15.11.2012 Views

TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature

TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature

TUESDAY, 5 OCTOBER 2010 - Eastern Cape Provincial Legislature

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>TUESDAY</strong>, 5 <strong>OCTOBER</strong> <strong>2010</strong><br />

PROCEEDINGS OF THE<br />

LEGISLATURE OF THE PROVINCE OF THE<br />

EASTERN CAPE<br />

The House met at 10:00.<br />

_________<br />

The Speaker took the Chair and requested members to observe a<br />

moment of silence for prayer and meditation.<br />

The SPEAKER: Please be seated. Hon members, I would like to<br />

acknowledge the presence of the King of Amarharhabe in our midst.<br />

Masikhe sikhahlele. Aa! Zanesizwe!<br />

Niza kuyifunda ke into yokokuba iPalamente ingatshintsha. Phakathi<br />

kwethu sinotata uMakhalima igqala apha emzabalazweni, kwakhona<br />

nelingu lePalamente elize phambi kwethu, ubawo uNdlovu kulo ndawo<br />

akuyo uyakuphakamisa nokuba sisandla. [Interjections.]<br />

Ndiyaqikelela ke ukuba akhona namanye amagqala. Sibonile kananjalo<br />

ukhona uSekela kulaNdlu yeNkosi uMnumzana uNcamashe. Nawe<br />

siyakwamkela Mhlekazi. Sinazo iiNkokheli zemibutho yezopolitiko<br />

ezize kusijonga apha ukuba sigquba kakuhle na. Ndimbonile uNobhala<br />

wePhondo, we-African National Congress. Nazo zonke ezinye<br />

iinkokheli ezikhona apha.<br />

Umasipala waseNkonkobe uMeya no-Speaker. Ndiyaqikelela ke ne-<br />

Amathole kuba sikuyo apha nabantu balapha e-Amathole neNkonkobe<br />

ke ngokubanzi. Sifuna ke ukunamkela kuleNdlu YoWiso-Mthetho<br />

esiveneyo ukuba mayize kuhlala apha. Ngalo mazwi ke ndifuna<br />

ukunamkela.<br />

Mr SPEAKER: We would like to announce formally that the event<br />

which we are holding here is “Taking the <strong>Legislature</strong> to the People”. It<br />

is a programme of the <strong>Legislature</strong> that takes place every October. Last<br />

time we were at OR Tambo. This time we are here at Amathole. We<br />

selected Nkonkobe. Somebody asked me a question why and I said<br />

Nkonkobe is a reflection of the rural areas. If we talk about the <strong>Eastern</strong><br />

<strong>Cape</strong> we normally forget that when we are saying we are underdeveloped,<br />

some people talk about the former Transkei; they forget that<br />

there was a former Ciskei as well, which was a rural area. So we are<br />

here. We want to understand what the challenges are.<br />

Hon members, we have the honour of swearing in a new member of the<br />

<strong>Legislature</strong>. A vacancy occurred when the late hon Bam passed away<br />

from the ANC. In terms of Section 23 of the Electoral Act (Act 73 of<br />

1998), the party which the vacating member represented must fill the


vacancy by nominating a person whose name appears on the list of<br />

candidates from which that party’s members originally were nominated.<br />

We normally look at the next candidate’s name. I have been informed<br />

by the ANC that Ms Nomvuzo Cingo is nominated to fill the vacancy. I<br />

am advised and I am satisfied that the provisions of the Electoral Act has<br />

been complied with. It is therefore a pleasure to ask two hon Whips to<br />

present Ms Nomvuzo Cingo to the table. [Applause.]<br />

Ms Nomvuzo Cingo duly sworn in as a member of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />

<strong>Legislature</strong>.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Hon members, ladies and gentleman, before I ask the<br />

secretary to read the first Order of the day, I would like to inform the<br />

House that the speaker’s list and programme make provision for<br />

members of the public to ask questions and make comments after the<br />

chairperson’s presentation of the committee report. Members of the<br />

public are therefore requested to indicate by show of hand should they<br />

wish to speak. I shall acknowledge their hand in the order of speaking<br />

and a microphone will be handed to the persons that I will have<br />

acknowledged.<br />

I would also want to add that we would appeal to members of the public<br />

not to exceed three minutes when you are allowed that opportunity to<br />

speak. Hon members, for the period that the public is allowed to ask<br />

questions and replies are given by the hon MECs and hon members, the<br />

House shall be deemed to have been converted into a committee of the<br />

whole House, but in the interest of time there shall be no formal ringing<br />

of the bells or change of presiding officers in the House.<br />

PRESENTATION OF REPORT OF PORTFOLIO<br />

COMMITTEE ON EDUCATION<br />

CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON EDUCATION:<br />

Kuwe bawo uSpeaker, Members of the <strong>Legislature</strong>, the MECs,<br />

iindwendwe zethu zePalamente, nabahlali bonke base-Amathole<br />

ingakumbi lengingqi yaseNkonkobe. Mandizibulisele nam this morning,<br />

ndithi molweni!<br />

Ndine-document elapha phambi kwam endicinga ukuba mhlawumbi<br />

wonke umntu uyifumene okanye isezakufumaneka. Ndicela ke siye<br />

straight kwi-page yokuqala. Ndizakuzixuba ndizivanga ndithetha<br />

olwakokwethu ndiphinde ndithethe kwela semzini, size kuthetha<br />

nabantu bakuthi apha.<br />

On behalf of the Portfolio Committee I am presenting this report. Iapproach<br />

yokuprizenta le report yeyento yokokuba ndonge ixesha ndiye<br />

straight kwi-recommendations. Ngenxa yomsebenzi omninzi olapha


phambi kwam. Ndiza kukhokela ke iNdlu apho ndiza kufunda khona ifindings<br />

and recommendations phaya ngasekugqibeleni.<br />

Siphume uphulo siyikomiti sijikeleza lomantla waseNkonkobe saze<br />

savizithela ezi zikolo zilandelayo. As contained phaya ku-page 1:<br />

• Balfour Higher Primary School – Balfour;<br />

• Kama High School – Middledrift;<br />

• Thobelani High School - Seymour Township;<br />

• Healdtown Comprehensive High School – Healdtown;<br />

• Ndzululwazi High School – Alice;<br />

• Alice Primary School – Alice;<br />

• Fort Beaufort District office apho zikhodineyithwa khona zonke<br />

izikolo zale ngingqi.<br />

Ndiya-straight ke phaya page 313 phaya kukho first sets of<br />

recommendations. Kwisikolo sokuqala ebesisivizithele eBalfour<br />

Primary School, the very poor are in this locality.<br />

Recommendations;<br />

(a) The Department must ensure that the issue of wrong quintiles is<br />

addressed as a matter of urgency. The Committee must be<br />

furnished with a progress report on this regard that take that<br />

there is also a House resolution in relation to the same matter.<br />

(b) The Department must include the schools in the priority list of<br />

schools that needs scholar transport before it approves the tender<br />

on scholar transport.<br />

(c) The Department must ensure that the school is supplied with the<br />

relevant equipment for the school nutrition programme.<br />

(d) The Department must assist this school with a school caretaker<br />

as a matter of urgency.<br />

(e) The Department of Housing must visit the area to access the<br />

situation. Houses in this area need urgent attention, as the area<br />

is regarded as one of the poorest areas in this locality.<br />

(f) The Department must build a satellite office in the area in order<br />

for the surrounding schools to be easily serviced. The school<br />

took a resolution that circuit offices should be build nearby or<br />

around schools that are to be serviced.<br />

(g) Sister departments such as Health and Social Development<br />

should be roped in to assist with the scourge of HIV/AIDS.<br />

Economists should visit the school and the area to look at the<br />

prospects of starting projects that will assist the youth and


school leavers to secure employment as the area has potential<br />

for economic growth.<br />

These are the recommendation in relation to Balfour Primary<br />

School.<br />

Page 314 - Thobelani High School<br />

Recommendations<br />

(a) The district offices must ensure that all schools that need<br />

scholar transport are included on the list before the approval<br />

of the scholar transport tender.<br />

(b) The Department must assist by building a school, as the cost<br />

of renovation will be more than the building of a new<br />

school.<br />

(c) The Department must prioritize the issue of building proper<br />

toilets for schools that are in dire need as this poses a health<br />

hazard to both learners and educators. This is also an<br />

infringement of the right human dignity of learners and<br />

educators as enshrined in our Constitution.<br />

(d) The Department must provide proper fencing for these<br />

schools.<br />

(e) The Department must speed up the employment of the<br />

mathematics and science educators in all schools that are in<br />

need of such.<br />

(f) The Department must assist schools with mobile classrooms<br />

while waiting for proper structures to be built in order to<br />

curb overcrowding. The Department must also ensure that<br />

the school is included in the priority list due to its bad<br />

condition.<br />

Healdtown<br />

Siyayazi i-Healdtown yile inembhali kweli lizwe loMzantsi-Afrika.<br />

Findings<br />

(a) The school is facing a challenge with regard to scholar<br />

transport. Learners had to travel long distances to and from<br />

school.<br />

(b) The school introduced Computer Application Technology<br />

(CAT) but was advised by the District Office to withdraw the<br />

subject because they had no means to service the computers.<br />

(c) There is no fencing around the school and this impact on safety<br />

and security of the school.<br />

(d) The school had a Board of Trustees which operates outside the<br />

SGB. A Historica School Restoration Project, led by Reverend<br />

Ndungane is also operating outside the SGB policies.<br />

(e) Petro SA has made a commitment to build hostels for the<br />

schools.


(f) The SGB members need to be capacitated on how to manage the<br />

school.<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must urgently include the school on its priority<br />

list before the scholar tender is approved.<br />

(b) The Department must furnish the Portfolio Committee with a<br />

report explaining the kind of assistance they will provide to<br />

alleviate the situation.<br />

(c) The Department must provide the school with proper fencing.<br />

(d) The Department must furnish the Portfolio Committee with the<br />

report regarding the Board of Trustees and the Historical School<br />

Restoration Project within 30 days after the adoption of the<br />

report.<br />

Kwesi sikolo ezi-bodies ziriprezentwa ngabantu aba outside drawn from<br />

all the provinces but i-SGB yesi sikolo zange yabizwa ixelelwe ukuba<br />

ezi-fund raising zenzekayo kwesi sikolo zihamba njani na and i-<br />

Portfolio Committee could not understand ukuba kufandireyizwe for<br />

ukuribhildwa kwe-Healdtown and yet SGB is not been involved. This is<br />

i-context esireyiza ngazo ezi-recommendation.<br />

(e) The Committee must be furnished with a detailed report<br />

regarding sponsors and donations for the project.<br />

(f) The Department must urgently organize management leadership<br />

workshop for the School Management Team (SMT) and the SGB<br />

that will explicitly define the role of these two structures in tehh<br />

school set-up.<br />

Nzululwazi High School<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must intervene to arrest the decline, and must<br />

also introduce enriching learning programmes. The school must<br />

be encourage to form partnership with Lovedale College and<br />

Fort Hare University to assist as an interim measure.<br />

(b) The Department of Education must assist the school in attracting<br />

good educators as this would help the school in improving its<br />

pass rate.<br />

(c) The Department must assist the school with books. The school<br />

should also be proactive and approach sponsors to donate books<br />

for the school library. The assistance of the Department of Sport<br />

Recreation, Arts and Culture should be sought to provide current<br />

and relevant books for the library.<br />

(d) It appears that vigorous in-service training is necessary to<br />

prepare prospective teachers, as well as thorough induction and<br />

on-going training for recently qualified teachers.


(e) The school needs to facilitate visits and talks with health<br />

professionals on issues such as teenage pregnancy, HIV and Aids<br />

and STIs.<br />

(f) The school should with the assistance of the Department arrange<br />

motivational talks for the learners in order to boost their moral.<br />

(g) The Department must provide the school with funds to refurbish<br />

the toilets, as this is a human dignity issue which is enshrined in<br />

the Constitution.<br />

(h) The Department must assist the school in resolving this matter,<br />

as it constitutes a violation of the labour laws of the country.<br />

(i) The Department must ensure that the school infrastructure is<br />

continually maintained to ensure that it does not deteriorate as<br />

has happened at other schools.<br />

(j) The school submitted a contestation which the Department<br />

should pay close attention to, given the socio-economic<br />

circumstances.<br />

(k) District Offices and the Head Office need to work together to<br />

ensure the success of this important project, as there appears to<br />

have been a breakdown in communication.<br />

Alice Primary School<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must consider appointing the acting principal as<br />

a matter of urgency, or follow appropriate labour/legal prescripts<br />

to appoint a principal.<br />

(b) Learner numbers permitting, the four educators should be<br />

appointed and the outgoing support staff replaced with<br />

immediate effect.<br />

(c) The District Office, in conjunction with the Cluster C Chief<br />

Education Specialist (CES), should look into the furniture<br />

shortage problem and arrange for the delivery of the suitable<br />

furniture promptly.<br />

(d) The Department must urgently help the school with proper<br />

equipment and material for the laboratory, and must assist the<br />

school in securing computers for the computer centre. In<br />

addition, the assistance of the Department of Sport, Recreation,<br />

Arts and Culture should be sought to provide current and<br />

relevant books for the library.<br />

(e) The relevant department authorities, together with the<br />

Department of Roads and Public Works must work on a plan to<br />

renovate the school before it completely disintegrates. The<br />

Department must also assist the school in planning to use the<br />

maintenance funds for the intended purpose.<br />

(f) Additional structures must be built to alleviate the current<br />

overcrowding, and the school should be assisted to stick to its<br />

planned admission quotas/intake.<br />

(g) The district must assist the school in building a collegial<br />

relationship between the school and its SGB and must investigate


the reasons for the apathetic parental involvement in school<br />

affairs.<br />

(h) Other sister departments such as Health, Social Development and<br />

Safety and Liaison should be roped in to assist in eradicating the<br />

scourge of drug abuse.<br />

(i) The EDO and Cluster C CES must arrange appropriate<br />

workshops to skill the teachers where they fall short. The used<br />

to facilitate these workshops.<br />

(j) The Department should look into ways to assist the school with<br />

contestation of quintile although admittedly, resolving the<br />

quintile contestation is a national competence.<br />

(k) The EDO and Cluster C CES must work with the school in<br />

working out an appropriate budget plan that will service the<br />

school accordingly.<br />

Fort Beaufort District Office<br />

I will touch both findings and recommendation as far as this school is<br />

concerned. We understand that the district office of Education in this<br />

area is facing serious challenges.<br />

Findings<br />

(a) The Fort Beaufort District is facing a challenge of instability due<br />

to the non-availability of a District Manager for quite sometime.<br />

(b) No-one has control over staff - the Acting District Director has<br />

only signing powers to keep the district going. Mr Gugwi’s<br />

appointment as Acting District Director is due to expire on the<br />

31 October <strong>2010</strong>, and no other provision has been made by the<br />

Department with regard to the return of a displaced District<br />

Director.<br />

(c) The Department is communicating with the District Office<br />

through letters. Nobody is willing to come and sit with the<br />

district in a meeting situation.<br />

(d) The Cluster Chief Director who is attached to the district is<br />

allegedely not assisting the district in fact he is alleged to be<br />

implicated in fuelling the problems facing the districts.<br />

(e) The ad hoc arrangement in appointing an Acting District<br />

Director by the Head Office has proven to be unreliable.<br />

(f) The District does not have a District Director, who is currently<br />

displaced due to conflicts in the District Office.<br />

(g) Tensions caused by both internal and external stakeholders as<br />

well as allegations of factionalism are crippling the whole<br />

district.<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must speedily resolve the conflicts surrounding<br />

the District Director as a matter of urgency, as the district is in a<br />

state of collapse.


(b) The Department must appoint an Acting District Director with<br />

all the necessary powers to run the district in the interim.<br />

(c) The Department should ensure that it holds regular meetings<br />

with the district to assess problems and to chart a remedial plan<br />

of action.<br />

(d) The Head of Department must look into the alleged activities of<br />

the Chief Director and take appropriate steps to remedy the<br />

situation.<br />

(e) The terms and conditions of appointment of the Acting District<br />

Director must be worked out and tightened up.<br />

(f) The situation relating to the current displaced District Director<br />

must be speedily resolved by the Department.<br />

(g) The Department must facilitate a meeting of all stakeholders of<br />

the district that is within Nkonkobe to resolve the impasse in the<br />

district and a report must be forwarded to the Portfolio<br />

Committee within 30 days after the adoption of this report.<br />

General findings<br />

(a) Most schools in this area are placed in wrong quintile, which<br />

results in schools and learners being disadvantaged.<br />

(b) The criteria used in prioritizing the school infrastructure and the<br />

role players needs to be reviewed as it poses challenges in certain<br />

schools.<br />

(c) Most of the schools visited by the Committee are faced with a<br />

shortage of classrooms.<br />

(d) At most of the schools visited, the toilets are not fit for human<br />

use.<br />

(e) There is no scholar transport at any of the schools visited.<br />

(f) Schools need proper fencing to ensure the safety of learners and<br />

educators to safeguard school property.<br />

(g) Learners are generally demotivated, resulting in poor academic<br />

performance.<br />

(h) There is a shortage of properly skilled teachers in mathematics<br />

and science.<br />

General recommendations<br />

(a) The Department must furnish the Committee with a detailed<br />

report regarding the quintile system.<br />

(b) The Department must furnish the Committee with a gazette list<br />

of schools to be built for 2011/12.<br />

(c) The Department must furnish the Committee with a gazette list<br />

of schools to be given new classrooms.<br />

(d) The Department must provide schools with maintenance funds to<br />

refurbish and build toilets.<br />

(e) The Department must provide the Committee with a list of<br />

schools to be provided with scholar transport as a matter of<br />

urgency.


(f) The Department must provide proper fencing for all these<br />

schools.<br />

(g) The schools together with the Department must arrange for<br />

motivational speakers to visit schools and organize enriching<br />

learning programmes.<br />

(h) The Department must assist schools in attracting qualified<br />

mathematics and science educators.<br />

We were informed that in these schools teachers ezifundisa mathematics<br />

and science zi expatriates and ezo expatriates zizakuphelelwa<br />

ngumsebenzi in due course or foreign nationals if you like and<br />

zizakuphelelwa ngumsebenzi in due course. Sithe i-Department<br />

mayikhawuleze i-inthavine as i-situation is bad in these schools. This is<br />

the report that we are presenting to this House and we hope that it will<br />

be supported. I thank you Mr Speaker. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi mhlali ngaphambili. Ndicetyisiwe ke apha<br />

ukuba mandikhumbule isiXhosa kuba ndibona naba bantu bamameleyo<br />

abazifaki ezi zinto bebexelelwe ngazo mhlawumbi abacacelwanga<br />

kakuhle. Kodwa ke ngoku kufike ixesha labantu njengokuba besitshilo<br />

sithetha ngomcimbi wezemfundo. Ndenzela ke ukuba umntu akwazi<br />

ukuzazi xa ephuma emxholweni. Kodwa ke asizokuxelela ukuba thetha<br />

ngantoni ungathethi ngantoni ukuba uthetha ngemfundo kodwa ke<br />

ebethetha ngezi zikolo ebethetha ngazo. Lithuba ke ngoku labantu<br />

balapha eNkonkobe. Benditshilo ke ukuba umntu uthetha angagqithi<br />

kwimizuzu emithathu.<br />

Sizakuthatha abantu abalishumi (10) singegqithi apho. Eminye imibuzo<br />

engalandela iyabhalwa iziswe apha ngaphambili. Ndiqala ke apho<br />

ungunamba 1, ungunamba 2 mama, ungunamba 3 wena wencwadi,<br />

ungunamba 4 lo ungaphambili, ungunamba 5 wena usemva unephepha<br />

elimhlophe, ubengunamba 6 wena kwakhona usemva apho elayinini,<br />

ubengunamba 7 wena unesandla sekaki on the left hand side,<br />

ndizakubona ngokuthoba ke ukuba uvile ukuba ungunamba 7,<br />

ungunamba 8 wena mama, lowa unencwadi ebomvu ungunamba 9, eliya<br />

phepha linejezi e-green ngunamba 10 and ngowokugqibela.<br />

Ndiyathemba ke ukuba unamba 1 uyazazi, makaqale, makusiwe kuye<br />

into yokuthetha.<br />

Mr M SAWULI: Ndiyabulisa kuwe Speaker, ndibulisa neeNkokheli<br />

ezikhoyo, ndibulisa noluntu lonke lwalapha eNkonkobe nase-Amathole.<br />

Igama lam ndinguMphithizeli Sawuli ndisuka kule area yaseSeymour<br />

kwindawo ukuthiwa yi-Blackwoods.<br />

Mr Speaker ndimamele iripoti yale komiti ithi ibivizithe izikolo phaya<br />

eSeymour, ibivizithe iThobelani. Ikomiti ayiyixeli ncam ukuba imbi<br />

kangakanani imeko ye-scholar transport phaya. Ilula njengokuba<br />

beyibhala apha ephepheni and ayivakali ncam. I-serious indaba yescholar<br />

transport.


Zibini ezi zikolo zichaphazelekayo phaya enye yi-primary school i-<br />

Juliate Mahonga. Kula ndawo ndihlala kuyo kukho abantwana abasuka<br />

khona abanye benza u-Grade R bahamba ngenyama about 10km ukuya<br />

kule primary school. Abanye abaya e-primary school basuka eRaysdale<br />

kude kule yam ilali, bagqitha kule yam ilali ndicinga ukuba bahamba<br />

about 20km ukuya eThobelani. Yiyo lento ndithi le ripoti inciphile.<br />

Umbuzo ke endinokuwubuza apha ku-MEC we-Education kukuba<br />

njengokuba kudala le-programme iqhuba kangaka ye-scholar transport<br />

kutheni singazange sixhamle thina? Mhlawumbi ukuba siza kuxhamla<br />

siza kuxhamla only ngokuse kuye lekomiti iyileyo khona. Nanko<br />

umbuzo wam.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Umntu wesibini.<br />

Ms N DIDIZA: Mandibulise kwisithethi sePalamente, ndibulise neNdlu<br />

yonke iphela. NdinguNoxolo Nomabhele Didiza iBhelekazi elimdaka<br />

ndingowaseNxukhwebe. Kula ripoti yaseNxukhwebe ndinqwenela nje<br />

ukulungisa indawo yokuba i-SGB ayixelelwanga. Ndingomnye we-<br />

Board Members ngoko ke ndinalo ulwazi lwezinto eziqhubekayo.<br />

Izanyiwe ukuxelelwa i-SGB sithethi, kwiripoti ye-24 kaMeyi 2008 u-<br />

Archbishop Njongonkulu Ndungane uyihambise ngokwakhe<br />

ebhaliweyo. Emveni koko sizamile noxa ke singekalungi<br />

kwezilandelayo. Ndiyaqiniseka zakulunga zaziswe iripoti.<br />

Malunga nengxelo le ye-district, ingingqi yemfundo apha eBhofolo.<br />

Kubuhlungu nakum njengomfundisi-ntsapho, ndiqinisekile ukuba<br />

kubuhlungu kuthi sisonke bantu baseNkonkobe. Ndifuna ke ukufaka<br />

umngeni, ndifuna ukuwucela ngolu hlobo. Khanike nisinikele thina<br />

bantu bakhulu sikhe siqale ngokuklina umphandle wala District,<br />

ucoceko which is next to Godliness. Sicoce sisonke singabantu<br />

baseNkonkobe sisuse ubumdaka outside that District. Sidibene<br />

nabantwana bethu sibafundisa izinto zethu.<br />

Ndifuna ukufaka umngeni kula malungu asuka ePalamente eKapa<br />

ezantsi sikhe siyenzeni lonto. Mna ke ndime apha ndingaqala nangomso<br />

lo usayo ukuba ndingasinikwa nje eso support sokuba sikhe sicoce<br />

kuqala kukhe kuphefumle umoya ozakujikeleza. Enkosi sithethi.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Sakusele siqhuba ngolo hlobo ke umntu aqale<br />

azichaze. Bendiyiphazamile londawo. Ngena mhlekazi?<br />

Mr DIKELA : Ndiyabulela mhlali ngaphambili. NguMqwathi lo uthetha<br />

apha uDikela utishala ngaphaya eXesi okwathwele ityepusi kaSADTU.<br />

Usihlalo lowa uzibizile izikolo azivizitheleyoa, wayibiza iKama High<br />

School. Apha kwi-recommendation yakhe khange achaze nto ngeKama.<br />

Mandithi ke ukuba iKama bayiphosile makachaze ukuba baya kuphinda<br />

baye nini na kuyo?


Okwesibini, ngokwe-stability kwi-District Office kurikhomendwa apha<br />

uku-apoyintwa kwe-Acting District Director with full powers. Lonto<br />

leyo yayenziwe ngu-MEC of Education uQwase e-apoyinta uMr Deliwe<br />

owayengazange alibeke unyawo kula District Office. Zange bamnike<br />

support beyileNdlu yoWiso-Mthetho. Zange aphinde abuye noMr<br />

Qwase achaze ukuba kutheni na kungakhange ku-apoyintwe uMr<br />

Deliwe apha.<br />

Ndifuna ukuphinda ndicinezele umnwe inokuba ngoweshumi elinesibini<br />

(12) u-Acting District Director lo unguMr Gugwini phaya, there is no<br />

stability in that office. Okulandelayo xa besithi banika la office 30 days<br />

ukuba mayibize i-stakeholders meeting ngubani abamnike lo duty?<br />

Oko kugqibela, kune-expatriates apha ingakumbi kulamandla waseXesi<br />

nalapha eBhofolo zagxothwa kudala azisaphangeli ezititsha i-maths nescience<br />

ezo zikolo ziyaqhwalela until today, ndingakufenisha<br />

ngamagama ezo zikolo xa uwafuna. Ndiyabulela.<br />

Mr SPEAKER: Sifuna yonke into mhlekazi ungamane usithi<br />

uzakuphinde usinike ngoba awusobe uphinde uthethe ngoku. Namba 4.<br />

[Interjections.] Khawumnike,khawumnike.<br />

Mr DIKELA: YiMphumzi High School, yiJosi-Marele, kuseMdeni,<br />

kuseKama zezona zikolo zifike kuqala kum ke ezo bezine-expatriates<br />

ezo-expatriates zivalelwe ngoku ngaphandle, zagqibela ngoMatshi<br />

nokupeya ezo expatriates ezo. Enkosi.<br />

Mr SPEAKER: Masigqithele ke kolandelayo.<br />

Ms KAMA: Speaker namalungu abekekileyo ePalamente, uKumkani,<br />

naye wonke umntu weNkonkobe okhoyo mandizibulisele.<br />

Ndingunkosikazi Kama, iNkosi yamaGqunukhwebe apha eXesi.<br />

Kungelishwa Chairperson wekomiti yakwa-Education kuba<br />

kwezintlanganiso bezihlala zakwa-Education zange sahlala nawe. Oko<br />

kuqala iKama lena ubuthetha ngayo sisikolo esathiywa yiNkosi<br />

yamaGqunukhwebe kodwa uthi ubuyile kodwa iripoti asikayifumani.<br />

Ndisekela utishala lo ebegqiba kuthetha apha.<br />

Okwesibini, ngokuba uthetha nge-District Office mna andisenamoto<br />

kukuquqa kula office yenu eZwelitsha sihambela lomcimbi. Singabanye<br />

apha sijongwe ngezikhondo zamehlo kuba sifuna kulunge i-District<br />

Office. Abantwana bethu bayasafarisha. Aba bantu benza lento apha<br />

abantwana babo base zidolophini abachaphazeleki.<br />

Kungelishwa ke into yokokuba kudala siyihambela lento. U-District<br />

Manager ongumama kulena i-District usoloko ekhutshwa ngomnyango<br />

isizathu sesi sisifunayo.


Ndiyakuva apha uthetha nge- satellite offices. Zezi zigquba<br />

iimpungutye azisebenzi, isizathu siyasifuna yintoni unobangela. Nalapha<br />

ngoku ubuhleli ne-District Office zithetha nge-stakeholders not even a<br />

single day aba bantu uthi babambele ngoku uthi zi-stakeholders ezisithi<br />

sisiya kuxoxa ngemfundo yabantwana bethu. Leyo into ndifuna<br />

iqapheleke kakhulu. Enkosi.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Olandelayo?<br />

Ms S MKHWAYIMBA: Ndiyabulisa kumhlali ngaphambili nabantu<br />

bePalamente bonke nabahlali. Lo uthethayo nguSelina Mkhwayimba, u-<br />

Ward Committee wakwa-Ward 12 eMsobomvu. Umbuzo wam<br />

wokuqala ubusithi bendicela ukubuza ukuba ngeliya xesha bekusenziwa<br />

le visit ebheka kwezi zikolo bekuthathwe eyiphi i-criteria? Kuba sonke<br />

sinengxaki yezikolo akukhange kuyiwe kuzo.<br />

Ndine-Secondary phaya ekuthiwa yi-Elukhanyisweni itishala ye-science<br />

igqibele ngoJuni abantwana ababhala uGrade 12 bayibhale ngoku i-trial<br />

bengakhange babenayo itishala ye-science. Ndidlule apho.<br />

Yonke lento ibichazwa apha siyachaphazeleka kweziya zikolo<br />

zalangingqi yaseGwali. Sinabo aba bantwana bahamba la distance<br />

bancinci. Bendicela ukusabela i-distance inokuba ithini for i-transport?<br />

Sinazo ne- crèches phaya eMsobomvu, Isiqalo sobulumko kunye<br />

neKhulasizwe sibe ne-primary ekuthiwa yiNtulikazi. Nazo ezi zinto<br />

ziyachaphazeleka zichazwa apha. Enkosi mhlali ngaphambili.<br />

Mr SPEAKER: Olandelayo.<br />

Mr M ZAMO: Enkosi Speaker. Ndinemibuzo nje mithathu …..<br />

Mr SPEAKER: Ungubani kuqala?<br />

Mr M ZAMO : Igama lam nguMonwabisi Zamo ndisuka apha eXesi.<br />

Ndibawela ukuba sikhe sazi kulo mcimbi wokukhutshwa kwe-tenders<br />

apha ekwakhiweni kwezikolo nokurenoveyithwa kwazo. Sinengxaki<br />

enkulu ziyakhutshwa i-tenders zisikelwe umlinganiselo that isikolo must<br />

be finished mhlawumbi ngenyanga ezisibhozo. Kodwa you will find that<br />

izikolo zethu zisuka kunyaka zigqibe i-2 years ibe kanti nalapho kulo 2<br />

years azikagqibakali. Moreover ufumanise into yokokuba ngoku sele<br />

sakhiwe akukangeni kwa abantu ngaphakathi sele sinentanda esinazo.<br />

Ndifuna ukutshekitsha into yokokuba i-criteria yokujonga i-capacity yecontractors<br />

ezifumana i-tenders uthini uRulumente ngazo?<br />

Eyesibini, kukho le question ye-nutrition abatyi ngoku abantwana.<br />

Kuvele kubekho i-break ongayaziyo ukuba yenziwa yintoni na where<br />

you will find out into yokokuba ukutya kwenyanga, kuyaziwa into<br />

yokokuba kuzakuphela ngexesha elithini na kodwa iya ku-ova lepha<br />

lento up to 2 months abantwana bengatyi esikolweni. Ndifuna ukujonga<br />

okanye ukutshekitsha that i-monitoring okanye i-system ekusetyenzwa


ngayo ebuRulumenteni concerning naba bantu bafumana i-tenders<br />

ingaba iyalandelwa na ngendlela efanelekileyo?<br />

Lastly, phaya thina singamalungu e-SGB you will that into yokokuba<br />

kunotishala abaphangelayo abakhona kwi-system izinto zabo<br />

ziyakuqhutywa ngendlela efanelekileyo but ufumanise ukuba i-service<br />

yakhe ivele yathemineyithwa utishala angapeyi into ephaya kwi-6<br />

months. Ayiquqele lonto efuna ukutshekisha into yokokuba kutheni<br />

engakwazi ukufumana umvuzo wakhe kutshonwe kuvelwa. Fortunately<br />

ke amalungu kaSADTU azamile ukuyihayilayita lento. Sinengxaki ke<br />

enkulu abantu abavuka yonke le mihla bephangela, bephangela ilize.<br />

Ndifuna ukutshekitsha ukuba imali xa ikwi-system, ikwi-pending ube<br />

usazi into yokokuba inomntu ebifanele ukuba iya kuye kodwa ayide<br />

ifikelele kuye uthini uRulumente xa esibenza i-audit yakhe<br />

ekugqibeleni? Enkosi.<br />

Mr SPEAKER: Olandelayo.<br />

Mr SMUTS: Ndiyazibulisela kuSomlomo wePalamente kunye<br />

namalungu onke asePalamente nabantu abalapha. Mna ndinguSmuts<br />

waseNxuba. Andizokubuza mbuzo because nam ndiseburhulumenteni<br />

qha ndifuna ukucela into yokokuba iNxuba iphantsi kwe-Fort Beaufort<br />

district, it means kwa-Education. Ndicela ke ukuthi njengokuba ebesele<br />

etshilo uSomlomo ukuba baqale e-OR Tambo now beza apha, it simply<br />

means that iNxuba njengokuba ingavizithelwanga yona ayinakuze<br />

iphinde ivizithelwe kuba siphantsi kwe-Fort Beaufort District Education.<br />

Therefore ndiyacela mna Somlomo ukuba ingumnqweno wam ingase<br />

sifumane i-visit. Ndiyayibulela nento eyenziwe yiPalamente<br />

yokuvizithela zonke izikolo ne-recommendations ezintle ezinikwe ngu-<br />

Chairperson. Enkosi<br />

Mr SPEAKER: Olandelayo?<br />

Mr S BLOM: Siyabulisa ke phaya kuSomlomo, sibulise kubaphathi<br />

bePalamente nakuni ke zingotya ezilapha bahlekazi. Mna ndinguSicelo<br />

Blom ndisuka phaya eNorth End Tyhume kwindawo ekuthiwa<br />

kuseHopefield. Endicela ke ukuba lombuzo wam ukuba awuphumeleli<br />

ubhalwe nje.<br />

Kukho ingxaki enjena phaya kula macala ethu ingakumbi phaya elalini<br />

yam, ndingu-SGB phaya. Sinengxaki phaya eyaqala ngo-1996<br />

sisherisha isikolo se-primary lonto yenza i-hectic problems ndiyabona<br />

into yokokuba i-period zethu azifani. Lets say i-break ye-primary ingene<br />

ngexesha elithile thina siseklasini e-secondary. Kuphinde kwelicala le<br />

nutrition bayatya ngapha bayaphazamisa apha eziklasini.<br />

Sele ndisitsho ke ezo zikolo zinjalo ayisiso sodwa. Akukho ndlela na<br />

ekunokukhe kubonwe zikhe zizanyelwe nazo ukwakhelwa because<br />

siphela ku-Grade 10 oko ke sahlala phaya from 1996 or 1995 ukuba


ndibala kakuhle. Bendicela ke noko ukuba umcimbi onjalo nikhe<br />

niwuqwalasele. Enkosi.<br />

Mr T BANGANI: NdinguThemba kaBangani mna ndisuka phaya<br />

eWandile-Hlobo kwa-Ward 6. Ndifuna ukuzibuzela nje utata<br />

uzikhavarishile ezinye izinto ngokwalapha kule Department yakwa-<br />

Education. But ndine-problem endicinga into yokokuba mandiyireyize.<br />

Sithi makunyulwe u-Acting District Director with immediate effect<br />

simse eBhofolo. I-problem yam ingaba uzakufika injani lanto? Ngoba<br />

besiyenzile mos lento ayikhange ilunge. Ngoku ithini i-assurity yokuba<br />

izakuphinde ilunge ngoku? Ngokuba ingxaki asikhange sive nto<br />

nangaba bantu bebedistebhelayiza besenza la- pandemonium phaya<br />

ukuba benziwe ntoni na. Ingaba ke ngoku lona siza kumsa phaya<br />

uzakufika ahlale kakuhle kula pandemonium iqhubekayo phaya?<br />

Isicelo ke sesibini sesokuba xa sele kubonwa lo District Director aze<br />

angajongwa phaya ngaphakathi ajongwe ngaphandle. Siyayicela lonto.<br />

Mr SPEAKER: Inokuba kusondele owokugqibela ngoku.<br />

[Interjections.] Hayi ayisinguwe mama andikhange ndikukhombe.<br />

Nankuya ngasemva engento ebomvu.<br />

Mr MAYIHLOME: Ndiyabulela Somlomo. Mandibulise kumalungu<br />

ePalamente ngokubanzi. Igama lam ndinguMayihlome ndiphaya eFort<br />

Hare. Kwi-report ka-Chairperson andikhange ndive nto ithetha nge-<br />

Institutions of Higher Learning. Andazi nokuba asigqalwa njengabantu<br />

abaphantsi kwela sebe na. Kodwa ke imibuzo yam yile.<br />

Sinengxaki eFort Hare in terms of funding and bursary zabafundi<br />

namely FUNZA LUSHAKA no-Social Development. UPremier yayethe<br />

kwi-State of the Province address sakhe we must prioritize education<br />

nokufunwa but phaya kuthi esikolweni we continue to have abantu who<br />

are studying towards la field yakwa-education begxothwa sisikolo<br />

ngenxa yengxaki zemali.<br />

Now I wanted to check can the Premier arrange something seeing that<br />

sikwi-crisis yotishala? Akunakukwazi na ukuba kusoswe funding<br />

somewhere to assist those students?<br />

On issue yakwa-Social Development sinabafundi abanengxaki to access<br />

their funds. Now I wanted to check ukuba i-problem does it lay with the<br />

department okanye ibasesikolweni na? Because when you enquire uye<br />

uve isithi i-department imali iyithumele kodwa isikolo sithi<br />

asiyifumenanga on the other hand. Now bendifuna ukutshekisha ukuba<br />

uthini umcimbi walanto? Enkosi<br />

Mr SPEAKER: Owokugqibela ke ngoku.<br />

Mr Z MBOTHO: Somlomo wePalamente, amalungu onke akhoyo apha<br />

eNdlini. NdinguZukisile ka Mbotho ndiphuma phaya eBhofolo. Kwiquestion<br />

ye-District Director ndicinga into yokokuba inida i-sense of


urgency kakhulu lanto because kudala iloluya hlobo kwaye<br />

kuyanyanzeleka we consult all the stakeholders ezikhoyo ezi-relevant<br />

ukudilishana nala mcimbi waphaya so that uzokusotwa kwakamsinyana<br />

because it affects or it impacts kwi-service delivery lanto ayihambi<br />

kakuhle yonke imeko apha kwi-District.<br />

Okwesibini kune-question endifuna ukuyibhekisa directly ku-MEC<br />

wakwa-Education uMr Qwase concerning i-issue ye-temporal educators<br />

we received i-circular concerning educators ezi-temps that<br />

zizakuthemineyithelwa i-services. Ndifuna ukutshekisha into yokokuba<br />

why kukho lo decision and yet we understand that each and every school<br />

esinalo temporally educator ikwi-need kweso sikolo. Because when we<br />

received that circular sifumanise into yokokuba kukhankanywa umcimbi<br />

wezezimali ukuba zinqongophele izimali ePhondweni.<br />

Okwesithathu, apha kule ngingqi yethu ingakumbi phaya eBhofolo<br />

kune-High School ekuthiwa yi-Eyabantu phaya ukuba unokuya phaya<br />

idlaka-dlaka kakhulu and la High School iseva abantwana abaninzi<br />

abahlala kula ngingqi. But uyakufika akukhonto yenzekayo and le<br />

ngxaki yokwakhiwa kwezikolo ndiyaphawula ukuba yingxaki<br />

echaphazela phantse yonke lengingqi yaseNkonkobe. Kuyabonakala<br />

into yokokuba isebe lezemfundo lirhuqa iinyawo kulo mcimbi<br />

wezikolo. Ngoba nokuba unokuya phaya ezilalini kunesikolo phaya<br />

esasi-afekthwe yi-disaster kudala ekuthiwa yiNothondo naso asiboni nto<br />

yenziwayo. Andiyazi ukuba uRulumente yintoni ebangela ukuba arhuqe<br />

iinyawo. Ndizama ukuthi ke uRulumente makangxame kakhulu kulo<br />

mcimbi wezikolo. Akukho sikolo sisibonayo sakhiwayo apha. Ngoko<br />

wayethe uMfundisi uStofile ………[Interjections.]<br />

Mr Speaker: Iyaphela i-3 minutes.<br />

Mr Z MBOTHO: Wayethe uMfundisi uStofile esaphethe apha<br />

ePhondweni akakwazi ukwakha isikolo kungekho 2km in between<br />

kubekho enye i-high school nenye i-high school. But ukuba unokuya<br />

eBhofolo uyakufumanisa into yokokuba yilokishi enkulu and ikhulile<br />

ngoku. Uyakuphawula into yokokuba even ilindle phaya labantu<br />

ayilolindle licocekileyo. Lonto izakuchaphazela abantwana nakwimpilo<br />

yabo. So ndifuna ukuthi uRulumente makayiqwalasele lonto<br />

…[Interjections.]<br />

Mr SPEAKER: Liphelile ixesha mhlekazi. Ngoku ke siza kucela<br />

amalungu azakuphendula esuka kwezi ndawo akuzo, kule mibuzo.<br />

Enkosi.<br />

The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON<br />

EDUCATION: Mandibulele Somlomo. Ndibulele kwakhona kule<br />

mibuzo. Ikomiti izakuncedisa apho iqonda ukuba siyasilela khona,<br />

akhona amalungu ekomiti ndikhokela i-Multi Party Committee here that<br />

constitute zonke ezi political parties zilapha.


Masiqale ngombuzo wokuqala Somlomo kaMnumzana Sawuli phaya<br />

eSeymour kwi-area ekuthiwa yiBlackwood. Masiyitsho into ethi<br />

sizifumene i-petitions zesiya sikolo. Zi-roots zintathu eziya kwesiya<br />

sikolo zontathu ezi roots azizange zabane-scholar transport yi-farm<br />

community.<br />

Ne-petition yaseRiezdale siyifumene. And ngoku besivizithele eziya<br />

zikolo besithe makubizwe ne-stakeholders so that we communicate<br />

response ngokwe-investigation yethu. Ngenene asikho i-scholar<br />

transport phaya. Ndicinga ke ukuba lento ine-scholar transport uMEC<br />

uzakwengeza ukuthi kwenzeka ntoni ngoku ngezi zikolo zingazange<br />

ziyixhamle into ye-scholar transport.<br />

Ndize kumama uNoxolo, i-SGB yaseNxukhwebe. Besihleli ne-SGB<br />

phaya in fact ukuba belikhona ixesha bendiya kunaba ngesa sikolo. Yi-<br />

SGB ngokwayo ethi ayiyazi nokuba kubethwa abaphi apha esikolweni<br />

nge-Board of Trustees kunye nale project ikhokelwa nguMfundisi<br />

uNdungane. Ibona nje kuhlala iintlanganiso zange yona yabizwa<br />

okanye ayimelwanga nokumelwa kweza Committees. And iunderstanding<br />

yethu yinto yokokuba i-SGB is a governing body all other<br />

committees zesikolo zi sub-committees ze-SGB. Simuva kulo premise<br />

thina and if i-SGB is not part and parcel in terms of the policy of the<br />

Department of Education and then it means ikhona ingxaki apho.<br />

Sithe ke phaya sizakuphinde sibuye because sifike u-principal engekho<br />

kwesiya sikolo, sathi sizakuphinda sisivizithele esiya sikolo siyikomiti<br />

xa kukho wonke umntu sive kanye ibali lesisikolo ukuba lithini na.<br />

Andizokuyiphikisa lento uyithethayo mama kodwa yi-information<br />

esiyifumene kwi-members ze-SGB.<br />

Siye kwinto ye-District Office - cleaning. Unyanisile kumdaka phaya<br />

siyitshilo lonto sathi hayi i-intervention iyafuneka because zonke iidepartments<br />

zikaRulumente uninzi lwazo luphaya e-<strong>Cape</strong> College,<br />

kodwa akukho namnye umntu oyise so into yokuqinisekisa into<br />

yokokuba kuyaklinwa kweziya premises. Yenye yezinto<br />

esiyinowuthileyo leyo. Ukuba ke umama uthi bazakuqokelelana<br />

bengomama balangingqi bavolontiye, bakline hayi ndicinga ukuba leyo<br />

yeyonanto ilindelekileyo leyo baxhase uRulumente wabo. Intle lonto.<br />

[Interjections.]<br />

Eyesithathu i-question iphaya kumntu othi unguDyi, uDikela uthetha<br />

ngeKama High School. Mhlawumbi ke kungenxa yokungxama sitshilo<br />

phaya kwiripoti sathi siyile kwesiya sikolo safika kutixiwe neegeyithi.<br />

Sabiza u-Acting District Director kuba engekho u-District Director.<br />

Ngoba besithume i-District Office to facilitate i-meeting ye-stakeholders<br />

kweziya zikolo. Safumanisa ukuba ayenzekanga lonto u-principal uvale<br />

i-phone, everybody uvale i-phone kwesiya sikolo. Sanyanzeleka ke into<br />

yokokuba simke singadibenanga namntu sisibona ngaphandle ukuba<br />

ikhona ingxaki ekhoyo. Ndizama ukuthi ke sifike kutixiwe kwesiya


sikolo njengokuba iripoti isitsho sathatha isigqibo sokuba sakuphinde<br />

sifumane ixesha siye.<br />

Satellite office - uyayireyiza ke kwakhona into ye-Acting District<br />

Director. Sivene siyi-Portfolio Committee besiphaya kule veki<br />

iphelileyo, savanna into yokokuba awusoze uyisombulule ingxaki<br />

yaphaya kukho i-stakeholders ezingekhoyo. Therefore siyanyanzeleka<br />

siyikomiti siphinde sibuyele back sele sihamba noNdlu-nkulu we-<br />

Department of Education because kuyatyholwana phaya.<br />

Ireyiziwe into yotishala abangengobalapha eMzantsi Afrika.<br />

Siyinowuthile thina sathi siza kuyigqithisela kwi-Department, ndicinga<br />

ukuba u-MEC uzakusiphendulela kulomba we-expatriates okanye iforeign<br />

nationals ezilapha.<br />

UNkosi uKama iNkosi yamaGqunukhwebe ngendikhahlela! Besidibene<br />

phaya kwisikolo sakuNtabakandoda kweziveki zintathu/zine<br />

zigqithileyo noNkosi lowa. La District yakhe ifola phantsi kwe-King<br />

District ayikho phantsi kwe-Fort Beaufort. [Interjections.] Ndithetha<br />

ngeNtabakandoda. Kodwa yena uhlala kulo mandla.<br />

Sithi ke ukubangaba i-stakeholders zaphaya zikhona, sivile ngeeducation<br />

forum ekhoyo phaya engakhange ifumaneke ngala mini,<br />

sithathe isigqibo sokubuyela back kwesiya sikolo sifumane zonke istakeholders<br />

sidile neengxaki ezikhoyo phaya. Siyayivuma langxaki<br />

ayitshoyo.<br />

Satellite offices – Kunesigqibo apha se-House esithi makwakhiwe icircuit<br />

offices closer to schools kusenziwa ke i-organogram. Ikhona<br />

lonto kwi-organogram. So that ezingingqi zikhala nge-offices ezikude<br />

izakukhavarishwa ngesiya sigqibo sendlu-yolawulo, kugqitywe iorganogram<br />

e-akhomodeyitha le demand.<br />

Ward 12 eMsobomvu. Ithini criteria esetyenziwayo ukuvizitha ezi<br />

zikolo. Siba ne-petition esinazo phaya ebuRulumenteni ekufuneka<br />

siziphendule ezinye sizilandele. Kuphinde unxibelelwano lube phakathi<br />

kwethu ne-District Office. Sithi kwi-District Office mayisikhangelele<br />

izikolo ecinga ukuba zifuna i-attention ye-Portfolio Committee.<br />

Sifumane ke lo list yezo zikolo senze ngolo hlobo. Asikwazi ke kodwa<br />

ukuzivizithela zonke izikolo ngethutyana, siye sizithathe ngesiqendungesiqendu.<br />

Nezo ke singafikelelanga kuzo ngeli xesha sakukwazi<br />

ukufikelela kuzo ngenye imini. Kodwa ezinye i-petitions siyafikelela<br />

kuzo siqinisekise into yokokuba siyaphendula.<br />

ULukhanyisweni – yenye yezikolo ke echaphazelekayo. Ithini idistance<br />

kulento ine-scholar transport. UMEC uzakuyiphendula lento<br />

kodwa sicinga ukuba ithetha ngo-3 km from the school okanye from<br />

home. Any child ohamba more than that distance i-scholar transport<br />

uyakhwalifaya kuso.


Monwabisi phaya eXesi. Ine-tender ke le question kodwa kubu-tender<br />

bayo ithi izikolo ezakhiwe lisebe azigqitywa ngexesha eli-prescribed<br />

okanye ekuvunyelwene ngalo ne-contractor ngenxa yengxaki ezithile.<br />

Izikolo ezithi zisakhiwa zibe zidilika.<br />

Hayi uMphathiswa uzakusincedisa kulena i-question ye-shorty work<br />

ayinguye yedwa ukhona noMphathiswa wakwa-Public Works<br />

bazakusincedisa kulo mcimbi.<br />

Nutrition – no feeding. Injalo kwezinye zezikolo ebesizihambele<br />

akutyiwa nyani, abatyi abantwana. Zikhona ke iingxaki kodwa ndicinga<br />

ukuba nale i-question uMphathiswa uyinowuthile uzakukwazi<br />

ukusiphendula ukuba kwenzeka ntoni ngale tender yento edibene<br />

nokutya.<br />

Non-payment of teachers. Ootishala abangabhatalekiyo ekuthiwa<br />

bagqityelwa ukubhatalwa ngoMatshi including the expatriates sithini<br />

isizathu. Utsho lombuzo. Hayi uMphathiswa ukhona uzakukwazi<br />

ukuyingcambazisa le-question, edibene nokuhlawula. Kaloku isizathu i-<br />

Portfolio Committee inika i-budget uMphathiswa and then ayahlulahlule<br />

ke uMphathiswa abenengxaki anazo asiphendule.<br />

Ithethe ukuthini lento ithi “authorized/pending”? Imali ivele kwicomputer<br />

kuthiwe authorized kodwa ingaze ifike emntwini wayo. Hayi<br />

uMEC uzakuniphendula phaya. [Interjections.]<br />

Mr SPEAKER: Mhlali ngaphambili sukuyiphinda lemibuzo ukuba<br />

awuzokuyiphendula, yitsibe uphendule le ukwazi ukuyiphendula.<br />

The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON<br />

EDUCATION: Smuts eNxuba yi-comment leya. I-Bedford ne-Adeliade<br />

ibizezinye zezikolo ebesizifake engxoweni ukuzivizithela, kwacaca<br />

ukuba unxibelelwano alukhange lube luhle. Saqonda ukuba<br />

masiyibekele kwi-second round ye-visits zethu. Iyi-priority kuthi i-<br />

Bedford siyayazi ukuba kukho isikolo phaya ekuthiwa yiLonwabo High<br />

esikwimeko engathandekiyo nge-performance. Sizakuya kweziya<br />

zikolo, mandiyenze lo commitment here.<br />

Platooning system. Kukho izikolo ezabelana nge-building, kungena<br />

esinye kusasa siphume ngo-12h00. UMphathiswa uzakuyiqwalasela.<br />

[Interjections.] Themba waseAdelford, District Office Fort Beaufort.<br />

Ndizakugqibela ngayo le question ye-District Office yase- Fort Beaufort<br />

because ikhatha across i-questions.<br />

Masiye kuMayihlome, Higher Learning. Hayi sinayo i-programme<br />

yethu of action ezakuvizithela zonke i-FET, zosibhozo apha<br />

ePhondweni, ivizithele zonke i-special schools. Sitshilo sathi kuba ihigher<br />

education ingeyo-competency yethu kodwa i-located kule<br />

Province. Satsho sathi sine-commitment yokuya kwi-high schools,<br />

kodwa okwangoku i-priority ibisezezi zikolo ziphantsi kwesebe lethu


lezemfundo currently eziyi-competency ye-Province. Asiziniglethanga<br />

kodwa siyacinga ukuba imeko yazo iyaqwalaselwa na nationally.<br />

Bursaries - FUNZA LUTSHAKA. Le question ke andizokuyazi kuba<br />

kuthethwa nge-office kaPremier. Kodwa into endiyaziyo yinto<br />

yokokuba kudivelophwe ipolisi on bursaries so that kube ne-consistence<br />

across departments. I-Department of Education iyinxalenye yalonto.<br />

Ukuba ke ikhona into eyenye eyenzekayo ngaphandle kwale policy<br />

ikhona ingxaki apho. Kodwa la office kaPremier ndicinga ukuba iempowered<br />

iyakuthi xa isenza i-input ngexesha layo lokwenza i-input<br />

ayitatshe nalena imeko. Kodwa ndiya kuqinisekisa ukuthi ikhona ipolicy<br />

ngoku ebhayinda zonke ii-departments kulento ine-policies.<br />

Lento ke inezikolo ze-FUNZA LUTSHAKA yenye i-dimension<br />

yezikolo mhlawumbi ke ekungabalulekanga ukuba size ne-details yazo<br />

apha kodwa sona isiphakamiso esi sithi bancediseka njani aba bantwana<br />

sisinowuthile.<br />

UMojo - District Director temps. Lento ye-temporal teachers ngenxa<br />

yento yokuba mhlawumbi i-vacancy i-temporal okanye zi-permanent<br />

vacancies, ndicinga ukuba uMphathiswa uza kuyiphatha kakuhle leya.<br />

EYabantu High - ikwi-bad state ne-disaster schools. Ikhona iprogramme<br />

ye-department elandela lento ine-disaster schools.<br />

Andiqinisekanga ukuba indawoni ngoku ndicinga ukuba uMphathiswa<br />

uzakuyiphatha nayo.<br />

Masize ke kulento ine-District Office because all these problems zale<br />

district hinges kule District Office yalapha and it reflect state of affair<br />

kule District Office. Oko kuqala, ukukhona u-District Director kula<br />

District akukho vacancy ikhoyo phaya. Ndiphendula ke la mbuzo uthi xa<br />

u-apoyinta unga-apoyinti ujonga kwezinye indawo. Akukho vacancy<br />

phaya qha u-District Director yala District u-displaced ngenxa yeconflict<br />

nobuzaza bemeko akuyo i-Department yamthatha phaya okanye<br />

wemka yena phaya waya kuhlala e-Head Office.<br />

Kunzima ke ngoku ukuthetha ngoku-apoyinta okanye ufilishe enye ipost.<br />

Kodwa yona i-problem yakhona indala yaqala nge-1 st Affice.<br />

Kunzima ke ngoku ukuthetha ngoku-apoyinta okanye ufilishe enye ipost.<br />

Kodwa yona i-problem yakhona indala iqale nge-1 st kaEpreli<br />

2009. Yilonto sivene siyi-Portfolio Committee siye kabini phaya siye<br />

kuqwalasela lomcimbi. Ininzi into ethethwayo namabali phaya kulanto.<br />

Ne-Department ikwenzile ekwenzileyo ukuphanda lanto qha<br />

akuvunyelwana nge-methods zokusombulula la problem. Yilonto sithe<br />

siza kuphinda sibuye urgently sibize zonke i-stakeholders<br />

ezingaphakathi nezingaphandle, sikhe siwuxoxe lomcimbi siwusingathe<br />

as a matter of urgency. Kodwa mayingabikho ezingqondweni into<br />

yokokuba akukho District Director phaya. Ikhona i-District Director<br />

phaya, yeyaphaya qha i-displaced as we speak. Into ekufuneka<br />

isonjululwe ngoku yinto yokokuba ithini imeko ke ngoku xa kunjalo


ecause schools ngenxa yala conflict iphaya akukho stability and izikolo<br />

ziyasafarisha in terms of service delivery.<br />

Ndicinga ukuba ndizitatshile ii-questions ebezi-directed kule komiti.<br />

Ndicele uxolo kuba ezinye ii-questions zi-administrative zifuna<br />

impendulo ka-MEC ukwenzela ukuba ayitolike ngokwakhe lento<br />

ngosiba lakhe. Enkosi sihlalo.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Mphathiswa. Sesifunda ke apha kule nkqubo<br />

ukuba ikomiti mayikhethe le ikwazi ukuyiphendula imibuzo ukonga<br />

ixesha.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND TRANSPORT:<br />

Mandibulele kuwe Somlomo waleNdlu Yowiso-Mthetho, uPremier naye<br />

wonke umntu ofanelwe yimbeko nabahlali. NdinguPenny Majodina<br />

ndinguMphathiswa wezendlela nemisebenzi yoluntu. Okwam<br />

…[Interjections.] ….zisani i-rouving mic ndiqhele i-rally mna<br />

…..[Interjections.] ….<br />

Ndiyabulela Somlomo, sele ndibulisile kuPremier, isigqeba amalungu<br />

ePalamente, uKumkani nabamnqongileyo kunye naye wonke umntu<br />

olapha ngaphakathi eNdlini. NdinguPenny Majodina, ndinguMathole<br />

ndinguGqagqani mna. Ndijongane nemisebenzi yoluntu kunye<br />

nezendlela.<br />

Ndiza kuphendula nje lambuzo ububuza into yokokuba onokontraka aba<br />

bachongwa njani, isiniki maxabiso sihamba njani. Isiniki maxabiso<br />

sihamba ngokwasemthethweni into yokokuba sikhutshwe aze lowo<br />

uwina i-tender okhe isikolo. Kodwa kunjalo lowo othe wanikwa<br />

inxaxheba yokwakha eso sikolo akanalungelo lokwakha umsebenzi<br />

okwimeko engancumisiyo. Ithi ke lonto abahlali, SGB, ne-Steering<br />

Committee kufuneka sincedisane noRulumente ekubeni uhlolwe<br />

lomsebenzi ngelixesha lomakhi ewenza. Kuba thina ethubeni silisebe<br />

sithumela i-inspector ze-building mhlawumbi zifike late ekungeyonto<br />

intle ke leyo. Kodwa nina ningabahlali ingakumbi i-SGB ibazindlebe,<br />

ibengumlomo kaRulumente igade iimali ezi zabarhafi zisetyenzisiweyo.<br />

Elinye iphulo esilenzayo yinto yokokuba imali ingakhutshwa yonke<br />

inikwe lowo ebesakha isikolo nokuba yeyiphina i-building. Kukho iretention<br />

fee ebanjwayo khonukuze xa singonelisekanga ngumsebenzi<br />

angayinikwa yonke imali de alungise izikhwasilima ezinokuthi<br />

zibonakale kwi-building leyo. Ndiyabulela.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Hon Speaker, members<br />

naye wonke umntu olapha. Ndizakuwagawula ndiwarhuqa ngenxa<br />

yexesha. Kulo mcimbi we-scholar transport ndifuna ukuqale ndicacise<br />

into yokokuba imali ye-scholar transport ebi alokheyithelwe i-scholar


transport iwa ngeneno kune-demand ye-scholar transport ekhoyo kwi-<br />

Province yonke.<br />

Okwesibini, amanye amagqwithi-gqwithi ebesenzeka kwindlela<br />

ebekumaneyijwa ngayo lomcimbi we-roots phaya kwi-Districts yenye<br />

ye-problems ebangele ukuba sizibone sele sine-efficiencies ezininzi<br />

imali ingena emathandeni phaya. Kune-roots ebekungafanelanga ukuba<br />

za-apruvwa phaya ezi-apruviweyo.<br />

Okwesithathu, kusuka abantwana kwezinye izikolo bagqithe izikolo<br />

apha ecaleni komawabo baye kwizikolo ezikude. AbaseBhisho bafunda<br />

eZwelitsha, abaseZwelitsha bafunda eBhisho. Ichitheka ngolo hlobo ke<br />

imali ye-scholar transport. So sikulo process ke yokuklina yonke lanto,<br />

nokuklina lento ye-roots ukwenzela ukuba kuze kukhweliswa abantwana<br />

abafanele ukukhweliswa, kungakhweliswa abantwana abazithandeleyo<br />

ukuba baye kufunda kwezinye izikolo. So siphethe ke lomcimbi ngoku.<br />

Siza kuyijonga ke le micimbi yezi zikolo zalapha eSeymour kuthethwe<br />

ngazo apha oJennet Mahongo, noThobelani aba bahamba i-distance<br />

ezinde. I-distance efanele ukuba iyatravelishwa yi-5km not iqabele ku-<br />

5km. Bekufanele ukuba ke bane-access ke ngoku kwi-scholar transport<br />

abo bantwana bakoko kumila kunjalo. So ime ngolo hlobo ke ipolisi<br />

esebenzayo phaya.<br />

Kulo mcimbi kamama uNoxolo Didiza siza kuyizama intlanganiso<br />

phakathi kwala board nesikolo kulo mcimbi wokucacisa indlela<br />

esebenza ngayo, la-restoration of historic schools project. It is a<br />

National project engajonganga izikolo zalapha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> qha.<br />

Apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> isajonge izikolo ezibini. Ijonge i-Healdtown ne-St<br />

Matthews okwa kaloku nje. Nezinye eziyi-4 ezithe saa kwezinye i-<br />

Provinces ikhokelwa ke nguBishop Ndungane. Iyafanreyiza ke ecaleni<br />

ukwenzela ukunceda ekuristorweni kweziya zikolo zibuyele kulanto<br />

zaziyiyo.<br />

So andifuni ke into yokokuba kubekhona iintanda phakathi kwala Board<br />

ne-SGB kuba ingazibambezele umnxilo we-development kwakwesiya<br />

sikolo. So siza kuzama ukunceda ke as a department ukuncedisa into<br />

yokokuba kuvalwe la gab kungabikho gab kubekhona intsebenziswano<br />

phakathi kweziya structures zibini. Sizakukhe siyijonge ke le<br />

yokungcola kwaphaya kodwa ke njengokuba ebesitsho usihlalo hayi le<br />

yokokuba amavolontiya angakhona bethuna yona singayithakazelela.<br />

[Interjections.]<br />

Kule question yesithethi sesithathu. Ewe iyinyaniso yona la instability<br />

athetha ngayo engekhoyo phaya kwi-District. Abantu balapha ndicinga<br />

into yokokuba bayayazi into yokokuba nani as stakeholders zalapha<br />

aniboni ngeliso elinye ngendlela enokusonjululwe ngayo lanto. So<br />

niphinde ningasincedisi ke ngoku.<br />

Ndiyazifuna ke i-stakeholders zalapha zikhe zithethe ngelizwi elinye<br />

kwinto enokwenza ne-stability kule District Office. Because lanto


ichaphazela abantwana babantu abangathathi ntweni abangenazo ezinye<br />

izikolo abanokufunda kuzo ngaphandle kwezi zikolo zikweziya lali<br />

nakweziya townships. We are looking at this thing ye-District Director<br />

yokuba kude kubene-stability kulento yale-displacement.<br />

Sicinga ke ukuba i-processes zokulungisa yonke lento uyakubetha<br />

mhlawumbi u-mid Novemba okanye end Oktobha uzakubetha kunento<br />

ecacileyo. We are negotiating with the District Director. Kucacile mos<br />

uyakubhitya umntwana wabantu kukuphangela yena ngaphandle azele<br />

ukusayina angakwazi ukuhlala e-ofisini ngenxa ye-instability ephaya.<br />

Ayincedisi mntu, ayincedisi naye wayegqajuzelwe amavili apha, zange<br />

agqajuzelwe mavili ngapha eBhisho wayegqajuzelwe amavili apha.<br />

Akukho mntu ke unokuze aphangele into ebhadlileyo e-under imeko<br />

ekumila kunjalo. So we have negotiated with her ukuba simtshifte<br />

bhetele to Head Office izokuba vacant le post and then we advertise.<br />

Zezi processes ke ndithi uyakuphela u-Oktobha umcimbi wazo sele<br />

ugabadele.<br />

Ayithi ke lonto makuqhutyekekwe ne-anarchy apha ukwenzela i-Head<br />

Office ize kususa abantu. Kufuneka leyo into siyicacise ibe-clear kuba<br />

naleyo into kufuneka siyiphelisile. Nalento kumane kurhorhiswa ngento<br />

yokokuba kwasweleka umntu apha, simane sirhorhiswa ngokuba<br />

kwasweleka i-District Director ke apha, nisijonge kakuhle.<br />

[Interjections.] Kuza kufuneka nayo siyiphelise because ayisincedisi<br />

apha. I-priority yethu apha is to improve i-quality education yabantu<br />

bakuthi ingakumbi abantu abangathathi ntweni. So that is the approach<br />

that we are trying to estabilize le District Office. If asiyi-stabhilayizanga<br />

intloko ayizokuba stable yonke i-District.<br />

Apha asinayo i-District Education Forum. Zange siyi-lontshe i-Quality<br />

Learning and Teaching Campaign apha kanti zonke ezinye i-Districts<br />

sele zihlabele mgama. akuzange konyulwe zi-SGB’s apha zeli cala<br />

laseMiddledrift ngokuya kwakusonyulwa kodwa sele zide zonyulwa ke<br />

ngoku. So le District is legging behind all other Districts in a number of<br />

programmes.<br />

So esiya-stakeholders meeting ke siza kuncedisana mhlawumbi<br />

sisebenza ne-Portfolio Committee side sibe nayo ne-DEF apha because<br />

kulapho niza kuzixoxa khona ezinye ii-problems ezijongene needucation<br />

apha kwi-District.<br />

Kulo mcimbi we-maths and science educators ezizi-expatriates iproblem<br />

phaya zi-contracts zabo, zi-work permits. Sithe xa sitshekitsha<br />

kwi-system phaya ku-persal safumanisa ukuba abanye banikwa ileta<br />

zokuba babe-permanent kanti abafanelanga ukuba babe-permanent kuba<br />

basebenza nge-work permits ezine-timeframe, eziphelelwayo emva<br />

kwexesha elithile. So besilungisa ezo zinto ke. So kufuneka bebuyele<br />

back kwa-Home Affairs but we are trying to assist them to vasttrack the<br />

process with Home Affairs bafumane i-work permits zabo bakwazi


ukubuyela because asinazo iitishala ze-maths and science<br />

sikwaxhomekeke kwaba bantu basuka ngaphandle.<br />

Lomcimbi we-satellite offices is linked kulento ye-stability esi se-<br />

District. Ndicinga into yokokuba once we solved that ezinye izinto ziza<br />

kuzihambela kakuhle. Mos niyayazi zi-stakeholders izakusincedisa<br />

nala ntlanganiso ye-stakeholders. Because ezinye i-reports apha that we<br />

were getting is that abahloli bethu ne-subject advisors azikwazi nokuya<br />

ezikolweni ziphinde zingavunyelwa phaya ezikolweni ziye kwenza<br />

umsebenzi wazo.<br />

So yingxaki ke leyo because ngoku siphinde size kuyikhalazela lento<br />

ukuba ezi zinto azisebenzi kanti abantu baphinda bablokwe on the other<br />

hand xa besenza umsebenzi wabo wokuya kuncedisa eziya zikolo. So<br />

izakusincedisa ke lanto yesa-stakeholders forum sikwazi uku-adresa eziproblems<br />

decicievely sivane ukuba yeyiphina indlela esinokusa ngayo i-<br />

Education phambili.<br />

Kula mbuzo kamama uSelina. Ndicinga ukuba bendisele<br />

ndiwuphendulile lo we-distance ye-scholar transport ukuba yi-5km.<br />

Nalento ye-science educators nayo sizakukhe siyilandelele ukuba<br />

singayithini na phaya kweziya ndawo ebethetha ngazo apha.<br />

Kwi-school nutrition programme. Iyinyaniso into yokokuba zikhona<br />

wena i-service providers ezisilelayo. But we are working very closely<br />

with that forum yezi-service providers ze-school nutrition in the<br />

Province ngoba nabo bayasincedisa bayazazi futhi nezingaqhubi kakuhle<br />

basixelele. So we are working very closely with them so that nabo babe<br />

ne-responsibility yokudilishana nabantu babo abangafuni ukwenza lento<br />

ngohlobo olufanelekileyo.<br />

Sisebenza ke kwi-contract ke apha ebekufaneleke into yokokuba ngoku<br />

sele i-alokheyithwe ngokutsha. But la contract bekufanele ukuba yaalokheyithwa<br />

ngoMatshi, that was postponed to June. Ngokomthetho<br />

kaRulumente we-procurement awunakuze uhlale ixesha elide kangaka<br />

lamcimbi we-tender ungeka awadwa, so kufuneka uqalwe ekuqaleni, so<br />

siyazi-extend(a) ezi contracts okwakaloku nje.<br />

But into esifuna ukuyenza we want into yokokuba i-communities zethu<br />

zikhe zibene-contribution kulento ye-school nutrition. Sifuna<br />

ukutshifutela lento ye-school nutrition kwi-communities lendlela sasithe<br />

i-policy siza kuyitshintsha ngayo ngo-2006 nango-2007 but asade<br />

siyilandela ncakasane lonto.<br />

So we are working with the Department of Agriculture and Rural<br />

Development, we are working with Fort Hare, kulento kuthiwa yi-<br />

Nelson Mandela Foundation, we are working with Economic Affairs<br />

Depatortment. Ukuza ne-programme esizakuthi sise ngayo lento<br />

ebantwini but we are going to pilot it apha e-Fort Beaufort District<br />

naseIdutywa kwezi ndawo zinezizinto kuthiwa zi-agri-parks.


Abantu bakuthi basaplaye balime, basaplaye i-agri-park basebenzisane<br />

ne-agri-park so that abantu bakuthi babhenefithe nabo kula R703m<br />

ephaya kwi-school nutrition programme. Okwesibini siqinisekise ukuba<br />

la R703m isininzi sala mali siya kwaba bantwana besithe sifuna<br />

babhenefithe from the school nutrition programme. But if ungayijonga<br />

ngoku ukuba imali ebheka emntwaneni ekugqibeleni iba yimalini.<br />

Ungayifumanisa ukuba mhlawumbi ingaba ngu 50% of that R703m<br />

esiyibhajethelweyo.<br />

So we piloting the two areas mhlawumbi ukusukela ngoJanuwari<br />

ukubheka phambili with a view yokokuba sisebenzisise lo approach<br />

ukubheka phaya. Lento ye-school nutrition programme ingabiyonto<br />

entanta esithubeni kodwa ibe kufutshane ebantwini ibengabantu<br />

ngokwabo. So we want to pilot lo project apha naseDutywa.<br />

Kulo mcimbi we-termination of salaries bekungakuhle ukuba<br />

singafumana nje amagama abo bantu ukwenzela ukuba size kuyilandela<br />

ncakasana sinamagama siyekurizolva lo-problem directly. But siza<br />

kukhe siyijonge kuba unobangela nam andiwazi. But if singafumana<br />

amagama abo bantu. Zikhona i-officials ze-departments apha<br />

ukwenzela ukuba size kukwazi ukuqalisa sizihoye kamsinyane<br />

mhlawumbi singekemki nalapha eNkonkobe phambi koLwesine.<br />

Kulo mcimbi we-infrastructure sisene-challenge ke apho<br />

engumangaliso. Imali esiyinikwayo yi-R1.3 billion kulona unyaka-mali.<br />

I-assessment ebiyenziwe yi-office kaPremier ithi i-backlog yase-<strong>Eastern</strong><br />

<strong>Cape</strong> kwa-Education qha yi-R28 billion. Ithi ke ukuba siqhuba sinikwa<br />

lo R1.3 billion ngonyaka sakuthatha i-20 years yonke ukuze siyikline ibacklog<br />

apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Nakhona iyakwenzeka lonto xa<br />

kunganyuki maxabiso, kungekho nto itshintshayo. Kodwa ukuba<br />

amaxabiso ayenyuka sakuthatha into e-more than 20 years ukuklina ibacklog<br />

ngoko hlobo esinikwa ngalo imali.<br />

Ukwakhiwa kwe-offices, ukwakhiwa kwezikolo ezitsha, i-disaster,<br />

renovation ne-maintenance, mud structures, ukurimuvwa kwe pre-febs<br />

ezindala zikwakula mali inye. So we are negotiating ke with Treasury,<br />

sasicinge into yokokuba ngoMeyi iyakube sele igqityiwe yonke le<br />

discussion but ifuna ukuba buntsintsithekarha because le problem ayiyo<br />

problem yethu sodwa apha kwi-Province yethu yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />

nezinye ii-Province nazo zenza the same demand eyenza u-Treasury<br />

ngoku afune ukuhamba kancinci kulento ebesithembise ngayo. But inegotiations<br />

sele zikwi-advanced stages. Kuthiwa ezi zinto azifuni<br />

kuthethelwa moyeni hleze zimkisele. Abantu basezilalini aba bekhe<br />

bangamazingela bolusa bayayazi lento.<br />

But umcimbi sele ukwi-advance stages between i-department yethu,<br />

Treasury no-National Treasury. Silinde nje i-decision ye-budgeting<br />

counsel that is i-MINMAC yakwa-Finance kulo mcimbi wokusincedisa<br />

kulento ye-mud structures. Sicinga ke into yokokuba iyakusikhulula


lonto ukuba sikhe safumana an extra grant to address lento ye-backlog.<br />

Sakutsho sikwazi ukumuva ngokukhawuleza ukuya ku-adresa eziyadisasters,<br />

neza-mud structures nezinye ii-challenges ezi benisele nithethe<br />

ngazo.<br />

Kulo mcimbi wase-Fort Hare ndicela eziya-student zase-Fort Hare<br />

ukuba zingakhe zisinike amagama aba bantu bangekabhatalwa iimali<br />

zabo kulento kaFunza Lutshaka sikwazi uku-adresa lonto<br />

ngokukhawuleza okudibene nokungxama siyi-Department yakwa-<br />

Education. Ukuba bangasinika amagama aba bantu bafundiswa ngu-<br />

Social Development for instance abenza i-Social Worker sikwazi lo-list<br />

siyidibanise ne-officials zakwa-Social Development zikwazi uku-adresa<br />

lo problem ngokukhawuleza. Ndicinga into yokokuba lonto ayinto<br />

inzima ukuba nje singafumana amagama nezo list ezo zinto mhlawumbi<br />

angabetha uLwesine sele sikwazi ukuthetha into ephilileyo kwangoku<br />

siselapha.<br />

Kwi-temporary educators. We have reconsidered our decision.<br />

Njengokuba bekukhe kwakho into engathi i-contracts zabo zingaphela<br />

ngoNovemba. I-contracts zabo zifanele ukuba zithetha lanto ibhalwe<br />

kulanto babe-apoyintwa ngayo yento yokuba i-contract yakho<br />

izakumane i-extend(wa) on a three months basis. But kwesi isihlandlo<br />

ise yaqhawulwa kwangoko.<br />

Iyinyaniso yona into yokokuba kumcimbi wemali sisekutshixezeni<br />

kwamazinyo in the department. Sine-challenges ezi-serious njengokuba<br />

bendisele nditshilo kulanto ye-infrustrature. Nakwi-compensation of<br />

employees sisekutshixizeni kwamazinyo imali ishota ngelona hlobo<br />

olungathethekiyo. Sijongile nje singa overspend(a) ukuba asinakubamba<br />

zi-breaks nokuba sivale i-tap namanxeba imali engana kuwo<br />

engafanelanga kungena kuwo.<br />

So ngenxa yezo zizathu ke kuye kwakhona le decision yokuthi<br />

masithemineyithe kwangoko but we have reconsidered that decision.<br />

Eza temporal educators ziya-extend(wa) i-contracts yazo up until the<br />

end of December. Izakukhonsidarishwa ke ngoku ngokwe-case by case,<br />

ngokwezo-demands zikhoyo ezikolweni i-renewal ngoJanuwari ngolu<br />

hlobo besikade siyenza ngalo. Isingathi Somlomo ndizikhathule<br />

ezininzi.<br />

Mr SPEAKER: Masibulele Mphathiswa. UMphathiswa wezeNtlalo-<br />

Ntle, andazi nokuba uSocial Development yilonto. Enkosi.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR SOCIAL DEVELOPMENT: Enkosi<br />

Speaker. Ndibulise ndiqale kwi-Premier yethu yePhondo, ndibulise<br />

kuKumkani, ndibulise kubahlali bonke ne-colleagues zam. Ndithi<br />

kumbuzo kaMayihlome ukongeza kulentetho ibigqitywa ukuthethwa<br />

nguMphathiswa wezeMfundo.


Mandiyicacise into yokokuba kule nyanga iphelileyo kaSeptemba<br />

isigqeba se-SRC yaseUniversity of Fort Hare besiye sahlala ne-<br />

Department sichophele umcimbi we-bursary. Apho ke baye bacacisa<br />

into yokokuba imali efumanekayo ye-bursary eyi-R42 000 iyashota<br />

ayiye izifezekise zonke iimfanelo zabo, bacela ke ukuba inyuswe isiwe<br />

kuR64 000.<br />

Xa sihleli phantsi sifumanisa into yokokuba unobangela wabanye<br />

abangakhange babe bazibhatele i-fees sifumanise into yokokuba i-<br />

University ibingekakleyimi kwi-Department for abo bantu.<br />

Esinethemba ke into yokokuba njengokuba ebesele etshilo uMphathiswa<br />

wezemfundo ukuba kuthe kanti kukho ezo mali zingangale mali uSocial<br />

Development ayikhuphayo mabayingenise lo list ngokukhawulezileyo.<br />

Phofu ingazokunqanda iintlanganiso zabo eziqhubayo kuba besithe<br />

masiqhube ngeza ntlanganiso bemane besibrifa nge-information.<br />

Okunye esikunqwenelayo kokokuba njengokuba sisabhumithile kwi-<br />

Department Nationally lomcimbi wokushota kwale mali siyayazi into<br />

yokokuba kuphakathi-naphakathi nonyaka-mali kuza kufuneka kubekho<br />

uhlenga-hlengiso olwenziwayo ukwenzela into yokokuba kukwazi ke<br />

ukubonelelwa lento isisicelo sabafundi. Kunjalo nje nasePhondweni<br />

sifuna ukuqula siligangathe silungiselela into yokokuba izinto<br />

ziyenyuka nyaka nonyaka. Sizithathile zonke iingcebiso zabo.<br />

Kodwa saphawula into yokokuba banazo i-go students nabo ezikhoyo<br />

phaya phakathi kwabo. Sathi ke kuba singaphandle thina bona baphaya<br />

ngaphakathi i-SRC and zinkokheli mabasiphandele, basincedise ngalo<br />

mcimbi nathi sizakuphanda. Ukwenzela sikhangele into yokokuba<br />

besingazokuba natshintshi na kakade even nakulo nyaka-mali uphelileyo<br />

kwaye ke if ikhona ikwazi ukuba isingathe lomcimbi sinengxaki yawo.<br />

Zintlanganiso ke eziqhubayo oko ezi ezizakuqhuba nangoku kude kube<br />

lomcimbi siyawusungula uba ngendlela efanelekileyo. Enkosi Mr<br />

Speaker.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Ngoku sizakungena ke kumjikelo wesibini.<br />

Sifundile ke kulo siphuma kuwo sizakucela ke macala onke lihlonitshwe<br />

ixesha ngoku. And siza kuthoba kwelo cala lenu kwela nani besilinga<br />

nje kuba imfundo siyibeke phambili, lizakwehla ngoku inani.<br />

Abaninzi abangabuzanga bangayibhala imibuzo bayigqithisele phambili<br />

bakhona abantu balonto apha. Siza kucela ke uNobhala weNdlu afunde<br />

umjikelo wesibini.<br />

PRESENTATION OF REPORT OF PORTFOLIO<br />

COMMITTEE ON HEALTH<br />

Mr SPEAKER: Kukhona ke abatoliki-siXhosa abayithandabuzayo lento<br />

yomjikelo, ndiyayikrokrela into yokokuba baya kunikwa ithuba. Siza<br />

kucela ke intloko yekomiti.


The CHAIRPERSON OF PORTFOLIO COMMITTEE ON HEALTH:<br />

Enkosi Somlomo, iiKumkani ezikhoyo apha naye wonke umntu olapha<br />

namhlanje, ndiyabulisa. Le report Somlomo yi-report ebithe ikomiti<br />

yavizithela ngayo kule veki iphelileyo izibhedlele ne-clinic ezikhona<br />

apha eNkonkobe area. Izibhedlele esithe saya kuzibona siye:<br />

• Tower Psychiatric Hospital,<br />

• Winterberg Tuberculosis Hospital,<br />

• Victoria Hospital,<br />

• War Memorial Community Health Centre,<br />

• Fort Beaufort <strong>Provincial</strong> Hospital,<br />

• Middledrift Community Centre.<br />

Kuzo zonke ezi zibhedlele sizikhankanyileyo apha siye sadibana<br />

nabalawuli bezibhedlele kwakunye nemibutho elawula abasebenzi<br />

kwakunye nemibutho elawula ezi-institutions, that is Governing Bodies.<br />

Apha Somlomo zikhona i-findings zibekiwe ndizakucela ukuba ndiye<br />

nqo kwizindululo zabantu.<br />

Xa besivizithele phaya eTower Psychiatric Hospital esibhedlele<br />

sifumanise into yokokuba, kwizihlomelo zomthetho into ebangele ukuba<br />

siye sariphilwa khange sibe siyasetyenziswa, ngoba esi sisetyenziswayo<br />

ngoku si-outdated. Sathi ke i-Department sicela ihloniphe ukwenzela<br />

into yokokuba ezi-applicable prescripts zisebenze in carrying out out its<br />

mandate.<br />

And it must also refrain from substituting Acts of Parliament with<br />

policies. Ukonyulwa kweBhodi yonyulwe ngokomthetho ka-Section 20<br />

of the Mental Health Act of 2002 and the provisions of this Act must be<br />

fully complied with.<br />

(b) The Department must investigate the non attendance of Board<br />

Members, address the matter and ensure that the relevant<br />

programmes for capacity-building are implemented.<br />

(c) The Department must ensure that site hospital refer to Tower<br />

Hospital only those who are ready for rehabilitation. This would<br />

be inline with Section 6(1) of the Mental Health Care Act, 2002.<br />

Ngoba siyayazi into yokokuba kweli cala laseMpumakoloni<br />

akukho sibhedlele sidilishana nabantu bengqondo.<br />

(d) The Department must fund health institutions sufficiently to<br />

cater for their respective mandates.<br />

(e) The Department must support health institutions to reduce the<br />

high vacancy rate.<br />

Despite that the Department had also indicated that they do not attract<br />

applicants.


(g) The Department must introduce measures to ensure that<br />

discharge patients received medical attention.<br />

(h) The Department must provide more funds to health institutions<br />

for medical equipment<br />

(i) The Department must lobby the National Government for<br />

halfway house in the eastern side of the province.<br />

(j) Voted funds must be used for their intended purposes and the<br />

Department must follow the process provided for in Public<br />

Finance Management Act in respect of irregular expenditure.<br />

(k) The Department must have a plan of trying to deal with these<br />

challenges and must report to the Committee on progress within<br />

30 days.<br />

(l) The Department must also facilitate programmes that will<br />

improve relations amongst all role players in health institutions.<br />

(m) The Department must ensure that the hospital is properly<br />

maintained. Because that was a challenge because that hospital<br />

was lastly renovated in 1985.<br />

(n) The Department must provide with proper guidance to all health<br />

care institutions regarging the implementation of no-work-nopay<br />

policy.<br />

(o) The Department must continue providing the hospital with<br />

adequate support to enable it to maintain momentum and<br />

continue winning awards.<br />

Despite the challenges that they are facing because we have<br />

learnt that also they have won some awards as well.<br />

Winterberg TB Hospital<br />

Findings<br />

(a) The hospital plan to transfer funds from the funds allocated for<br />

goods and services to augument the allocation of compensation<br />

of employees.<br />

(b) A vehicle was stolen from the precints of the institution but no<br />

recoveries have been made from the security company that was<br />

contracted at the time.<br />

Sitsho sithi kwakhona isibhedlele asinazo iimoto for both ukuhambisa<br />

izigulane kwakunye nokuba zisetyenziswe si-staff esikhoyo. Kwakhona<br />

kukhona ne-shortage ye-drugs, amayeza masitsho which had a negative<br />

impact apha ekusebenzeni kwe-institution.<br />

(c) Health institution need approval from the Corporate Service<br />

Centre to procure good in excess of R4 000 which lead to<br />

unnecessary delays. Le-CSC centre is in East London because<br />

they cannot manage to procure goods.<br />

(d) There is insufficient space for patients especially in the event of<br />

an outbreak of other diseases.


Recommendations<br />

(a) The Department must investigate whether the transfer of funds<br />

does not amount to unauthorized expenditure in which case<br />

Section 34 and 38 (1)(h)(iii) of the Public Finance Management<br />

Act of 1999 (PFMA) will be applicable.<br />

(b) The Department must inline with the Section 38(1)(c)(i) and (ii)<br />

of the PFMA, take effective and appropriate step to recover the<br />

loss from the responsible institution that is the security company<br />

that should have prevented theft.<br />

(c) The Department must ensure that the hospital is provided with<br />

more vehicles.<br />

(d) The Department must ensure that the depot is always adequately<br />

stock with all the necessary drugs.<br />

(e) The Supply Chain Management delegation must be increased to<br />

prevent unnecessary delays in the procurement of drugs and<br />

management must be capacitated to be able manage their funds<br />

and account for them.<br />

(f) The Department must assist the hospital to acquire more space to<br />

prevent the spread of other diseases to other other patients.<br />

Victoria Hospital<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must immediately take steps to make the<br />

operating theatre fully operational and must report to the<br />

Committee within 30 about such efforts. The Department must<br />

submit a plan on how it will ensure the availability of X-ray<br />

services in that hospital.<br />

(b) The Department should improve its planning process and consult<br />

extensively with other stakeholders that is the service users.<br />

(c) The Department must take the appropriate actions provided in<br />

Section 38(1)(h)(iii) of the PFMA and must also provide training<br />

in Financial Management.<br />

(d) The Department must ensure that officials with the right skills<br />

and qualifications are appointed in strategic positions. The<br />

Department must further capacitate the said officials to keep<br />

abreast with the developments in their areas of specialization.<br />

<strong>Provincial</strong> Hospital (Fort Beaufort)<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must ensure that the radiologists at Victoria<br />

Hospital are not underutilized, while those at Fort Beaufort<br />

<strong>Provincial</strong> Hospital are under a lot of pressure due to the non<br />

availability of service to other sister institutions.


(b) The Department must ensure that its medical equipment is<br />

maintained at all times especially X-rays machines.<br />

(c) The Department must ensure that the X-ray department<br />

operate on a 24 hours basis providing adequate staff as a<br />

matter of urgency.<br />

(d) The Department must facilitate relationship-building exercise<br />

to reduce the tension between the management and labour.<br />

(e) The Department must ensure that officials with the right<br />

skills and qualifications are appointed in strategic positions.<br />

The Department must further capacitate the said officials to<br />

keep abreast with the development in their areas of<br />

specialization.<br />

War Memorial Community Health Centre<br />

Recommendations<br />

(a) Infrastruture plan for renovations must be submitted by<br />

the Department as a matter of urgency and a plan on how<br />

and when it will enrolled must be furnished to the<br />

Committee within 30 days of this report.<br />

(b) The Department must, if the waiting area is not included<br />

in a plan referred to in finding (1), develop a plan on how<br />

it will assist the War Memorial to obtain such a facility<br />

and must provide the Committee with report within 30<br />

days.<br />

(c) The staff at this institution must be commended for their<br />

achievement and continued support to maintain the level<br />

of service that they are rendering is also encouraged.<br />

Middledrift Community Health Care Centre<br />

Recommendations<br />

(a) The Department must ensure that the funds are at all times<br />

properly allocated.<br />

(b) The Department must consider the requirement of grading health<br />

institutions for security purposes.<br />

(c) The Department must in future consult with the users before<br />

constructing clinics.<br />

(d) The Department must devise a strategy to ensure that an<br />

ambulance is available on a regular basis.<br />

(e) The Department must make provision for all services in its<br />

budget.<br />

(f) The Department must approach the Department of Road and<br />

Public Works for the construction of a suitable road. Infront of t


that communal centre there is a gravel road which also impact<br />

negatively inside the communal health care centre.<br />

(g) The Department must consider providing funds for the<br />

construction of a parking space for State owned vehicles in<br />

future.<br />

(h) The Department must ensure that the interface is made to enable<br />

the CHC to monitor its expenditure in respect of telephone<br />

usage.<br />

(i) The Department must provide a proper explanation for the usage<br />

of the additional amount of R3 million in their COE budget.<br />

(j) The Department must ensure that the affected staff member<br />

receives the benefit she/he is entitled to, and must provide the<br />

Committee with a report within 30 days.<br />

General findings<br />

1. The marginal increase in the Departments budget resulted in no<br />

health institutions receiving the funds they requested.<br />

2. The question of unfunded posts is a prominent feature at all<br />

health instition, this is due to a lack of pro-activeness on the part<br />

of these institutions to fill vacant posts.<br />

3. Most health institutions do not have adequate medical equipment<br />

especially X-rays machines.<br />

4. The security tender expired in June <strong>2010</strong> and the Department<br />

resorted to utilizing the services of security companies on a<br />

month to month contract until the finalization of the provincial<br />

security tender. Health institution are no safe environment to<br />

work in as an insufficient number and inadequate security<br />

officials have been deployed in these institutions making it very<br />

5. Some of the health institutions are not properly electrified, and<br />

this creates opportunities for criminal activity.<br />

6. While health institutions are under Programme 2 and<br />

Programme 4 their maintenance budgets are under Programme 8.<br />

This is a challenge for health institutions as programmes relevant<br />

to them may not always be a priority of Programme 8 and<br />

therefore this may have a negative impact on the allocation of<br />

funds in the said programme.<br />

7. The Department’s Human Resource Unit failed to effectively<br />

deal with the following matters and this resulted in<br />

backlogs/accruals OSD, HROPT and other benefits.<br />

8. The attraction and retention strategy is not effective. As a result<br />

most health institutions are still understaffed, especially in<br />

critical areas that is doctors,, pharmacists, dieticians,<br />

occupational therapists, psychiatrists and general assistants.<br />

9. There is a clear lack of regular interaction between the Head<br />

Office, District and local health institutions.<br />

10. Most health institutions do not have a backup generators whereas<br />

the Department reported in earlier meetings that they have<br />

procured 50 generators.


11. The absence of BAS systems leads to delay in the procurement<br />

and payment of goods and services. The non-availability of<br />

PERSAL in some institutions is a great concern.<br />

12. The rate at which medical equipment is deteriorating makes it<br />

difficult for both staff and students to execute their duties.<br />

13. No infection control measures are employed in health institutions<br />

- that was related to transport that would transport dirty linen<br />

without being cleaned.<br />

14. The shortage of vehicle in healt institution is a great concern.<br />

General recommendations<br />

1. The Department must take a strong motivation to the <strong>Provincial</strong><br />

Treasury for additional funding.<br />

2. The Department must reactivate all unfunded posts with special<br />

priority to critical posts.<br />

3. The Department must ensure that all health institutions have<br />

adequate medical equipment and must maintain them on a<br />

regular basis<br />

4. The Department must finalize the security tender as a matter<br />

urgency and must report to the Committee on progress within 30<br />

days.<br />

5. The Department must approach the relevant institution that is<br />

ESKOM or Municipality to effectively deal with the<br />

electrification challenge in health institutions.<br />

6. The Department must realign its budget for maintenance to the<br />

relevant programmes and ensure that this anomaly is addressed.<br />

7. The Department must take appropriate steps to improve its<br />

human resource unit to respond to these challenges.<br />

8. The Department must review the strategy and improve on the<br />

incentives in order to attrack health professionals to rural areas.<br />

9. The Department must develop a programme to improve the<br />

interaction with subordinate structures and to support these<br />

structures.<br />

10. The Department must investigate the whereabouts of generators<br />

and report to the Committee within 30 days the adoption of the<br />

report.<br />

11. The Department must ensure that the BAS and PERSAL<br />

systems are speedily implemented and furnish the Committee<br />

with a report upon completion.<br />

12. The Department must ensure that the maintenance of all medical<br />

equipment at all health institutions.<br />

13. The Department must improve its infection control measures and<br />

must report to the Committee within 30 days on how it intends<br />

doing this.<br />

14. The Department must devise a strategy to ensure the availability<br />

of vehicles in the health institutions.


In conclusion hon Speaker the Committee would like to thank all<br />

members, departmental officials and stakeholders who assisted us in<br />

finalization of this report. I thank you. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi Ntlanganiso, Chairperson. Nantsi ke into<br />

ezakulandela ngoku sizakuthatha nje imibuzo, mithathu ngapha,<br />

mithathu ngapha sakugqiba siye kwi-lunch. Sakuyiphendula xa sibuya.<br />

Ndiza kucela lowa unesandla esi-blue ungunamba 1, ndithathe umama<br />

apha ngaphambili ungunamba 2, kwesiya sigxum-gxum wena umana<br />

uphakamisa isandla ungunamba 3. Thobani ke ngapha asizokuphinda<br />

sithathe mntu. Ndithathe ngapha – wena mama ungaphambili<br />

ungunamba 1, ubengunamba 2 wena usekugqibeleni ngasemva,<br />

ubengunamba 3 emva komama onegqiya e-orange. Masiqale namba 1.<br />

Unamba 1 makeme ngenyawo aze kunikwa i-mic.<br />

Mr D MAKHALIMA: Igama ndinguDalindyebo i-surname ….<br />

[Interjections.]<br />

Mr SPEAKER: Noko ungakhwaza usemtsha mhlekazi.<br />

Mr D MAKHALIMA: Oh! Igama ndinguDalindyebo ifani<br />

nguMakhalima. Mhlekazi I must say ndingxwelerhekile because I<br />

thought the Department of Housing will be here but it is okay andimbo<br />

apha kwi-programme. Apho ndiya khona ndiya to the issue of<br />

University of Fort Hare were it is black dominated, that is of course.<br />

Apha kukhona i-ambulance yaseFort Hare which is working and as such<br />

isebenza kanzima. But i-problem is that ngaphakathi ayinayo i-first aid<br />

facility. And abantu abayiqhubayo bona bengabaseFort Hare they are<br />

not equipped in terms of first aid. So I thought i-department especially<br />

lo Rulumente ukhokelwa ngabantu abamnyama will now think of Fort<br />

Hare as black dominated University akhe naye abe nento<br />

ekuzakudibheyithwa ngayo into yokokuba unike iFort Hare i-ambulance<br />

entsha njengokuba owangapha uRulumente esenza ii-toilet<br />

ezingavalekiyo. Enkosi.<br />

Ms N MALI: Mandizibulisele ke nam nguNontsikelelo Mali lo<br />

uthethayo ngowalapha kwaNtsela uhlala apha ngakwesi sibhedlele siyi-<br />

Victoria. Ngeli xesha bendicinga ukuba izakubakhona into ekhe<br />

ithethwe ngesi sibhedlele sidibanisa abantu abaphilileyo kunye nabantu<br />

abagula ngengqondo. Because sinabantu phaya abathe bayakufakwa<br />

phaya kanti sikhona isibhedlele eBhofolo sabantu abangenangqondo.<br />

Ngoku aba bagula ngengqondo babulala aba bagulayo. Sinezidumbu<br />

ezinjalo ke phaya. Yilento ke ndifuna ukubuza i-department iyayiqonda<br />

na lanto iphaya e-Victoria?<br />

Ngaphezu koko phaya sakhiwe esiya sibhedlele sasikhulu kukho<br />

neendawo ezithi zeze X-ray kodwa uthi wakufika phaya kuthiwe abekho<br />

omatshini be X-ray kufuneke uthathe lomntu wakho umkhwelise<br />

emotweni umse eBhofolo kwi X-ray. Wena ungumguli, kodwa nasi


isibhedlele sitsha asinazo izixhobo. Sibuza ke ngoku ku-MEC wethu<br />

ukuba siza kuthini na kwesi sibhedlele.<br />

Oko kugqibela, ndithetha ke ngoku ngemeko le sikuyo apha phakathi<br />

endlini. Nisibizile ukuba masize apha kodwa akuzolwanga ngaba bantu<br />

bebesibizile. Banyuka besihla omnye ahambe aye kuncokola nomnye<br />

….[Interjections.] ….[Applause.] Ithini lonto?<br />

Okwesithathu, benikiwe ixesha lokokuba nilungiselele ukuza edolophini<br />

enabantu abathetha isiXhosa yenzeka njani into yokokuba la ripoti –<br />

nanga ndinamaxhego phaya avela kwezi lali afuna ukuva ukuba<br />

bekusithiwani na kodwa kuthethwa isiNgesi. Eza Portfolio Committee<br />

kutheni zingayilungisi ngesiXhosa before beze apha eDikeni ukuze<br />

wonke umntu azokuba comfortable. [Interjections.] [Applause.] Uze<br />

uthi ke wena xa ubiziwe phaya phandle kusithiwa nika lanto yakho<br />

ubuyibhalile use uyikhumshe ke phaya phandle. Sicela lonto torhwana.<br />

Enkosi. [Applause.]<br />

Ms N PAYI: Mandibulise kuwe Somlomo, ndibulise lonke igqiza<br />

elilapha. Mna ndinguNandipha Payi phaya eHealdtown u-Ward<br />

Committee wakhona. Somlomo it is very embarrassing into eyenzekayo<br />

apha because size apha nje si-concerned zizinto ezisibandakanyayo thina<br />

singabahlali. But ngoku sifumanisa ingathi asirekhognayizwa because<br />

uyamambhulisha lasisi phaya asimvanga thina and kukho izinto<br />

ezibangela ukuba sibelapha esifuna ukuziva of which asikwazi ukuziva<br />

ngoku.<br />

Mandiye ke kule mibuzo yam. Oko kuqala mandithi Somlomo<br />

ndibhidiwe yindlela ye-<strong>Provincial</strong> because besi-aware nge-visit<br />

yaseTower neyase-SANTA but i-<strong>Provincial</strong> ibiselishweni because<br />

asikhange siyive thina singabahlali i-visit ye-<strong>Provincial</strong>. And siyayinida<br />

ukuyazi into yase-<strong>Provincial</strong> singahlali because i-<strong>Provincial</strong> sisibhedlele<br />

esithwala 34 villages of Fort Beaufort. Siphinde sithwale 40 villages<br />

from Alice, udibanise iDebe neSeymour zonke zixhomekeke kwesiya<br />

sibhedlele. But ingathi sisesona sibhedlele singakhathalelekanga. Nento<br />

yokubangaba bekuthiwe kuza kurenoveyithwa akukhonto yenzekayo<br />

phaya e-<strong>Provincial</strong> Hospital.<br />

Ndibuye ndize kumcimbi we-community health workers. Ingase zikhe<br />

ziqeshwe bethuna basebenza kabuhlungu aba bantu abaya. Sifuna ke<br />

nibe nalomphako ke xa nisuka apha. Siye kumcimbi Somlomo we-<br />

ARV’s ngase zisondele ezikliniki people are dying abanamali<br />

zokubheka ezidolophini baye kuthatha i-ARV’s at least ngase zibekele<br />

kwiqondo apho abantu bakwaziyo ukufikelela kuzo. Enkosi Somlomo.<br />

Ms N TETE: Ndiyabulela nam ke mhlali ngaphambili. Mna ke<br />

ndinguNokulunga Tete we-Ward 14 eWashington Clinic ndiyikomiti ke<br />

yaphaya.


Ndiyabulela kuba ikliniki yethu irayiti, intle into esiyidingayo<br />

ngamayeza ayaphela. Sicela i-mobile clinic for abantu kuba bahlala<br />

kude. Sicela ugqirha nokuba uthathe iintsuku kuba kaloku sihlala<br />

nabantu abakhulu ezilalini i-transport inqabile. Sicela ukuba i-ARVs<br />

zisondezwe ezikliniki kuba ke i-pap smear siyazenza phaya kula kliniki<br />

yethu. Yona irayiti ikliniki yethu qha sicela ukwengezelwa ezi zinto.<br />

Enkosi.<br />

Mr C SOGIBA: Igama lam ndinguCuma Sogiba from Ward 8<br />

kwaNonjola. Hon Speaker, Executive Committee, Counsellors.<br />

Ndinombuzo othi izibhedlele zikwazi njani na ukuba maziphelelwe<br />

ngumbane izizo ezonga abantu abagulayo?<br />

Okwesibini, ukubangaba zithi zisebenzisa i-generator i-generator yinto<br />

evela icime. For example kwiminyaka egqithileyo sabona abantwana<br />

bebhubhile esibhedlele eMonti kuba kusithiwa hayi kwaphela umbane.<br />

Andiqondi ukuba ke lonto ingayinto emnandi ukuthi sive sele kusithiwa<br />

abantwana bethu baswelekile ngenxa yokokuba kuphele umbane<br />

esibhedlele.<br />

Okwesithathu Somlomo yenzeka njani lento yokuba i-mobile xa sigula<br />

sisiya phaya ezikliniki ezilalini zethu ndineswekile kuthiwa umtshini<br />

wokuthestwa iswekile awukho. Ndiphinde ndiye esibhedlele kuthiwa<br />

awukho nasesibhedlele. Siyacela ingathi izinto ezinjalo ngase zijongwe.<br />

Thank you Speaker.<br />

Mr SPEAKER: Niyazifakelela ke ngoku, ndothuka sele kukho ongapha.<br />

Ungowukugqibela apho, ngena.<br />

Mr M NCUME: Enkosi mhlali ngaphambili. NdinguMalixole Ncume<br />

ndihlala ngapha kwaNontongwana. Mhlali ngaphambili ndicela<br />

ukubuza apha kubahlonipheki bethu abakhoyo apha kuleNdlu yoWiso-<br />

Mthetho into yokokuba abantu basezilalini abaguli na nge-weekend<br />

nasemveni ko-16h00 phakathi evekini lento ikliniki zivalayo ngo-16h00<br />

nge-weekend zingavulwa iikliniki.<br />

Okwesibini, phaya kula ndawo ndihlala kuyo mhlali ngaphambili abantu<br />

bariferishwa eBhofolo esibhedlele uthi wakunganyangeki phaya<br />

uriferishwe eCecilia Makiwane udisitshajwe phaya kuthiwa buya<br />

uphinde uze kutshekishwa. Xa uphinda kuthiwe ziyele kungabikho<br />

ndlela yokuqinisekisa into yokokuba wena mntu usisigulane uya njani.<br />

Ithethe ukuthi uRulumente ubesenoxanduva lokuqinisekisa ukuba ude<br />

uphile.<br />

Eyokugqibela, lengxaki yokungabikho koonesi aboneleyo oogqirha bona<br />

ababikho kwaphela ke bona ezikliniki ezilalini ekubeni ikliniki izezona<br />

ndawo zikufutshane ebantwini, abantu abakwazi ukuya kufikelela kuzo<br />

ngenyawo abaninzi. Kodwa kulo ndawo ikufutshane injalo kubelapho<br />

iinkonzo zikaRulumente zinqongophala khona. Enkosi.


Mr SPEAKER: Enkosi. Okuzakwenzeka ke aba baphakamisayo ngoku<br />

banawo amaphepha mababhale le mibuzo bebezakuyibuza ithunyelwe<br />

ngoba njengokuba benditshilo sizakuphendula xa sibuya. Kuyacelwa ke<br />

kuba siza kuphuma ngoku siye kwi-lunch bonke ke abantu<br />

bazakugayidwa ….andazi nokuba nifuna ukuyenza isaziso ukuba<br />

kwenziwa njani, ukuba baphuma apha bayephi.<br />

Kodwa ke kuthiwa xa niphuma nizishiye ezi zinto zokumamela apha<br />

phezu kwezitulo. Ndicela ke Nobhala ukuba kukho isaziso<br />

…..[Interjections.] …Yimani kaloku akukagqitywa kuphunywa<br />

ngendlela ethile apha.<br />

The SECRETARY: Masimamelaneni. Sicela apho kwelo cala<br />

njengokuba besisele sitshilo kwasekuqaleni okokuba thina sonke<br />

kwelicala lingaphambi kwam siya phaya kula ntente inkulu ikweliya<br />

bala lokudlala i-rugby kulapho siza kufumana khona isixhaso thina.<br />

Kanti eli cala lamalungu ePalamente kwakunye neendwendwe<br />

ezichongiweyo zolusuku kufuneka ziye kule intente isekunxele kwam<br />

kulapho isixhaso nizakusifumana khona.<br />

[Business interrupted for lunch and resumed.]<br />

Mr SPEAKER: We can be seated. Siza kuqalisa ke ukuphendula<br />

imibuzo. Besivene ke ukuba amalungu ekomiti makaqale. Sicela ke into<br />

yokokuba lihlonitshwe ixesha sisemva kakhulu kwi-programme. Ikomiti<br />

mayiqalise ukuphendula. [Interjections.] Hayi ke Mphathiswa<br />

ungangena. Sicela i-rouving microphone.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi kakhulu Somlomo.<br />

Amalungu ePalamente, iNkulumbuso, iindwalutho zonke<br />

ezimenyiweyo. Mandikhawuleze ukuphendula le mibuzo kambe ke<br />

ngenxa yexesha ize imifutshane imibuzo le. Iimpendulo kambe<br />

ebezifuneka bekufuneka ndandile kakhulu ukwenzela ukuba umntu<br />

ongombuzo wakhe onele ngempendulo.<br />

Kodwa ke ndizakuzama ukuqala phaya kwisithethi sokuqala ubhuti lowa<br />

wakwanokholeyiji uDalindyebo. Ubhuti ubesithi banayo i-ambulance<br />

phaya eUniversity kodwa ayinazo izixhobo ezithile eziyimfuneko.<br />

Ndiye ndathatha ukubangaba wenza ikhwelo apha, isicelo ukubangaba<br />

akungebinangqwalasela na yenziwayo kokwakushokoxeka akuchazayo<br />

phaya ngaphakathi esikolweni. Ndiyithathile lonto kambe<br />

bendizakucebisa nakuye ukubangaba ngenxa yokokuba sithetha<br />

ngamaziko olawulo lwawo awohlukileyo. I-University leya nayo<br />

ukubangaba ibinalo mcamango umnye ungathatyathwa uziswe ke<br />

esebeni siwukhangele. Kodwa eyona ngxaki yeyokokuba phaya<br />

ngaphakathi bekunga kungakho inqwelo enazo zonke ezi zinto.<br />

Ndisivile ke isicelo esiya.


Umama olandeleyo umama uMali, ukuba ndive kakuhle. Ubeka umba<br />

walapha eVictoria Hospital nokhe wafikelela ezindlebeni zam ndade<br />

ndaya kufika phaya esibhedlele. Umba apha owakha wenzeka ombi<br />

kakhulu ukubangaba omnye umntu ongumguli ophazamisekileyo apha<br />

entloko okanye engqondweni wathi kwakho isehlo sokuba kuhlaselwe<br />

omnye umntu ongumguli wasweleka.<br />

Into eyenzekileyo phaya nento umthetho oyivumelayo kukuba<br />

izibhedlele ezikumgangatho othile zibe nalo ilungelo lokuba abaguli<br />

abaphazamisekileyo ngokwasengqondweni bakhe baqwalaselwe<br />

okungenani nokuba ziyure ezingamashumi asixhenxe anesibini. Kodwa<br />

beqwalaselwa bekwindawo ekhuselekileyo kwezinye iziguli.<br />

Nyani ke xa sasisenza uhlolo phaya esibhedlele noko the security<br />

provisions kungenjalo ukhuseleko ke kwe-wards ezi umntu okwiobservation<br />

amele ukuba kuyo noko beluhexa kakhulu kuba isibhedlele<br />

esi besingakhange sabane-facility elungele lonto.<br />

Sithe ke kufuneka sithathe amanyathelo okokuba iqine lonto ukwenzela<br />

ukuba xa ephaya umntu ophazamisekileyo ngokwasengqondweni<br />

ngokwe-observation ye-72 hours angakwazi ukuba angayingozi<br />

kwabanye abantu.<br />

Umba wesibini ngumba we X-rays machines, ukusoloko zaphukile<br />

kungenjalo zingekho. Mandiyithethe phandle ukubangaba ngumba lo<br />

phantse kwizibhedlele ezininzi apha kule ngingqi okhathazayo kakhulu,<br />

nesiwuthathele amanyathelo ngokuba oko kuqala makulungiswe ezi<br />

kufanele zilungiswe. Ngeli xesha zingekalungi amancedo asondezwe<br />

kufutshane, njengokuba sikhe sibe nayo i-mobile X-ray ngelinye ixesha<br />

zisondele kufutshane ukwenzela ukuba abantu bangaxhamleki ukuya<br />

kude ukufumana amancedo ngokwe X-ray.<br />

Apha eFort Beaufort e-<strong>Provincial</strong> umba onento yokwenza ne-radio<br />

graphers ukusoloko zikhona ngalo lonke ixesha. Nalapho sithe<br />

masithathe amanyathelo okuqinisekisa into yokokuba kuyomelezwa<br />

phaya ukwenzela ukuba kungabikho kunqongophala kwabasebenzi<br />

bokunceda xa kufuneka kunjalo.<br />

Usisi uNandipha ubebeka umba wesibhedlele sase-<strong>Provincial</strong><br />

ukubangaba akevanga kuthethwa nto ngaso yaye sikwimo apha<br />

engamkelekanga. Kuba ke isisibhedlele esidala nesifanele ukubangaba<br />

sifumane ukuhlaziywa, i-renovation ukutsho oko.<br />

Umngeni wona sinawo mkhulu ngokokuba amaqhosha ekufuneka<br />

siwasebenzisele ukuphucula nokwenza ntsha amaziko ethu siwalungise.<br />

Isibonelelo esinaso ukuze sikwazi ukumelana nomsebenzi ekufuneka<br />

siwenzile kufuneka sikhangele ngaphaya kwe-budget le sibanayo<br />

unyaka nonyaka.


Njengokuba ebekhe watsho uMphathiswa wezemfundo sele icacile into<br />

yokuba ukubangaba sijonge nje kuphela ngohlahlo-lwabiwo mali<br />

lonyaka nonyaka sakuthi sikwazi ukusabela zonke izinto ezingumngeni<br />

ngokwe-infrastructure kula masebe naphaya kwisebe lezempilo<br />

kufuneka sixoze mphini wumbi. Yinto ke leyo esele siyithathele<br />

amanyathelo malunga nezinto ezininzi ekufuneka sifumane ukuncedisa<br />

nge-resources ezivela ngaphandle kwebhajethi le siqhuba ngayo unyaka<br />

nonyaka.<br />

Umba olandelayo awubekileyo ngumba we-ARVs ukubangaba noko<br />

abantu mabazifumane apha kula maziko akufutshane i-ARVs.<br />

Ndiyafuna ukuba ndithi ngaphambili nangaphambi kokuba kubekho<br />

lamyalelo kungenjalo lamkhomba-ndlela uMongameli welizwe<br />

awunikileyo nge-1 Disemba 2009. Besikade silandela inkqubo apho<br />

kufuneka amaziko anikeza ezi-ARVs kufuneka afumane i-accreditation.<br />

Yonke lonto ngoku sele siyibeke ecaleni into ekufuneka yenziwe<br />

luqeqesho kumagosa la, onesi aba sinabo baqeqeshwe ukuba bakwazi<br />

ukuthi administer the various treatment regimes ze-ARVs.<br />

Now siphethe ke ngoku umsebenzi woqeqesho lonesi ukuze bakwazi<br />

ukusingatha lomsebenzi. Isantya esihamba ngaso noko singabhetele<br />

kuba iinjongo zezokuba onke amaziko ezempilo, all the primary health<br />

care facilities zikwazi ukubangaba zithi render these services. Kodwa<br />

kufuneka zirendarishwe ngabantu abakulungeleyo oko ngokokuba<br />

bakuqeqeshelwe ukwenza lonto. Siphethe ke lo programme.<br />

Umba aphinde wawuphakamisa ngumba we-community health workers<br />

ukuqashwa kwazo. Siyavumelana naye ukubangaba, ewe ziqashiwe<br />

eziqashiweyo kodwa zimbalwa. Besinokwenza bhetele ukubangaba<br />

besinazo iintsiba zokuba sibandise abantu esibaqeshayo njengecommunity<br />

health workers. Ingakumbi kwiphulo esikulo lokuqinisa the<br />

primary health care approach to health care delivery. Yinto<br />

esiyisingathileyo leyo sithetha into enye kufuneka siyenze kambe<br />

ngokwempiko esinazo njengesebe.<br />

Usisi uNokulunga waphaya eWashington clinic. Naye ebechaphazela<br />

izinto eziphantse ukufana nale kodwa ke encoma yena. Indawo<br />

ebeyithetha kambe kukuba ingase kusoloko amayeza ekho ngalo lonke<br />

ixesha kwi-clinics engapheli.<br />

Ukubangaba ibingekukuba singxamile bendakukhe ndithethe ndinabe ke<br />

ngamayeza ingakumbi amanye amayeza esimane sihlangana nawo<br />

siwafumane cheap phofu engekho kule ndawo afanele ukuba akuyo.<br />

Kufuneka siqinise kakhulu indlela yokuza kwamayeza angapheleli<br />

esithubeni. Akhona aphelela esithubeni angayokufika ezikliniki<br />

amayeza. Nalapho kufuneka sinqande ke ubuqhophololo obenzekayo<br />

phaya.<br />

Ndivumelana naye ukubangaba masilwisane nalonto, yinjongo yesebe,<br />

yinjongo kaRulumente ukuba amayeza ngalo lonke ixesha afumaneke.


Kuse kuthi ke ukungafumaneki kweyeza ibe liyeza elithile kuba<br />

mhlawumbi njengokuba kukhe kwenzeke kuthi kanti alikho emva the<br />

suppliers mhlawumbi siye asa-odola eloyeza labe liphelile mhlawumbi<br />

the suppliers ingxaki ilapho. Nalapho ke apho kuye kuthiwe what is the<br />

alternative drug enokuthi isetyenziswe ukwenzela ukuba kusoloko<br />

kukho uncedo abantu abalufumanayo ngokwamayeza.<br />

Umba olandelayo ngowogqirha ukuba oogqirha bekunga bangasondela<br />

babekhona naphaya kwikliniki. Siyavumelana nalonto mhlawumbi ifuna<br />

ukuba apha kule ngingqi yaseAmathole sisiqinisa isantya sokwenzeka<br />

kwalonto kuba iyenzeka kwezinye i-districts. Kuba ogqirha banenkqubo<br />

ezi-scheduled zokujikeleza iikliniki. Ugqirha abelwe inani lekliniki<br />

azityelelayo okungenani kanye ngeveki kungenjalo ngeveki ezimbini<br />

kuxhomekeke kogqirha esikwazi ukubanabo kulo ndawo. Iyenzeka lonto<br />

kwezinye ii-Districts.<br />

Ubhuti lowa wakwa-Ward 8 kwaNondyola ube esithi yena ingenzeka<br />

njani into yokokuba kungabikho umbane esibhedlele. Masivumelane<br />

naye kuqala ukubanga akumele ukuba sikhe sibenexesha esibhedlele<br />

apho sikhe silahlekwe zinkonzo zombane. Kodwa ikhe yenzeke lonto<br />

ngezizathu ezahlukileyo ezininzi. Kodwa ke xa ithe yenzeka iziko<br />

lempilo naliphina limele libe namancedo akufutshane ukwenzela into<br />

yokokuba kubekho immediate substitute arrangement kungenjalo<br />

alternatives in that ukubangaba kumke umbane ngoku kumele ukuba<br />

kubekho a standby generator ukwenzela ukuba kusoloko kukho umbane<br />

ngalo lonke ixesha. Ukubangaba zonke ezo zinto azenzeki ingathetha<br />

ukuthi kukho ukusilela kakhulu kwinkqubo ezimele ukuba ngelo xesha<br />

ziyalandelwa.<br />

Kambe apha sifumene ukubangaba kwisibhedele esi salapha eVictoria<br />

njengokuba kusandiswa kusakhiwa enye into ebingandiswa ngamandla<br />

ombane abheka phaya esibhedlele. Into ke leyo efumana ingqwalasela<br />

kuba ukubangaba umsebenzi, the load iyakhula kodwa amandla ombane<br />

oza apha esibhedlele awandiswa wona iyakubanga into yokokuba<br />

umbane usoloko usiwa ngalo lonke ixesha. Lomba ke ufumana<br />

ingqwalasela njengokuba ndithetha bakhona abantu abasebenza lonto<br />

ukuqinisekisa into yokokuba kukho ukulungelalanisa kokokuba<br />

njengokuba sisanda kufuneka namandla ombane, ukusaplaya isibhedlele<br />

esiya akhuliswe ande nawo.<br />

Ubhuti Malixole Ncume uthi ingaba abantu abaguli na emva kwentsimbi<br />

yesine. Ndikhe ndafuna ukumjonga ukuba bendikumfutshane naye<br />

bendiya kumqwalasela nangakumbi. Kodwa yena umele ukuba uthi<br />

amaziko empilo bekunga angangavalwa kuba abantu bayagula<br />

nasebusuku, kunjalo nje nangoMgqibelo. [Interjections.] …..Alright.<br />

Intokunayo uyithetha ngoluya hlobo lwethu thina bantu batsha. Uye<br />

umjonge ke ube ngathi ungasondela kuye xa ethetha ngoluya hlobo.<br />

Masiyamkele lanto kuba ngenene kumele ukubangaba sisebenzele<br />

ukubangaba kusoloko kuvuliwe ngalo lonke ixesha kumaziko


okufumana impilo. Kodwa lonto sakuyenza kangangamandla esinawo<br />

kuba nabasebenzi aba banexesha eliqingqiweyo abamele ukubangaba<br />

balisebenze umntu ngamnye ngelanga. Ke njengokuba sibanomngeni<br />

wokushokoxeka kwabo – uyabona ke nantsi enye into ebendinga<br />

ndingayithetha ngelinye ixesha ndande ngayo. Kuba kwisebe lezempilo<br />

inene ukuba ubani ujonga iminyaka elishumi ubuye umva landile isebe<br />

lezempilo kodwa lande kancinci kwicala lenkonzo zabona bantu<br />

ekumele ukuba baxhasa ukunikezwa kwenkonzo kwisebe lezempilo.<br />

Kwicala le administrative support ne-management sikhule kangange<br />

160% ukuba ubani ujonga iminyaka emihlanu edlulileyo. Kodwa ukuba<br />

ubani ujonga elicala le medical nelamanesi asikhulanga nangaphezu<br />

kwe-2% kule minyaka mihlanu idlulileyo. Into ethetha ukuthi<br />

njengokuba sisanda nje amanesi akandi wona, oogqirha abandi bona<br />

njengokuba amaziko esiba maninzi. Ifune ke lonto ukuba kufuneka siye<br />

kulungisa lanto yokokuba masikhe mhlawumbi sithi balance things.<br />

Singe oonesi nogqirha sibaqesha kakhulu kunokuba bekunjalo<br />

ngaphambili.<br />

Now siphethe lonto ke ukulungisa. Ukuze ke sikwazi ukuza kufikelela<br />

nakulento yokokuba oonesi babekhona kakhulu namaxesha la kumaziko<br />

ezempilo sikwazi ukubangaba ande alungelane nento yokokuba<br />

nasebusuku kubekhona umntu okhoyo kwikliniki okungenani nokuba<br />

mnye ke. Yinto esisebenzela kuyo leyo. Sivumelana ncakasana<br />

ukubangaba noko akumele ukuba avalwe kunjalo nje kuvalwa iweekend<br />

yonke kufuneka siyilungisile lonto. Kodwa siyilungise<br />

ngokwesakhono sabasebenzi ekumele sibe nabo.<br />

Eyokugqibela, yile yokokuba xa kusenziwa i-referrals, xa ubuze apha<br />

esibhedlele kuthiwe ufanele ukuba uye kufumana uncedo mhlawumbi<br />

eMakiwane masikhe sitsho njengokuba ebenze umzekelo. Kuze kuthi ke<br />

ngoku sele ubuyile phaya eMakiwane xa kuthiwe uze uphinde ubuye<br />

ngomhla othile kuthiwe zibonele.<br />

Noko yinto leyo ebangela into yokokuba sisokolise abantu abahleli<br />

besokola kakade. Bekumele ukuba noko njengokuba ubuye<br />

wathunyelwa phaya njengokuba sineziya zithuthi kuthiwa yi-patient<br />

transport vehicles ebikuthathile yakusa xa sele kufuneka uphinde<br />

waphinda ubuye uze kwakulendawo ibiye yakuthumela phaya<br />

ukwenzela ukuba ufumane uncedo lokuba uphindele. Ukubangaba<br />

akwenzeki njalo yinto ekufuneka siyilungisile leyo namagosa kubekho<br />

noko ukukhawulelana nabantu. Andicingi ukuba injongo kukuba<br />

kufuneka kuviswe abantu ubuhlungu xa befuneka befumene amancedo<br />

ezempilo. Mandime apho mhlali ngaphambili ndizamile ukuyinyathela<br />

lemibuzo xa iyonke.<br />

Mr SPEAKER: Masibulele Mphathiswa. Ngoku ke phambi kokuba<br />

ndigqithele kumgca ongezantsi sizakucela ukuthetha namalungu la<br />

okuhlala. Phaya ngasemva kukho itafile apho samkela khona lento<br />

kuthiwa zi-petitions ukuba kukhona abantu abanalonto. Ndenzela into


yokokuba singamane sirhawulwa ngabanye apha, ikhona itafile<br />

ebekelwe lonto phaya ngasemva. Ngoba lentlanganiso size kumamela<br />

ikakhulu nina. Kodwa ke inxalenye yale ntlanganiso siqhuba umsebenzi<br />

wePalamente.<br />

Ngoku siza kungena kumcimbi wokunikwa kwengxelo zonyaka<br />

ngamasebe athile. Anizokunikwa thuba ke ngoku nina ukuba nibuze<br />

imibuzo koko niza kubangababukeli. Ithi ke lonto kuza kuthetha thina<br />

sodwa ngoku apha nina nibukele. Inxalenye ke yale nkqubo size nayo<br />

apha kufuneka niyibone iPalamente in action. Ndikhe ndeva abanye<br />

apha bekhalaza ukuba kutheni kukho abakhwaza abanye across.<br />

Ndabava abanye bephendula. Kodwa ndaqonda ukuba nani<br />

ningabanikazi balento nine-right yokuphakamisa into eningayiqondiyo<br />

kakuhle ukuba yintoni na le yenziwayo apha.<br />

Ndifuna ke ukuthi ngoku nizakubukela asinigxothi kodwa ke kuza<br />

kufuneka ukuba sihloniphe kuba kuzakuthetha amalungu ngoku. Kule<br />

nkqubo ke sizakuyilandela, ndibhekisa ke kumalungu ke ngoku zikhona<br />

iingxelo zonyaka kula masebe esizakuthetha ngawo kodwa akunikwanga<br />

wonke umntu. Kwaba bantu basincedisayo ukuba ilungu lifuna ikopi<br />

linelungelo lokuya kuyifuna phaya ngoba kuthiwa bekutsho kwa<br />

amalungu ukuba ziyasinda ezizinto xa ziziswe zonke apha. So you are<br />

free to go and get a copy if you want to refer. Ndingakhumsha xa<br />

ndithetha nabo kuba bayasiva bona isiNgesi bonke. [Interjections.]<br />

Ndizakumane ndixuba.<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE PREMIER’S<br />

OFFICE, ECATU, ECSECC AND EASTERN<br />

CAPE YOUTH COMMISSION<br />

The PREMIER: Thank you hon Speaker. Mandithathe elithuba<br />

ndibulise kuwe Somlomo, ndibulise kuSekela-Somlomo umama<br />

uGqobhoka, kubaPhathiswa bonke, kumalungu aleNdlu ihlonipheke<br />

kangaka, oMeya abakhona phakathi kwethu bonke ingakumbi lo<br />

osihlinzekileyo namhlanje, ooSpeaker bomasipala, amalungu oluntu<br />

ngokubanzi, amagosa kaRulumente, amalungu, oonondaba, manene nani<br />

manenekazi. Ndivumeleni ndihlomle apha Somlomo ndincome ukuba<br />

iPalamente iphume ize apha eluntwini ukuze lusive ukuba kanti senzani.<br />

Ngenxa yokokuba ke sinexesha esilisikelweyo ndizakugqagqanisa.<br />

Ndivumele Somlomo ndixelele leNdlu ukuba le ofisi eyi-ofisi kaPremier<br />

ngokusebenzisana nazo zonke iiDepartments zePhondo ngokuthunywa<br />

ngumbutho wesizwe iAfrican National Congress ukuba sisebenzisane<br />

noluntu sigqagqanise ukutshintsha impilo yalo.<br />

Izokuthi dakanca apha kwezi zihlwele ingxelo yayo yonyaka ingxelo<br />

yela ziko kuthiwa yi-ECSSEC, ingxelo yeliya ziko kuthiwa yi-ECATU,<br />

ingxelo yokugqibela ye-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission. Xa ndisithi ke<br />

ingxelo yokugqibela ye-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission


nakukhumbula ukuba sasithathe isigqibo sokuba iyaphela i-Youth<br />

Commission. Ngoku umsebenzi obukade usenziwa yiyo uyakwenziwa<br />

yi-National Youth Development Agency.<br />

Silapha ke Somlomo ukuzokuthi lomaziko nale ofisi bahambe mgama<br />

uthini. Sikhumbuzane Somlomo ukuba oluluntu luthe xa beluthatha<br />

izirhweqe lusiya eluvotweni. Izirhweqe ke zi-ballpen. Lwathi kwi-<br />

African National Congress xa sisebenzisana sibambisene indeed<br />

singenza lukhulu.<br />

Sithe saqinisekisa sileliya sebe ukuba lamgomo siwenza ube ngumgomo<br />

esiwuphilayo ngokuthi sithi gqolo sibe-programme esivene ngayo<br />

sisigqeba sePhondo sikhokelwa ke yila ofisi kaPremier ukuba inene<br />

emva kolonyulo olo masithi bhazalala singene eluntwini. Njengokuba<br />

siqhuba ke nangoku siphakathi kwabantu nakuva konomathotholo ukuba<br />

siyabuyela ngoku kweziya ndawo besisuka kuzo kulo nyaka uphelileyo<br />

ngenjongo zokuthi benisinike …….<br />

…Bathi abaseJoe Gqabi apho besigqibele khona Mntungwa. Bathi<br />

abaseJoe Gqabi besininike uluhlu lwezikhalazo olungamashumi amane<br />

anesithathu siyafuna ukuripota ngokwethu zitsho i-stakeholders phaya ireport<br />

yazo. Sifuna ukuripota ngokwethu ukuba siyangqina ukuba<br />

uluhlu kule 43 olungange-35 inene asinakuze siphinde sixoxe ngalo<br />

uRulumente ugqibile ukuzi-athenda ezo ngxaki. Sishiyeke nezisibhozo.<br />

Ndithe ke xa bendibala i-percentage yalomyinge ndafumanisa ukuba<br />

ngu-81%. Ngokuya ndandingumntwana wesikolo ke u-81%<br />

wayethetha ukuba you have perfomed with distinction. Lo Rulumente ke<br />

has done just that. Njengokuba simuva from district to district sifumana<br />

ingxelo inline with landima yokusebenzisana noluntu<br />

ngokwemandeyithi.<br />

I-ofisi kaPremier mandikhumbuze kwakhona ukuba inoxanduva<br />

lokuqiniseka ukuba amasebe onke kaRulumente neziseko<br />

zikaRulumente zisebenza ngendlela eyiyo. Ngoko ke in so doing iperformance<br />

plan yala ofisi kaPremier isekelezelwe kulonto.<br />

Besithe ke xa besithunywa kwathiwa nazi izinto zintlanu emasisebenze<br />

phezu kwazo. Imfundo isemqoka. Sivile apha kuphefumlwa ngendima<br />

ehanjwayo kwezemfundo. Ezempilo, ukuphuculwa kwezempilo<br />

kusemqoko. Ukuphuhliswa kwendawo ezingamaphandle, ukwakhiwa<br />

koqoqosho kuqinisekiswa ukuba amathuba emisebenzi ayavuleleka.<br />

Ukulwa urhwaphilizo noburhalarhume. Fighting crime and corruption.<br />

Mandikhumbuze leNdlu ukuba uMongameli kwi-Januwari statement<br />

yakhe uthe masikhumbule kuba sakuthi ukuze sibheke phambili<br />

ngendlela siqinisekise ukuba inene impilo yoluntu, intlalo yoluntu<br />

itshintshile ukuze ibengcono.


Ndimamele apha xa bekuxoxwa kubonakaliswa kamhlophe ukuba<br />

ngokwenene impilo yabantu iyatshintsha. Uthi umntu ewe ikliniki<br />

ikhona intle ngoku ngasike wongeze la amayeza kuthiwa ngu-ARV. Into<br />

ethetha ukuthi ikhona into etshintshileyo ngalo mzuzu ngoku sifuna<br />

ukuphinda sibheke phambilana. Nantso ke indlela yokusebenzisana<br />

sibambisene.<br />

Masivume kwakhona Somlomo ukuba phaya ePhulukwane sithe kwesi<br />

sigaba sikaRulumente sifuna ukuqinisekisa ukuba sakha uRulumente<br />

lonto sithi xa ikhunyushwa ngamakhumusha it is a developmental state.<br />

URulumente ongenjongo zophuhliso loluntu. Kuthiwa ke uyakuthi<br />

ukuze umakhe uRulumente abe lolohlobo uqinisekise ukuba iinkqubo<br />

zalo Rulumente ziqhutywa ngabantu ngokwabo. Xa zisakhiwa ezo<br />

nkqubo abantu bayayithatha inxaxheba. Kwakhona ukuze zikwazi<br />

ukuphila abantu bayazihlola from time to time, a people centered,<br />

people driven sustainable development which includes a growth path.<br />

Siyafuna ke ukusebenzisana noluntu lweli Phondo ukuqinisekisa ukuba<br />

uqoqosho lweli Phondo luyakhula ukuze loMzantsi Afrika sonke<br />

siwunqwenelayo ongenabuhlanga, ongenacalu-calulo ngokwesini apho<br />

abantu bahleli eluxolweni nangokonwaba nguMzantsi Afrika esithi<br />

siwuphilele xa sisonke.<br />

Ndiyafuna ke kwakhona Somlomo ukuthi xa ndithetha nolu luntu<br />

masikhumbuzane ukuba la ofisi kwakhona yeNkulumbuso yi-ofisi<br />

ejongene ne-planning yePhondo xa lilonke. Siyivume into yokokuba<br />

ewe akhona amagingxi-gingxi esihlangana nawo apha kwi-planning<br />

asikade siyicwabe ngendlela epheleleyo kodwa amaqhinga nobuchule<br />

bokuyenza lonto akhona.<br />

La ofisi inoxanduva lokuqinisekisa into yokokuba iinkonzo ezisiwa<br />

eluntwini zisiwa ngendlela eyiyo. Kwakhona ifanele ke xa sithetha<br />

ngokusiwa kwenkonzo ngendlela eyiyo lonto ithetha ukuthi lemikhwa<br />

yokurhwaphilizo nayo sidilishana nayo ngokwenja idilishana nethambo.<br />

Okunene ke iyakucaca apha ekuqhubeni kwe-report ukuba njengokuba<br />

sisebenza kulo nyaka akhona amasebe apho side sanyanzeleka ukuba<br />

sisebenzise ezona zixhobo zilumayo apha ekudilishaneni norhwaphilizo.<br />

NgokwakaRulumente ke likhona isebe okanye i-unit i-Special<br />

Investigation Unit. Apho imnandi khona ke kukuba yona xa ifumene<br />

ukuba nguwe lo ube-responsible for olurhwaphilizo ayipheleli<br />

ekuboneni ukuba nguwe. Iyagqitha ithi nguwe urhwaphilize<br />

kangakanani and therefore kwezi zinto usele unazo zingakanani ke<br />

ngoko emasizithathe ukuze imali kaRulumente ibuyele kuRulumente.<br />

Inamandla okutshutshisa nokuthimba.<br />

Yiyo lento sithi ke kula masebe angathi noko aphuma emgaqweni<br />

kakhulu, anabasebenzi abathande ukuxaka sifake i-Special Investigation<br />

Unit ukuze ekugqibeleni umntu nomntu asimele isimoko sakhe. Kodwa


imali kaRulumente yona ikwazi ukuphinde ibuyele kuRulumente ize<br />

kwenza ezi nkonzo ibifanele ukuzenza.<br />

Sele ekhona ke amasebe asebeza kuso i-Special Investigation Unit eli<br />

lezemfundo. Ngenxa yomyinge wemali ephaya kweliya sebe nokuthi xa<br />

kuzavazeka imali kweliya sebe ithetha ukuthi imali esisixa esininzi yeli<br />

Phondo inokulahleka.<br />

Ndiyafuna ke kwakhona, asizokusoloko sibetha sizakuncoma apho<br />

kufuneka sincome khona. Kumasebe alishumi elinesine kweli Phondo<br />

inline nale programme yokutshintsha iripoti zika-Auditor General<br />

okanye yokutshintsha indlela esiphatha ngayo imali ukuze xa si-odithwa<br />

ngu-Auditor General afumane iincwadi zethu zikumgangatho onguwo.<br />

Amashumi amasebe kwali shumi elinesine aye akwazi ukufumana<br />

iincwadi noko ezamkelekileyo ku-Auditor General.<br />

Yinto ethetha ukuthi ke leyo we are turning the tight, we are turning the<br />

corner. Apho sithagethe khona kukuba njengokuba ilizwe lonke lisithi<br />

lithagethe ukuba ngo-2014 abe onke amasebe kaRulumente aneunqualified<br />

audits. Apha kweliPhondo sifuna ukuyikhawulezisa lento<br />

thina ukwenzela ukuba ngapha ko-2012 singaphinde sixoxe ngoqualified<br />

nontoni. Sisebenzela lonto. So siza kudilishana nala mane<br />

siwancedise xa sisonke ukuze aphume kule meko akuyo. Amabini in<br />

fact sitsho sithi angene phaya ngempazamo akanakuphinde angene<br />

phaya, mabini a-serious ekufuneka sincedisene nawo ngala besixoxa<br />

ngawo namhlanje.<br />

Ngalo sifuna nina luntu nisincedise ukudilishana nawo. Because<br />

ngamasebe azisa iinkonzo kuni, ngamasebe apho i-well being yomntu,<br />

imfundo nempilo that is what makes you the whole in the absence of any<br />

of the two ibakhona into erongo nomntu. Yiyo lento sithi abaluleke<br />

ngaphezu kokubaluleka and therefore masibambisane ke ngokudilishana<br />

nawo.<br />

Siyivume into ethi la ofisi kaPremier izeka-mzekweni kumongo wemandate<br />

eyinikiweyo luluntu ukuzama ukuqinisekisa into yokokuba<br />

sincedisana sisonke singalamasebe ukuze ezi-priorities zikaRulumente<br />

kule-term singaziwisi phantsi.<br />

Siyenza ke lonto ngokuthi amasebe la siwancedise akwazi ukulawula<br />

ezawo imali. I-challenge enkulu kumasebe ethu through the audit<br />

reports yindlela esiphatha ngayo okanye esimaneyija ngayo abantu.<br />

Siyavuya ke ukuchaza apha ukuba ngoku iplani, the human resource<br />

plan yale province ikhona. Amasebe ayancediswa ukuba akwazi<br />

ukusebenzisana nawo. Amahlanu sele efumene inkxaso yala ofisi,<br />

isebenzisana nezinye ezi i-ofisi ezingqamene nokumaneyijwa kweresources<br />

zikaRulumente ukutsho ke eliya lika-Treasury, unondyebo<br />

wePhondo, neliya lika-Local Government and Traditional Affairs.


Okulandelayo bekukho umntu obethetha nge-scheme apha okanye ibursaries<br />

NSFAS. Mandingayishiyi lendawo apha phakathi kwabantu.<br />

Ingxaki esithi sibe nayo siyila ofisi kaPremier yeyokokuba aba bafundi<br />

xa bebhala u-Grade 12 aba-aplayi. Kuze kuthi xa kuphuma iziphumo<br />

ngoJanuwari okanye ngoFebruwari umntu ebona iziphumo zakhe zizihle<br />

afune ukuya esikolweni. Aze kukhala ukuba hayi asinamali yokusa<br />

lomntwana esikolweni.<br />

Bazali ayikho imali ehlala phaya kula ofisi kaPremier ingekho itsheki<br />

ezakuphuma izekuwe ukuba hamba uye kufundisa umntwana.<br />

Umntwana uza kufuna isikolo apha kulo nyaka elungiselela lonyaka<br />

uzayo. Xa kuvulwa izikolo uzakuya kula ndawo ibithe based<br />

kwiziphumo zakhe – kuba xa usamkelwa e-University akubuzwa<br />

affordability, akubuzwa ukuba uzakuba nayo na imali. Kubuzwa ukuba<br />

uzakupasa na? Sifuna iziphumo sikubone ukuba uzakupasa. Wakube<br />

wamkelwe ukuba uzakupasa uyesuka ekhaya uye kutsho phaya<br />

esikolweni utsho uphaya esikolweni ukuba ewe ke ndipasile kodwa<br />

imali andinayo. Luqala phaya ke luvele olwancediso lwala ofisi<br />

kaPremier. Sithi ukuze singenelele kube kuxa kukho ingxaki eziextreme<br />

outside the policy.<br />

Iyanyanzeleka ke lento ukuba uluntu luyiqonde lungalindeli into<br />

yokokuba xa kuvulwa izikolo kuzakuthiwa nazi i-bursary yizani nize<br />

kuthatha i-bursary. I-bursary eziphuma ngeliya xesha zeza babantu<br />

baphefome kakhulu kunabanye siye siba-awade ngenxa yeziphumo zabo<br />

ezihle ukwegqitha. Sithi ke ngoku ngenxa yento yokokuba usebenze<br />

kakhulu wena siyakupha le as an award. Kodwa indlela yokuncediswa<br />

koluntu ukuthi lufunde iphaya esikolweni. Ndiyayicela ke lonto kubazali<br />

abalapha ukuba masincedisane ngayo.<br />

Oko sijikeleza ke apha Somlomo besinikeza abafundi abatreyinwayo<br />

through le programme ephaya kula ofisi kaPremier i-certificate zetraining.<br />

Ndingatsho kamhlophe apha ukuba sele sigqithile kwiwaka<br />

elinekhulu elinamashumi amahlanu anesine abafundi ebesiba-awada<br />

njengokuba sijikeleza. Elo nani lingaphezulu ngo-250 kwinani<br />

ebesilithagethile. Into ethetha ukuthi la programme iyakhula, iyanyelela<br />

ukubheka phambili.<br />

Kukhona nabo basincedisileyo bafunda kwi-FET colleges. Xa sisithi<br />

sifuna ukuzenza zibesitrongo i-FET colleges sithetha ukubonakalisa iseriousness<br />

yethu ekutshintsheni imeko ye-skills zethu kweli phondo.<br />

Somlomo ndivumele ke nditsho ukuba enye yemikhankaso esiyenzileyo<br />

yeyokuqinisekisa ukuthi abasebenzi aba bakaRulumente bakwimo<br />

yempilo eyamkelekileyo. Besine-campaign phaya. La campaign<br />

yokutesta koluntu jikelele kukho erana apha ecaleni kwayo yokutesta<br />

abasebenzi aba bakaRulumente. Esibakhuthazayo ukuba mabateste<br />

ukuze basazi i-status sabo. Kuba xa singasazi i-status sabo nabo xa<br />

bengazazi lonto inako ukuqhwalelisa iinkonzo ezi bafanele ukuba<br />

bazinikeze ebantwini. Kuba xa begula rhoqo umntu le service afanele


ukuba uyayiprovayida ayikwazi ukuprovayideka ngendlela<br />

efanelekileyo.<br />

Ndiyafuna ke ukuyithetha into yokokuba nangona bengathathi nxaxheba<br />

bonke kodwa noko inani elisondele kwiwaka, more than 900<br />

bayithathile inxaxheba kule campaign besijikeleza ngayo. Into ethetha<br />

ukuthi ke noko baza kukwazi ukuphangela ngendlela eyiyo, umntu<br />

uzakukwazi nokunakekela nempilo yakhe ngendlela eyiyo.<br />

Siwancedisile amasebe uku-implimenta lento kuthiwa ngu-PMDS kuba<br />

ibhonasi bebekade abasebenzi beyifumana ngo-pass one pass all. Ukuba<br />

omnye uyifumene nam ndiza kuyifumana. Ngoku sithi ibhonasi le<br />

kuthiwa ngu-PMDS yifumane ngokwendlela othe wena njengomsebenzi<br />

wakhontribhutha ngayo kwi-APP yale Department ukuyo. Ngoko<br />

imisebenzi yakho mayi-alayinwe ngendlela nokuthi isebe eli<br />

imiphumela yalo kufuneka iyintoni. Olo ncediso lwenziwe yila ofisi<br />

kaPremier futhi onke amasebe ngoku ancedisiwe.<br />

Ndiyayazi ke kukho izinto ekusoloko apha kusithiwa thina siyazibetha<br />

naxa sele sisenza kakuhle. Sinamasebe amabini afumene i-National<br />

Awards on Innovation. U-innovation ke it means kukucinga proactively<br />

and innovatively. Ucinge uze nento engakhange yenziwe<br />

ndawo. Lomasebe mabini ngu-Department of Agriculture and Rural<br />

Development noDepartment of Transport. Bafumene i-National Awards<br />

on Innovation. [Applause.] Zizinto ke ezi esithi sizenze sithathe<br />

inxaxheba kwinkqubo zikaZwelonke ukuze siphumelele.<br />

Kwakhona la ofisi okanye ke mandithi u-<strong>Provincial</strong> Government,<br />

i-Executive Council yeliPhondo iye yane-provincial strategic framework<br />

eyenze into yokokuba sibe nendlela yokuqinisekisa uthungelwano<br />

lwendlela yokusebenza xa kusisiwa iinkonzo ebantwini. Kuyekwe<br />

ukufumanisa into yokokuba iyileyo iDepartment izisebenzela yodwa<br />

ekoneni yayo. Ngoku the outcomes approach iyazinyanzela<br />

iiDepartments ukuba uRural Development azazi ukuba akasoze akwazi<br />

ukuphuhlisa ezi lali esebenza yedwa, uzakunyanzeleka aze<br />

neDepartment of Education noDepartment of Housing, noDepartment<br />

of Safety, nazo zonke iiDepartments, ngaxesha ngalinye kunenkonzo<br />

ukufuneka zizisiwe eluntwini for ukuphuhlisa.<br />

So umsebenzi wela sebe kukukho-odineyitha amanye kweziya ndawo<br />

zasemakhaya. Nawo amasebe ngoku aya eyiqhela into yokokuba xa<br />

isebe line-programme mabasebenzisane through the clusters ezikhona<br />

nangendlela nje yokukho-odineyithana.<br />

Ithi ke lonto nezi zigaba zikaRulumente – niya kukhumbula kulo nyaka<br />

uphelileyo malungu ukuba besiye sane-intergovernmental relations<br />

summit engenjongo zokuqinisekisa into yokokuba ezi zigaba<br />

zoRulumento uLocal Government, <strong>Provincial</strong> Government, no-National<br />

Government kubekhona indlela yokusebenzisana noomasipala, as<br />

iPhondo sinayo ke lo framework.


Somlomo ndivumele kwakhona nditsho ukuba abantu basoloko besithi<br />

thina sazi i-PGDP nimane nisiza nezinto ezintsha apha. Hayi, i-PGDP<br />

iphaya as an anchor yokusikhombisa indlela ngalo lonke ixesha, or a<br />

compass let me put it that way. Siyayirivayiza, siyirivwuywe after every<br />

5 years. Ikhona iyasetyenziswa ukuqinisekisa ukuba i-programmes esithi<br />

singamasebe sizenze zithetha into enye okanye zingenjongo<br />

zokuphuhlisa la-PGDP.<br />

Indawo endifuna ukuyichaza Somlomo apha kuba nam andixolanga yiyo<br />

tu kwi-performance ye-Government as a whole. Yilena yokuqeshwa<br />

kwabantu abangomama, nabantu abakhubazekileyo. Asiqhubi kakuhle<br />

phaya, not only as a province as isizwe, Nationally. Amanani abantu<br />

esikwaziyo ukubatsala babekwizigaba zokuphatha ulawulo kumasebe<br />

ethu awangqinelani nendlela ebekufanele ukuba siqhuba ngayo.<br />

Sakukhumbula ukuba umthetho uthi kwi-administration 50% mayibe<br />

ngomama 50% ibengotata. i-2% ibengabantu abakhubazekileyo.<br />

Asikaqhubi kakuhle.<br />

NjengePhondo kwabakhubazekileyo asenzi no-1% singu-0,2%, komama<br />

siphaya ku-34%. Into ethetha ukuthi sisenendima ende ekufuneka<br />

siyihambe ukuzama ukutsala abantu abangomama nokuqinisa izakhono<br />

zabo ekukhokheleni ukuze bakwazi uku-assume(a) ezi-responsibilities<br />

zokukhokela kula masebe onke kaRulumente sikwazi ukufikelela kula<br />

Mzantsi Afrika ebesithe awunalo ucalu-calulo ngokwesini, awunalo<br />

icalu-calulo ngokwebala, awunalo icalu-calulo nangenkqubo okanye<br />

nendlela zokuhlala unguMzantsi Afrika ophuhlayo nobheka phambili.<br />

Yeyonanto besithunyelwe ukuba size kuyenza leyo, yeyonanto ke<br />

ekuzakufuneka sincedisane ngayo ukuba yenzeke ke leyo.<br />

Kodwa ke iplani you would note hon Speaker ukuba sinamasebe<br />

amaninzi ngoku esivala izikhewu zo-HOD abanye abasele bemkile<br />

nabanye abangekemki. Ithi ke lonto in that process we must ensure<br />

ukuba siyakwazi ukumenza lo 50/50 sithetha ngaye apha. Siyakwazi<br />

ukumenza lo 0.2% sithetha ngaye apha.<br />

Somlomo ndivumele ke ndidakance apha kuleNdlu i-Annual Report yeoffice<br />

of the Premier, Annual Report ye-ECATU, Annual Report ye-<br />

<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Youth Commission kunye ne-Annual Report ye-ECSSEC.<br />

Enkosi Somlomo ndiyabulela ngexesha lakho. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Siyabulela. Siphakamisa ke uNobhala aphakamise<br />

umntu olandelayo wesine. 4 th order of the day.<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE DEPARTMENT<br />

OF AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT, FORT COX<br />

COLLEGE, EASTERN CAPE RURAL FINANCE CCORPORATION<br />

AND ASGISA


The MEC RESPONSIBLE FOR AGRICULTURE AND RURAL<br />

DEVELOPMENT: Somlomo namalungu ahloniphekileyo aleNdlu.<br />

Nam ndiyabulisa kubo bonke abahlali abalapha, nenkokheli zonke<br />

ezikhoyo apha. Molweni!<br />

Phaya kweliya sebe lezolimo nophuhliso lwelali kulo nyaka sithetha<br />

ngaye apha ongu-2009/10 ngunyaka obukhulu becala besizama<br />

ukuphumelelisa iinjongo zombutho wesizwe kwi-manifesto yawo xa<br />

ubusithi masiphakamise kakhulu lendima ye-rural development. Waze<br />

noRulumente wathi i-rural development masiyihambise nenkqubo<br />

yobuyekezo lwemihlaba kwanokwenza into yokokuba uwonke-wonke<br />

abe kanti uyafikelela ngokufanelekileyo kukutya ngokwaneleyo.<br />

Ndinokutsho ngoku ndime apha ndibenebhongo xa ndisithi apha<br />

kwisebe noko sizamile ukuyiqhuba kakuhle lendima kulo nyaka sithetha<br />

ngawo. Kukho izinto esizenzileyo eziziseko zokwenza ukuba apha kwi-<br />

Province le programme ye-rural development ibe kanti iyaqalisa.<br />

Sisebenzile ke namasebe kaRulumente sasebenza no-Local Government,<br />

sasebenza nezinye i-stakeholders including the House of Traditional<br />

Leaders okokuba sense i-rural development strategy ye-Province<br />

yayokuphumelela.<br />

Saphinda ngokugqibeleleyo sayokuseka i-pilot ye-rural development<br />

phaya eMhlontlo. Nayo sayenza ngempumelelo lonto. Yile ke ngoku<br />

yenze ukuba sibe kulo nyaka singene kuye ngoku sikwazile<br />

ukuzinwenisa ziye kufika kuzo zonke i-District Municipalities.<br />

Kangangokuba nalapha e-Amathole siye sayokuhlala phaya eMbhashe<br />

ukuze sibene-pilot khona. Izakwenza ukuba ke lonto ngokuya sikhula<br />

sikhule on the basis yokurola out eza-pilots.<br />

Ndithi ke naxa usiya phaya esebeni uzakufumanisa ukuba noko xa<br />

sithethayo namhlanje sithetha phantsi kwemeko apho naxa ujonga<br />

kwiziseko ezi zasebuRulumenteni uzakufumanisa ukuba noko bakhona<br />

abaqeshwa ngoku abajongene ncakasane nalo msebenzi we-rural<br />

development.<br />

Kuphinde futhi sinomsebenzi ebesiwunikwe yiNkulumbuso ngawo<br />

nalonyaka owokokuba masihlenga-hlengise i-entities zikaRulumente<br />

ezisebenza umsebenzi wophuhliso lwamaphandle. Zachazwa ke yango-<br />

ECATU, yango-ASGISA, yango-Vimba. Nawo ke lowo umsebenzi siye<br />

sawuphakamela sawuphatha ngezandla ezingenamikhinqi. Ndisitsho nje<br />

siyawuqukumbela kulo nyaka ngumsebenzi ebesiwuqale kakuhle kulo<br />

nyaka uphelileyo. Into ethetha ukuthi xa kuphela lonyaka siza<br />

kuwugqiba ngelisonga ovimba, ASGISA no-ECATU ngelenza i-rural<br />

development agency.<br />

Ndiyafuna kwakhona ukutsho ukuba isebe eli liye laziqaqambisa<br />

nanjengokuba uPremier ebesitsho apha ngokuba lifumane iripoti ka-<br />

Auditor General ethi noko iimali zesebe nomsebenzi wesebe


ubuphethwe ngezandla ezifanelekileyo. Iyi-unqualified audit report.<br />

[Applaud.] Apho ndithetha khona nge-unqualified audit report<br />

ndikwabandakanya namasetyana la aphantsi kwe-Department. UVimba<br />

ndiyambala naye apho, ndiyayibala neFort Cox apho. Sifumene sonke iunqualified<br />

report. [Interjections.] [Applause.]<br />

Ndiyafuna ke into yokokuba sibengathi siyayifaka apha egazini lento<br />

yokokuba i-ANC iyalawula manyani ngoku. [Interjections.] [Applause.]<br />

Ndiyafuna ke ukuya ngasekugqibeni nje ndiphakamise iingongoma<br />

ezimbalwa ezona zenza ukuba noko sibe phaya esebeni asiphathekanga<br />

kakuhle ncam. ….[Interjections.] ….<br />

Mr SPEAKER: You are saying order! …<br />

Ms P MAJODINA: Yes to that member.<br />

Mr SPEAKER: Okay, can I hear you. ?<br />

Ms P MAJODINA: The problem Mr Speaker uhon Mvenya is<br />

misleading this House ngokuhawula athi xa u-MEC Sogoni esithi kuneunqualified<br />

audit report athi- uyaxoka uAG. I do not think that is<br />

acceptable in this <strong>Legislature</strong> because she is the hon member in this<br />

House. And xa ebona ndiphakamisa isandla uyaphuma.<br />

Mr SPEAKER: Where is hon Mvenya? [Interjections.] I am sure we<br />

will deal with that when she comes back. I did not hear that she saying<br />

the AG is lying. Thank you. Let us proceed.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR AGRICULTURE AND RURAL<br />

DEVELOPMENT: Enkosi Somlomo. Bendisithi ke bahlali siyafuna<br />

ngokuzithoba okukhulu ukutsho ukuba kulo msebenzi wethu<br />

wophuhliso lolimo nokufuya kule province siyayazi ukuba kukho izinto<br />

ebekufanele ukuba sizenza ngcono kunoku sikwenzayo. Kodwa ndifuna<br />

nje ukuzikhankanya zibe mbalwa mhlawumbi zibe mbini okanye zibe<br />

ntathu ukubonakalisa ukuba nokuba siyaqhwalela kwezo zinto<br />

makungacingelwa ukuba asiyazi ukuba besisenokwenza ngcono kodwa<br />

mhlawumbi sibethwa zizinto ezithile.<br />

Oko kuqala noko xa ujonga ixesha eli laleminyaka igqithileyo apho<br />

uRulumente ubesenza ikhwelo lokuba abantu mababuyele emasimini<br />

kuyabonakala into yokokuba kwinkalo ezininzi elakhwelo liye<br />

lasatyelwa. Abantu ngenene nangenyaniso bayakufuna ukulima<br />

nokufuya ngoku. Kodwa into abanqwenela yona kukuba uRulumente<br />

abancedise ekwenzeni lonto. Sinazo ke ezi-programmes zisapota kanye<br />

lonto kodwa siwa nganeno kuba noko uhlahlo-lwabiwo mali alwenzi<br />

ukuba sikwazi ukufikelela kuwo wonke umntu onqwenayo.<br />

Ngalo ndlela yenze into yokokuba sibe ngoku siqalisa iphulo apho siza<br />

kuzama ukuba noko kwindawo ngendawo zeli Phondo nokuba<br />

asingefikeleli kuwonke-wonke kodwa mabebekho abo bathe xa sifikile


kubo sibashiye noko bebhetele kunangoku besingekafiki kuqala. Kuba<br />

siyabona ayisincedi nganto lenkqubo yokuba sifune ukwenza u-hit and<br />

run othile. Sifike apha sibeke into encinci uthi ungekayazi nokuba uza<br />

kwenza ntoni ngayo sibe sele sinikele umva.<br />

Sazixelela ukuba ngoku sizakuqala iphulo apho lowo sithe sabe siza<br />

kumncedisa noko simshiye ekwazi ukufamisha ngendlela egqibeleleyo.<br />

Into ethetha into yokokuba ayizokuba ngunyaka omnye qha siza<br />

kuthanda ukumombatha nokuba yiminyaka emithathu okanye iminyaka<br />

emine.<br />

Okwesibini, enye yezinto esimise kakubana ngulo mcimbi wembalela.<br />

Uyabona kwezi ndawo zalapha, umzekelo eNkonkobe akukho nethontsi<br />

eli lamanzi. Kangangokuba tata uSpeaker ngoku ubusithi xa siqala apha<br />

kusasa lithuba lokuba umntu angazithandazela owa umthandazo uye<br />

waba kukuba noko malibe ngathi elithontsi lale veki liyanda. Kuba<br />

ngaphandle kweli thontsi zonke ezinzame sizenzayo aziyi ndawo.<br />

Siza kuzama ke kangangoko sinokwenza njengokuba noko ziwile<br />

iimvula ezincinci zokuqala noko oganda-ganda bangene kwindawo<br />

abafanele ukungena kuzo ukwenzela into yokokuba umsebenzi wolimo<br />

ubhekele phambili.<br />

Ndiyafuna ke ukutsho ukuba apha esebeni sikwanayo noko into esenza<br />

sibe nonxunguphalo lokuba xa sijonga ii-programmes ezi zokuncedisa<br />

amafama ziyathanda into yokokuba ziwe nganeno xa sele sifika kulento<br />

inobuyekezo lomhlaba sibe sifanele ukuba siyayisapota ke ngoku lo<br />

programme in other words i-land reform support. Kukho iifama ezininzi<br />

apha ebezinikezelwe kubantu bakuthi kodwa ezafama aziqhubeli ndawo.<br />

Kuba abantu bathi ngoku sele bephaya kuzo iphinde i-farming ikholapse<br />

ibuyele emva.<br />

Kwakhona ke kunzima ukuba sibagxeke ngokugqibeleleyo kuba nathi<br />

sinoxanduva singuRulumente ebesifanele ukuba siyalwenza lokuba<br />

sibanike isapoti ukwenzela ukuba noko bafamishe ngokugqibeleleyo.<br />

Zezinye zezinto ke ezo esizimisele ukuzilungisa xa sele sisiya phambili.<br />

Besilapha ke ixesha elininzi sijonga ii-projects ezilapha siyafumanisa<br />

into yokokuba ezinye ze-projects zethu ewe ziqhubaka kakuhle kodwa<br />

uninzi lwe-projects zethu azikafiki kwelizinga sinqwenela into<br />

yokokuba ii-projects zezolimo nokufuya zifikelele kuzo.<br />

Kodwa ke mandincome intsebenziswano esinayo apha ePhondweni<br />

nemibutho yamafama esinayo apha. Nokokuba ngu-NAFU, nokuba yi-<br />

Agri <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>, nokuba ngamafama ngokwe-commodity unions neassociations<br />

zabo. Sithi ke siyayibulela lontsebenziswano sinethemba<br />

lokokuba xa sinokumane sisandiselwa imadlanyana kancinci nakancinci<br />

noko umsebenzi wethu wokwenza kubekho ucingo apho kufanele ukuba<br />

kubekho ucingo khona. Wokwenza kubekho itele-tele apho kufanele<br />

zibekho khona. Kubekho idiphu apho kufanele ukuba ibekho khona.<br />

Noko ezo-services zinjalo zizakwanda ziye phambili.


Ndicela ke Somlomo ukuba njengokuba iNkulumbuso ibisele isihlahlele<br />

indlela ndizibeke apha zonke ezingxelo zifanelekileyo. Ndiyafuna ke<br />

kodwa Somlomo ukulicela uxolo kuwe ndizakuphinde ndiyenze ke lonto<br />

ngokufanelekileyo sibhale incwadi. Apha kuthi kwi-order paper<br />

kubhalwe into yokokuba sifanele ukubeka ingxelo yase-ASGISA.<br />

Kodwa asiyibekanga ngokwethu lengxelo yase-ASGISA kuba<br />

besinenkolelo yokokuba izakwenjenjalo i-ofisi yeNkulumbuso. Kodwa<br />

siza kuzama ke into yokokuba siyilungise lonto kwangoku i-House<br />

isahleli apha ezo ngxelo zase-ASGISA zingene nokuba zingeniswa sithi<br />

nokuba zingeniswa yi-ofisi yeNkulumbuso.<br />

Senzela ke Somlomo ukuba xa sijonga ezi-annual reports siyazi into<br />

yokokuba ngenxa yolutshintsho lune-ASGISA ibekho noko into ethande<br />

ukusilela apho ukwenza into yokokuba ingxelo efanelekileyo ukuza<br />

ePalamente ize ngeli xesha belibekiwe. Enkosi kakhulu Somlomo.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Masibulele. Phambi kokuba siqhube uhon Mvenya<br />

kuphakama into yokokuba iNdlu iziva ithobekile apha xa kukho into<br />

ethi u-Auditor General xa enika uluvo lwakhe ilungu uhon Mvenya athi<br />

- ayiyonyani lonto. Licela ke ukuba uyirhoxise lontetha ukwenzela<br />

ukuba leNdlu ihlale inesidima. Iyihloniphile into yokuthi u-Auditor<br />

General ngumsebenzi wakhe ukunika uluvo ngokuphathwa kweresources<br />

zikaRulumente. Hon Mvenya?<br />

Ms MVENYA: Hon Speaker mandiqale ndimangalele uhon Penny<br />

ngokuthetha into endingakhange ndiyithethe eligama lithi “xoka” liunparliamentary.<br />

Ndigqithe ke hon Speaker. [Interjections.] [Laughter.]<br />

Kulungile Speaker ndiyarhoxa. Bendisithi nyani ke uVimba xa<br />

kusithiwa unencwadi ezintle noko bendothukile kodwa ke ndiyarhoxa<br />

ukuba yinto engekho parliamentary leyo.<br />

Mr SPEAKER: Ndithatha ukuba awunamiqathango kukurhoxa kwakho,<br />

uyarhoxa nje. Enkosi. Sicele uNobhala afunde u-order number 5.<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF THE<br />

DEPARTMENT OF ECONOMIC DEVELOPMENT AND<br />

ENVIRONMENTAL AFFAIRS, ECDC, EAST LONDON IDZ,<br />

TOURISM BOARD, LIQUOR BOARD, GAMBLING AND<br />

BETTING BOARD AND COEGA INDUSTRIAL<br />

DEVELOPMENT ZONE<br />

Mr M SOGONI (On behalf of MEC RESPONSIBLE FOR FINANCE,<br />

ECONOMIC DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL<br />

AFFAIRS): Somlomo ndimele ohloniphekileyo okaJonas. OkaJonas<br />

use-United States of America. Kukho intlanganiso ebalulekileyo<br />

Somlomo phaya uMinister we-Finance ohloniphekileyo uBravin<br />

Gordam oye wathi ngokwazi igalelo likaMnumzana uJonas wamcela<br />

into yokokuba ahambe naye not kuba ehamba nabo bonke oo-MEC of


the Republic kodwa kuba esazi igalelo okaJonas anokufike alenze phaya<br />

wamcela kuba yintlanganiso ayokuba nayo ne-IMF (International<br />

Monetary Fund) kwakunye ne-World Bank. Ndiqinisekile ke into<br />

yokokuba sifanele ukuba sizingce siyi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. [Applause.]<br />

Ndiyafuna ukwenza nje isishwankathelo esithi kweli sebe le Economic<br />

Development ne-Environmental Affairs hon Speaker namalungu<br />

ahloniphekileyo sibeka lengxelo ehamba nezingxelo zezi-entities sele<br />

kuthethwe ngazo. Mandiqale nje ngokutsho ndithi lengxelo ye-<br />

Department noko ithande ukuwa ngeneno kunenjongo ebesinazo kweli<br />

cala le report ka-Auditor General. Kuba sifumene i-qualified report.<br />

Kodwa kwezi ngxelo ze-public entities zonke sifumene i-unqualified<br />

audit opinion.<br />

Okwesibini, into endifuna ukuyichaphazela apha yinto yokokuba<br />

ngokwesikhokelo seNkulumbuso ne-Executive Council ngokubanzi<br />

kukho lamsebenzi besiwenza wokudibanisa i-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Parks Board,<br />

ne-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Tourism Board. Siwenzile sawugqiba lamsebenzi xa<br />

kuphela lonyaka mali sithetha ngawo apha ongu-2009/10.<br />

Kangangokuba njengokuba kuqale lonyaka sikuwo ngoku yi-entity enye<br />

ebizwa ngokuba yi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Tourism and Parks.<br />

Ndiyafuna ke kwakhona ukutsho ukuba besiqalisa iphulo apha lokwenza<br />

ukuba okopolotyeni balapha kwi-Province bakwazi ukuba nemali<br />

ebakwa bucala yokusapota bona. Lonyaka sithetha ngawo ke ngunyaka<br />

ongowokuqala kwimbali zale Province apho uRulumente athathe<br />

isigqibo sokubekela bucala i-R50 million ukuncedisa okopolotyeni.<br />

Nyani ke sinayo ingxelo etshoyo into yokokuba nakuba ithathe ixesha<br />

ukuze okopolotyeni bakwazi ukufikelela kula mali kodwa kona kungoku<br />

sithethayo nje sele bekhona okopolotyeni abakwazileyo ukuxhamla<br />

kula R50 million.<br />

Ndiyafuna kwakhona ukutsho into yokokuba xa sijonga kula mashishini<br />

mancinane, amashishini ahlumayo siye safaka phantsi kwale programme<br />

sithi yi-incubation. In other words le bendithethe ngayo nakuqala<br />

ngokuya bendithetha ngamafama le yokokuba xa sisapota singasapoti<br />

sinikele umva kodwa sisapote ngokugqibeleleyo. Sabeka phaya i-<br />

SMMEs eziyi 240 under i-programme ye-incubation kwaze kulo process<br />

kwenzeka i-jobs eziyi-5 580 in the Province as a result yokuba sibe nazo<br />

i-SMMEs ezisapotiweyo yi-<strong>Provincial</strong> Government.<br />

Ndiyafuna kwakhona ukutsho ukuba i-industrial development strategy<br />

ye-Province iye ya-apruvwa yi-Executive Council saqalisa ukwenza isector<br />

plans. In other words sikwazi ukuthi kwindima ye-tourism sifuna<br />

ukwenza ntoni na siyi-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Kwindima ye-business process<br />

outsourcing sifuna ukwenza ntoni sileliPhondo njalo-njalo. Ezo plans<br />

sizigqibile kwi-DTO sector, kwi-film sector, kwi-tourism, kwi-acqua<br />

culture kwakunye ne-marine.


Ndiyafuna ukuphakamisa kwakhona Somlomo ukuba kulo msebenzi<br />

we-Environmental Impact Assessment lo wenza into yokokuba<br />

osomashishini xa befuna ukuvula amashishini wabo okanye nedepartments<br />

zikaRulumente zifuna ukwenza ii-projects kufuneke ukuba<br />

ziye kucela imvume phaya kwa-Environmental Affairs ukwenzela into<br />

yokokuba noko iphehlelelwe ukuba le project ayizokuyonzakalisa ienvironment.<br />

Noko zibekhona i-improvements kulo nyaka sithetha ngawo kuba yenye<br />

yezinto ebisoloko ikhalisa ingakumbi kosomashishini nakomasipala<br />

ukuba iyawulibazisa umnxilo lanto yeza-environmental impact<br />

assessments. Noko ke si-impruvile kulanto. Kangangokuba kulo nyakamali<br />

sithetha ngawo zonke ii-appeals ebezi-before the MEC ukwenzela<br />

into yokokuba azifanalayize zabantu abakhalazela ukuba lankqubo noko<br />

ayizange ihambe kakuhle ziye zahendilishwa zagqitywa successfully ezo<br />

appeals.<br />

Ndiyafuna kwakhona ukuyichaphazela le ndima ethi sinazo izinto<br />

esizenzileyo zokustabhilayiza i-Department ingakumbi kwelinqanaba<br />

lithetha ngokudlelana ne-public entities. Kangangokuba noko ngoku<br />

indlela yentsebenziswano phakathi kwe-Department ne-public entities<br />

ayisafani nje nalanto yokokuba ibengathi i-public entities zizi-<br />

Departments ezizimele phaya ecaleni. Kodwa ithi kanti i-public entities<br />

zale Department nokuba ngo-ECDC, nokuba ngo-Parks and Tourism<br />

nokuba ngo-Liquor Board, nokuba zeziphina ithi kanti noko<br />

zinobudlelwane obuqinileyo ne-Department. Kodwa ke njengokuba<br />

sisazi ngumsebenzi oqhubekayo lowo oya phambili.<br />

Nam ke ndingena kweli khondo tata uSomlomo lokuba ndithi zonke<br />

ezingxelo bezibekwa apha zingxelo esizibeka phambi kwaleNdlu<br />

ukwenzela ukuba zize ziqwalaselwe zi-Committees zaleNdlu.<br />

Ndiyabulela kakhulu. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Siza kucela kwakhona uNobhala afunde iorder<br />

yesithandathu.<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />

PROVINCIAL TREASURY<br />

Mr M SOGONI (On behalf of the MEC RESPONSIBLE FOR<br />

FINANCE, ECONOMIC DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL<br />

AFFAIRS): Somlomo ndiyathemba ukuba iNkulumbuso iyayibona into<br />

yokokuba sele indifanele lendawo ndikuyo. [Interjections.] [Laughter.]<br />

Ukuba indlela ibikhona nokuba uMnumzana uJonas ebenokusele<br />

axelelwe ukuba angasabisazikhathaza nganto. [Laughter.]<br />

Apha kweli sebe lezemali Somlomo ndiphakamela nje ukutsho ukuba<br />

owona msebenzi ubungamandla ebesilandela wona kweli sebe<br />

ngumsebenzi wokuqinisekisa into yokokuba noko imeko yezemali ye-<br />

Province yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> iya isibangcono kunangaphambili.


Amasebe kaRulumente ayisebenzise ngokufanelekileyo imali ebekwe<br />

kwi-coffas zawo yaye ukwenza into yokokuba noko uRulumente akwazi<br />

ukuzinikeza ngokugqibeleleyo iinkonzo zakhe. Isuka lonto ekubeni<br />

imali efanele ukuba iyasetyenziswe isebenze ngokohlobo<br />

olufanelekileyo.<br />

Ndiyafuna ke ukuba ndingqine nje kweli leNkulumbuso noko sinelunda<br />

ukuba lomsebenzi wokuxhasa amasebe kaRulumente le ibisithi<br />

iNkulumbuso ibikukuncedisa amasebe ukuba noko i-audit outcomes ze-<br />

Province ziphucuke. Inene nangenyaniso siyabona ukuba sisendleleni<br />

endle ngoku ukuya kulo direction. Andizokuwagxobha ke kuba<br />

iNkulumbuso ibisele iwathethe kamnandi.<br />

Okwesibini, kulo mcimbi wokuqiniseka into yokuba, ingakumbi<br />

osomashishini abancinci xa beberendarishe i-services baprovayida iigoods<br />

kuRulumente bayahlawulwa ngexesha elifanelekileyo. In other<br />

words i-payment kwi-suppliers ne-creditors zikaRulumente ibe<br />

lelaxesha kuthiwa mayenzeke lonto kunyinge we-30 days.<br />

Sithi siyayazi into yokokuba asikafikeleli ncam kulo ndawo zisekhona iservice<br />

providers …Mna ke kweliya lam isebe ndingomnye umntu noko<br />

oye waqhwalela kakhulu kula ndima ingakumbi ngoku bekufanele<br />

ukuba sibhatale i-service providers ebezizisaplaya nge-feed ngexesha ledrought<br />

ufumanise ukuba noko zigqithisile kula 30 days. Sagqithisa<br />

ngelinye ixesha nakwi-3 months ebekufanele ukuba besibhatele ngayo.<br />

Kodwa eli sebe ndithetha ngalo ndithi enye yezinto esizizamileyo kukuimpruva<br />

i-turnaround ye-Province in so far as payment kwi-creditors is<br />

concerned.<br />

Siphindile kwakhona sileli sebe lezemali sakhupha olwancwadi lubizwa<br />

ngokuba yi-economic review and outlook ye-Province. Sincedisana nala<br />

Department ye-Economic Development Environmental Affairs.<br />

Sisenzela ke into yokokuba sihlale sikwazi ukuxoxa siyi-Province nestakeholders<br />

zethu in the Province ukuba sifuna inkqubela phambili<br />

yophuhliso, yoqoqosho ihambe njani na.<br />

Ndiyafuna ke kodwa Somlomo ukutsho ukuba ukuqala kulo nyaka mali<br />

siripota ngawo apha ukuzokungena kulo sikuwo imeko yezemali<br />

kwilizwe lonke kwakunye neliPhondo sikulo imaxongo. Masiyilindele<br />

ke ngoko into yokokuba ezinye zezinto ebezifanelwe kukuba ziyiexpectations<br />

zethu mhlawumbi azizokufezekiseka ngoko luhlobo<br />

sinqwena ngalo.<br />

Umzekelo xa besiqala lonyaka mali sikuwo siye sanyanzeleka into<br />

yokokuba sirivayize ii-projections zethu, zezinto ebesicinge into<br />

yokokuba kumasebe ngamasebe kaRulumente siza kuzenza. Sathi<br />

ngobona into yokokuba hayi iimeko zezemali azifani noluya hlobo<br />

besicingele into yokokuba kwakube kukulo ngoku. Ndiyacinga ke siza<br />

kuyazi lonto ukuba isuka kule meko yezoqoqosho ibikhe yaheshe-heshe.


Ndithi ke ngoko maze singatyhafi ke sithukisele xa sibona amasebe<br />

kaRulumente engafikeleli ncam ngokweza targets bebezibekile. Size<br />

siyazi into yokokuba we are confronted with that reality.<br />

Xa ndiququmbela ke ndiyafuna kwakhona ukubulela ndincoma<br />

ngomsebenzi esikwazileyo ukuwenza ngokusebenzisana ne-MECs<br />

kwakunye namagosa kweliya sebe lezemfundo, nakweliya sebe<br />

lezempilo. Ngoba njengokuba sisazi ngawona masebe la athi afumana<br />

inxalenye eninzi yemali ye-Province yase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>. Kodwa<br />

kulapho iingxaki zeliPhondo zande khona ingakumbi kweli cala<br />

linolawulo iphinde lonto iye kuba nomphumela kwi-delivery yeservices.<br />

Ezi reports zimbini bezinikwa apha kusasa ngumfanekiso esiwaziyo<br />

lowa wokokuba siyasilela kwizinto ebesifanele ukuba siyazenza. Kuba<br />

oko kuqala ulawulo kweziya Departments iminyaka ngeminyaka<br />

egqithileyo lusibonakalisile ukuba luyafuna ukuqiniswa. Okwesibini,<br />

eziya Departments zombini azikho funded at the level ebinokwenza<br />

ukuba zikwazi ukuprovayida the kind of social services abantu bakuthi<br />

abazilindeleyo.<br />

Saze savana ke kwi-Executive Council ukuba le Department yakwa-<br />

<strong>Provincial</strong> Treasury ngokulidishwa yi-Office of the Premier<br />

masisebenze neziya Departments zimbini ukwenzela into yokokuba<br />

noko ngokuhamba kwexesha ziphume kula ngxaki zikuyo.<br />

Intsebenziswano esiyifumanayo ke kula masebe yiyo le ndiyincomayo.<br />

Sinalo ithemba lokokuba nakuba zingamanye walamasebe noko<br />

zingafumananga report ka-Auditor General incumisayo kangako. Kodwa<br />

kona ngokuhamba kwexesha sinaso isiqinisekiso sokokuba ingathi siya<br />

kwicala elifanelekileyo. I-systems in the Department of Education and<br />

Health had began to improve. Ndiqinisekile ke nabaPhathiswa xa<br />

belapha mhlawumbi baza kufikelela kulonto.<br />

Njengokuba ndime apha ke Somlomo ndiphakamisa into yokokuba<br />

mandivunyelwe ndibeke lengxelo yesebe le-<strong>Provincial</strong> Treasury<br />

njengengxelo efanelekileyo yonyaka-mali ka-2009/10 financial year.<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />

DEPARTMENT OF EDUCATION<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: The hon Speaker, the<br />

hon Premier, members of the Executive Council, hon members, imembers<br />

ze-public ngokokushiya-shiyana kwezikhundla zabantu bonke<br />

abakhoyo apha. Ndithe thaca apha iripoti ka-2009/10 financial year<br />

ecacisa ngomsebenzi owenziwe yi-Department kula nyaka-mali.<br />

Ndizakuthi nje qaphu-qaphu kwenye yezinto eziqulathwe apha yile<br />

report.


Eyokuqala enye yezi-priorities zethu yokuphucula i-quality yeeducation.<br />

Kukuqinisekisa into yokokuba abantwana ingakumbi aba<br />

basuka kumakhaya angathathi ntweni anento ayifumanayo esiwa phantsi<br />

kwempulo xa besezikolweni. Si-impruvile ke apha ukusukela<br />

kubantwana abebeyi-948 000 sawanyusa amanani ukuza kuthi xhaxhe<br />

apha ku-2009/10 ayakutsho ku-1,3 million yabantwana abaxhamlayo<br />

kwi-school nutrition programme.<br />

Nto leyo ke ephucula nokuhamba oku kwesikolo kutsho nako kwanyuka<br />

because abantwana baya benethemba esikolweni ingakumbi abo basuka<br />

kumakhaya angathathi ntweni. Siyiqalile kwakula nyaka-mali into<br />

yokufaka i-high schools kwi-quintel 1 nakwi-quintel 2 zibe yinxalenye<br />

ye-school nutrition programme.<br />

Eyesibini, inyukile imali ye-scholar transport ukusuka ku-R46 million<br />

kula nyaka-mali ubungaphambili ngo-2008/09 yazakuba yi-R250<br />

million ku-2009/10. Nto leyo ephucule amanani abantwana<br />

abaxhamlayo kulento ye-scholar transport, from R77 000 to R150 000.<br />

Nto leyo ke endicinga ukuba iyasincedisa nasekuqinisekiseni ukuba<br />

abantwana banayo i-access noxa ingxaki isenkulu njengokuba besikhe<br />

satsho apha ngaphambili ngelixesha bekuxoxwa iripoti ye-Portfolio<br />

Committee.<br />

Eyesithathu ngulo mcimbi unokwenziwa nokusiwa kwencwadi<br />

ezikolweni ngexesha. Ndicinga ukuba nakulo nyaka uphelileyo itextbooks<br />

noko siziqhube kakuhle kuba zifike phambi kwexesha.<br />

Samoshwa ke zezi zinto ze-procurement kwadileya nento yokwenza nestationery<br />

yafika phaya kuJanuwari kanti bekufanele ukuba ifike<br />

kwangaphambili. Kodwa kumcimbi we-textbooks zihambe kakuhle<br />

kakhulu zona. Kodwa ke lomcimbi ngumcimbi esiwuphetheyo<br />

ukwenzela ukuba kungaphinde kube nobugqwithi-gqwithi, siqiniseke<br />

ukuba zonke iincwadi zisiwa ngexesha.<br />

Umcimbi wesine ngulo mcimbi unokwenza ne-skills development,<br />

nokuphuculwa kwe-capacity yotishala nabasebenzi bakaRulumente.<br />

Sitreyine abantu abaninzi kakhulu ke apha, sa-afoda ne-bursaries kwi-<br />

550 students ebezisenza i-B Ed learnership. Kanti ke notishala abaunder<br />

qualified abayi-3 325 bakwi-programme ngoku yala National<br />

Professional Diploma in Education kuthiwa yi-NPDE abayiqale<br />

kwakulo nyaka uphelileyo. So kulo nyaka uphelileyo ngo-2009/10<br />

zezinye zezinto esizenzileyo. Nokutreyinwa kwaba bantu baqeqesha<br />

abantwana bethu ko-Grade R nakwi-early childhood development that is<br />

kwi-pre schools njalo-njalo. Sihambe umgama omkhulu kakhulu phaya.<br />

Ndiyafuna ukuyikhankanya ke kulento inokwenza no-Grade R ukuba<br />

amanani ethu abantwana aqala ku-Grade R kuqala phambi kokuba baye<br />

kutsho ku-Grade 1 anyukile from 136 000 aye kutsho ku-141 000.<br />

Kodwa abantwana abafunda u-Grade R basengaphantsi kwabantwana<br />

abenza u-Grade 1 ngokwamanani. So ithethe ukuthi lonto kukho<br />

abantwana abaqali ku-Grade 1 bengayanga ku-Grade R. Nto leyo ke


ebenza babebuthathaka ke ekuthatheni izinto nemfundo ukubheka<br />

phambili. Kodwa ke sinomganyana ngoku esiwubonayo ngoku ukuba<br />

siwuhambile ekuphuculeni imeko.<br />

Kulo nyaka mali u-2009/10 noxa siyenze ngo-0.4% i-improvement<br />

kulento ye-results zika-Grade 12 kodwa sicinga ukuba ibe linyathelo in<br />

the right direction. The efforts ke that we have put in place<br />

zokutreyinwa kotishala kw-i-content gap, zokutreyinwa ko-principal<br />

ingakumbi kweziya under performing schools zizinto esizenzileyo phaya<br />

kuFebruwari nakuMatshi walo nyaka-mali ke esize kuprizenta ngaye<br />

apha ongu-2009/10. Ukuzama ukuphucula imeko ukwenzela into<br />

yokokuba si-impruve beyond that 51% ebesimfumene kulo nyaka<br />

uphelileyo.<br />

Mandiyitsho Speaker into yokokuba ayisonwabisanga siyi-department<br />

lento yokokuba siyakusoloko silithemba lokurhuqa emva kulento ka-<br />

Auditor General. Ingakumbi xa side sangathi sizeziya bhasi zikaRhaziya<br />

kwakusithiwa yi-abhiyoni yayisithi xa inyuka eqhineni ixakwe liqhina<br />

ithithize ime ibuye ngomva kunyanzeleke ukuba ukhondaktha akhe<br />

atsibe phandle aye kufaka ilitye emva kwevili ukwenzela into yokokuba<br />

ingehli entabeni. Sibhiheyive ingathi ke siyilo-abhiyoni kuba endaweni<br />

yokokuba sibheke phambili siye sabuya umva sabheka kwi-disclaimer<br />

kanti besisele sibusuka sikwi-adverse opinion. Ayisihlalanga kamnandi<br />

ke lonto yiyo ke lento ebesitsho apha uMEC Sogoni into yokokuba<br />

uTreasury, Education no-Health basebenza as a team ukuza neturnaround<br />

plans zoku-impruva i-situation phaya.<br />

Lento beniyibona emaphepheni kusithiwa i-Department ingathi ingawa<br />

ngobuso nangowuphina umzuzu ndiyafuna ukuyicacisa ukuba<br />

besisendlala phaya, sendlela kwi-Portfolio Committee into yokokuba<br />

iingxaki ezibangela i-over expenditure kwi-Department zindawoni. Iweaknesses<br />

within the systems ze-departments zindawoni. And iturnaround<br />

plan yokutshintsha lonto ithini. Sasiyitheyibhulishe phaya<br />

kwi-Portfolio Committee.<br />

Ivela ke ngoku ingathi yinto abazibhaqeleyo aba bantu bebethetha phaya<br />

ephepheni. Kanti yinto esuka from the Department to outline into<br />

yokokuba siyazibona i-weaknesses where they are and nantsi i-plan. Into<br />

abangayitshongo ke phaya yinto yokuba i-plan yethu yoku-adresa lanto<br />

ithini na. We have adopted ke that plan in the Executive Council<br />

sinethemba lento yokokuba if we can implement that turnaround plan to<br />

the latter izakuyithatha i-Department iyibeke endaweni.<br />

Siyazikhomitha ke kakhulu ekutshintsheni imeko akukho Department<br />

ezakuwa ngobuso. Because ukuba uya ezikolweni ufika more than 90%<br />

of our schools zisemcimbini ngoku sithethayo. Nangeli xesha bekuvalwe<br />

izikolo izikolo ezininzi beziqhuba. Ndithi ke mandiyichaphazele lonto<br />

leyo ukwenzela into yokokuba abantu bangaphelelwa lithemba<br />

ngokungathi akusekho kwa-Department phaya.


Ewe khona zizakubakhona iingxaki zona iingxaki zaphaya zininzi.<br />

Nabantu xa bethetha ke baye bawajule amagama bayilibale into<br />

yokokuba kufuneka ithemba lishiyiwe lona ecaleni. [Interjections.]<br />

Akonakalanganto kakhulu iingxaki zikhona kodwa iingxaki ze-<br />

Departments zona zisilingene. Enkosi kakhulu Mr Speaker. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />

DEPARTMENT OF HEALTH<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Ndiyabulela kakhulu<br />

Somlomo. INkulumbuso, amalungu eNdlu yowiso-mthetho, uluntu<br />

lonke ngokubanzi. Ndiyabulela nam Somlomo indyeba esiyifumanayo<br />

silisebe lezempilo namhlanje ukubangaba sibe apha phambi kweNdlu<br />

yowiso-mthetho ingxelo ngonyaka odlulileyo izinto isebe lezempilo<br />

eliphumeleleyo ukuzenza nelingaphumelelanga ukuzifezekisa.<br />

Lonyaka sithetha ngawo ngunyaka obunomngeni kakhulu.<br />

Ubunomngeni kakhulu kuba ibingunyaka nalapho ubuRulumente<br />

besigaba sesine belifumana ithuba lokuba luqalise nalapho bekukho<br />

imiba ethile ngokomgaqo-nkqubo ebekufuneka siyenzile.<br />

Kananjalo unyaka lo ngunyaka nalapho siye sabona iintshukumo<br />

ngentshukumo kwicala labantu kanti neentshukumo kwicala labasebenzi<br />

besebe lezempilo ingakumbi oogqirha. Lonyaka udlulileyo sibe<br />

nentshukumo yoogqirha nalapho bebeye babeka phantsi izixhobo<br />

bebonisa ukungoneli ngezinto ezithile. Kananjalo besikhawulelana<br />

neentshukumo zoluntu apho bebebonakalisa ukunganeli ngezinto<br />

ezithile ekufuneka zisonjululwe lisebe.<br />

Lengxelo ke siyibeka phambi kweNdlu yowiso-mthetho iyakuqulatha<br />

izinto esicinga ukuba ngenene sikwazile ukuzenza ngempumelelo kanti<br />

nezinto esicinga ukuba sibuye nganeno kuzo nesisenoxanduva lokuba<br />

sisebenze ukuba sizifezekise.<br />

Amagqaba-ntshintshi ndingathi kunyaka lo sigqithayo kuwo sikwazile<br />

ukubangaba ngokubhekiselele ekukhuseleni abantwana kusuleleko<br />

kungenjalo ukuthintela izifo ngezifo immunization ebantwaneni<br />

abancinci. Sikwazile ukubanga i-coverage siyenyuse nalapho kumnyaka<br />

ongaphambili besikunyinge wamakhulu asibhozo anesithathu e-percent<br />

(83%) ukuthintela abantwana kwizifo ngezifo. Kodwa kunyaka olandele<br />

lowo lo sithetha ngawo sikwazile ukuyinyusa la-coverage yaya<br />

ngaphezulu kumashumi alithoba ekhulwini nesisajonge ukubangaba<br />

kufuneka senze bhetele nakulo unyaka siya kuwo.<br />

Ukanti ukulwisana nesifo uGawulayo ingakumbi lankqubo ibizwa iprevention<br />

of mother to child transmission singatsho ukubangaba<br />

amanani oomama nabantwana babo esikwazileyo ukuba sibathintele<br />

onyukile kakhulu nanjengokuba amaziko okunikeza nge-Anti Retroviral<br />

Drugs nawo siwonyusile. Yenza ke into yokokuba abantu abakwazileyo<br />

ukuba bathathe inxaxheba kula programme amanani onyuke ngomyinge


wamawaka angamashumi amabini anesithandathu (26 000) ngaphezu<br />

komyinge ebesizinike wona.<br />

Ingxelo yethu iyabonisa ukuba baninzi abantu abathi bathathe inxaxheba<br />

kumaziko ethu ezempilo, primary health care facilities. Kananjalo kulo<br />

nyaka singatsho ukuba songenzile kwinani le clinics ebezikho ishumi<br />

elinethoba le-clinics ezintsha ezithe nazo zenza into yokokuba abantu<br />

bafikelele kwinkonzo ezandileyo. Njengokuba besine-world cup kulo<br />

nyaka kukho izinto ebekufuneka sizenzile. Singatsho ukubangaba we<br />

have a well class accident and emergency unit esikwazileyo ukuyakha<br />

eyakuhlala iyi-legacy of the <strong>2010</strong> esiya kuhlala siyibuka. [Applause.]<br />

Ukanti nangaphaya eKomani singatsho ukuba phaya kula Frontier<br />

Regional Hospital sikwazile ukuba sibe nenkonzo ezandisiweyo<br />

ngokwezinto ezenziweyo, the eye unit, intensive care unit,high care unit,<br />

ne-unit yokujongana nabantu abatshileyo kwakunye nezinye izinto<br />

esizenzileyo phaya ukuqinisekisa into yokokuba inkonzo abantu<br />

abakwazi ukufikelela kuyo ikumgangatho noko ongcomekayo.<br />

Singatsho naphaya kuMalizo Mpehle Memorial Hospital ukubangaba<br />

amaziko okuhlala abantu professionals, oogqirha nabanye sikwazile<br />

ukuwenza.<br />

Kodwa zonke ezi zinto sizenzileyo sizenza kukho omnye umqela<br />

wemingeni ekusafuneka siyisombulule. Ndingatsho nje ukubanga<br />

sililizwe nje jikelele sijongene nomngeni owodwa ingakumbi<br />

kwicandelo lezempilo apho sakube singafikanga nje kumvo kungenjalo<br />

i-percent enye ukuba ubani uthelekisa uluntu lwehlabathi jikelele we are<br />

only point seven percent to a global population. Kodwa njengelizwe eli<br />

lethu isifo sikaGawulayo siqulethe 17% of the global burden of<br />

HIV/AIDS ifumaneka apha kuthi.<br />

Kananjalo singeyiyo nje ne-1% of the global population we have apha<br />

kwilizwe lethu 5% of the global burden of TB. Ithethe ke ukuthi isifo<br />

se-TB noGawulayo sinomngeni kakhulu njengelizwe nanjengePhondo.<br />

Ukanti ungatsho ukubangaba sijongene kwakunye nenye imfazwe<br />

yokuthintela ukusweleka kwabantwana phambi kweminyaka emihlanu<br />

emveni kokuba bevelile. Nokuthintela oomama ukubangaba<br />

bangasweleki xa besenza umsebenzi omkhulu kakhulu wokuchumisa<br />

isizwe …..[Interjections.] …baze bathi xa bekulomsebenzi baphulukane<br />

nobomi babo.<br />

Ezinye izinto zizifo ezinokuthinteleka non commucable diseases<br />

kwakunye neengozi nokonzakala kwabantu. Ezo zinto xa zidibene<br />

zibanga ukuba iinkonzo zezempilo zibenomngeni kuba kufuneka<br />

sifikelele kwezo zinto zonke ngokulingana. Ngexesha apho uhlahlo<br />

lwabiwo-mali oluza kwisebe lezempilo lungonyuki ngendlela ekonyuka<br />

ngazo izinto ezingumngeni kwisebe lezempilo.<br />

Siphinde kunyaka odlulileyo sanomngeni kakhulu ngokubhekiselele<br />

kwibhajethi. Sachitha ngaphezu kokuba besinikiwe ngenxa yezinto


ebekufuneka zenziwe ezinye zazo endingabalula i-OSD. Inkqubo<br />

nalapho bekujongwe ekubeni makuphuculwe iimeko zokuphangela<br />

kogqirha kwakunye nabanye abantu abanikeza iinkonzo ezibalulekileyo<br />

kwisebe lezempilo.<br />

Kananjalo sibe nomngeni apha ngenkqubo ebibizwa Human Resources<br />

Operational Project Team (HROPT). Nalapho kufuneke ukuba senze<br />

iintlawulo, nalapho besibunyanzeleka kodwa kungekho malungiselelo<br />

afanelekileyo enziweyo ukwenza lonto. Njengoko ebetshilo ugxa wam<br />

ngaphambili apha nathi silelinye isebe nalapho umba lo wokuphatheka<br />

kakuhle kweze zimali nokuphononongwa kwazo kusoloko<br />

kufunyaniswa ukuba amakhwiniba akhona.<br />

Sikunye ke kwinkqubo yokusebenza ekubeni siphelise izinto ezibangela<br />

ukuba sisoloko sifumana iingxelo ezingentlanga ngumphicothi zincwadi<br />

zikaRulumente, the Auditor General.<br />

Sikwazile kambe ukufikelela kwezinye izinto, kodwa<br />

ndizakubamfutshane kakhulu ngenxa yexesha ingxelo leya iziqulethe<br />

zonke ezo zinto. Singatsho nokokuba umyalelo ebesiwunikiwe<br />

wokuqinisekisa into yokokuba senza ukuba iinkonzo zempilo<br />

zifumaneke kubantu ngendlela encomekayo, siphethe lomalungiselelo.<br />

Sizamile kunyaka ophelileyo apho siwe khona nganeno sithabathisa<br />

khona ukubheka phambili kulo nyaka umtsha.<br />

Mandithathe ithuba ndibulele kakhulu amalungu ekomiti, ndibulele<br />

amagosa kaRulumente. Zikhona izinto ekusafuneka sibulelane ngazo<br />

ngendlela kodwa ke akhona enza kakuhle nesimele ukubangaba<br />

siwancome, sibulele kwakhulu. Izinto esijongene nazo sicinga ukuba<br />

sisemandleni okuzeyisa. Enkosi kakhulu. Ingxelo ndiyibekile phambi<br />

kweNdlu. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />

OF HUMAN SETTLEMENTS<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS: Somlomo<br />

obekekileyo namalungu onke eNdlu yowiso-mthetho, iNkulumbuso,<br />

namalungu e-Executive Council mandinibulise, iiNkokheli zemveli<br />

noluntu lonke emva kwemini nje.<br />

Ndivumele Somlomo ndithi theca phambi kwaleNdlu yowiso-mthetho<br />

ingxelo yonyaka yesebe lokuhlaliswa koluntu.<br />

Somlomo obekekileyo mandiqale ngelithi sileli sebe sizingomba isifuba<br />

ngokuba siye sathi sanyusa iikawusi kulo nyaka-mali esithetha ngawo.<br />

Ngokuthi inkcitho ebikade kwiminyaka emibini edlulileyo ingakwazi<br />

ukuba isebe liyisebenzise liyigqibe imali. Sithi lena ingxelo yalo nyaka<br />

siripota ngayo siyisebenzisile sayigqiba imali. Kangangokuba<br />

ibibonakala ne-trend yokuchithwa kwemali ukuba iyinyuka inyanga<br />

nenyanga ukuya kuthi xhaxhe phaya kuSeptemba. Ize ibe buhla ukuya


kutsho ukuphela konyaka-mali ngenjongo yokuba singathi kuba sileqa<br />

ukuba kwiminyaka edlulileyo besingachithi ngokwaneleyo side sichithe<br />

ngokudlulisekileyo.<br />

Kananjalo ndiyafuna ukuthi kuleNdlu kwi-targets esizibekele zona<br />

zokuthi amagaqa ezindlu ebesizakuwakha siwakhile. Kananjalo<br />

saqinisekisa ukuba abantu bahlala kwizindlu eziphucukileyo.<br />

[Interjections.] Ikwayinyani engenachaphaza yona into yokuba ngenxa<br />

ye-projecct ebezithi kumathuba angaphambili zi-apruvwe zingekabiready.<br />

Zikwaninzi kwanezo ziblokileyo ingakumbi kwindawo ezifana<br />

neNkonkobe neNxuba. Ngoba ii-projects ubukhulu becala bezithe zaapruvwa<br />

zingekabiredi. Isebe ke linenkqubo yokugxabha-gxabhisa<br />

ukuthi ezo bezisablokiweyo i-projects zikwazi ukukhululwa<br />

ngokukhawuleza.<br />

Njengokuba siyazi ukuba sinesebe elitsha le-Rural Development eli sebe<br />

lozinziso loluntu lithi lifake isandla nalo kuphuhliso lwelali ngokuba liapruve<br />

ipolisi ejongene nokwakhiwa kwezindlu ezilalini. Kananjalo<br />

izinga linyuke lade lagqithisa kwizindlu ebesithe siza kuzakha<br />

kwimimandla yasezilalini ingakumbi kwi-district ye-OR Tambo, Joe<br />

Gqabi, Alfred Ndzo neAmathole. Ngokuba zezona ubukhulu becala<br />

zinelali.<br />

Kunomzekelo ke we-project ecacileyo yase-Elliotdale apho sithe<br />

sagqogana ne-Development Bank yase-Southern Africa ngenjongo<br />

zokuba ibeyi-implementing agent kulo project. Sithe saqeqesha<br />

kananjalo kula project yaseNgangelizwe abantu bokuba bakhe izindlu<br />

ngohlobo olutsha esilubiza ngokuba yi-alternative technology. Kuba<br />

siyazi ukuba ngesitena nodaka kuphela asingekhe sikwazi<br />

ukukhawulezisa siyigqibe i-backlog esinayo silisebe.<br />

Yiyo lonto kwakhona kwaphaya eNgangelizwe sizakubane-alternative<br />

technology harb, sizakuba nentlobo ngentlobo ezahlukileyo zealternative<br />

technology ukwenzela ukuba abantu bakhethe ezinye izindlu<br />

ezingezizo ezi zesitena nodaka.<br />

Siziqeqeshile kanjalo i-emerging contractors ingakumbi ezo besi<br />

zakuzisebenzisa ngokukhawuleza. Ezingamashumi amabini anesihlanu<br />

sazinika imisebenzi kumasipala waseMakana. Itsho ke lonto ibonise<br />

ukuba ayisingabo kuphela abo bebekade bezizinhanha ezingawothiyo<br />

umlilo abazakuthi baxhamle kulwakhiwo lwezindlu kweli sebe.<br />

I-subsidies zabo bantu esibabiza ngoko kuba bona bebekade besilela<br />

ekufezekisweni kwemfuno zabo sithe sazinyusa ukuzipasisa.<br />

Kangangokuba abantu abatsha bona siqinisekile ukuba i-488 subsidies<br />

siyayiphumeza ezomama zibeyi-2 156 kuze i-military veterans zibeyi-<br />

425. Yiyo lonto nayizolo besinikezela izindlu kwi-military veterans<br />

eziyi-44. Kananjalo sele sikwazile noku-identifaya i-sites zezinye imilitary<br />

veterans eziyi-40 kumasipala waseLukhanji.


Siyayazi okokuba kukho abantu abahlala phandle ngoku sithethayo<br />

kungekho projects ezikhoyo kulo ndawo. Yiyo lonto silisebe siye<br />

saqinisekisa ukuba kwinkqubo esiyibiza ngoba kukunikezwa<br />

ngokukhawuleza izindlu kwabo bantu sithi abathathi ntweni. Sakwazi<br />

ukunikeza abo bantu kungekho zi-projects kodwa ngoba iinkokheli<br />

zasekuhlaleni nokuba zi-ward councilors, nokuba ngamalungu<br />

ePalamente, nokuba zinkokheli zenkonzo, nokuba zinkokheli zemveli<br />

zithe zababona zazisa isimo sabo ngaphambili sibanike izindlu<br />

ngokukhawuleza. Sinemizekelo ke yotata uDyantyisi, omama uNojikile<br />

nabanye abaninzi abathi kuba bebehlala phandle singathi sakukhe<br />

silinde kude kubekhona ii-projects.<br />

Siyafuna ke ukuthi siyayazi ukuba kukho iindawo ezithwaxwa yidisaster<br />

izindlu zabantu zimke kungekho mntu ubeplene lonto. Yilonto<br />

sine-temporal shelters ukwenzela ukuba xa sifumene ingxelo<br />

ngomasipala ongumsebenzi wakhe ukukhodineyitha into ye-disaster<br />

management siqinisekise abo bantu ukuba sibanika izindlu<br />

ngokukhawuleza.<br />

Siyayazi ukuba kwindawo ezininzi kunezindlu ezazakhiwe phambi ko-<br />

1994 ukuya kutsho ngo-2002 ezi sithi silisebe zizirekthifaye.<br />

Ayingomsebenzi wethu ke ukuthi indlu ibiyakhiwe siphinde siyakhe<br />

kodwa kuba abo bantu bengenatyala siyazirekthifaya ezo zindlu. Sithe<br />

ke sadlula nakumlinganiselo ebesiwubekele zona kwi-rectification yepre<br />

1994 and post 1994 stock.<br />

Ndiyafuna ke ukuthi Somlomo siyayazi ukuba sisenemiceli-mingeni<br />

sileli sebe eminye yayo kukungaplani ngokungqameneyo nomasipala<br />

yenze lonto umasipala akhombe i-project kanti umhlaba uphantsi<br />

kobango. Okanye umasipala akhombe i-project kanti akukho bulk<br />

infrustracture. Yenza lonto ke i-project ibhloke ingekaqali nokuqala.<br />

Yiyo lonto kule multi-year planning yethu siqinisekisa ukuba sihlala<br />

kunye nomasipala. Naxa si-apruva ezi-project size-apruvileyo eziyi-90<br />

ngaphezu kwe-50 ebiyi-target yethu. Siyi-apruva kuba siqinisekile<br />

ukuba ukhona umhlaba, ikhona i-infrastructure, zikhona ii-beneficiaries.<br />

Ngoba kuyingxaki uku-apruva i-project engena-beneficiaries lonto<br />

ikhokelela ekubeni izindlu ezithi zakhiwe zingabinabaninizo. Zimbini<br />

izinto ezinokwenzeka kukuba zivandalayizwe okanye kungene abo<br />

bebengenalungelo nababengafanelekanga ukuba bangenile kuzo.<br />

Sidlulile ke kweso simo soku-apruva i-projects ezingayaziyo imeko<br />

yazo.<br />

Ndivumele ke Somlomo ndithi thaca kuleNdlu ingxelo yonyaka-mali<br />

yesebe lozinziso yoluntu ngokwemiqathango esemthethweni.<br />

Ndiyabulela kakhulu. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />

OF LOCAL GOVERNMENT AND TRADITIONAL AFFAIRS


The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS (On behalf<br />

of the MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />

TRADITIONAL AFFAIRS) Somlomo obekekileyo njengokuba<br />

bendisele ndibulisile ndima apha egameni likaMEC Gqobana nothe yena<br />

wabe ukwintlanganiso yabaPhathiswa besebe ehlangene no-Treasury<br />

kaZwelonke, Joint MINMAC.<br />

Eli sebe Somlomo lolawulo lomasipala nemicimbi yemveli lithe lakwazi<br />

kwezinye zezinto ebelizibekele ukuba liza kuzenza laqinisekisa ukuba<br />

lihamba ngesantya ekuthini lincedise omasipala ukuba iingxelo<br />

zophicotho zincwadi zibe ziphucukile. Kananjalo lizinike umgomo<br />

wokokuba kunezinto ezizakuthi ziziqwalasele ngakumbi enye yazo<br />

lulawulo, enye yazo ziinkonzo eziziseko, enye yazo luququzelo<br />

noqhakamshelo lonxibelelwano, eyokugqibela kukuqinisekisa ukuba<br />

imo yezemveli ibakumgangatho onguwo.<br />

Zikhona ke izinto sile lisebe esithi sizidle, sizingce, sizingombe izifuba<br />

ngazo. Sithe sabajonga sabaqwalasela omasipala abayi-45 saqinisekisa<br />

ukuba sizisa ivili lenguqu kubo. Kananjalo ngoOktobha ka-2009 isebe<br />

lithe laphehlelela iphulo lophicotho zincwadi olucocekileyo. Lonto itsho<br />

yenza kwakho umahluko ekuphucukeni kwengxelo ka-Auditor General.<br />

Iqonga elidibanisa ooMeya bomasipala noMphathiswa wesebe ihlala<br />

rhoqo kananjalo iba neziphumo ezizizo ezitsho zenze kubekhona noko<br />

uzinzo oluncomekayo komasipala abakhoyo kweliPhondo.<br />

Komasipala abayi-44 lithe lakwazi isebe ukuqinisekisa ukuba i-annual<br />

performance reports zibakhona ngexesha elililo. Ngokungenelela<br />

kwesebe ngo-Section 154 kwaba masipala balandelayo; iSakhisizwe<br />

ekwi-district yase-Chris Hani, iMhlontlo, iMbizana, iNgquza Hill ezise-<br />

OR Tambo, Matatiele ese-Alfred Ndzo, iGreat Kei, iBuffalo City,<br />

neNxuba yenza lonto kubekhona umqela obonakalayo notshintsho<br />

olukhoyo kwabaya masipala.<br />

Kwakhona ukungenelela ngo-Section 139(1)(b) kumasipala wase-Alfred<br />

Ndzo eKoekama naseSundays River noko kutsho kubekhona umahluko<br />

kwindlela abasebenza ngayo aba masipala ekuziseni iinkonzo eluntwini.<br />

Elisebe liqinisekisile ukuba lime ngeenyawo zombini ukulungiselela<br />

ulonyulo oluzayo luka-2011 ngokuthi ukucandwa kwemida ngokutsha<br />

ye-wards kube kusemgaqweni njengokuba sithetha. Nokwazi ngqo<br />

ukuba mangaphi amanani amakhawunsila kumasipala nomasipala<br />

kwaba masipala beliPhondo.<br />

Ngokuqhogana nequmrhu loqeqesho elisebe lithe laqeqesha i-Ward<br />

Committees eziyi-2 285. Omasipala abayi-42 bathe bazizisa<br />

ngokungekho madolo anzima iingxelo zokusebenza kwabo. Bonke<br />

oomasipala bobayi-45 isicwangciso-nkqubo esihlangeneyo sophuhliso<br />

basizisile esebeni.


Umasipala wengingqi we-OR Tambo ne-Joe Gqabi bathe bafumana<br />

isixa-mali esilinganayo ukwenzela ukuba uphuhliso oluhlangeneyo<br />

oluqala emawadini kwenziwe isibonelo ngabo abo masipala. I-<br />

<strong>Provincial</strong> Disaster Management Centre ikhona kwaye iyasebenza<br />

ePhondweni. Zontandathu ii-district municipalities zincedisiwe ngokuthi<br />

zithunyelelwe abaxhasi kwezoqoqosho lwasekuhlaleni.<br />

Zininzi ke izinto elisebe elinokuthi lizidle ngazo enye yazo<br />

kukuqinisekisa ukuba imirholo yenkosana iyenyuswa. Kananjalo<br />

iiKumkani zithe zathengelwa amahashe....[Interjections.] …kwaye nalo<br />

malungu akwiNdlu yowiso-mthetho yeNkosi athe ancediswa<br />

ngamahashe kwanawo. [Applause.]<br />

Eli sebe liqinisekisile ngokuhlaziya amanye amakomkhulu nangona<br />

belingenakuwagqiba onke ngaxesha linye. Kodwa siyakholelwa ukuba<br />

ucuntsu akafani noshici. Sisenayo ke imiceli mingeni esithi sijonge<br />

ukuba kulo nyaka mali eminye yayo hon Speaker efana nokuvalwa<br />

kwezikhewu kwizithuba ezithi zincedise uphuhliso sizakuqinisekisa<br />

ukuba siyazivala.<br />

Kananjalo ukuqinisa ubudlelwane namanye amasebe njengesebe elinye<br />

lomsebenzi walo ikukukhodineyitha. Ukusebenza nesebe elifana nesebe<br />

lozinziso loluntu, isebe lamanzi, ingakumbi njengokuba noMphathiswa<br />

wezolimo apha ebesele eyichazile ingxaki esinayo yembalela kweli<br />

phondo.<br />

Hon Speaker ndivumele ke ndibulele intsebenziswano phakathi<br />

kwamagosa esebe naphakathi kwazo zonke i-stakeholders esisebenza<br />

nazo apha esebeni. Inkxaso engagungqiyo yabaPhathiswa kunye<br />

neNkulumbuso. Ndiyabulela kakhulu Mr Speaker. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />

OF ROADS AND PUBLIC WORKS<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />

Somlomo weliPhondo, Khabinethi ebekekileyo yeNdlu, delegates from<br />

the NCOP, Councillors present here noluntu jikelele, ne-offiicials.<br />

Namhlanje ndiwabonile amalungu aleNdlu yalowiso-mthetho afikayo<br />

phaya kwishumi enombala o-pink, osimbholayiza into yokokuba yicancer<br />

month kwaye amalungu ayayazi into yokokuba lenyanga<br />

yomhlaza uthi uyiriflekthe ngokuba ubenayo i-touch ka-pink.<br />

Ndiwabonile ke amalungu awuqondayo umcimbi. [Interjections.]<br />

Somlomo xa ndizakuthi thaca ngokufutshane lengxelo yonyaka.<br />

Njengoko lengxelo iphela nge-31 Matshi <strong>2010</strong> ichaza into yokokuba<br />

elicandelo lezendlela nizakuva ngalo kumama uManyawuza uhon Barry<br />

kuba belingekafiki xa kugqityezelwa lengxelo. Eli sebe belingekabikho<br />

kwicala lethu. Siza kuthetha ngemisebenzi yoluntu.


Izizwe ezimanyeneyo phaya ngo-1998 ziyavuma into yokokuba kukho<br />

umceli-mngeni kuhlumo kwezoqoqosho elizweni lonke. Lonto<br />

ichaphazela ukungaphucuki kwempilo nobomi babantu bakowethu. Xa<br />

ndicaphula kwezinye zentetha eziphambili ezenziwa phaya kwi-United<br />

Nations zithi:<br />

UMzantsi Afrika nangona ubonakala into yokokuba<br />

kwezoqoqosho ewe khona unabo ubutyebi kodwa obo butyebi<br />

boMzantsi Afrika abufikelelwa ncakasana ngabo bahluphekileyo<br />

baseMzantsi-Afrika. Ithi ke lonto kufuneka izinto ziguquke<br />

khonukuze isinzi seli lizwe sibenakho uxhamla kuqoqosho<br />

nakwizimbiwa zeli lizwe.<br />

Mr Speaker, ezokhulo loqoqosho nophuhliso loluntu kufuneka into<br />

yokokuba zibandakanye ukuphuculwa kobomi babantu jikelele. Neli<br />

sebe lezemisebenzi yoluntu lijongene ncakasana lincedisana namanye<br />

amasebe ekubeni imisebenzi yoluntu mayibonakale phaya apho abantu<br />

bahlala khona.<br />

Xa kuziwa kumcimbi wokunikezelwa ngendawo zokuhlala kumasebe<br />

azi-client departments zethu. Asenzanga ngokwaneleyo ngenxa<br />

yokushokoxeka kwezimali. Kodwa ke silisebe siyahlenga-hlengisa into<br />

yokokuba kwizakhiwo ezikhoyo zikaRulumente xa ngaba ziza<br />

kunikezelwa eluntwini kakuqale kujonge omasipala kuqala kuba<br />

exesheni elininzi omasipala ngabona bakufutshane nokunikezela<br />

iinkonzo ebantwini. Kwaye ke kufuneka xa kudisipozwa off i-property<br />

kaRulumente kuqalwe ngabo khonukuze banikwe ingxenye yezi<br />

zakhiwo bakwazi ukuphuhlisa nokusondeza iinkonzo ebantwini.<br />

Kwandule ke ukulandelwa ngabantu bakowethu ingakumbi iimpula<br />

zikalujaca.<br />

Ayilohlazo ke elo Somlomo singumbutho we-African National Congress<br />

sithunyiwe kwelo kuba xa oluhlenga-hlengiso lusenziwa masikhe siqale<br />

sijonge abantu bakowethu abanezakhono zento yokokuba bakwazi ukuowuna<br />

nabo i-properties ezizakukwazi into yokokuba zibadivelophe.<br />

Unxibelelwano Mr Speaker nonokontraka luhle kakhulu kunye nawo<br />

onke amahlakani ethu unxibelelwano luyancomeka sele umninzi<br />

umgama esiwuhambileyo, ingxelo le izakuthetha ngalonto. Owona<br />

mgomo besiphezu kwawo kulo nyaka-mali siripota ngawo yinto<br />

yokokuba masophule udonga olukhoyo khonukuze indlala nentswelophuhliso<br />

ikhawuleze.<br />

Siyazingca ke Mr Speaker sileli sebe kuba siyakwazi ukunika ingxelo<br />

njengokuba singomasitandi kweliPhondo ngelithi kulo nyaka ophambi<br />

kwalo besingakwazanga ukuthi thaca into yokokuba zingaphina iproperties<br />

eziphaya kwi-PLSLDC for vesting. Sima ngeqhayiya ukuthi<br />

namhlanje amawaka asibhozo anesithathu zi-properties ezo esithe thaca<br />

kwi-PLSLDC for into yokokuba zikwazi ukuvestwa. Azakukhumbula


amalungu kuba ayekhe asibuza lombuzo into yokokuba kuxa sindawo<br />

nina.<br />

Okwesibini, sikwazile into yokokuba masenze i-survey of 192 properties<br />

against the target of 40. Siyigqibile ke nophando ebesilenza ngezakhiwo<br />

zikaRhulumente, uphando lwe-properties esizigqibileyo ukulenza ukuba<br />

eneneni zezaloRulumente ngamawaka mane ikhulu namashumi<br />

amahlanu anesithathu (4 153)<br />

Sikwazile ke nokukhephutsharisha ezinye i-properties eziyi-7 018. Ithi<br />

ke lonto Mr Speaker njengoko iNdlu yowiso-mthetho kwakunye ne-<br />

Portfolio Committee le isi-ovasayithayo ibiye yaziphakamisa ezi zinto<br />

ukuba isebe maliye kuzijonga. Yiyo lento sithi thaca lengxelo.<br />

Xa ndiza kugqibezela Somlomo, on provision of accommodation sele<br />

sikhondakthe i-assessment on 497 properties. Kanti siye safumana phaya<br />

ngokuthethisisana noNdlu-nkulu into yokokuba sifumane i-properties<br />

eziyi-41 eziye zatransifelelwa kuthi. Kanti sizisayinile ne-lease<br />

agreement eziya bezikhe zaba yingxaki 926 lease agreement have been<br />

signed.<br />

Imisebenzi eyi-99 933apha kweliPhondo leMpuma-Koloni yenzekile<br />

Somlomo. We have also trained 250 municipal officials that are going<br />

to be responsible for expand public works programme Phase 2. Kuba<br />

kaloku besikhe sanengxakana yento yokokuba naxa amathuba<br />

emisebenzi esenziwa i-reporting mechanism ibingakwazi ukufika<br />

kakuhle. Yilonto siye saqonda ukuba masincedisane nomasipala<br />

sibaqeqeshe khonukuze bakwazi ukuba basinike ingxelo efanelekileyo.<br />

Xa ndiza kugqibela lento ndiyichaze apha ngasentla Somlomo yileyo<br />

ebangele into yokokuba u-Auditor General akwazi into yokokuba ame<br />

ngokuqinisekileyo into yokokuba sine-unqualified audit report kulo<br />

nyaka mali. Ngako oko ndithi thaca le Annual Report. Enkosi<br />

Somlomo. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT OF<br />

TRANSPORT, AND MAYIBUYE BUS CORPORATION<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL SAFETY, LIAISON<br />

AND TRANSPORT: Thank you hon Speaker, hon Premier, hon<br />

members of the Executive and all hon MPLs present here, the Mayor of<br />

Nkonkobe municipality, the community of Alice, government officials<br />

from the various government departments, distinguish guests, ladies and<br />

gentlemen.<br />

The 2009/10 financial year has been a challenging period for the <strong>Eastern</strong><br />

<strong>Cape</strong> Department of Transport. We had to manage the transfer of staff<br />

from the Department of Roads and Transport to the new Department of<br />

Road and Public Works which so close to 2 000 leaving the Department<br />

and the end of 2009/10 financial year.


This period was also characterized by some achievements which saw the<br />

realization of one of the important priorities which is to build a<br />

development state and to improve the public services. In that regard we<br />

have introduced the service delivery excellence programme which is<br />

known as the SDPE programme. And using this programme the<br />

Department determined its service delivery index.<br />

In November 2009 the Department won the centre for public service<br />

innovation award or innovation enhancement of internal systmes within<br />

Government. The CPSI Award was awarded to the Department by the<br />

National Minister for public service and administration.<br />

We continue to re-instill internal discipline through ensuring that all<br />

staff members are accountable through implementing the performance<br />

management and development system in an effort to enhance the<br />

performance of our employees.<br />

The Department continues to sharpen and review the Supply Chain<br />

Management Protocols inline with Government prescripts to focus on<br />

the improvement and benefit of SMMEs in our Province. As part of<br />

implementing our 5 year communication strategy the 2009/10 financial<br />

year saw a great improvement in the action between the Department, its<br />

stakeholders and the communities at large through the introduction of<br />

our quarterly exhibition programme which brought our services closer to<br />

the people especially in the rural areas.<br />

Mr Speaker the member is disturbing I am not sure what she is saying<br />

while I am speaking. [Interjections.] I would like to understand what<br />

she says.<br />

Through this initiative we opened up the Department for public relations<br />

intermency where the people of the province in the various sectors. This<br />

exercise has further help to market our customer care services centre and<br />

contributed in the increase of received calls which increase to more than<br />

20 000 enquiries. And I would like to remind the House of our toll free<br />

number which is 088644644. We have made indelible advances with<br />

regards to the promotion of the constitutional rights of people with<br />

disabilities and have held workshops on anti-child trafficking and road<br />

safety. The promotion of sign language and disability friendly public<br />

transport systems.<br />

During the year under review we have been able to enhanced strategic<br />

partnership with institutions of higher learning. And have enrolled 20<br />

unemployed matriculants in partnership with the North West University<br />

in areas of road safety. And we have also enrolled 40 in partnership with<br />

the University of Fort Hare in Human Resource Management.<br />

We granted best performing students with excellent marks in maths and<br />

science with bursaries in transportation related studies which included


30 for the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> youth in areas such as civil engineering, railway<br />

engineering, freightt logistic, human resource management and<br />

information technology. And 15 for internal staff to improve their<br />

capacity.<br />

Mr Speaker, in the 2009/10 financial year we were able to receive an<br />

unqualified audit report, which is the first since the 2004/05 financial<br />

year. I would like to take this opportunity to congratulate all officials of<br />

the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Department of Transport for this achievement. Indeed<br />

we are gradually turning the corner in restoring internal financial<br />

stability. The remaining challenge is to sustain what we have managed<br />

to achieve - as per instruction from our Premier, the hon Kiviet which is<br />

to ensure that we keen continue to have clean audits and nothing less.<br />

In terms of public transport this period mark the start of phase 1 of the<br />

Mthatha airport upgrade and an efford to improve its capacity use and<br />

management of the airport as a viable economic asset as at value to local<br />

economic development especially tourism. Our award winning Kei Rail<br />

Project, and the Kei Rail won the award for the best rail passenger<br />

service in the whole of Africa which was awarded to the Department in<br />

June <strong>2010</strong> continues to grow from strength to strength as a result the<br />

Department was granted a railway safety permit by the Railway Safety<br />

Regulator for 3 years from 2009 to 2012. There was continuous growth<br />

in the passenger numbers due to the introduction of the new daily<br />

service between Mthatha and Amabhele.<br />

A total of 370 employment opportunities were created by the project and<br />

this is a mixed of skilled and unskilled labour. This includes activities of<br />

track maintenance, train operation, train traffic management and other<br />

general maintenance of coaches and station buildings. Despite our<br />

limited budget we have been able to deliver in ensuring that Mayibuye<br />

Transport Corporation is operational although we have to admit that<br />

there is a problem of underfunding for this transport corporation.<br />

I would just like to add at this stage hon Speaker a request to the<br />

members of the NCOP that are present in this sitting. We have raised<br />

during the Ministers speech to the NCOP the issue of subsidization for<br />

both the Mayibuye Transport Corporation and VAB350 transport<br />

services, because there is no subsidization from the National<br />

Government in relation to these passenger service operators. And we<br />

are not sure why this is happening. We have made several attempts to<br />

engage the National Department on this matter. Because we feel that it is<br />

not fair for them to give subsidies to Algoa Bus Company in the Metro<br />

and not to the other two bus companies which are in the rural areas of<br />

our Province. So we would just like to request that the delegates from<br />

the NCOP should really engage at a National level on these issues.<br />

We provide subsidy for bus passenge services in the <strong>Eastern</strong> part of the<br />

Province. The Bhisho airport training programme continues. Non<br />

moisturize transportation is affectively promoted. More youth and


women are involved in the transport sector through various innovated<br />

programmes. And we promote the expanded Public Works programme<br />

principles in all our projects.<br />

Our maritime unit conducted career awareness campaign in 48<br />

secondary schools in the province and the target was Grade 12 learners.<br />

And now we have extended the campaign to reach 60 secondary schools<br />

targeting Grade 10, 11 and 12 learners. Maritime safety awareness<br />

campaigns were held in 6 municipalities along the coast. In the year<br />

under review we were able to ensure that the Algoa Bus Company form<br />

part of the new Nelson Mandela integrated public transport system,<br />

which includes the taxi industry that registered 5 primary co-ops which<br />

can be contracted for operations under the integrated public transport<br />

system.<br />

Mayibuye Transport Corporation transported 1.8 to 8 million passengers<br />

and the majority of those passengers are from our rural areas. With<br />

relation to the <strong>2010</strong> FIFA World Cup as a Department of Transport we<br />

are proud of our contribution to the success of the <strong>2010</strong> FIFA Soccer<br />

World Cup where we were mandated to ensure that through out <strong>2010</strong><br />

transport master plan we reduce through traffic control improve road<br />

conditions and promote alternative roads. Promote and facilitate the use<br />

of public transport and improve safety of all commuters. And I am<br />

proud to report that we were able to achieve all of the above mentioned<br />

areas of responsibility.<br />

In terms of traffic management Mr Speaker our traffic officers continue<br />

to work tirelessly on our roads. We salute them. A total of 454 traffic<br />

officers went through refresher courses in an efford to enhance their<br />

performance. The Department was able to take its traffic administration<br />

and licencing services closer to the people to 101 additional outlakes in<br />

various posts offices which include 31 in the Nelson Mandela Metro<br />

Municipality. 25 in Buffalo City, 5 in the King Sabatha Dalindyebo<br />

Municipality and a further 40 outlets were road out in the middle area of<br />

the Province.<br />

The help desk function was devolved to the district level as a service<br />

delivery effort to speed up applications for duplicate registrations<br />

certificates, personalize and specific registration numbers and revenue<br />

collection which includes outstanding licence fees has been<br />

implemented in 3 of the 6 districts.<br />

In an effort to inculcate a culture of road safety it is pleasing to report<br />

that 38 500 learners were reached through the scholar projects and<br />

programmes. The school debate project reach 625 learners and 125<br />

schools participated. Through this project learners were exposed and<br />

trained on road safety topics which empowered them with knowledge<br />

and skills that will make them safe for road users.


As part of our response to the challenge of skill development our learner<br />

driver education project has reached 337 Grade 11 and 12 learners from<br />

33 schools around the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> and resulted in the successful<br />

acquisition of learners licences by 37 learners from Cacadu, Chris Hani<br />

and the OR Districts and code 10 drivers licenses for 6 learners from the<br />

Chris Hani District in Cala.<br />

This project was mainly concentrated in the disadvantage communities<br />

in order to facilitate the N3 into the job market arrest the challenge of<br />

45% of road accidents which involved young people between the ages of<br />

16 and 25 years. And effectively reduce the 80% of road accidents<br />

which are caused by lack of road safety knowledge the lack of driving<br />

skills, negative attitudes and reckless behavior.<br />

Through this project learners learn the rules of the road based on the<br />

K53 system of vehicle control. Through our driver education<br />

programme and training we were able to reach 3 101 taxi operators and<br />

71 drivers were reached through theory test K53 and skill test in<br />

conjunction with Toyota advanced driving.<br />

Mr Lunga Tilolo who was a taxi driver represented our Province at the<br />

National competition in Mpumalanga in November 2009. He became<br />

the overall winner and was rewarded with a Toyota Quantum powered<br />

by Sesifikile. Today Mr Tilolo owns a taxi - thus becoming self<br />

employed.<br />

In terms of the community-based transportation programme hon<br />

Speaker our community based transportation programme continue to<br />

help the Department to create jos and alleviate poverty through strategic<br />

interventions which enables us to respond promptly to the priority of<br />

building social and economic infrastructure. As a result in the year<br />

under review which is 2009/10 we were able to create 21 451 work<br />

opportunities especially for the poorest of the poor in our Province.<br />

This performance hon Speaker put the Department in the lead nationally<br />

in jobs created through the EPWP in the 2009/10 financial year. We also<br />

train 74 emerging contractors especially women and youth contractors<br />

on contract management, project management, business skills and<br />

tendering processes. The target set for 2009/10 was 30. Hon Speaker this<br />

means that our young women and contractors are better and youth are<br />

better placed to take advantage of economic opportunity available in the<br />

transportation and civil contraction sector.<br />

We also trained 5 218 household contractors in life and technical skills<br />

against the set target of 4 000. What this means hon Speaker is that our<br />

people in the rural areas have been capacitated with skills that can make<br />

them employable elsewhere. It was during this period that the<br />

community based transportation programme was recognized by the<br />

National Department of Public Works by being the recipient of the<br />

COMOSO award for developing an implementing the best innovative


project in using labour intensive methods in the entire country. And of<br />

course the economic infrastructure has now moved over to the<br />

Department of Roads and Public Works under MEC Majodina.<br />

In conclusion, Mr Speaker I present the Annual Report of the<br />

Department of Transport and the Mayibuye Transport Corporation. I<br />

thank you. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF<br />

DEPARTMENT OF SAFETY AND LIAISON<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR SAFETY AND LIAISON: Thank you<br />

hon Speaker. Hon Speaker the Department on Safety and Liaison<br />

enjoyed an exciting 2009/10 financial year where the Department<br />

performed optimally despite our limited budget. It was a year of great<br />

planning and strategic interventions which prepare us to launch the<br />

world biggest event that has ever reach shows of the African continent<br />

that being the <strong>2010</strong> World Cup.<br />

The core business of our Department is community safety and the<br />

Department remains the oversight of police performance and service<br />

delivery. The Department has therefore continued and intensified its<br />

vigorous oversight by increasing the number for accountability meetings<br />

with the South African Police Service. This was complemented by<br />

strengthening the oversight capacity of our community police forums by<br />

facilitating the smooth running and training of CPF members.<br />

The year under review started off with the beginning of the fourth<br />

democratic elections in 2009. The election period ushered in a new era<br />

and the intensification of the fight against crime was identified as one of<br />

the key priorities.<br />

We further monitored the phasing out of the directorate of special<br />

operations which was the Scorpions and introduce the directorate of<br />

priority crimes which is widely known as the Hawks. This unit is now<br />

well established in the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Province. Also during the 2009<br />

financial year on the 22 January <strong>2010</strong> the tactical response team was<br />

launch in Port Elizabeth to assist with crime prevention mostly the<br />

Northern areas which deals with gangsters crime related issues.<br />

Hon Speaker we are confident that in order to intensify the fight against<br />

crime and corruption the South African Police Services will be<br />

strategically strengthened with a special units in its ranks.<br />

Allegations of signs of human trafficking in the Province will be dealt<br />

with effectively through the SWIFT intervention of these units and the<br />

Department has intensified its awareness campaigns to sensitize<br />

particularly young school going learners about this international crime<br />

trend that is reaching our shows throughout transitional and international<br />

interaction such as sport, culture and tourism.


Preparations for the <strong>2010</strong> FIFA World Cup were perfected by the<br />

continuous rehearsing and dry rans that were held in Nelson Mandela<br />

Bay, stadium and this culminated in <strong>2010</strong> safety and security submit<br />

where the readiness of all role players and stakeholders were evaluated.<br />

But community involvement is key in preparing the province to deal<br />

with the influx of these tourists. Therefore we boosted the training of<br />

community police forum members as safety patrollers for all the<br />

government sponsored public viewing areas.<br />

We also had a privilege to be the first province to open a new stadium<br />

to the international rugby match between the British Lions and the<br />

Southern Kings. The launching of [Inaudible.] committees continued<br />

throughout the province and this form part of the broader community<br />

mobilization of the Department to improve the quality of life of the<br />

population of the Province. A particular focus was on taking services to<br />

rural communities were services were most needed yet less accessible.<br />

Various activities focusing on the domestic violence, rape and violent<br />

crime were held and many of these events were facilitated by the<br />

Department in partnership with the South African Police Service, the<br />

Department of Education and the Department of Social Development.<br />

These sister Departments are closest to the most vulnerable in our<br />

society namely women and children and it is therefore of paramount<br />

importance to work closely with those who are responsible for<br />

accommodating our children in schools and treat our women a day<br />

hospitals and clinics.<br />

In addition to the above activities the Department further recorded the<br />

following achievements. 41 police accountability meetings were<br />

convened. Service delivery evaluation said 94 police stations, the<br />

assessment of SAPS supply chain, management processes, we held a<br />

provincial crime prevention strategy, strategic planning session,<br />

coordinated the development of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Justice Crime<br />

Prevention and Security Cluster. 91 crime awareness programmes held<br />

throughout the province. We supported the <strong>2010</strong> World Cup planning<br />

initiatives. Supported 23 community safey forums within local<br />

municipalities and supported 43 safer school committees.<br />

In terms of financial management hon Speaker I would like to announce<br />

that once more the Department of Safety and Liaison has managed to<br />

secure an unqualified audit report for the seventh concercative year.<br />

I would like to attribute this achievement to our affective management<br />

systems and the commitment by all our staff to ensure compliance to<br />

procedures and policies and regulations without compromising service<br />

delivery to the people of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>.


We will continue to ensure that the operations of our Department are<br />

effectively supported by sound management systems. And strive to<br />

improve our financial management systems through effective and<br />

efficient document management, good supply chain management<br />

practices.<br />

Hon Speaker, I would like to thank the staff of the Department of Safety<br />

and Liaison for all the efford they have put in to making this one of the<br />

most memoriable financial years the history of the Department. Allow<br />

me to present the Annual Report of the Department of Safety and<br />

Liaison for the 2009/10 financial year.<br />

I thank you. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />

OF SOCIAL DEVELOPMENT<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR SOCIAL DEVELOPMENT: Thank<br />

you hon Speaker. Mandiphinde ndibulise kwakhona. Ndibulela<br />

lendyweba yokuza kuthi thaca iripoti ngale nyanga yabantu abadala<br />

nenyanga yakwa-transport esiyibiza ngokuba yi-transport month.<br />

Le report ingokomyalelo we-PFMA esiyaziyo sonke, iAct ka-1999. I-<br />

Department apha ke izama kangangoko ukuba inyaniseke kwaye izame<br />

into yokokuba ichubeke ekuyibekeni. Koko ayenzi sishwankathelo nje<br />

into eyenzayo iyayihlakulela.<br />

Hon Speaker and the members siqala ngokuba sikhe sibe nawo<br />

amagqaba-ntshintshi esiwavezayo apha eNdlini yowiso-mthetho. Sitsho<br />

ukuba siyi-Department siyakhongratyuleyitha siwaqhwabela izandla,<br />

siyawahalalisela ama-officials athe wona azinikezela asebenza ubusuku<br />

nemini engaphumli ezama ukubonakalisa i-service delivery atsho enza<br />

into yokokuba leminyaka mibini ilandelelanayo siyifumane iunqualified<br />

report singu-Social Development.<br />

Asingekho ho Speaker singayikhankanyi i-audit team yethu etshisayo<br />

bhe ngokuba iqinisekile umsebenzi wayo iyawenza isincedise njenge-<br />

Department. Silisebe sithe xa sibona into yokokuba kubalulekile ukuba<br />

iinkonzo sizise ekusondeleleni okanye sizisondeze eluntwini. Saba nayo<br />

i-launch esiyibiza ukuba yi-District Development Model. Esiye<br />

sayilontsha kwisixeko sase-Chris Hani ngoMatshi ezinyangeni. Lonto ke<br />

ndiyibizileyo yindlela yokudisentralayiza imisebenzi ikwazi ukuba<br />

yenziwe ezantsi ncakasana ingalaba-labi kumane kusithiwa silinde<br />

ePhondweni.<br />

Kwi-Department ke siba nayo nendlela ephucukileyo okanye elula<br />

yokunxibelelana nabantu bokuhlala njengoko sisazi into yokokuba<br />

sisebenza kunye nabantu bokuhlala abazi-stakeholders zethu ne-NGOs,<br />

neNPOs. Siyazama kangangoko ke ukusebenzisa uthungelelwano<br />

nomoya namaphepha nazo zonke iindlela ezi zezinye zokunxibelelana.


I-Department iye yakha ubudlelwane isebenza nophando i-programme<br />

esiyibiza ukuba yi-researh programme. Yaze yanxibelelana noSIDA<br />

icandelo eliye lithi liququzele lijonge into yokokuba lento sithi luqoqo<br />

noqeqesho luyenzeka. Eneneni kwenzeke ngolo hlobo sithetha ngalo<br />

kangangento yokokuba ii-community development workers ne-social<br />

workers ziye zaya kuxonxwa ziye kunikwa ubuchwepheshe<br />

ngokwasezimalini nangokwasekukhokeleni that is i-project<br />

management.<br />

Sinazo ke ii-programmes esizaziyo into yokokuba u-ra Development<br />

unazo ezifana no-community based care programmes. Zikwindawo<br />

ngeendawo ezahlukeneyo andingekhe ndilibazise abantu<br />

ngokuzikhankanya ngoku. Umqulu oqulathileyo oyakuthi afunyanwe<br />

uyakube unazo ngokodwelo lwazo.<br />

Sinayo i-programme ye-orphans and vulnerables phantse zonke ii-<br />

District zinazo. Side saphinda saqonda ukuba masikhe siqoqe, sitreyine,<br />

siphuhlise abantu abasebenza nge-HIV and AIDS esibabiza ukuba zicordinators.<br />

Sabafundisa i-child care kunye nento eyi-protection so that<br />

balungele ukukwazi ukukhathalela abantwana abakwesi simo<br />

ndisichazayo.<br />

I-Department ke njengokuba sisazi into yokokuba ijongana nolutsha<br />

kunye nabantu abangomama. Ikhona ke le yembhumbha yamakhosikazi<br />

nayo eyayisakuba izakuyigqibezela i-Department. Kodwa ke abo bantu<br />

batsha sibafundise sade sababiza into yokokuba banguKimojo. Kuba<br />

sisazi into yokokuba bona sifuna bajongane ncakasane nalento<br />

yeziyobisi.<br />

Iyaphinda ke i-Department incedise apha kulutsha inayo nemizekelo<br />

ephilayo ukubonakalisa into yokokuba not only ukubaphuhlisa abantu<br />

abatsha but also ibenze bakwazi ukwenza amashishini azimela poqo.<br />

Eminye ke yemizekelo esiye sithande ukuyikhankanya yi-project<br />

ebizwa ukuba Likhala, ephaya eKhwezi Local Municipality eyenza<br />

izihlangu elinkiweyo yona kunye no-Pick’n Pay kunye namazwe<br />

angaphandle njengoZimbabwe.<br />

Kanti ke le ise-Venterstad ye-fishery besisanda kuyabela imali kulo<br />

nyaka uphelileyo nayo eAliwal North nayo inazo iindawo ezibonakalisa<br />

into yokokuba sele iphantsa ukuba lishishini kwaye ilinkiwe kunye<br />

nezinye iindawo, kunye namanye amazwe. Kunye nenye i-project<br />

esiyibiza ukuba yi-Stutterheim Youth Project elapha eAmathole nayo<br />

esisoloko sisondele kuyo kuba sele ibu-business like.<br />

Xa ndishwankathela ke ndingazikhankanyanga nje zonke kuba umqulu<br />

uzakuziveza ezi zinto zikhoyo ekuhlaleni kwethu. Mandiyitsho<br />

mhlophe into yokokuba kwintwana encinane ethi uSocial Development<br />

ayifumane uyazama kangangoko into yokokuba aphuhlise, ase i-service<br />

delivery ebantwini. Asinqeni ke ukutsho namhlanje into yokokuba


sithatha iripoti ezakube inezizicwangciso zonke zenziweyo siyizise<br />

ngaphambili sinqwenela ukuba iNdlu yowiso-mthetho iyithathe<br />

iyamkele leripoti ngobunjalo bayo. Enkosi Mr Speaker. [Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPORT OF DEPARTMENT<br />

OF SPORT, RECREATION, ARTS AND CULTURE<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR SPORTS, RECREATION, ARTS<br />

AND CULTURE: Somlomo obekekileyo, Sekela Somlomo,<br />

Nkulumbuso yePhondo lethu iMpuma-Kapa uMambhele, amalungu<br />

eNdlu yowiso-mthetho abekekileyo, ooSodolophu abakhoyo phakathi<br />

kwethu, amalungu eNdlu yowiso-mthetho ngokubanzi, iindwendwe<br />

zethu, nabahlali balapha eNkonkobe. Ndiyabulisa ngalemva kwemini.<br />

Xa ndinikwa ithuba lokuba ndithi thaca ingxelo yonyaka ka-2009/10.<br />

Ndiza kugqagqanisa Somlomo kuba ixesha lixhashwe yinja.<br />

Eli sebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko kulo nyaka-mali<br />

sithetha ngawo belithiwe mbhende luxanduva lokuqinisekisa into<br />

yokokuba indebe yomhlaba, yeFIFA iyimpumelelo ePhondweni lethu.<br />

Sinikiwe umthetho omngqongqo nguPremier into yokokuba<br />

ayinakuphumelela kwi-South Africa ngokubanzi xa ingaphumelelanga<br />

ePhondweni lethu, lonto ke masenze iziseko ezizakuyiqinisekisa lento.<br />

Sibulela ithuba esilinikiweyo nguSepp Blatter lokuba sibambe lendebe<br />

yemhlaba kuba kaloku xa ilizwe belisibona siyinto engento engenakuze<br />

iphumelele ukubamba lonyhadala welizwe lonke yena usithembile. And<br />

lonto yokokuba umntu akuthembe ungathenjwanga lilizwe lonke yenza<br />

into yokokuba intliziyo yakho ifudumale. [Applause.]<br />

Kuluvuyo ukuthi asimphoxanga nakancinci. Thina njengePhondo<br />

sibulela iNelson Mandela Metro ngokwakha i-Stadium esikumgangatho<br />

ophezulu esiwine i-engineering award sikhuphisana ne-studium ezine<br />

kwi-South Afrika iphela. Saphuma singunamba 1 i-stadium sethu.<br />

[Applause.]<br />

Kwakuyo indebe yomhlaba ebiluxanduva lwethu into esinyanzelisiweyo<br />

ukuba siyenze kukuba abantu beMpuma-Kapa ngokubanzi mabayive<br />

ukuba ikhona indebe yomhlaba. Siqinisekisile into yokokuba<br />

amavolontiya awaphumi eNelson Mandela Metro kuphela but aphuma<br />

kuzo zonke ii-Districts zethu eMpuma-Kapa. Sili sebe olo xanduva<br />

salithathela kuthi sathi siza kubakhwelisa kwiindawo abasuka kuzo<br />

sibalalise eBhayi. Ongakhange afumane ubenelishwa okanye akakhange<br />

alisabele ikhwelo.<br />

Kwangokunjalo indebe yomhlaba siyisebenzisile kwinto yokokuba<br />

oomama bethu abahlohla iintsimbi, ootatat bethu abaxonxayo wonke<br />

umntu owenza umsebenzi wezandla aye eBhayi. Kuba ibidibana ne-<br />

National Arts Festival. So sathi abangayanga eBhayi baza kungena kwi-<br />

National Arts Festival.


Ingxelo esiyifumeneyo hon Speaker bebesitsho besithi lonyaka<br />

awukhange ufane neminye iminyaka ubunomehluko. [Applause.]<br />

Sizamile into yokokuba zibekhona izinto ezishiyekayo kuthi eziya kuba<br />

lilifa lethu sele u-<strong>2010</strong> wedlula. Into ke leyo esiyibone sonke engu-Fly<br />

the Flag into ebonisa into yokokuba siyazingca ngobuntu bethu<br />

boMzantsi Afrika.<br />

Ukuflaya iflegi ke ayikokuphakamisa yona kuphela kodwa kuchaza<br />

indlela oziphatha ngayo, indlela owenza ngayo izinto, indlela owamkela<br />

ngayo abantu. Lonto xa usenza yona uphakamisa iflegi yoMzantsi<br />

Afrika. Yenye yezinto esizifumeneyo ezo.<br />

Sisaqhuba nephulo uPremier alibone into yokokuba lifanele ukuba<br />

khona lokuba abantu bayazi i-National Anthem, uMhobe Wesizwe.<br />

Uculwe ngendlela efanelekileyo, unikwe imbeko efanelekileyo.<br />

Sithethile notate uQwase into yokokuba mayiqale esikolweni lento<br />

ukwenzela ukuba abantwana bakhule nayo. Bawuhloniphe uMhobe,<br />

bayihloniphe iflegi yethu.<br />

Kukho ne-projects ezikhoyo xa zikhunyushwa kuthiwa zi-legacy<br />

projects apho njengokuba sele nditshilo sizakuthi sele wadlula u-<strong>2010</strong><br />

sithi le into yenye yezinto esishiyeke nazo. I-studium sethu saseMthatha<br />

esiseKSD esigqityezelwayo ngoku ibisesinye sezakhiwo ebezenzelwe<br />

into yokokuba zibe sisikhumbuzo sika-<strong>2010</strong>. Ngunjalo nokulungiswa<br />

kweBuffalo City Stadium ezi zinto zonke zenziwe ngalo nyaka-mali<br />

sithetha ngawo namhlanje.<br />

Njengesebe ke kwezonto sizenzayo siyaqinisekisa into yokokuba<br />

inkcubeko yethu ayilahleki. Enye into ephambili apha kwisebe yindaba<br />

yokufunda kwabantu. Siyakwazi into yokokuba isebe lethu lizakhile ilibraries<br />

kulo nyaka-mali sithetha ngawo. Imali esinayo ke yokwakha ilibraries<br />

ayonelanga. Amathala eencwadi wona ayafuneka ingakumbi<br />

kwindawo ebezifudula ziphantsi kwesandla se-homelands. Kodwa ke<br />

into esiyenzayo njengokuba ibhajethi yethu incinci nje sifuna ukubulela<br />

kuqala omasipala abasinyamezeleyo phantsi kwemeko ezinzima siyazi<br />

into yokokuba asiyomandeyithi yabo le kodwa bona kuba ezintliziyweni<br />

zabo besazi ukuba uluntu kufuneka lufunde. Ukufunda kunika ulwazi,<br />

ulwazi lukunika impumelelo. Njengoko ke isitsho i-vision yethu ye-<br />

Department isithi sifuna abantu abamanyeneyo, nabantu abadlamkileyo,<br />

nabantu abaphumelelayo.<br />

Siyabulela ngalonto kodwa ke zikhona iindlela esizijongayo ngoku into<br />

yokokuba siphucule indlela esisebenzisana ngayo nomasipala kulento<br />

yamathala encwadi. Kuba siyayikhuthaza into yokokuba makufundwe<br />

ngabantwana besebancinci ukwenzela into yokokuba intsomi ethi –<br />

ukuba ufuna ukufihlela umntu omnyama into yifihle encwadini iphele<br />

ithi tu siyibulale lonto.<br />

Kukho i-museums esinazo eziluxanduva lwethu njengesebe. I-museums<br />

ezi ingxaki yazo zakhiwa ngexesha lobandlululo. Sifumana


ubunzinyana ke ukuzijika zifanele imeko yenkululeko esikuyo<br />

namhlanje. Kodwa kulo nyaka-mali sithetha ngawo yinto esiye<br />

sayijonga ngeliso elibanzi leyo into yokokuba lubekhona utshintsho netransformation<br />

ezi-museum. Kangangokuba into esiyiplanayo ngoku<br />

yinto yokokuba i-museum nganye mayibenezixhobo ezibonisa impilo<br />

yoluntu lwalo ndawo.<br />

Ukubangaba apha kuthiwa le ndawo kukwaXhosa. Isinxibo sakwaXhosa<br />

i-museum mayisibonise. Sithi thina sele singasekho abantwana bethu<br />

bayazi into yokokuba ebenxiba inkciyo, anxibe inkcebetha, anxibe<br />

isidanga. Zonke ezi zinto zinxitywa ngabantu abathile ngexesha elithile.<br />

Apha esinxibeni sakwaXhosa usikhwenkweni wenzelwe ntoni. Ifuna<br />

lonto into yokokuba ibese-museum ukwenzela ukuba ulwazi olu<br />

lwenkcubeko yethu sakuba sele simkile thina lushiyeke ebantwaneni<br />

bethu.<br />

Enye into ebalulekileyo esiyenzileyo kulo nyaka-mali sithetha ngawo.<br />

Kukujonga indlela ezisebenza ngayo ii-District offices kuba into<br />

exhaphakileyo yinto yokokuba abantu baza kusuka beze kwi-provincial<br />

office kanti bakhona abantu kwi-District ababhatalelwa ukwenza<br />

umsebenzi kulo ndawo. Kulo nyaka-mali sithetha ngawo sigxininisile<br />

kwinto yokokuba into mayiqale kwi-province kuba kukho abantu phaya<br />

abazakukwazi ukuyilandela nokuba iboyisile bayise kwi-<strong>Provincial</strong><br />

Office, inendlela elula yokulandeleka. Siyizamile kakhulu lonto kulo<br />

nyaka-mali sithetha ngawo.<br />

Kwezemidlalo ibalulekile imidlalo empilweni yethu. An active nation is<br />

a healthy nation. A healthy nation is a winning national. Ezemidlalo<br />

siyaqinisekisa into yokokuba ziyenzeka kwindawo esihlala kuzo.<br />

Zikhona i-hubs esizifomishayo. Kulo nyaka-mali sithetha ngawo<br />

sifomishe i-hubs esiqondayo ukuba azanelanga. Kodwa ke sithe xa<br />

sijikeleza saxelelwa ngabahlali apha eDikeni kanye into yokokuba ngale<br />

ndlela nizifomisha ngayo mama uTom i-hubs sanukungena nje elalini<br />

nenze intando yenu niphume, hlalani phantsi nabahlali ukwenzela into<br />

yokokuba nokuba sele niphumile iqhubeke i-hub kuba abahlali bayayazi<br />

uncedo lwayo lento.<br />

Yinto ke esizimisele ukuyenza leyo ukuba senze izinto ngendlela<br />

efanelekileyo. Siya khuthaza kweze midlalo. Sidibene notate uQwase<br />

sahlala phantsi kuba siyaqonda into yokokuba inyanzelekile ayicelwa<br />

into yokokuba italente mayifunyanwe umntwana eselula, ukwenzela<br />

ukuba ize kukwazi ukunetsharishwa le talente ukwenzela ukuba aze<br />

kukwazi umntwana ukufumana isiseko esifanelekileyo, axhaswe aze<br />

kuba yi-champion.<br />

Sinayo i-champion apha e-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> ezakudlalela iBafana-Bafana<br />

uJali. Ngumfana waseMatatiele uJali akasuki kwenye indawo, usuka<br />

apha ePhondweni lethu. [Applause.] Into ekufuneka siyenze ke ngoku<br />

thina kukuqonda into yokokuba abantwana bethu sibaqeqesha njani<br />

ukwenzela ukuba bakwazi ukuyakufika kula manqanaba aphezulu.


Kuba kaloku imini nezolo uPremier uyabuza ukuba lo msebenzi<br />

uwenzayo uphendula njani kwi-priorities zikaRulumente. Xa usenza into<br />

mayibe iphendula into yokokuba iphucula i-health profile of the<br />

Province. Kufuneka uphendule kwinto ye-economic development, necreation<br />

of decent jobs. I-sport singayenza lonto ukuba siyenza<br />

ngendlela efanelekileyo.<br />

Sifuna ukukhuthaza uluntu into yokokuba i-sport singayiyo into<br />

yolonwabo kodwa i-sport singayenza imisebenzi ephucukileyo ukuba<br />

senza izinto ngendlela efanelekileyo.<br />

Kulo nyaka-mali bakhona omama abahlohla iintsimbi njengokuba<br />

benditshilo kuqala, otata abaxonxayo imithi, abafana neentombi abenza<br />

imizobo. Sibaxhasile kulo nyaka mali sithetha ngawo sisenzela into<br />

yokokuba izinga labo malinyuke. Kodwa ke ngoku sidibene no-<br />

Economic Development ukuzama into yokokuba bagradyuweyithe<br />

kungasoloko oko kwakusithiwa uyafufusa, ufufuse ubomi bakho bonke.<br />

Sidibene no-Economic Development. Ndithetha nani nje bakhona<br />

omama notata abasuka ePhondweni lethu abakwiMakhufe<br />

eBloemfontein. Apho i-stall sabo sigqwesileyo kwi-stalls ezibekiweyo<br />

phaya. [Applause.]<br />

Iyinyaniso yona into yokokuba xa sisebenzisana singenza lukhulu, xa<br />

sisebenza sonke. Ifuna ke lonto siyeke ukuba omnye ahlale ekoneni<br />

yakhe nomnye ahlale ekoneni yakhe, masibambisane. And xa uqonda<br />

into yokokuba kule ngingqi yam ikhona into ekhathazayo sanukoyika<br />

okanye nonqene ukuza ngaphambili kwi-Department. Amagosa eliya<br />

sebe akulungele ukusabela zonke izicelo xa singakwazi ukufikelela<br />

siyayichaza inyani ngobunjalo bayo.<br />

Somlomo obekekileyo, Nkulumbuso mama uNoxolo Kiviet, Mambhele<br />

namalungu akhoyo eNdlu yowiso-mthetho nabahlali ndifuna ukuthi<br />

silisebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko siziva sinelunda<br />

ukwazisa leNdlu yowiso-mthetho into yokokuba elisebe kwingxelo yalo<br />

yophicotho lwencwadi siphinde sabuya singenachaphaza. [Applause.]<br />

Siyayazi ke ukuba uPremier uthe ufuna iripoti engenalo nelincinci<br />

ichaphaza. Siza kuzamela lonto – in fact sele sikuyo ke ngoku lonto.<br />

Kodwa njengesebe siyathembisa ukwenza yonke into esemandleni ethu<br />

ukuqinisekisa into yokokuba nezi ntsuku sizinikiweyo silisebe lokuba<br />

silungiselele ubhiyozo lwazo, iNational Days, siyagqwidiza phayanaphaya<br />

kodwa siyafunda njengokuba sihamba nje. Siyabulela kakhulu.<br />

[Applause.]<br />

INTRODUCTION OF ANNUAL REPPORT OF EASTERN<br />

CAPE PROVINCIAL LEGISLATURE<br />

Mr F XASA: Sekela Somlomo, nkulu baphathiswa, nabaphathiswa<br />

abakhoyo apha, amalungu abekekileyo, abathunywa abaphaya kwi-


NCOP abamele eliPhondo, iindwendwe zethu zaleNdlu, amagosa<br />

aphezulu kaRulumente, manene namanenekazi.<br />

Masibulele elithuba siyiNdlu yowiso-mthetho okokuba nathi sinikwe<br />

ithuba lokuthi thaca ingxelo ngokusebenza kwalaNdlu. Lengxelo<br />

icacisa kakhulu ngalo nyaka uphela ngalomhla we-31 kuMatshi apha ku-<br />

<strong>2010</strong>. Kananjalo le ngxelo isinika ithuba lokokuba sifakane imilomo<br />

nani malungu nabantu njengokuba bekhona apha eNdlini. Lengxelo<br />

igunyaziswa ngumthetho olawula ezemali kaRulumente apha elizweni<br />

nomthetho esisandula ukuwupasisa apha kwiNdlu yowiso-mthetho<br />

olawula ezemali zePhondo.<br />

NgoAgasti wonyaka ophelileyo siye sahlala phantsi singamalungu senza<br />

isicwangciso sokusikhokela kumsebenzi wethu ebekufanele ukuba<br />

siyawenza. Namhlanje ke size kunika longxelo ke ukubonakalisa into<br />

yokokuba sibheka phambili na nokuba sibuya umva kulo msebenzi.<br />

Kuluvuyo ke egameni le-Presiding Officers, nasegameni ke lamalungu<br />

eNdlu ukuthi ngenkangeleko kubonakala sibheka phambili.<br />

Kunezinto nje ezimbini esifuna ukuzigxininisa xa sithetha ngomsebenzi<br />

weNdlu yowiso-mthetho nesiyiqapheleyo njengokuba siqhuba<br />

nomsebenzi. Siqaphele ukuba abantu banelungelo lokukhalaza okanye<br />

ukubuza ngenkqubo zikaRulumente. Kananjalo siqaphele into yokokuba<br />

uRulumente unoxanduva lokuphendula okanye acacise ngeenkqubo<br />

zakhe eluntwini. So ngamanye amazwi njengamalungu silukhonco<br />

lokudibanisa amalungu noRulumente, uRulumente nabantu. LeNdlu ithe<br />

yafumana izikhalazo ezivela eluntwini ezingaphaya konyinge<br />

wamakhulu amabini anamashumi amane anesixhenxe, lento kuthiwa zipetitions<br />

kubantu abangasaziyo isiXhosa kakuhle.<br />

Lento ibonakalisa ukubaluleka komsebenzi esiwuthunyiweyo siyiNdlu<br />

yowiso-mthetho apho uluntu lunokuthi lubhenele khona xa izinto<br />

zingahambi kakuhle. INdlu yowiso-mthetho ithe yahlala amatyeli<br />

angamashumi amathathu ukuxoxa izinto ezichaphazela ubomi babantu<br />

beliPhondo.<br />

Ingavakala nje ke ingamanani la kodwa ke ninomzekelo ngokuba sihleli<br />

ngoku apha niyabona ukuba kwenziwa ntoni. Abantu ingakumbi ke<br />

amalungu benze imibuzo ePalamente engaphaya kwamakhulu amane<br />

anamashumi alithoba anesithoba. Le mibuzo ke ibibhekiswa<br />

kubaPhathiswa. Ndiyafuna ke ukuthi kukhona ukuphucuka kwindlela<br />

yokuphendulwa kwendlela yemibuzo yamalungu. Njengokuba ebuza<br />

amalungu siqaphele ukuba kukhona ukuphucuka abaphathiswa<br />

bayaphendula. Siyabakhuthaza ke into yokokuba kufuneka baqhubele<br />

phambili ngalo msebenzi wokuphendula. Ngoba lonto iqhubela phambili<br />

ulawulo ngezimvo zesininzi. Yilento kuthiwa yi-democracy.<br />

Phakathi kwezinto esithe sazibophelela kuzo kumgaqo-nkqubo wethu<br />

kukuba siza kuqinisa inkqubo yokuthatha inxaxheba kuluntu kwinkqubo<br />

zethu ukuze kukhule ukuqondana phakathi koluntu noRulumente.


Sikwazile ukuqhuba amaqonga obuhlobo phakathi kwethu nabantu.<br />

SinePalamente zabantu esiziqhubileyo apha i-Sectoral Parliament,<br />

endicinga into yokokuba ziyaziwa, zibene kulo nyaka mali sithetha<br />

ngawo.<br />

Kwakhona ekungeneni kwethu ngokufuna ukuxandisa inkqubo<br />

yokufakana imilomo nabantu siye sajikeleza, sityelela amakomkhulu,<br />

sicacisela abantu ngomsebenzi wePalamente ukuba yintoni. Sicinga<br />

ukuba nalonto isenza ukuba noko abantu baseMpuma-Koloni bayazi<br />

into yokokuba iPalamente isebenza kanjani.<br />

Iikomiti zeNdlu yowiso-mthetho zisinika isidima ngoba zilandela zonke<br />

iinkqubo. Njengokuba sinika ingxelo apha bazakuphuma bona baye<br />

kujonga ukuba lento bekuthethwa ngayo ikhona nyani na, kujongwe<br />

umgangatho wayo. Balithe saa ke lonke eliPhondo. Ndiyafuna ke ukuthi<br />

yimpumelelo ke yonke leyo ekufanele ukuba sizidle ngayo<br />

njengamalungu ePalamente amele abantu. Ngenjongo yokuqinisekisa<br />

ukuba imali esiyabelweyo siyiNdlu yowiso-mthetho isebenza kakuhle<br />

sipasise umthetho wolawulo-mali wePalamente kulo nyaka mali sikuwo.<br />

Sixakene ke ngoku nokuqiniseka ukuba lomthetho uyasebenza.<br />

IPalamente le yalapha eMpuma-Koloni iyinxalenye yePalamente<br />

zalapha eSouth Afrika, ngokuba siyi-sector, singabantu abasebenza<br />

kunye kunezinto ke esibambiseneyo ngazo ukuqinisekisa into yokokuba<br />

sibheka phambili. Phakathi ke kwezinto esithe sazenza kulo nyaka mali<br />

sithetha ngawo kukusayina isibhambhathiso ne-European Union<br />

isincedisa yona ekuqeqesheni amalungu ukuqinisekisa into yokokuba<br />

anobuchule wokwenza lomsebenzi wawo nokuqinisekisa into yokokuba<br />

ayakhula. Xa ndisithi ayakhula ke ndithetha ukuba akhule<br />

ngokwasemfundweni. Siyiphethe ke lonto njengokuba sithetha yilo<br />

contract yethu ne-European Union sincediswa yiPalama.<br />

Xa ndifikelela ekugqibeleni yale ngxelo ndinqwenela ukugxininisa into<br />

yokokuba leNdlu yowiso-mthetho inomsebenzi obalulekileyo<br />

kwinkqubo yolawulo apha elizweni. Kungesosizathu kubalulekileyo<br />

ukuba masinike umzekelo omhle ngendlela esisebenza ngayo ingakumbi<br />

ukusetyenziswa kwemali zoluntu. Nathi ke njengala masebe ebethetha<br />

apha ukubamba ke eso sidima umphicothi zincwadi uye wathi siqhube<br />

kakuhle nathi ekuphatheni imali ze-<strong>Legislature</strong>.<br />

Sekela Somlomo lushwankathelo olu lwale ngxelo eyona ncwadi inkulu<br />

ilapho phambi kwakho. Ndicela ke ukuyithi thaca phambi kwaleNdlu.<br />

Enkosi. [Applause.]<br />

The DEPUTY SPEAKER: That concludes the presentations and the<br />

business for the day. Hon members, some of tomorrow’s reports are in<br />

today’s ATC. You are therefore requested to bring them tomorrow or<br />

leave them here in case you forget them.


Sifuna ukuthabatha lenxaxheba yokuba sibulele wonke umntu othe<br />

walapha waza kuthabatha inxaxheba kolusuku lokuqala lwalePalamente<br />

iqhuba apha eNkonkobe. Eyonanto ibalulekileyo kukunothisa into<br />

yokokuba lentatho-nxaxheba yabantu balapha eAmathole ingakumbi<br />

apha eNkonkobe iye yenza into yokokuba leNdlu yowiso-mthetho<br />

ihlakaniphe ngakumbi. Ngendlela ebeniziphethe ngayo, ngendlela<br />

ebenilibambe ngalo ixesha, nendlela ebenimamele ngayo into yokokuba<br />

kuthiwa yenzani ntoni na namhlanje. Niyabulelwa ke okwanamhlanje.<br />

The House will adjourn until tomorrow, Wednesday 6 October <strong>2010</strong> at<br />

11h00. Members of the public are requested to please stand up and<br />

remain standing until the Presiding Officer has left the House.<br />

The House adjourned at 17:52.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!