ngulo mcimbi unokwenza ne-skills development,<br />
nokuphuculwa kwe-capacity yotishala nabasebenzi bakaRulumente.<br />
Sitreyine abantu abaninzi kakhulu ke apha, sa-afoda ne-bursaries kwi-<br />
550 students ebezisenza i-B Ed learnership. Kanti ke notishala abaunder<br />
qualified abayi-3 325 bakwi-programme ngoku yala National<br />
Professional Diploma in Education kuthiwa yi-NPDE abayiqale<br />
kwakulo nyaka uphelileyo. So kulo nyaka uphelileyo ngo-2009/10<br />
zezinye zezinto esizenzileyo. Nokutreyinwa kwaba bantu baqeqesha<br />
abantwana bethu ko-Grade R nakwi-early childhood development that is<br />
kwi-pre schools njalo-njalo. Sihambe umgama omkhulu kakhulu phaya.<br />
Ndiyafuna ukuyikhankanya ke kulento inokwenza no-Grade R ukuba<br />
amanani ethu abantwana aqala ku-Grade R kuqala phambi kokuba baye<br />
kutsho ku-Grade 1 anyukile from 136 000 aye kutsho ku-141 000.<br />
Kodwa abantwana abafunda u-Grade R basengaphantsi kwabantwana<br />
abenza u-Grade 1 ngokwamanani. So ithethe ukuthi lonto kukho<br />
abantwana abaqali ku-Grade 1 bengayanga ku-Grade R. Nto leyo ke
ebenza babebuthathaka ke ekuthatheni izinto nemfundo ukubheka<br />
phambili. Kodwa ke sinomganyana ngoku esiwubonayo ngoku ukuba<br />
siwuhambile ekuphuculeni imeko.<br />
Kulo nyaka mali u-2009/10 noxa siyenze ngo-0.4% i-improvement<br />
kulento ye-results zika-Grade 12 kodwa sicinga ukuba ibe linyathelo in<br />
the right direction. The efforts ke that we have put in place<br />
zokutreyinwa kotishala kw-i-content gap, zokutreyinwa ko-principal<br />
ingakumbi kweziya under performing schools zizinto esizenzileyo phaya<br />
kuFebruwari nakuMatshi walo nyaka-mali ke esize kuprizenta ngaye<br />
apha ongu-2009/10. Ukuzama ukuphucula imeko ukwenzela into<br />
yokokuba si-impruve beyond that 51% ebesimfumene kulo nyaka<br />
uphelileyo.<br />
Mandiyitsho Speaker into yokokuba ayisonwabisanga siyi-department<br />
lento yokokuba siyakusoloko silithemba lokurhuqa emva kulento ka-<br />
Auditor General. Ingakumbi xa side sangathi sizeziya bhasi zikaRhaziya<br />
kwakusithiwa yi-abhiyoni yayisithi xa inyuka eqhineni ixakwe liqhina<br />
ithithize ime ibuye ngomva kunyanzeleke ukuba ukhondaktha akhe<br />
atsibe phandle aye kufaka ilitye emva kwevili ukwenzela into yokokuba<br />
ingehli entabeni. Sibhiheyive ingathi ke siyilo-abhiyoni kuba endaweni<br />
yokokuba sibheke phambili siye sabuya umva sabheka kwi-disclaimer<br />
kanti besisele sibusuka sikwi-adverse opinion. Ayisihlalanga kamnandi<br />
ke lonto yiyo ke lento ebesitsho apha uMEC Sogoni into yokokuba<br />
uTreasury, Education no-Health basebenza as a team ukuza neturnaround<br />
plans zoku-impruva i-situation phaya.<br />
Lento beniyibona emaphepheni kusithiwa i-Department ingathi ingawa<br />
ngobuso nangowuphina umzuzu ndiyafuna ukuyicacisa ukuba<br />
besisendlala phaya, sendlela kwi-Portfolio Committee into yokokuba<br />
iingxaki ezibangela i-over expenditure kwi-Department zindawoni. Iweaknesses<br />
within the systems ze-departments zindawoni. And iturnaround<br />
plan yokutshintsha lonto ithini. Sasiyitheyibhulishe phaya<br />
kwi-Portfolio Committee.<br />
Ivela ke ngoku ingathi yinto abazibhaqeleyo aba bantu bebethetha phaya<br />
ephepheni. Kanti yinto esuka from the Department to outline into<br />
yokokuba siyazibona i-weaknesses where they are and nantsi i-plan. Into<br />
abangayitshongo ke phaya yinto yokuba i-plan yethu yoku-adresa lanto<br />
ithini na. We have adopted ke that plan in the Executive Council<br />
sinethemba lento yokokuba if we can implement that turnaround plan to<br />
the latter izakuyithatha i-Department iyibeke endaweni.<br />
Siyazikhomitha ke kakhulu ekutshintsheni imeko akukho Department<br />
ezakuwa ngobuso. Because ukuba uya ezikolweni ufika more than 90%<br />
of our schools zisemcimbini ngoku sithethayo. Nangeli xesha bekuvalwe<br />
izikolo izikolo ezininzi beziqhuba. Ndithi ke mandiyichaphazele lonto<br />
leyo ukwenzela into yokokuba abantu bangaphelelwa lithemba<br />
ngokungathi akusekho kwa-Department phaya.
Ewe khona zizakubakhona iingxaki zona iingxaki zaphaya zininzi.<br />
Nabantu xa bethetha ke baye bawajule amagama bayilibale into<br />
yokokuba kufuneka ithemba lishiyiwe lona ecaleni. [Interjections.]<br />
Akonakalanganto kakhulu iingxaki zikhona kodwa iingxaki ze-<br />
Departments zona zisilingene. Enkosi kakhulu Mr Speaker. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />
DEPARTMENT OF HEALTH<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Ndiyabulela kakhulu<br />
Somlomo. INkulumbuso, amalungu eNdlu yowiso-mthetho, uluntu<br />
lonke ngokubanzi. Ndiyabulela nam Somlomo indyeba esiyifumanayo<br />
silisebe lezempilo namhlanje ukubangaba sibe apha phambi kweNdlu<br />
yowiso-mthetho ingxelo ngonyaka odlulileyo izinto isebe lezempilo<br />
eliphumeleleyo ukuzenza nelingaphumelelanga ukuzifezekisa.<br />
Lonyaka sithetha ngawo ngunyaka obunomngeni kakhulu.<br />
Ubunomngeni kakhulu kuba ibingunyaka nalapho ubuRulumente<br />
besigaba sesine belifumana ithuba lokuba luqalise nalapho bekukho<br />
imiba ethile ngokomgaqo-nkqubo ebekufuneka siyenzile.<br />
Kananjalo unyaka lo ngunyaka nalapho siye sabona iintshukumo<br />
ngentshukumo kwicala labantu kanti neentshukumo kwicala labasebenzi<br />
besebe lezempilo ingakumbi oogqirha. Lonyaka udlulileyo sibe<br />
nentshukumo yoogqirha nalapho bebeye babeka phantsi izixhobo<br />
bebonisa ukungoneli ngezinto ezithile. Kananjalo besikhawulelana<br />
neentshukumo zoluntu apho bebebonakalisa ukunganeli ngezinto<br />
ezithile ekufuneka zisonjululwe lisebe.<br />
Lengxelo ke siyibeka phambi kweNdlu yowiso-mthetho iyakuqulatha<br />
izinto esicinga ukuba ngenene sikwazile ukuzenza ngempumelelo kanti<br />
nezinto esicinga ukuba sibuye nganeno kuzo nesisenoxanduva lokuba<br />
sisebenze ukuba sizifezekise.<br />
Amagqaba-ntshintshi ndingathi kunyaka lo sigqithayo kuwo sikwazile<br />
ukubangaba ngokubhekiselele ekukhuseleni abantwana kusuleleko<br />
kungenjalo ukuthintela izifo ngezifo immunization ebantwaneni<br />
abancinci. Sikwazile ukubanga i-coverage siyenyuse nalapho kumnyaka<br />
ongaphambili besikunyinge wamakhulu asibhozo anesithathu e-percent<br />
(83%) ukuthintela abantwana kwizifo ngezifo. Kodwa kunyaka olandele<br />
lowo lo sithetha ngawo sikwazile ukuyinyusa la-coverage yaya<br />
ngaphezulu kumashumi alithoba ekhulwini nesisajonge ukubangaba<br />
kufuneka senze bhetele nakulo unyaka siya kuwo.<br />
Ukanti ukulwisana nesifo uGawulayo ingakumbi lankqubo ibizwa iprevention<br />
of mother to child transmission singatsho ukubangaba<br />
amanani oomama nabantwana babo esikwazileyo ukuba sibathintele<br />
onyukile kakhulu nanjengokuba amaziko okunikeza nge-Anti Retroviral<br />
Drugs nawo siwonyusile. Yenza ke into yokokuba abantu abakwazileyo<br />
ukuba bathathe inxaxheba kula programme amanani onyuke ngomyinge
wamawaka angamashumi amabini anesithandathu (26 000) ngaphezu<br />
komyinge ebesizinike wona.<br />
Ingxelo yethu iyabonisa ukuba baninzi abantu abathi bathathe inxaxheba<br />
kumaziko ethu ezempilo, primary health care facilities. Kananjalo kulo<br />
nyaka singatsho ukuba songenzile kwinani le clinics ebezikho ishumi<br />
elinethoba le-clinics ezintsha ezithe nazo zenza into yokokuba abantu<br />
bafikelele kwinkonzo ezandileyo. Njengokuba besine-world cup kulo<br />
nyaka kukho izinto ebekufuneka sizenzile. Singatsho ukubangaba we<br />
have a well class accident and emergency unit esikwazileyo ukuyakha<br />
eyakuhlala iyi-legacy of the <strong>2010</strong> esiya kuhlala siyibuka. [Applause.]<br />
Ukanti nangaphaya eKomani singatsho ukuba phaya kula Frontier<br />
Regional Hospital sikwazile ukuba sibe nenkonzo ezandisiweyo<br />
ngokwezinto ezenziweyo, the eye unit, intensive care unit,high care unit,<br />
ne-unit yokujongana nabantu abatshileyo kwakunye nezinye izinto<br />
esizenzileyo phaya ukuqinisekisa into yokokuba inkonzo abantu<br />
abakwazi ukufikelela kuyo ikumgangatho noko ongcomekayo.<br />
Singatsho naphaya kuMalizo Mpehle Memorial Hospital ukubangaba<br />
amaziko okuhlala abantu professionals, oogqirha nabanye sikwazile<br />
ukuwenza.<br />
Kodwa zonke ezi zinto sizenzileyo sizenza kukho omnye umqela<br />
wemingeni ekusafuneka siyisombulule. Ndingatsho nje ukubanga<br />
sililizwe nje jikelele sijongene nomngeni owodwa ingakumbi<br />
kwicandelo lezempilo apho sakube singafikanga nje kumvo kungenjalo<br />
i-percent enye ukuba ubani uthelekisa uluntu lwehlabathi jikelele we are<br />
only point seven percent to a global population. Kodwa njengelizwe eli<br />
lethu isifo sikaGawulayo siqulethe 17% of the global burden of<br />
HIV/AIDS ifumaneka apha kuthi.<br />
Kananjalo singeyiyo nje ne-1% of the global population we have apha<br />
kwilizwe lethu 5% of the global burden of TB. Ithethe ke ukuthi isifo<br />
se-TB noGawulayo sinomngeni kakhulu njengelizwe nanjengePhondo.<br />
Ukanti ungatsho ukubangaba sijongene kwakunye nenye imfazwe<br />
yokuthintela ukusweleka kwabantwana phambi kweminyaka emihlanu<br />
emveni kokuba bevelile. Nokuthintela oomama ukubangaba<br />
bangasweleki xa besenza umsebenzi omkhulu kakhulu wokuchumisa<br />
isizwe …..[Interjections.] …baze bathi xa bekulomsebenzi baphulukane<br />
nobomi babo.<br />
Ezinye izinto zizifo ezinokuthinteleka non commucable diseases<br />
kwakunye neengozi nokonzakala kwabantu. Ezo zinto xa zidibene<br />
zibanga ukuba iinkonzo zezempilo zibenomngeni kuba kufuneka<br />
sifikelele kwezo zinto zonke ngokulingana. Ngexesha apho uhlahlo<br />
lwabiwo-mali oluza kwisebe lezempilo lungonyuki ngendlela ekonyuka<br />
ngazo izinto ezingumngeni kwisebe lezempilo.<br />
Siphinde kunyaka odlulileyo sanomngeni kakhulu ngokubhekiselele<br />
kwibhajethi. Sachitha ngaphezu kokuba besinikiwe ngenxa yezinto
ebekufuneka zenziwe ezinye zazo endingabalula i-OSD. Inkqubo<br />
nalapho bekujongwe ekubeni makuphuculwe iimeko zokuphangela<br />
kogqirha kwakunye nabanye abantu abanikeza iinkonzo ezibalulekileyo<br />
kwisebe lezempilo.<br />
Kananjalo sibe nomngeni apha ngenkqubo ebibizwa Human Resources<br />
Operational Project Team (HROPT). Nalapho kufuneke ukuba senze<br />
iintlawulo, nalapho besibunyanzeleka kodwa kungekho malungiselelo<br />
afanelekileyo enziweyo ukwenza lonto. Njengoko ebetshilo ugxa wam<br />
ngaphambili apha nathi silelinye isebe nalapho umba lo wokuphatheka<br />
kakuhle kweze zimali nokuphononongwa kwazo kusoloko<br />
kufunyaniswa ukuba amakhwiniba akhona.<br />
Sikunye ke kwinkqubo yokusebenza ekubeni siphelise izinto ezibangela<br />
ukuba sisoloko sifumana iingxelo ezingentlanga ngumphicothi zincwadi<br />
zikaRulumente, the Auditor General.<br />
Sikwazile kambe ukufikelela kwezinye izinto, kodwa<br />
ndizakubamfutshane kakhulu ngenxa yexesha ingxelo leya iziqulethe<br />
zonke ezo zinto. Singatsho nokokuba umyalelo ebesiwunikiwe<br />
wokuqinisekisa into yokokuba senza ukuba iinkonzo zempilo<br />
zifumaneke kubantu ngendlela encomekayo, siphethe lomalungiselelo.<br />
Sizamile kunyaka ophelileyo apho siwe khona nganeno sithabathisa<br />
khona ukubheka phambili kulo nyaka umtsha.<br />
Mandithathe ithuba ndibulele kakhulu amalungu ekomiti, ndibulele<br />
amagosa kaRulumente. Zikhona izinto ekusafuneka sibulelane ngazo<br />
ngendlela kodwa ke akhona enza kakuhle nesimele ukubangaba<br />
siwancome, sibulele kwakhulu. Izinto esijongene nazo sicinga ukuba<br />
sisemandleni okuzeyisa. Enkosi kakhulu. Ingxelo ndiyibekile phambi<br />
kweNdlu. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />
OF HUMAN SETTLEMENTS<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS: Somlomo<br />
obekekileyo namalungu onke eNdlu yowiso-mthetho, iNkulumbuso,<br />
namalungu e-Executive Council mandinibulise, iiNkokheli zemveli<br />
noluntu lonke emva kwemini nje.<br />
Ndivumele Somlomo ndithi theca phambi kwaleNdlu yowiso-mthetho<br />
ingxelo yonyaka yesebe lokuhlaliswa koluntu.<br />
Somlomo obekekileyo mandiqale ngelithi sileli sebe sizingomba isifuba<br />
ngokuba siye sathi sanyusa iikawusi kulo nyaka-mali esithetha ngawo.<br />
Ngokuthi inkcitho ebikade kwiminyaka emibini edlulileyo ingakwazi<br />
ukuba isebe liyisebenzise liyigqibe imali. Sithi lena ingxelo yalo nyaka<br />
siripota ngayo siyisebenzisile sayigqiba imali. Kangangokuba<br />
ibibonakala ne-trend yokuchithwa kwemali ukuba iyinyuka inyanga<br />
nenyanga ukuya kuthi xhaxhe phaya kuSeptemba. Ize ibe buhla ukuya
kutsho ukuphela konyaka-mali ngenjongo yokuba singathi kuba sileqa<br />
ukuba kwiminyaka edlulileyo besingachithi ngokwaneleyo side sichithe<br />
ngokudlulisekileyo.<br />
Kananjalo ndiyafuna ukuthi kuleNdlu kwi-targets esizibekele zona<br />
zokuthi amagaqa ezindlu ebesizakuwakha siwakhile. Kananjalo<br />
saqinisekisa ukuba abantu bahlala kwizindlu eziphucukileyo.<br />
[Interjections.] Ikwayinyani engenachaphaza yona into yokuba ngenxa<br />
ye-projecct ebezithi kumathuba angaphambili zi-apruvwe zingekabiready.<br />
Zikwaninzi kwanezo ziblokileyo ingakumbi kwindawo ezifana<br />
neNkonkobe neNxuba. Ngoba ii-projects ubukhulu becala bezithe zaapruvwa<br />
zingekabiredi. Isebe ke linenkqubo yokugxabha-gxabhisa<br />
ukuthi ezo bezisablokiweyo i-projects zikwazi ukukhululwa<br />
ngokukhawuleza.<br />
Njengokuba siyazi ukuba sinesebe elitsha le-Rural Development eli sebe<br />
lozinziso loluntu lithi lifake isandla nalo kuphuhliso lwelali ngokuba liapruve<br />
ipolisi ejongene nokwakhiwa kwezindlu ezilalini. Kananjalo<br />
izinga linyuke lade lagqithisa kwizindlu ebesithe siza kuzakha<br />
kwimimandla yasezilalini ingakumbi kwi-district ye-OR Tambo, Joe<br />
Gqabi, Alfred Ndzo neAmathole. Ngokuba zezona ubukhulu becala<br />
zinelali.<br />
Kunomzekelo ke we-project ecacileyo yase-Elliotdale apho sithe<br />
sagqogana ne-Development Bank yase-Southern Africa ngenjongo<br />
zokuba ibeyi-implementing agent kulo project. Sithe saqeqesha<br />
kananjalo kula project yaseNgangelizwe abantu bokuba bakhe izindlu<br />
ngohlobo olutsha esilubiza ngokuba yi-alternative technology. Kuba<br />
siyazi ukuba ngesitena nodaka kuphela asingekhe sikwazi<br />
ukukhawulezisa siyigqibe i-backlog esinayo silisebe.<br />
Yiyo lonto kwakhona kwaphaya eNgangelizwe sizakubane-alternative<br />
technology harb, sizakuba nentlobo ngentlobo ezahlukileyo zealternative<br />
technology ukwenzela ukuba abantu bakhethe ezinye izindlu<br />
ezingezizo ezi zesitena nodaka.<br />
Siziqeqeshile kanjalo i-emerging contractors ingakumbi ezo besi<br />
zakuzisebenzisa ngokukhawuleza. Ezingamashumi amabini anesihlanu<br />
sazinika imisebenzi kumasipala waseMakana. Itsho ke lonto ibonise<br />
ukuba ayisingabo kuphela abo bebekade bezizinhanha ezingawothiyo<br />
umlilo abazakuthi baxhamle kulwakhiwo lwezindlu kweli sebe.<br />
I-subsidies zabo bantu esibabiza ngoko kuba bona bebekade besilela<br />
ekufezekisweni kwemfuno zabo sithe sazinyusa ukuzipasisa.<br />
Kangangokuba abantu abatsha bona siqinisekile ukuba i-488 subsidies<br />
siyayiphumeza ezomama zibeyi-2 156 kuze i-military veterans zibeyi-<br />
425. Yiyo lonto nayizolo besinikezela izindlu kwi-military veterans<br />
eziyi-44. Kananjalo sele sikwazile noku-identifaya i-sites zezinye imilitary<br />
veterans eziyi-40 kumasipala waseLukhanji.
Siyayazi okokuba kukho abantu abahlala phandle ngoku sithethayo<br />
kungekho projects ezikhoyo kulo ndawo. Yiyo lonto silisebe siye<br />
saqinisekisa ukuba kwinkqubo esiyibiza ngoba kukunikezwa<br />
ngokukhawuleza izindlu kwabo bantu sithi abathathi ntweni. Sakwazi<br />
ukunikeza abo bantu kungekho zi-projects kodwa ngoba iinkokheli<br />
zasekuhlaleni nokuba zi-ward councilors, nokuba ngamalungu<br />
ePalamente, nokuba zinkokheli zenkonzo, nokuba zinkokheli zemveli<br />
zithe zababona zazisa isimo sabo ngaphambili sibanike izindlu<br />
ngokukhawuleza. Sinemizekelo ke yotata uDyantyisi, omama uNojikile<br />
nabanye abaninzi abathi kuba bebehlala phandle singathi sakukhe<br />
silinde kude kubekhona ii-projects.<br />
Siyafuna ke ukuthi siyayazi ukuba kukho iindawo ezithwaxwa yidisaster<br />
izindlu zabantu zimke kungekho mntu ubeplene lonto. Yilonto<br />
sine-temporal shelters ukwenzela ukuba xa sifumene ingxelo<br />
ngomasipala ongumsebenzi wakhe ukukhodineyitha into ye-disaster<br />
management siqinisekise abo bantu ukuba sibanika izindlu<br />
ngokukhawuleza.<br />
Siyayazi ukuba kwindawo ezininzi kunezindlu ezazakhiwe phambi ko-<br />
1994 ukuya kutsho ngo-2002 ezi sithi silisebe zizirekthifaye.<br />
Ayingomsebenzi wethu ke ukuthi indlu ibiyakhiwe siphinde siyakhe<br />
kodwa kuba abo bantu bengenatyala siyazirekthifaya ezo zindlu. Sithe<br />
ke sadlula nakumlinganiselo ebesiwubekele zona kwi-rectification yepre<br />
1994 and post 1994 stock.<br />
Ndiyafuna ke ukuthi Somlomo siyayazi ukuba sisenemiceli-mingeni<br />
sileli sebe eminye yayo kukungaplani ngokungqameneyo nomasipala<br />
yenze lonto umasipala akhombe i-project kanti umhlaba uphantsi<br />
kobango. Okanye umasipala akhombe i-project kanti akukho bulk<br />
infrustracture. Yenza lonto ke i-project ibhloke ingekaqali nokuqala.<br />
Yiyo lonto kule multi-year planning yethu siqinisekisa ukuba sihlala<br />
kunye nomasipala. Naxa si-apruva ezi-project size-apruvileyo eziyi-90<br />
ngaphezu kwe-50 ebiyi-target yethu. Siyi-apruva kuba siqinisekile<br />
ukuba ukhona umhlaba, ikhona i-infrastructure, zikhona ii-beneficiaries.<br />
Ngoba kuyingxaki uku-apruva i-project engena-beneficiaries lonto<br />
ikhokelela ekubeni izindlu ezithi zakhiwe zingabinabaninizo. Zimbini<br />
izinto ezinokwenzeka kukuba zivandalayizwe okanye kungene abo<br />
bebengenalungelo nababengafanelekanga ukuba bangenile kuzo.<br />
Sidlulile ke kweso simo soku-apruva i-projects ezingayaziyo imeko<br />
yazo.<br />
Ndivumele ke Somlomo ndithi thaca kuleNdlu ingxelo yonyaka-mali<br />
yesebe lozinziso yoluntu ngokwemiqathango esemthethweni.<br />
Ndiyabulela kakhulu. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />
OF LOCAL GOVERNMENT AND TRADITIONAL AFFAIRS
The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS (On behalf<br />
of the MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />
TRADITIONAL AFFAIRS) Somlomo obekekileyo njengokuba<br />
bendisele ndibulisile ndima apha egameni likaMEC Gqobana nothe yena<br />
wabe ukwintlanganiso yabaPhathiswa besebe ehlangene no-Treasury<br />
kaZwelonke, Joint MINMAC.<br />
Eli sebe Somlomo lolawulo lomasipala nemicimbi yemveli lithe lakwazi<br />
kwezinye zezinto ebelizibekele ukuba liza kuzenza laqinisekisa ukuba<br />
lihamba ngesantya ekuthini lincedise omasipala ukuba iingxelo<br />
zophicotho zincwadi zibe ziphucukile. Kananjalo lizinike umgomo<br />
wokokuba kunezinto ezizakuthi ziziqwalasele ngakumbi enye yazo<br />
lulawulo, enye yazo ziinkonzo eziziseko, enye yazo luququzelo<br />
noqhakamshelo lonxibelelwano, eyokugqibela kukuqinisekisa ukuba<br />
imo yezemveli ibakumgangatho onguwo.<br />
Zikhona ke izinto sile lisebe esithi sizidle, sizingce, sizingombe izifuba<br />
ngazo. Sithe sabajonga sabaqwalasela omasipala abayi-45 saqinisekisa<br />
ukuba sizisa ivili lenguqu kubo. Kananjalo ngoOktobha ka-2009 isebe<br />
lithe laphehlelela iphulo lophicotho zincwadi olucocekileyo. Lonto itsho<br />
yenza kwakho umahluko ekuphucukeni kwengxelo ka-Auditor General.<br />
Iqonga elidibanisa ooMeya bomasipala noMphathiswa wesebe ihlala<br />
rhoqo kananjalo iba neziphumo ezizizo ezitsho zenze kubekhona noko<br />
uzinzo oluncomekayo komasipala abakhoyo kweliPhondo.<br />
Komasipala abayi-44 lithe lakwazi isebe ukuqinisekisa ukuba i-annual<br />
performance reports zibakhona ngexesha elililo. Ngokungenelela<br />
kwesebe ngo-Section 154 kwaba masipala balandelayo; iSakhisizwe<br />
ekwi-district yase-Chris Hani, iMhlontlo, iMbizana, iNgquza Hill ezise-<br />
OR Tambo, Matatiele ese-Alfred Ndzo, iGreat Kei, iBuffalo City,<br />
neNxuba yenza lonto kubekhona umqela obonakalayo notshintsho<br />
olukhoyo kwabaya masipala.<br />
Kwakhona ukungenelela ngo-Section 139(1)(b) kumasipala wase-Alfred<br />
Ndzo eKoekama naseSundays River noko kutsho kubekhona umahluko<br />
kwindlela abasebenza ngayo aba masipala ekuziseni iinkonzo eluntwini.<br />
Elisebe liqinisekisile ukuba lime ngeenyawo zombini ukulungiselela<br />
ulonyulo oluzayo luka-2011 ngokuthi ukucandwa kwemida ngokutsha<br />
ye-wards kube kusemgaqweni njengokuba sithetha. Nokwazi ngqo<br />
ukuba mangaphi amanani amakhawunsila kumasipala nomasipala<br />
kwaba masipala beliPhondo.<br />
Ngokuqhogana nequmrhu loqeqesho elisebe lithe laqeqesha i-Ward<br />
Committees eziyi-2 285. Omasipala abayi-42 bathe bazizisa<br />
ngokungekho madolo anzima iingxelo zokusebenza kwabo. Bonke<br />
oomasipala bobayi-45 isicwangciso-nkqubo esihlangeneyo sophuhliso<br />
basizisile esebeni.
Umasipala wengingqi we-OR Tambo ne-Joe Gqabi bathe bafumana<br />
isixa-mali esilinganayo ukwenzela ukuba uphuhliso oluhlangeneyo<br />
oluqala emawadini kwenziwe isibonelo ngabo abo masipala. I-<br />
<strong>Provincial</strong> Disaster Management Centre ikhona kwaye iyasebenza<br />
ePhondweni. Zontandathu ii-district municipalities zincedisiwe ngokuthi<br />
zithunyelelwe abaxhasi kwezoqoqosho lwasekuhlaleni.<br />
Zininzi ke izinto elisebe elinokuthi lizidle ngazo enye yazo<br />
kukuqinisekisa ukuba imirholo yenkosana iyenyuswa. Kananjalo<br />
iiKumkani zithe zathengelwa amahashe....[Interjections.] …kwaye nalo<br />
malungu akwiNdlu yowiso-mthetho yeNkosi athe ancediswa<br />
ngamahashe kwanawo. [Applause.]<br />
Eli sebe liqinisekisile ngokuhlaziya amanye amakomkhulu nangona<br />
belingenakuwagqiba onke ngaxesha linye. Kodwa siyakholelwa ukuba<br />
ucuntsu akafani noshici. Sisenayo ke imiceli mingeni esithi sijonge<br />
ukuba kulo nyaka mali eminye yayo hon Speaker efana nokuvalwa<br />
kwezikhewu kwizithuba ezithi zincedise uphuhliso sizakuqinisekisa<br />
ukuba siyazivala.<br />
Kananjalo ukuqinisa ubudlelwane namanye amasebe njengesebe elinye<br />
lomsebenzi walo ikukukhodineyitha. Ukusebenza nesebe elifana nesebe<br />
lozinziso loluntu, isebe lamanzi, ingakumbi njengokuba noMphathiswa<br />
wezolimo apha ebesele eyichazile ingxaki esinayo yembalela kweli<br />
phondo.<br />
Hon Speaker ndivumele ke ndibulele intsebenziswano phakathi<br />
kwamagosa esebe naphakathi kwazo zonke i-stakeholders esisebenza<br />
nazo apha esebeni. Inkxaso engagungqiyo yabaPhathiswa kunye<br />
neNkulumbuso. Ndiyabulela kakhulu Mr Speaker. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />
OF ROADS AND PUBLIC WORKS<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />
Somlomo weliPhondo, Khabinethi ebekekileyo yeNdlu, delegates from<br />
the NCOP, Councillors present here noluntu jikelele, ne-offiicials.<br />
Namhlanje ndiwabonile amalungu aleNdlu yalowiso-mthetho afikayo<br />
phaya kwishumi enombala o-pink, osimbholayiza into yokokuba yicancer<br />
month kwaye amalungu ayayazi into yokokuba lenyanga<br />
yomhlaza uthi uyiriflekthe ngokuba ubenayo i-touch ka-pink.<br />
Ndiwabonile ke amalungu awuqondayo umcimbi. [Interjections.]<br />
Somlomo xa ndizakuthi thaca ngokufutshane lengxelo yonyaka.<br />
Njengoko lengxelo iphela nge-31 Matshi <strong>2010</strong> ichaza into yokokuba<br />
elicandelo lezendlela nizakuva ngalo kumama uManyawuza uhon Barry<br />
kuba belingekafiki xa kugqityezelwa lengxelo. Eli sebe belingekabikho<br />
kwicala lethu. Siza kuthetha ngemisebenzi yoluntu.
Izizwe ezimanyeneyo phaya ngo-1998 ziyavuma into yokokuba kukho<br />
umceli-mngeni kuhlumo kwezoqoqosho elizweni lonke. Lonto<br />
ichaphazela ukungaphucuki kwempilo nobomi babantu bakowethu. Xa<br />
ndicaphula kwezinye zentetha eziphambili ezenziwa phaya kwi-United<br />
Nations zithi:<br />
UMzantsi Afrika nangona ubonakala into yokokuba<br />
kwezoqoqosho ewe khona unabo ubutyebi kodwa obo butyebi<br />
boMzantsi Afrika abufikelelwa ncakasana ngabo bahluphekileyo<br />
baseMzantsi-Afrika. Ithi ke lonto kufuneka izinto ziguquke<br />
khonukuze isinzi seli lizwe sibenakho uxhamla kuqoqosho<br />
nakwizimbiwa zeli lizwe.<br />
Mr Speaker, ezokhulo loqoqosho nophuhliso loluntu kufuneka into<br />
yokokuba zibandakanye ukuphuculwa kobomi babantu jikelele. Neli<br />
sebe lezemisebenzi yoluntu lijongene ncakasana lincedisana namanye<br />
amasebe ekubeni imisebenzi yoluntu mayibonakale phaya apho abantu<br />
bahlala khona.<br />
Xa kuziwa kumcimbi wokunikezelwa ngendawo zokuhlala kumasebe<br />
azi-client departments zethu. Asenzanga ngokwaneleyo ngenxa<br />
yokushokoxeka kwezimali. Kodwa ke silisebe siyahlenga-hlengisa into<br />
yokokuba kwizakhiwo ezikhoyo zikaRulumente xa ngaba ziza<br />
kunikezelwa eluntwini kakuqale kujonge omasipala kuqala kuba<br />
exesheni elininzi omasipala ngabona bakufutshane nokunikezela<br />
iinkonzo ebantwini. Kwaye ke kufuneka xa kudisipozwa off i-property<br />
kaRulumente kuqalwe ngabo khonukuze banikwe ingxenye yezi<br />
zakhiwo bakwazi ukuphuhlisa nokusondeza iinkonzo ebantwini.<br />
Kwandule ke ukulandelwa ngabantu bakowethu ingakumbi iimpula<br />
zikalujaca.<br />
Ayilohlazo ke elo Somlomo singumbutho we-African National Congress<br />
sithunyiwe kwelo kuba xa oluhlenga-hlengiso lusenziwa masikhe siqale<br />
sijonge abantu bakowethu abanezakhono zento yokokuba bakwazi ukuowuna<br />
nabo i-properties ezizakukwazi into yokokuba zibadivelophe.<br />
Unxibelelwano Mr Speaker nonokontraka luhle kakhulu kunye nawo<br />
onke amahlakani ethu unxibelelwano luyancomeka sele umninzi<br />
umgama esiwuhambileyo, ingxelo le izakuthetha ngalonto. Owona<br />
mgomo besiphezu kwawo kulo nyaka-mali siripota ngawo yinto<br />
yokokuba masophule udonga olukhoyo khonukuze indlala nentswelophuhliso<br />
ikhawuleze.<br />
Siyazingca ke Mr Speaker sileli sebe kuba siyakwazi ukunika ingxelo<br />
njengokuba singomasitandi kweliPhondo ngelithi kulo nyaka ophambi<br />
kwalo besingakwazanga ukuthi thaca into yokokuba zingaphina iproperties<br />
eziphaya kwi-PLSLDC for vesting. Sima ngeqhayiya ukuthi<br />
namhlanje amawaka asibhozo anesithathu zi-properties ezo esithe thaca<br />
kwi-PLSLDC for into yokokuba zikwazi ukuvestwa. Azakukhumbula
amalungu kuba ayekhe asibuza lombuzo into yokokuba kuxa sindawo<br />
nina.<br />
Okwesibini, sikwazile into yokokuba masenze i-survey of 192 properties<br />
against the target of 40. Siyigqibile ke nophando ebesilenza ngezakhiwo<br />
zikaRhulumente, uphando lwe-properties esizigqibileyo ukulenza ukuba<br />
eneneni zezaloRulumente ngamawaka mane ikhulu namashumi<br />
amahlanu anesithathu (4 153)<br />
Sikwazile ke nokukhephutsharisha ezinye i-properties eziyi-7 018. Ithi<br />
ke lonto Mr Speaker njengoko iNdlu yowiso-mthetho kwakunye ne-<br />
Portfolio Committee le isi-ovasayithayo ibiye yaziphakamisa ezi zinto<br />
ukuba isebe maliye kuzijonga. Yiyo lento sithi thaca lengxelo.<br />
Xa ndiza kugqibezela Somlomo, on provision of accommodation sele<br />
sikhondakthe i-assessment on 497 properties. Kanti siye safumana phaya<br />
ngokuthethisisana noNdlu-nkulu into yokokuba sifumane i-properties<br />
eziyi-41 eziye zatransifelelwa kuthi. Kanti sizisayinile ne-lease<br />
agreement eziya bezikhe zaba yingxaki 926 lease agreement have been<br />
signed.<br />
Imisebenzi eyi-99 933apha kweliPhondo leMpuma-Koloni yenzekile<br />
Somlomo. We have also trained 250 municipal officials that are going<br />
to be responsible for expand public works programme Phase 2. Kuba<br />
kaloku besikhe sanengxakana yento yokokuba naxa amathuba<br />
emisebenzi esenziwa i-reporting mechanism ibingakwazi ukufika<br />
kakuhle. Yilonto siye saqonda ukuba masincedisane nomasipala<br />
sibaqeqeshe khonukuze bakwazi ukuba basinike ingxelo efanelekileyo.<br />
Xa ndiza kugqibela lento ndiyichaze apha ngasentla Somlomo yileyo<br />
ebangele into yokokuba u-Auditor General akwazi into yokokuba ame<br />
ngokuqinisekileyo into yokokuba sine-unqualified audit report kulo<br />
nyaka mali. Ngako oko ndithi thaca le Annual Report. Enkosi<br />
Somlomo. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT OF<br />
TRANSPORT, AND MAYIBUYE BUS CORPORATION<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL SAFETY, LIAISON<br />
AND TRANSPORT: Thank you hon Speaker, hon Premier, hon<br />
members of the Executive and all hon MPLs present here, the Mayor of<br />
Nkonkobe municipality, the community of Alice, government officials<br />
from the various government departments, distinguish guests, ladies and<br />
gentlemen.<br />
The 2009/10 financial year has been a challenging period for the <strong>Eastern</strong><br />
<strong>Cape</strong> Department of Transport. We had to manage the transfer of staff<br />
from the Department of Roads and Transport to the new Department of<br />
Road and Public Works which so close to 2 000 leaving the Department<br />
and the end of 2009/10 financial year.
This period was also characterized by some achievements which saw the<br />
realization of one of the important priorities which is to build a<br />
development state and to improve the public services. In that regard we<br />
have introduced the service delivery excellence programme which is<br />
known as the SDPE programme. And using this programme the<br />
Department determined its service delivery index.<br />
In November 2009 the Department won the centre for public service<br />
innovation award or innovation enhancement of internal systmes within<br />
Government. The CPSI Award was awarded to the Department by the<br />
National Minister for public service and administration.<br />
We continue to re-instill internal discipline through ensuring that all<br />
staff members are accountable through implementing the performance<br />
management and development system in an effort to enhance the<br />
performance of our employees.<br />
The Department continues to sharpen and review the Supply Chain<br />
Management Protocols inline with Government prescripts to focus on<br />
the improvement and benefit of SMMEs in our Province. As part of<br />
implementing our 5 year communication strategy the 2009/10 financial<br />
year saw a great improvement in the action between the Department, its<br />
stakeholders and the communities at large through the introduction of<br />
our quarterly exhibition programme which brought our services closer to<br />
the people especially in the rural areas.<br />
Mr Speaker the member is disturbing I am not sure what she is saying<br />
while I am speaking. [Interjections.] I would like to understand what<br />
she says.<br />
Through this initiative we opened up the Department for public relations<br />
intermency where the people of the province in the various sectors. This<br />
exercise has further help to market our customer care services centre and<br />
contributed in the increase of received calls which increase to more than<br />
20 000 enquiries. And I would like to remind the House of our toll free<br />
number which is 088644644. We have made indelible advances with<br />
regards to the promotion of the constitutional rights of people with<br />
disabilities and have held workshops on anti-child trafficking and road<br />
safety. The promotion of sign language and disability friendly public<br />
transport systems.<br />
During the year under review we have been able to enhanced strategic<br />
partnership with institutions of higher learning. And have enrolled 20<br />
unemployed matriculants in partnership with the North West University<br />
in areas of road safety. And we have also enrolled 40 in partnership with<br />
the University of Fort Hare in Human Resource Management.<br />
We granted best performing students with excellent marks in maths and<br />
science with bursaries in transportation related studies which included
30 for the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> youth in areas such as civil engineering, railway<br />
engineering, freightt logistic, human resource management and<br />
information technology. And 15 for internal staff to improve their<br />
capacity.<br />
Mr Speaker, in the 2009/10 financial year we were able to receive an<br />
unqualified audit report, which is the first since the 2004/05 financial<br />
year. I would like to take this opportunity to congratulate all officials of<br />
the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Department of Transport for this achievement. Indeed<br />
we are gradually turning the corner in restoring internal financial<br />
stability. The remaining challenge is to sustain what we have managed<br />
to achieve - as per instruction from our Premier, the hon Kiviet which is<br />
to ensure that we keen continue to have clean audits and nothing less.<br />
In terms of public transport this period mark the start of phase 1 of the<br />
Mthatha airport upgrade and an efford to improve its capacity use and<br />
management of the airport as a viable economic asset as at value to local<br />
economic development especially tourism. Our award winning Kei Rail<br />
Project, and the Kei Rail won the award for the best rail passenger<br />
service in the whole of Africa which was awarded to the Department in<br />
June <strong>2010</strong> continues to grow from strength to strength as a result the<br />
Department was granted a railway safety permit by the Railway Safety<br />
Regulator for 3 years from 2009 to 2012. There was continuous growth<br />
in the passenger numbers due to the introduction of the new daily<br />
service between Mthatha and Amabhele.<br />
A total of 370 employment opportunities were created by the project and<br />
this is a mixed of skilled and unskilled labour. This includes activities of<br />
track maintenance, train operation, train traffic management and other<br />
general maintenance of coaches and station buildings. Despite our<br />
limited budget we have been able to deliver in ensuring that Mayibuye<br />
Transport Corporation is operational although we have to admit that<br />
there is a problem of underfunding for this transport corporation.<br />
I would just like to add at this stage hon Speaker a request to the<br />
members of the NCOP that are present in this sitting. We have raised<br />
during the Ministers speech to the NCOP the issue of subsidization for<br />
both the Mayibuye Transport Corporation and VAB350 transport<br />
services, because there is no subsidization from the National<br />
Government in relation to these passenger service operators. And we<br />
are not sure why this is happening. We have made several attempts to<br />
engage the National Department on this matter. Because we feel that it is<br />
not fair for them to give subsidies to Algoa Bus Company in the Metro<br />
and not to the other two bus companies which are in the rural areas of<br />
our Province. So we would just like to request that the delegates from<br />
the NCOP should really engage at a National level on these issues.<br />
We provide subsidy for bus passenge services in the <strong>Eastern</strong> part of the<br />
Province. The Bhisho airport training programme continues. Non<br />
moisturize transportation is affectively promoted. More youth and
women are involved in the transport sector through various innovated<br />
programmes. And we promote the expanded Public Works programme<br />
principles in all our projects.<br />
Our maritime unit conducted career awareness campaign in 48<br />
secondary schools in the province and the target was Grade 12 learners.<br />
And now we have extended the campaign to reach 60 secondary schools<br />
targeting Grade 10, 11 and 12 learners. Maritime safety awareness<br />
campaigns were held in 6 municipalities along the coast. In the year<br />
under review we were able to ensure that the Algoa Bus Company form<br />
part of the new Nelson Mandela integrated public transport system,<br />
which includes the taxi industry that registered 5 primary co-ops which<br />
can be contracted for operations under the integrated public transport<br />
system.<br />
Mayibuye Transport Corporation transported 1.8 to 8 million passengers<br />
and the majority of those passengers are from our rural areas. With<br />
relation to the <strong>2010</strong> FIFA World Cup as a Department of Transport we<br />
are proud of our contribution to the success of the <strong>2010</strong> FIFA Soccer<br />
World Cup where we were mandated to ensure that through out <strong>2010</strong><br />
transport master plan we reduce through traffic control improve road<br />
conditions and promote alternative roads. Promote and facilitate the use<br />
of public transport and improve safety of all commuters. And I am<br />
proud to report that we were able to achieve all of the above mentioned<br />
areas of responsibility.<br />
In terms of traffic management Mr Speaker our traffic officers continue<br />
to work tirelessly on our roads. We salute them. A total of 454 traffic<br />
officers went through refresher courses in an efford to enhance their<br />
performance. The Department was able to take its traffic administration<br />
and licencing services closer to the people to 101 additional outlakes in<br />
various posts offices which include 31 in the Nelson Mandela Metro<br />
Municipality. 25 in Buffalo City, 5 in the King Sabatha Dalindyebo<br />
Municipality and a further 40 outlets were road out in the middle area of<br />
the Province.<br />
The help desk function was devolved to the district level as a service<br />
delivery effort to speed up applications for duplicate registrations<br />
certificates, personalize and specific registration numbers and revenue<br />
collection which includes outstanding licence fees has been<br />
implemented in 3 of the 6 districts.<br />
In an effort to inculcate a culture of road safety it is pleasing to report<br />
that 38 500 learners were reached through the scholar projects and<br />
programmes. The school debate project reach 625 learners and 125<br />
schools participated. Through this project learners were exposed and<br />
trained on road safety topics which empowered them with knowledge<br />
and skills that will make them safe for road users.
As part of our response to the challenge of skill development our learner<br />
driver education project has reached 337 Grade 11 and 12 learners from<br />
33 schools around the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> and resulted in the successful<br />
acquisition of learners licences by 37 learners from Cacadu, Chris Hani<br />
and the OR Districts and code 10 drivers licenses for 6 learners from the<br />
Chris Hani District in Cala.<br />
This project was mainly concentrated in the disadvantage communities<br />
in order to facilitate the N3 into the job market arrest the challenge of<br />
45% of road accidents which involved young people between the ages of<br />
16 and 25 years. And effectively reduce the 80% of road accidents<br />
which are caused by lack of road safety knowledge the lack of driving<br />
skills, negative attitudes and reckless behavior.<br />
Through this project learners learn the rules of the road based on the<br />
K53 system of vehicle control. Through our driver education<br />
programme and training we were able to reach 3 101 taxi operators and<br />
71 drivers were reached through theory test K53 and skill test in<br />
conjunction with Toyota advanced driving.<br />
Mr Lunga Tilolo who was a taxi driver represented our Province at the<br />
National competition in Mpumalanga in November 2009. He became<br />
the overall winner and was rewarded with a Toyota Quantum powered<br />
by Sesifikile. Today Mr Tilolo owns a taxi - thus becoming self<br />
employed.<br />
In terms of the community-based transportation programme hon<br />
Speaker our community based transportation programme continue to<br />
help the Department to create jos and alleviate poverty through strategic<br />
interventions which enables us to respond promptly to the priority of<br />
building social and economic infrastructure. As a result in the year<br />
under review which is 2009/10 we were able to create 21 451 work<br />
opportunities especially for the poorest of the poor in our Province.<br />
This performance hon Speaker put the Department in the lead nationally<br />
in jobs created through the EPWP in the 2009/10 financial year. We also<br />
train 74 emerging contractors especially women and youth contractors<br />
on contract management, project management, business skills and<br />
tendering processes. The target set for 2009/10 was 30. Hon Speaker this<br />
means that our young women and contractors are better and youth are<br />
better placed to take advantage of economic opportunity available in the<br />
transportation and civil contraction sector.<br />
We also trained 5 218 household contractors in life and technical skills<br />
against the set target of 4 000. What this means hon Speaker is that our<br />
people in the rural areas have been capacitated with skills that can make<br />
them employable elsewhere. It was during this period that the<br />
community based transportation programme was recognized by the<br />
National Department of Public Works by being the recipient of the<br />
COMOSO award for developing an implementing the best innovative
project in using labour intensive methods in the entire country. And of<br />
course the economic infrastructure has now moved over to the<br />
Department of Roads and Public Works under MEC Majodina.<br />
In conclusion, Mr Speaker I present the Annual Report of the<br />
Department of Transport and the Mayibuye Transport Corporation. I<br />
thank you. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />
DEPARTMENT OF SAFETY AND LIAISON<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR SAFETY AND LIAISON: Thank you<br />
hon Speaker. Hon Speaker the Department on Safety and Liaison<br />
enjoyed an exciting 2009/10 financial year where the Department<br />
performed optimally despite our limited budget. It was a year of great<br />
planning and strategic interventions which prepare us to launch the<br />
world biggest event that has ever reach shows of the African continent<br />
that being the <strong>2010</strong> World Cup.<br />
The core business of our Department is community safety and the<br />
Department remains the oversight of police performance and service<br />
delivery. The Department has therefore continued and intensified its<br />
vigorous oversight by increasing the number for accountability meetings<br />
with the South African Police Service. This was complemented by<br />
strengthening the oversight capacity of our community police forums by<br />
facilitating the smooth running and training of CPF members.<br />
The year under review started off with the beginning of the fourth<br />
democratic elections in 2009. The election period ushered in a new era<br />
and the intensification of the fight against crime was identified as one of<br />
the key priorities.<br />
We further monitored the phasing out of the directorate of special<br />
operations which was the Scorpions and introduce the directorate of<br />
priority crimes which is widely known as the Hawks. This unit is now<br />
well established in the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Province. Also during the 2009<br />
financial year on the 22 January <strong>2010</strong> the tactical response team was<br />
launch in Port Elizabeth to assist with crime prevention mostly the<br />
Northern areas which deals with gangsters crime related issues.<br />
Hon Speaker we are confident that in order to intensify the fight against<br />
crime and corruption the South African Police Services will be<br />
strategically strengthened with a special units in its ranks.<br />
Allegations of signs of human trafficking in the Province will be dealt<br />
with effectively through the SWIFT intervention of these units and the<br />
Department has intensified its awareness campaigns to sensitize<br />
particularly young school going learners about this international crime<br />
trend that is reaching our shows throughout transitional and international<br />
interaction such as sport, culture and tourism.
Preparations for the <strong>2010</strong> FIFA World Cup were perfected by the<br />
continuous rehearsing and dry rans that were held in Nelson Mandela<br />
Bay, stadium and this culminated in <strong>2010</strong> safety and security submit<br />
where the readiness of all role players and stakeholders were evaluated.<br />
But community involvement is key in preparing the province to deal<br />
with the influx of these tourists. Therefore we boosted the training of<br />
community police forum members as safety patrollers for all the<br />
government sponsored public viewing areas.<br />
We also had a privilege to be the first province to open a new stadium<br />
to the international rugby match between the British Lions and the<br />
Southern Kings. The launching of [Inaudible.] committees continued<br />
throughout the province and this form part of the broader community<br />
mobilization of the Department to improve the quality of life of the<br />
population of the Province. A particular focus was on taking services to<br />
rural communities were services were most needed yet less accessible.<br />
Various activities focusing on the domestic violence, rape and violent<br />
crime were held and many of these events were facilitated by the<br />
Department in partnership with the South African Police Service, the<br />
Department of Education and the Department of Social Development.<br />
These sister Departments are closest to the most vulnerable in our<br />
society namely women and children and it is therefore of paramount<br />
importance to work closely with those who are responsible for<br />
accommodating our children in schools and treat our women a day<br />
hospitals and clinics.<br />
In addition to the above activities the Department further recorded the<br />
following achievements. 41 police accountability meetings were<br />
convened. Service delivery evaluation said 94 police stations, the<br />
assessment of SAPS supply chain, management processes, we held a<br />
provincial crime prevention strategy, strategic planning session,<br />
coordinated the development of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Justice Crime<br />
Prevention and Security Cluster. 91 crime awareness programmes held<br />
throughout the province. We supported the <strong>2010</strong> World Cup planning<br />
initiatives. Supported 23 community safey forums within local<br />
municipalities and supported 43 safer school committees.<br />
In terms of financial management hon Speaker I would like to announce<br />
that once more the Department of Safety and Liaison has managed to<br />
secure an unqualified audit report for the seventh concercative year.<br />
I would like to attribute this achievement to our affective management<br />
systems and the commitment by all our staff to ensure compliance to<br />
procedures and policies and regulations without compromising service<br />
delivery to the people of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>.
We will continue to ensure that the operations of our Department are<br />
effectively supported by sound management systems. And strive to<br />
improve our financial management systems through effective and<br />
efficient document management, good supply chain management<br />
practices.<br />
Hon Speaker, I would like to thank the staff of the Department of Safety<br />
and Liaison for all the efford they have put in to making this one of the<br />
most memoriable financial years the history of the Department. Allow<br />
me to present the Annual Report of the Department of Safety and<br />
Liaison for the 2009/10 financial year.<br />
I thank you. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />
OF SOCIAL DEVELOPMENT<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR SOCIAL DEVELOPMENT: Thank<br />
you hon Speaker. Mandiphinde ndibulise kwakhona. Ndibulela<br />
lendyweba yokuza kuthi thaca iripoti ngale nyanga yabantu abadala<br />
nenyanga yakwa-transport esiyibiza ngokuba yi-transport month.<br />
Le report ingokomyalelo we-PFMA esiyaziyo sonke, iAct ka-1999. I-<br />
Department apha ke izama kangangoko ukuba inyaniseke kwaye izame<br />
into yokokuba ichubeke ekuyibekeni. Koko ayenzi sishwankathelo nje<br />
into eyenzayo iyayihlakulela.<br />
Hon Speaker and the members siqala ngokuba sikhe sibe nawo<br />
amagqaba-ntshintshi esiwavezayo apha eNdlini yowiso-mthetho. Sitsho<br />
ukuba siyi-Department siyakhongratyuleyitha siwaqhwabela izandla,<br />
siyawahalalisela ama-officials athe wona azinikezela asebenza ubusuku<br />
nemini engaphumli ezama ukubonakalisa i-service delivery atsho enza<br />
into yokokuba leminyaka mibini ilandelelanayo siyifumane iunqualified<br />
report singu-Social Development.<br />
Asingekho ho Speaker singayikhankanyi i-audit team yethu etshisayo<br />
bhe ngokuba iqinisekile umsebenzi wayo iyawenza isincedise njenge-<br />
Department. Silisebe sithe xa sibona into yokokuba kubalulekile ukuba<br />
iinkonzo sizise ekusondeleleni okanye sizisondeze eluntwini. Saba nayo<br />
i-launch esiyibiza ukuba yi-District Development Model. Esiye<br />
sayilontsha kwisixeko sase-Chris Hani ngoMatshi ezinyangeni. Lonto ke<br />
ndiyibizileyo yindlela yokudisentralayiza imisebenzi ikwazi ukuba<br />
yenziwe ezantsi ncakasana ingalaba-labi kumane kusithiwa silinde<br />
ePhondweni.<br />
Kwi-Department ke siba nayo nendlela ephucukileyo okanye elula<br />
yokunxibelelana nabantu bokuhlala njengoko sisazi into yokokuba<br />
sisebenza kunye nabantu bokuhlala abazi-stakeholders zethu ne-NGOs,<br />
neNPOs. Siyazama kangangoko ke ukusebenzisa uthungelelwano<br />
nomoya namaphepha nazo zonke iindlela ezi zezinye zokunxibelelana.
I-Department iye yakha ubudlelwane isebenza nophando i-programme<br />
esiyibiza ukuba yi-researh programme. Yaze yanxibelelana noSIDA<br />
icandelo eliye lithi liququzele lijonge into yokokuba lento sithi luqoqo<br />
noqeqesho luyenzeka. Eneneni kwenzeke ngolo hlobo sithetha ngalo<br />
kangangento yokokuba ii-community development workers ne-social<br />
workers ziye zaya kuxonxwa ziye kunikwa ubuchwepheshe<br />
ngokwasezimalini nangokwasekukhokeleni that is i-project<br />
management.<br />
Sinazo ke ii-programmes esizaziyo into yokokuba u-ra Development<br />
unazo ezifana no-community based care programmes. Zikwindawo<br />
ngeendawo ezahlukeneyo andingekhe ndilibazise abantu<br />
ngokuzikhankanya ngoku. Umqulu oqulathileyo oyakuthi afunyanwe<br />
uyakube unazo ngokodwelo lwazo.<br />
Sinayo i-programme ye-orphans and vulnerables phantse zonke ii-<br />
District zinazo. Side saphinda saqonda ukuba masikhe siqoqe, sitreyine,<br />
siphuhlise abantu abasebenza nge-HIV and AIDS esibabiza ukuba zicordinators.<br />
Sabafundisa i-child care kunye nento eyi-protection so that<br />
balungele ukukwazi ukukhathalela abantwana abakwesi simo<br />
ndisichazayo.<br />
I-Department ke njengokuba sisazi into yokokuba ijongana nolutsha<br />
kunye nabantu abangomama. Ikhona ke le yembhumbha yamakhosikazi<br />
nayo eyayisakuba izakuyigqibezela i-Department. Kodwa ke abo bantu<br />
batsha sibafundise sade sababiza into yokokuba banguKimojo. Kuba<br />
sisazi into yokokuba bona sifuna bajongane ncakasane nalento<br />
yeziyobisi.<br />
Iyaphinda ke i-Department incedise apha kulutsha inayo nemizekelo<br />
ephilayo ukubonakalisa into yokokuba not only ukubaphuhlisa abantu<br />
abatsha but also ibenze bakwazi ukwenza amashishini azimela poqo.<br />
Eminye ke yemizekelo esiye sithande ukuyikhankanya yi-project<br />
ebizwa ukuba Likhala, ephaya eKhwezi Local Municipality eyenza<br />
izihlangu elinkiweyo yona kunye no-Pick’n Pay kunye namazwe<br />
angaphandle njengoZimbabwe.<br />
Kanti ke le ise-Venterstad ye-fishery besisanda kuyabela imali kulo<br />
nyaka uphelileyo nayo eAliwal North nayo inazo iindawo ezibonakalisa<br />
into yokokuba sele iphantsa ukuba lishishini kwaye ilinkiwe kunye<br />
nezinye iindawo, kunye namanye amazwe. Kunye nenye i-project<br />
esiyibiza ukuba yi-Stutterheim Youth Project elapha eAmathole nayo<br />
esisoloko sisondele kuyo kuba sele ibu-business like.<br />
Xa ndishwankathela ke ndingazikhankanyanga nje zonke kuba umqulu<br />
uzakuziveza ezi zinto zikhoyo ekuhlaleni kwethu. Mandiyitsho<br />
mhlophe into yokokuba kwintwana encinane ethi uSocial Development<br />
ayifumane uyazama kangangoko into yokokuba aphuhlise, ase i-service<br />
delivery ebantwini. Asinqeni ke ukutsho namhlanje into yokokuba
sithatha iripoti ezakube inezizicwangciso zonke zenziweyo siyizise<br />
ngaphambili sinqwenela ukuba iNdlu yowiso-mthetho iyithathe<br />
iyamkele leripoti ngobunjalo bayo. Enkosi Mr Speaker. [Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />
OF SPORT, RECREATION, ARTS AND CULTURE<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR SPORTS, RECREATION, ARTS<br />
AND CULTURE: Somlomo obekekileyo, Sekela Somlomo,<br />
Nkulumbuso yePhondo lethu iMpuma-Kapa uMambhele, amalungu<br />
eNdlu yowiso-mthetho abekekileyo, ooSodolophu abakhoyo phakathi<br />
kwethu, amalungu eNdlu yowiso-mthetho ngokubanzi, iindwendwe<br />
zethu, nabahlali balapha eNkonkobe. Ndiyabulisa ngalemva kwemini.<br />
Xa ndinikwa ithuba lokuba ndithi thaca ingxelo yonyaka ka-2009/10.<br />
Ndiza kugqagqanisa Somlomo kuba ixesha lixhashwe yinja.<br />
Eli sebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko kulo nyaka-mali<br />
sithetha ngawo belithiwe mbhende luxanduva lokuqinisekisa into<br />
yokokuba indebe yomhlaba, yeFIFA iyimpumelelo ePhondweni lethu.<br />
Sinikiwe umthetho omngqongqo nguPremier into yokokuba<br />
ayinakuphumelela kwi-South Africa ngokubanzi xa ingaphumelelanga<br />
ePhondweni lethu, lonto ke masenze iziseko ezizakuyiqinisekisa lento.<br />
Sibulela ithuba esilinikiweyo nguSepp Blatter lokuba sibambe lendebe<br />
yemhlaba kuba kaloku xa ilizwe belisibona siyinto engento engenakuze<br />
iphumelele ukubamba lonyhadala welizwe lonke yena usithembile. And<br />
lonto yokokuba umntu akuthembe ungathenjwanga lilizwe lonke yenza<br />
into yokokuba intliziyo yakho ifudumale. [Applause.]<br />
Kuluvuyo ukuthi asimphoxanga nakancinci. Thina njengePhondo<br />
sibulela iNelson Mandela Metro ngokwakha i-Stadium esikumgangatho<br />
ophezulu esiwine i-engineering award sikhuphisana ne-studium ezine<br />
kwi-South Afrika iphela. Saphuma singunamba 1 i-stadium sethu.<br />
[Applause.]<br />
Kwakuyo indebe yomhlaba ebiluxanduva lwethu into esinyanzelisiweyo<br />
ukuba siyenze kukuba abantu beMpuma-Kapa ngokubanzi mabayive<br />
ukuba ikhona indebe yomhlaba. Siqinisekisile into yokokuba<br />
amavolontiya awaphumi eNelson Mandela Metro kuphela but aphuma<br />
kuzo zonke ii-Districts zethu eMpuma-Kapa. Sili sebe olo xanduva<br />
salithathela kuthi sathi siza kubakhwelisa kwiindawo abasuka kuzo<br />
sibalalise eBhayi. Ongakhange afumane ubenelishwa okanye akakhange<br />
alisabele ikhwelo.<br />
Kwangokunjalo indebe yomhlaba siyisebenzisile kwinto yokokuba<br />
oomama bethu abahlohla iintsimbi, ootatat bethu abaxonxayo wonke<br />
umntu owenza umsebenzi wezandla aye eBhayi. Kuba ibidibana ne-<br />
National Arts Festival. So sathi abangayanga eBhayi baza kungena kwi-<br />
National Arts Festival.
Ingxelo esiyifumeneyo hon Speaker bebesitsho besithi lonyaka<br />
awukhange ufane neminye iminyaka ubunomehluko. [Applause.]<br />
Sizamile into yokokuba zibekhona izinto ezishiyekayo kuthi eziya kuba<br />
lilifa lethu sele u-<strong>2010</strong> wedlula. Into ke leyo esiyibone sonke engu-Fly<br />
the Flag into ebonisa into yokokuba siyazingca ngobuntu bethu<br />
boMzantsi Afrika.<br />
Ukuflaya iflegi ke ayikokuphakamisa yona kuphela kodwa kuchaza<br />
indlela oziphatha ngayo, indlela owenza ngayo izinto, indlela owamkela<br />
ngayo abantu. Lonto xa usenza yona uphakamisa iflegi yoMzantsi<br />
Afrika. Yenye yezinto esizifumeneyo ezo.<br />
Sisaqhuba nephulo uPremier alibone into yokokuba lifanele ukuba<br />
khona lokuba abantu bayazi i-National Anthem, uMhobe Wesizwe.<br />
Uculwe ngendlela efanelekileyo, unikwe imbeko efanelekileyo.<br />
Sithethile notate uQwase into yokokuba mayiqale esikolweni lento<br />
ukwenzela ukuba abantwana bakhule nayo. Bawuhloniphe uMhobe,<br />
bayihloniphe iflegi yethu.<br />
Kukho ne-projects ezikhoyo xa zikhunyushwa kuthiwa zi-legacy<br />
projects apho njengokuba sele nditshilo sizakuthi sele wadlula u-<strong>2010</strong><br />
sithi le into yenye yezinto esishiyeke nazo. I-studium sethu saseMthatha<br />
esiseKSD esigqityezelwayo ngoku ibisesinye sezakhiwo ebezenzelwe<br />
into yokokuba zibe sisikhumbuzo sika-<strong>2010</strong>. Ngunjalo nokulungiswa<br />
kweBuffalo City Stadium ezi zinto zonke zenziwe ngalo nyaka-mali<br />
sithetha ngawo namhlanje.<br />
Njengesebe ke kwezonto sizenzayo siyaqinisekisa into yokokuba<br />
inkcubeko yethu ayilahleki. Enye into ephambili apha kwisebe yindaba<br />
yokufunda kwabantu. Siyakwazi into yokokuba isebe lethu lizakhile ilibraries<br />
kulo nyaka-mali sithetha ngawo. Imali esinayo ke yokwakha ilibraries<br />
ayonelanga. Amathala eencwadi wona ayafuneka ingakumbi<br />
kwindawo ebezifudula ziphantsi kwesandla se-homelands. Kodwa ke<br />
into esiyenzayo njengokuba ibhajethi yethu incinci nje sifuna ukubulela<br />
kuqala omasipala abasinyamezeleyo phantsi kwemeko ezinzima siyazi<br />
into yokokuba asiyomandeyithi yabo le kodwa bona kuba ezintliziyweni<br />
zabo besazi ukuba uluntu kufuneka lufunde. Ukufunda kunika ulwazi,<br />
ulwazi lukunika impumelelo. Njengoko ke isitsho i-vision yethu ye-<br />
Department isithi sifuna abantu abamanyeneyo, nabantu abadlamkileyo,<br />
nabantu abaphumelelayo.<br />
Siyabulela ngalonto kodwa ke zikhona iindlela esizijongayo ngoku into<br />
yokokuba siphucule indlela esisebenzisana ngayo nomasipala kulento<br />
yamathala encwadi. Kuba siyayikhuthaza into yokokuba makufundwe<br />
ngabantwana besebancinci ukwenzela into yokokuba intsomi ethi –<br />
ukuba ufuna ukufihlela umntu omnyama into yifihle encwadini iphele<br />
ithi tu siyibulale lonto.<br />
Kukho i-museums esinazo eziluxanduva lwethu njengesebe. I-museums<br />
ezi ingxaki yazo zakhiwa ngexesha lobandlululo. Sifumana
ubunzinyana ke ukuzijika zifanele imeko yenkululeko esikuyo<br />
namhlanje. Kodwa kulo nyaka-mali sithetha ngawo yinto esiye<br />
sayijonga ngeliso elibanzi leyo into yokokuba lubekhona utshintsho netransformation<br />
ezi-museum. Kangangokuba into esiyiplanayo ngoku<br />
yinto yokokuba i-museum nganye mayibenezixhobo ezibonisa impilo<br />
yoluntu lwalo ndawo.<br />
Ukubangaba apha kuthiwa le ndawo kukwaXhosa. Isinxibo sakwaXhosa<br />
i-museum mayisibonise. Sithi thina sele singasekho abantwana bethu<br />
bayazi into yokokuba ebenxiba inkciyo, anxibe inkcebetha, anxibe<br />
isidanga. Zonke ezi zinto zinxitywa ngabantu abathile ngexesha elithile.<br />
Apha esinxibeni sakwaXhosa usikhwenkweni wenzelwe ntoni. Ifuna<br />
lonto into yokokuba ibese-museum ukwenzela ukuba ulwazi olu<br />
lwenkcubeko yethu sakuba sele simkile thina lushiyeke ebantwaneni<br />
bethu.<br />
Enye into ebalulekileyo esiyenzileyo kulo nyaka-mali sithetha ngawo.<br />
Kukujonga indlela ezisebenza ngayo ii-District offices kuba into<br />
exhaphakileyo yinto yokokuba abantu baza kusuka beze kwi-provincial<br />
office kanti bakhona abantu kwi-District ababhatalelwa ukwenza<br />
umsebenzi kulo ndawo. Kulo nyaka-mali sithetha ngawo sigxininisile<br />
kwinto yokokuba into mayiqale kwi-province kuba kukho abantu phaya<br />
abazakukwazi ukuyilandela nokuba iboyisile bayise kwi-<strong>Provincial</strong><br />
Office, inendlela elula yokulandeleka. Siyizamile kakhulu lonto kulo<br />
nyaka-mali sithetha ngawo.<br />
Kwezemidlalo ibalulekile imidlalo empilweni yethu. An active nation is<br />
a healthy nation. A healthy nation is a winning national. Ezemidlalo<br />
siyaqinisekisa into yokokuba ziyenzeka kwindawo esihlala kuzo.<br />
Zikhona i-hubs esizifomishayo. Kulo nyaka-mali sithetha ngawo<br />
sifomishe i-hubs esiqondayo ukuba azanelanga. Kodwa ke sithe xa<br />
sijikeleza saxelelwa ngabahlali apha eDikeni kanye into yokokuba ngale<br />
ndlela nizifomisha ngayo mama uTom i-hubs sanukungena nje elalini<br />
nenze intando yenu niphume, hlalani phantsi nabahlali ukwenzela into<br />
yokokuba nokuba sele niphumile iqhubeke i-hub kuba abahlali bayayazi<br />
uncedo lwayo lento.<br />
Yinto ke esizimisele ukuyenza leyo ukuba senze izinto ngendlela<br />
efanelekileyo. Siya khuthaza kweze midlalo. Sidibene notate uQwase<br />
sahlala phantsi kuba siyaqonda into yokokuba inyanzelekile ayicelwa<br />
into yokokuba italente mayifunyanwe umntwana eselula, ukwenzela<br />
ukuba ize kukwazi ukunetsharishwa le talente ukwenzela ukuba aze<br />
kukwazi umntwana ukufumana isiseko esifanelekileyo, axhaswe aze<br />
kuba yi-champion.<br />
Sinayo i-champion apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> ezakudlalela iBafana-Bafana<br />
uJali. Ngumfana waseMatatiele uJali akasuki kwenye indawo, usuka<br />
apha ePhondweni lethu. [Applause.] Into ekufuneka siyenze ke ngoku<br />
thina kukuqonda into yokokuba abantwana bethu sibaqeqesha njani<br />
ukwenzela ukuba bakwazi ukuyakufika kula manqanaba aphezulu.
Kuba kaloku imini nezolo uPremier uyabuza ukuba lo msebenzi<br />
uwenzayo uphendula njani kwi-priorities zikaRulumente. Xa usenza into<br />
mayibe iphendula into yokokuba iphucula i-health profile of the<br />
Province. Kufuneka uphendule kwinto ye-economic development, necreation<br />
of decent jobs. I-sport singayenza lonto ukuba siyenza<br />
ngendlela efanelekileyo.<br />
Sifuna ukukhuthaza uluntu into yokokuba i-sport singayiyo into<br />
yolonwabo kodwa i-sport singayenza imisebenzi ephucukileyo ukuba<br />
senza izinto ngendlela efanelekileyo.<br />
Kulo nyaka-mali bakhona omama abahlohla iintsimbi njengokuba<br />
benditshilo kuqala, otata abaxonxayo imithi, abafana neentombi abenza<br />
imizobo. Sibaxhasile kulo nyaka mali sithetha ngawo sisenzela into<br />
yokokuba izinga labo malinyuke. Kodwa ke ngoku sidibene no-<br />
Economic Development ukuzama into yokokuba bagradyuweyithe<br />
kungasoloko oko kwakusithiwa uyafufusa, ufufuse ubomi bakho bonke.<br />
Sidibene no-Economic Development. Ndithetha nani nje bakhona<br />
omama notata abasuka ePhondweni lethu abakwiMakhufe<br />
eBloemfontein. Apho i-stall sabo sigqwesileyo kwi-stalls ezibekiweyo<br />
phaya. [Applause.]<br />
Iyinyaniso yona into yokokuba xa sisebenzisana singenza lukhulu, xa<br />
sisebenza sonke. Ifuna ke lonto siyeke ukuba omnye ahlale ekoneni<br />
yakhe nomnye ahlale ekoneni yakhe, masibambisane. And xa uqonda<br />
into yokokuba kule ngingqi yam ikhona into ekhathazayo sanukoyika<br />
okanye nonqene ukuza ngaphambili kwi-Department. Amagosa eliya<br />
sebe akulungele ukusabela zonke izicelo xa singakwazi ukufikelela<br />
siyayichaza inyani ngobunjalo bayo.<br />
Somlomo obekekileyo, Nkulumbuso mama uNoxolo Kiviet, Mambhele<br />
namalungu akhoyo eNdlu yowiso-mthetho nabahlali ndifuna ukuthi<br />
silisebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko siziva sinelunda<br />
ukwazisa leNdlu yowiso-mthetho into yokokuba elisebe kwingxelo yalo<br />
yophicotho lwencwadi siphinde sabuya singenachaphaza. [Applause.]<br />
Siyayazi ke ukuba uPremier uthe ufuna iripoti engenalo nelincinci<br />
ichaphaza. Siza kuzamela lonto – in fact sele sikuyo ke ngoku lonto.<br />
Kodwa njengesebe siyathembisa ukwenza yonke into esemandleni ethu<br />
ukuqinisekisa into yokokuba nezi ntsuku sizinikiweyo silisebe lokuba<br />
silungiselele ubhiyozo lwazo, iNational Days, siyagqwidiza phayanaphaya<br />
kodwa siyafunda njengokuba sihamba nje. Siyabulela kakhulu.<br />
[Applause.]<br />
INTRODUCTION OF ANNUAL REPPORT OF EASTERN<br />
CAPE PROVINCIAL LEGISLATURE<br />
Mr F XASA: Sekela Somlomo, nkulu baphathiswa, nabaphathiswa<br />
abakhoyo apha, amalungu abekekileyo, abathunywa abaphaya kwi-
NCOP abamele eliPhondo, iindwendwe zethu zaleNdlu, amagosa<br />
aphezulu kaRulumente, manene namanenekazi.<br />
Masibulele elithuba siyiNdlu yowiso-mthetho okokuba nathi sinikwe<br />
ithuba lokuthi thaca ingxelo ngokusebenza kwalaNdlu. Lengxelo<br />
icacisa kakhulu ngalo nyaka uphela ngalomhla we-31 kuMatshi apha ku-<br />
<strong>2010</strong>. Kananjalo le ngxelo isinika ithuba lokokuba sifakane imilomo<br />
nani malungu nabantu njengokuba bekhona apha eNdlini. Lengxelo<br />
igunyaziswa ngumthetho olawula ezemali kaRulumente apha elizweni<br />
nomthetho esisandula ukuwupasisa apha kwiNdlu yowiso-mthetho<br />
olawula ezemali zePhondo.<br />
NgoAgasti wonyaka ophelileyo siye sahlala phantsi singamalungu senza<br />
isicwangciso sokusikhokela kumsebenzi wethu ebekufanele ukuba<br />
siyawenza. Namhlanje ke size kunika longxelo ke ukubonakalisa into<br />
yokokuba sibheka phambili na nokuba sibuya umva kulo msebenzi.<br />
Kuluvuyo ke egameni le-Presiding Officers, nasegameni ke lamalungu<br />
eNdlu ukuthi ngenkangeleko kubonakala sibheka phambili.<br />
Kunezinto nje ezimbini esifuna ukuzigxininisa xa sithetha ngomsebenzi<br />
weNdlu yowiso-mthetho nesiyiqapheleyo njengokuba siqhuba<br />
nomsebenzi. Siqaphele ukuba abantu banelungelo lokukhalaza okanye<br />
ukubuza ngenkqubo zikaRulumente. Kananjalo siqaphele into yokokuba<br />
uRulumente unoxanduva lokuphendula okanye acacise ngeenkqubo<br />
zakhe eluntwini. So ngamanye amazwi njengamalungu silukhonco<br />
lokudibanisa amalungu noRulumente, uRulumente nabantu. LeNdlu ithe<br />
yafumana izikhalazo ezivela eluntwini ezingaphaya konyinge<br />
wamakhulu amabini anamashumi amane anesixhenxe, lento kuthiwa zipetitions<br />
kubantu abangasaziyo isiXhosa kakuhle.<br />
Lento ibonakalisa ukubaluleka komsebenzi esiwuthunyiweyo siyiNdlu<br />
yowiso-mthetho apho uluntu lunokuthi lubhenele khona xa izinto<br />
zingahambi kakuhle. INdlu yowiso-mthetho ithe yahlala amatyeli<br />
angamashumi amathathu ukuxoxa izinto ezichaphazela ubomi babantu<br />
beliPhondo.<br />
Ingavakala nje ke ingamanani la kodwa ke ninomzekelo ngokuba sihleli<br />
ngoku apha niyabona ukuba kwenziwa ntoni. Abantu ingakumbi ke<br />
amalungu benze imibuzo ePalamente engaphaya kwamakhulu amane<br />
anamashumi alithoba anesithoba. Le mibuzo ke ibibhekiswa<br />
kubaPhathiswa. Ndiyafuna ke ukuthi kukhona ukuphucuka kwindlela<br />
yokuphendulwa kwendlela yemibuzo yamalungu. Njengokuba ebuza<br />
amalungu siqaphele ukuba kukhona ukuphucuka abaphathiswa<br />
bayaphendula. Siyabakhuthaza ke into yokokuba kufuneka baqhubele<br />
phambili ngalo msebenzi wokuphendula. Ngoba lonto iqhubela phambili<br />
ulawulo ngezimvo zesininzi. Yilento kuthiwa yi-democracy.<br />
Phakathi kwezinto esithe sazibophelela kuzo kumgaqo-nkqubo wethu<br />
kukuba siza kuqinisa inkqubo yokuthatha inxaxheba kuluntu kwinkqubo<br />
zethu ukuze kukhule ukuqondana phakathi koluntu noRulumente.
Sikwazile ukuqhuba amaqonga obuhlobo phakathi kwethu nabantu.<br />
SinePalamente zabantu esiziqhubileyo apha i-Sectoral Parliament,<br />
endicinga into yokokuba ziyaziwa, zibene kulo nyaka mali sithetha<br />
ngawo.<br />
Kwakhona ekungeneni kwethu ngokufuna ukuxandisa inkqubo<br />
yokufakana imilomo nabantu siye sajikeleza, sityelela amakomkhulu,<br />
sicacisela abantu ngomsebenzi wePalamente ukuba yintoni. Sicinga<br />
ukuba nalonto isenza ukuba noko abantu baseMpuma-Koloni bayazi<br />
into yokokuba iPalamente isebenza kanjani.<br />
Iikomiti zeNdlu yowiso-mthetho zisinika isidima ngoba zilandela zonke<br />
iinkqubo. Njengokuba sinika ingxelo apha bazakuphuma bona baye<br />
kujonga ukuba lento bekuthethwa ngayo ikhona nyani na, kujongwe<br />
umgangatho wayo. Balithe saa ke lonke eliPhondo. Ndiyafuna ke ukuthi<br />
yimpumelelo ke yonke leyo ekufanele ukuba sizidle ngayo<br />
njengamalungu ePalamente amele abantu. Ngenjongo yokuqinisekisa<br />
ukuba imali esiyabelweyo siyiNdlu yowiso-mthetho isebenza kakuhle<br />
sipasise umthetho wolawulo-mali wePalamente kulo nyaka mali sikuwo.<br />
Sixakene ke ngoku nokuqiniseka ukuba lomthetho uyasebenza.<br />
IPalamente le yalapha eMpuma-Koloni iyinxalenye yePalamente<br />
zalapha eSouth Afrika, ngokuba siyi-sector, singabantu abasebenza<br />
kunye kunezinto ke esibambiseneyo ngazo ukuqinisekisa into yokokuba<br />
sibheka phambili. Phakathi ke kwezinto esithe sazenza kulo nyaka mali<br />
sithetha ngawo kukusayina isibhambhathiso ne-European Union<br />
isincedisa yona ekuqeqesheni amalungu ukuqinisekisa into yokokuba<br />
anobuchule wokwenza lomsebenzi wawo nokuqinisekisa into yokokuba<br />
ayakhula. Xa ndisithi ayakhula ke ndithetha ukuba akhule<br />
ngokwasemfundweni. Siyiphethe ke lonto njengokuba sithetha yilo<br />
contract yethu ne-European Union sincediswa yiPalama.<br />
Xa ndifikelela ekugqibeleni yale ngxelo ndinqwenela ukugxininisa into<br />
yokokuba leNdlu yowiso-mthetho inomsebenzi obalulekileyo<br />
kwinkqubo yolawulo apha elizweni. Kungesosizathu kubalulekileyo<br />
ukuba masinike umzekelo omhle ngendlela esisebenza ngayo ingakumbi<br />
ukusetyenziswa kwemali zoluntu. Nathi ke njengala masebe ebethetha<br />
apha ukubamba ke eso sidima umphicothi zincwadi uye wathi siqhube<br />
kakuhle nathi ekuphatheni imali ze-<strong>Legislature</strong>.<br />
Sekela Somlomo lushwankathelo olu lwale ngxelo eyona ncwadi inkulu<br />
ilapho phambi kwakho. Ndicela ke ukuyithi thaca phambi kwaleNdlu.<br />
Enkosi. [Applause.]<br />
The DEPUTY SPEAKER: That concludes the presentations and the<br />
business for the day. Hon members, some of tomorrow’s reports are in<br />
today’s ATC. You are therefore requested to bring them tomorrow or<br />
leave them here in case you forget them.
Sifuna ukuthabatha lenxaxheba yokuba sibulele wonke umntu othe<br />
walapha waza kuthabatha inxaxheba kolusuku lokuqala lwalePalamente<br />
iqhuba apha eNkonkobe. Eyonanto ibalulekileyo kukunothisa into<br />
yokokuba lentatho-nxaxheba yabantu balapha eAmathole ingakumbi<br />
apha eNkonkobe iye yenza into yokokuba leNdlu yowiso-mthetho<br />
ihlakaniphe ngakumbi. Ngendlela ebeniziphethe ngayo, ngendlela<br />
ebenilibambe ngalo ixesha, nendlela ebenimamele ngayo into yokokuba<br />
kuthiwa yenzani ntoni na namhlanje. Niyabulelwa ke okwanamhlanje.<br />
The House will adjourn until tomorrow, Wednesday 6 October <strong>2010</strong> at<br />
11h00. Members of the public are requested to please stand up and<br />
remain standing until the Presiding Officer has left the House.<br />
The House adjourned at 17:52.