11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature
11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature
11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TUESDAY, <strong>11</strong> OCTOBER 20<strong>11</strong><br />
PROCEEDINGS OF THE<br />
LEGISLATURE OF THE PROVINCE OF THE<br />
The House met at 10h00.<br />
EASTERN CAPE<br />
____________________<br />
The Speaker took the Chair and requested members to observe a<br />
moment of silence for prayer and meditation.<br />
Mr SPEAKER:<br />
The SECRETARY:<br />
Mr SPEAKER:<br />
The SECRETARY:<br />
Mr SPEAKER:
The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />
FINANCE: ….[Break in tape.] …. izihlantlo ezithathu kwakhona<br />
apha kule ngingqi yalapha eChris Hani. NgoJuni ka-2009,<br />
ngoNovemba ka-2010 ukanti nakwinyanga le iphelileyo uRhulumente<br />
ubekwalapha. Injongo ke yokumane kusenziwa le programme ibizwa<br />
yi-Outreach, Executive Council Outreach Programme kusekubeni<br />
kuqwalaselwe ukubangaba iinkqubo zikaRhulumente ingaba<br />
ziyafikelela na eluntwini njengoko kulindelwe, ingaba uluntu lona<br />
luva njani ngendlela uRhulumente aqhuba ngayo. Ukutsho ke oko<br />
Somlomo ndithetha ukuthi lengxelo siyinika apha, lengxelo siza<br />
kuyithebhulisha apha iye yalandelwa zezinye iindibano nalapho imiba<br />
engundoqo eluntwini ibifumana ukuqwalaselwa, u-2008 ngoku<br />
kusekuzeni kuphela kuka-20<strong>11</strong>. Imiba ebiphakanyisiwe ngela xesha<br />
iye yayinxalenye yenkqubo okokuqala zamasebe kaRhulumente.<br />
Okwesibini yaphinda yayinxalenye yemiba esingathwayo<br />
ngamaqonga entsebenziswano phakathi kwezigaba zikaRhulumente.<br />
Umzekelo njengokuba sinalo nathi iqonga apha kwi-Province elibizwa<br />
i-Premier’s Coordinating Forum. Le miba ibisingathwa phaya<br />
kwakhona nakwi-platforms ze-intergovernmental relations,<br />
intsebenziswano phakathi kwezigaba ezi zolawulo lwethu, le miba<br />
ibithi ifumane ingqwalasela phaya.<br />
Ndiza kwenza nje amabal’engwe kweziphambili ogxa bam aba xa<br />
befumene ithuba bayakuthi banabe babheke phaya malunga nenkqubo<br />
ezisingethwe ngamasebe abo ukuphendula kwezinye zezinto ebeziye
zaphakanyiswa yile ripoti. Ukuba ziye zayinxalenye ye-programmes<br />
ze-departments ukubheka phaya. Ezinye zazo ndiqinisekile sele<br />
izizinto esadlulayo kuzo ukuba zisekho ezinye yimingeni eyeminye<br />
emitsha evelayo njengoko kusetyenzwa.<br />
Xa bendinokuqala ngecandelo lezempilo, uMphathiswa ukhona apha<br />
uyakunaba xa kufuneka kunjalo. Kodwa ngela xesha izinto<br />
ezaziphambili ezaziphakanyiswa ingakumbi zazijongene nemeko<br />
yesibhedlele phaya eGlengrey Hospital. EGlengrey ngelo thuba<br />
inkathazo emandla ibikukungabikho kakuhle kwe-infrastructure<br />
yokuncedisana nokuba sikwazi ukuba singanogqirha abaneleyo,<br />
izakhiwo ezikhoyo phaya zikwimo engamkelekanga konke-konke<br />
ebanga into yokokuba kungabikho bantu ukubangaba ubani uthetha<br />
ngoogqirha abanomdla wokuba bangahlala phaya. Kwakhona<br />
kungabikho kakuhle kombane, umbane ke would relate to satellite<br />
installations phaya.<br />
Ukusukela ngela xesha ukuza kuthi ga ngoku zikhona izinto<br />
ezenziweyo endakubalula nje ezimbalwa. Umzekelo phaya kwindawo<br />
yokuhlala oogqirha, doctors residence zaye zaphuculwa, zakhiwa<br />
ngokutsha kunyaka-mali ka-2009/10. Ukongeza kwinani logqirha<br />
isibhedlele esinabo kwaye kongezelelwa oogqirha abahlanu<br />
abaqeshiweyo phaya ukunyusa inani logqirha liye kutsho kwishumi<br />
elinambini phaya esibhedlele. Kumba odibene nombane<br />
nokuqinisekisa into yokokuba kusoloko kukho inkonzo
ethembakeleyo yezombane phaya sele kuhanjelwe phambili<br />
ukubangaba iqumrhwana labucala sele lichongiwe elizakuthi<br />
liqinisekise into yokokuba le installation kwakunye ne-telephone<br />
system yaphaya esibhedlele iyaphuculwa. Nakubeni kukho inkqubela<br />
esele yenzekile zisekhona izinto ezingekaphunyezwa phaya<br />
esibhedlele. Umzekelo umba odibene ne X-ray machine, kwakhona<br />
ukunqongophala kwenqwelo zezigulane. Yimiba leyo esafumana<br />
ingqwalasela ebheke phaya nendiqinisekileyo xa sele siphumele kuzo<br />
ezo zinto uMphathiswa uyakuyinika ingxelo ebala.<br />
Xa ndigqithela kwimiba edibene nezemfundo. Sakukhumbula kaloku<br />
ukubangaba loRhulumente uthe eyonanto iphambili kwisizwe esi<br />
sethu kukuphuhlisa imfundo yabantwana, ukuqinisekisa into<br />
yokokuba sakha siphucule izakhono zabo bakwazi ukukhula babe<br />
ngabemi belizwe abayakuthi babe nenxaxheba ebanzi ukuphuhlisa<br />
isizwe. Phaya kwakuye kwabalulwa ingxaki ezazijongene nesikolo<br />
iNgangamanzi Primary School malunga nokunqongophala kwe-<br />
classrooms kwakunye nezinto zokhuseleko. Singatsho ngoku<br />
ukubangaba i-classrooms ezongezelelweyo zaye zakhiwa ukongeza<br />
kweziya zazinqongophele phaya. Kanti ngonyaka ka-2010/<strong>11</strong> kwaye<br />
kwakhona ukuncediswa ngokuqinisekisa into yokokuba idesika<br />
ziyongezwa phaya, amakhulu amabini edesika aye ongezwa phaya.<br />
Kanti ukusabela kunqongophalo lwamanzi kwaye kwabekwa<br />
amatanka okuncedisana nento yokokuba isikolo noko sifumane<br />
amanzi.
Kwimiba edibene ne-social development kwakunye nezentlala-kahle<br />
amalungu esasigqeba se-NCOP kwakunye namalungu okuhlala<br />
kwakuye kwaphakanyiswa imiba edibene no-projects ezininzi<br />
endingabalula kuzo i-homebase care centres ikhona ebiziweyo<br />
ngegama phaya kula ngxelo yabo. Eyonanto iphambili phaya ikukuthi<br />
izakhono ezinqongopheleyo nokungabikho kwenkxaso kakuhle<br />
ngokwabantu abancedisayo kweza homebase care centres. Singatsho<br />
namhlanje ukubangaba kubekho igxathu elenziweyo ukuzama<br />
ukuphucula isimo phaya, aba bantu sibabiza i-caregivers zithe<br />
zafumana uqeqesho kwinkalo ngenkalo imiba edibene nokugcinwa<br />
kakuhle kweze zimali, bookkeeping njalo-njalo. Yaye isaqhuba<br />
ukuncedisa eza caregivers ingakumbi ekubeni zikwazi ukufumana<br />
indlela ekhawulezileyo ukuncedisa abantu bafumane izibonelelo<br />
ezivela kuRhulumente, social grants.<br />
Ngokubhekiselele kwi-police station phaya eLady Frere njengoko<br />
yayiphakanyisiwe singatsho namhlanje ukubangaba lomingeni<br />
eyayikhankanyiwe ngela xesha ukwakhiwa kwala police station<br />
kwaye kwahambela phambili. Kangangoba ekuzeni kuphela kwale<br />
nyanga i-police station eyakhiweyo yagqitywa izakube ivulwa<br />
ngokusesikweni ekupheleni kwale nyanga.<br />
Somlomo bendithe ndiza kubetha nje eziphambili ingxelo yona ikho<br />
besisoloko sisebenza kuyo ukusukela ngela xesha ukuza kuthi ga
ngoku. Xa ndiya ke emaphethelweni ndinokuthi ikhona inkqubela<br />
esiyenzileyo ekusabeleni kwizinto ebeziphakanyisiwe kodwa<br />
ayisisithelanga into yokokuba zisekhona izinto ezingumngeni<br />
ekusafuneka uRhulumente imitsi yakhe inge iyanda. Kuba kaloku<br />
indlala kwakunye nentswela nkqubela phambili iseyinto esithwaxayo<br />
kakhulu kwindawo zethu esihlala kuzo. Kodwa uRhulumente<br />
uzinikele ngenkqubo azilandelayo ukubangaba sisabele ukulungisa<br />
isimo, imeko ibebhetele.<br />
Egameni labantu bephondo eli ndiyanqwenela ukuba ndenze ilizwi<br />
lombulelo oko kuqala kwiNdlu le yoWiso-Mthetho ngoba iqinisekise<br />
into yokokuba umsebenzi wayo iyawenza ngaphandle kokwenza<br />
iimpazamo kunjalo nje umsebenzi wayo uya uqina ngokuqina<br />
ukubheka phambili. Kubalulekile into yokokuba sisoloko sithe gqolo<br />
ukuba sifakane imilomo noluntu ngendlela eqhuba, in a continuous<br />
fashion ukwenzela into yokokuba ngalo lonke ixesha sikwazi<br />
ukubangaba izinto ezifanelwe ukubangaba zilungiswe uRhulumente<br />
akwazi ukuba namendu ukubangaba zilungiseke. Lento siyibona<br />
iyinto ebalulekileyo kakhulu nenikeza kanye lanto ithi abantu baya<br />
kulawula. Ela khwelo lithi lifumane amandla an expression ngoba ibe<br />
yinto esiyenzayo xa siba nalamaqonga njengokuba senzile.<br />
Into ke eyinyaniso imingeni isemininzi ngaphambili. Kuseza kufuneka<br />
intsebenziswano ingakumbi phakathi kwezigaba ezi zikaRhulumente<br />
wethu ukuqinisekisa into yokokuba siya zisabela zonke izinto
ezikhathazileyo phakathi kokuhlala. Inene ke njengoRhulumente<br />
wephondo ukuze sikwazi ukuqinisekisa ubomi obungcono ebantwini<br />
kungokuba siqinisekise into yokokuba asibuyi nganeno ekwenzeni<br />
ezizinto sele ndizichaphazele Somlomo. Somlomo andizokungena<br />
iphepha ngephepha ikhona ingxelo bakhona abaPhathiswa.<br />
Umsebenzi wenziwe usemninzi ekufuneka wenziwe ngaphambili.<br />
Ndiyabulela. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Siyabulela Mphathiswa. Ngoku ke kufike elathuba<br />
labahlali, ndisenokuba ke andinibizi kakuhle ukuthi ningabahlali kuthi<br />
kanti kukho indlela ethile enikholwa yiyo, ndakuyihletyelwa ukuba<br />
nifuna ukubizwa njani. Sine mizuzu engamashumi amabini.<br />
Benditshilo ke ndathi kuphakanyiswa isandla. Ndiza kukhomba ke<br />
ngoba ndingazokunazi nonke apha ndakuthi ungunamba 1, namba 2<br />
ukubheka phambili. Kodwa ke apho ixesha liphela khona siza kuma<br />
ngoba siza kuqhuba nani kude kuye kuba ngoLwesine. Ndijonge ke<br />
izandla ke ngoku. Nasiya emva ungunamba 1 wena sithobe, nasi kule<br />
kona ungunamba 2 sithobe, ndijonga kweli cala ke ngoku, akukho<br />
mntu ngapha oh nankuya ngasemva ungunamba 3, nankuya<br />
enephepha ngasemva ungunamba 4, nguwe ungunamba 5, ibe nguwe<br />
ungunamba 6. Masikhe sime ke apha. Makaqale ke unamba 1, i-mic<br />
mayiye kuye okanye uye kuyo ukuba ayifiki kuwe.<br />
Ms N NYANDANA: Ndingumhlali waphaya e-Upper Wood House<br />
uwadi namba 5.
Mr SPEAKER: Sicela uzixele ke negama lakho sele silandela ngolo<br />
hlobo sonke.<br />
Ms N NYANDANA: NdinguNolukholo kaNyandana ndingumhlali<br />
wala lali. Phaya e-Upper Wood House sinengxaki, ingxaki yethu<br />
yindlela nebhulorho engena phaya isiya eDaliwonga Senior Secondary<br />
School naseJunior yakhona. Ingxaki besisoloko sithetha koceba<br />
ngokungazi kodwa sifumanise into yokokuba landlela ingena phaya<br />
isetyenzwa ngu-national nekwi-province. Okwesibini ibhulorho<br />
phaya imoto abantu bayayela phaya ikhona ibhulorho eya-apruvwa<br />
kudala eminyakeni ukuba siza kuyakhelwa baphelile abantu<br />
nabantwana besikolo xa besiya kweza zikolo. Kukho amaziko empilo<br />
anjengekliniki esathenjiswa ngayo kudala phaya kwathiwa kulahleke<br />
ne-certificate zalo kliniki. Abantu baninzi phaya nezikolo zigcwele<br />
abantwana abafumani kuncedakala. Kukho isikolo endizakuthi<br />
ndisiphawule phaya esiyi-Junior Secondary yala ndawo<br />
esiphuphumayo iklasi nganye iphaya ko-seventy something<br />
yabantwana asifumani kuncedakala phaya khona. Intswela-misebenzi,<br />
akusetyenzwa lulutsha lwala ndawo sihleli kuyo, uphuhliso asinalo.<br />
Mr SPEAKER: Liphelile ixesha lakho. Unamba 2 ke sicela, besithe<br />
kaloku umntu kufuneka athethe emxholweni. Okwangoku besithetha<br />
ngeLady Frere ebekuye kuyo i-NCOP liza kufika elixesha lokuba<br />
nithethe. Ngena namba 2.
Mr A NTATHAWU: Ndiphaya kwa-ward 12 ndingu-Andile<br />
kaNtathawu. Umdla wam ukweli cala kanye lokwakhiwa kwezikolo.<br />
Bendimamele ke kwiripoti ka-MEC ebeyibeka phaya ndanomdla<br />
kakhulu ke ukuthi nam ndingakhe ndingene kulo mcimbi wezikolo.<br />
Phaya kwa-ward 12 sisenezikolo ezakhiwe ngama-hardboard. Sine<br />
high school ebizwa ngokuba yiMzamomhle enebhulorho ….<br />
Mr SPEAKER: Kwa-ward 12 eLukhanji.<br />
Mr A THAWE: ELukhanji.<br />
Mr SPEAKER: Okay.<br />
Mr A THAWE: Ibhulorho eyi-one kuthe kwakwehla intlekelo yatsha<br />
lobhulorho kongezwa ngamacangci. Lonto leyo ke indinike inxalabo<br />
phezu kokuba ibiyibhulorho eyi-one. Sinesikolo phaya i-Primary<br />
School eYonda yakhiwe ngamacangci sele evuku-vuku. Mphathiswa<br />
into ongayibona ke phaya kufakwe umbane kobobugxwayiba bunjalo.<br />
Kwase kwakhiwa nje ibhulorho eyi-one kusithiwa ngu-Phase 1<br />
kwangena only abantwana baka-Sub A ukuya kutsho ku-B. Ngoko ke<br />
bendifuna nje ukungenelela kulo ndawo Mphathiswa andinawo<br />
amanye.<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Namba 3.
Ms N MPIYECANA: Nanku unamba 3 tata. Mna<br />
ndinguNtombikayise Mpiyecana ndiphuma kumasipala<br />
waseSakhisizwe. Ingxaki emandla ndiza kuthi kukungaphangeli<br />
kolutsha edolophini, sele ndisitsho iilali nedolophu yonke into phaya.<br />
Ngoku yenze lonto leyo ubundlobongela bube over. Okwesibini<br />
singama-women angaphangeliyo phaya saye sacinga ke into yokokuba<br />
masenze into yeprowujekthi, safuya ke ezo nkuku sakhulisa sathini.<br />
Ngenxa yobundlobongela obuninzi kuyaqhekezwa ziyabiwa ezo<br />
nkuku. Kodwa ke isikhalazo sethu siyi-one yinto yokokuba ithatha<br />
iminyaka emingaphi na into yokufandwa kweprowujekthi?<br />
Okwesibini xa uvolontiya kwa-Health uyi caregiver uthatha u-6 years<br />
upeya iR1 500. Akukho nto iqhubekayo akukho nto ithethwayo ukuba<br />
niza kuqhubekeka okanye niza kuthini na. Ndicela ukuqonda apho<br />
tata. Enkosi.<br />
Ms Z MAPASA: Ndingunamba 4 ndinguZikhona<br />
ndingowakwaMapasa kwa-ward 18 eNcorha kwindawo<br />
yakuloMadava. Ndime apha ndingumntu omtsha ndinemibuzo kotata<br />
basePalamente nakwi-province. Singabantu abatsha bakuloMadava<br />
some of us si-interested ekulimeni but asizifumani i-funds from ku-<br />
government. Ize sifumane i-funds from ku-government kuye kuthiwe<br />
masiye kwenza i-coops of which in that coop sonke sibe singekho<br />
interested ekulimeni sibe singabantu ababini, nabathathu of which i-<br />
coop ifumana abantu abayi-5 and above. So sinalo challenge ingase
uRhulumente angakhe ayiqaphele ukuba singabantu abatsha we are<br />
not living in a same dream, we do not dream in the same world. Thina<br />
singabanye sifuna ukulima. Sicela sijongwe size-CC, i-close<br />
cooperation companies ezifuna ukulima. Kungabe kusithiwa masiye<br />
kwenza i-coops. For instance mna ndinefama, ndinehagu, ndinenkuku<br />
ndiyasokola for i-feed kuba kuthiwa ukuze mandifumane i-feed from<br />
ku-government kuthiwa mandibeyi-coop of which andibafumani ke<br />
abanye abantu abatsha for ukwenza ezo zinto zinjalo. Sicela nisiphe<br />
amehlo bantu abadala abaphambili. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Namba 5 qhuba.<br />
Mr M BHOKO: Ngunamba 5 lo uthethayo nguMakhaya Bhoko phaya<br />
kuLubisi ku-ward 20. Ingxaki phaya esinayo yindlela engokhiwayo<br />
kodwa imali yayiphumile yokuba kokhiwe londlela. Asiyazi ke ngoku<br />
ukuba uRhulumente wenza njani xa imali iphumile nibe nina elalini<br />
niyazi ukuba lomali iphumile. Now ke ngoku nina bantu<br />
bakaRhulumente baya phaya kula prowujekthi abantwana bona<br />
bewela ezindongeni eziya edameni abazakuya kutshona edameni nithi<br />
makuthiweni ngezo zinto. Zezi zinto ke sifuna into yokokuba nikhe<br />
nisixelele into yokokuba ezo mali ziyephi ngoba asizazi nokuba<br />
zikuceba nokuba zikusodolophu na. [Interjections.] Ke ngoku sifuna<br />
ukuba siyazi lonto ukuba zikubani na.
Iphinde ibe zithoyilethi ebenisibhalisa zona. Azikaqaliswa nangoku<br />
phaya kuthi. Iphinde ibezi-houses ebezizakwenziwa phaya i-RDP<br />
azikabikho nangoku. Otata bethu ke bafuna ukulima nathi lutsha<br />
sifuna ukulima phaya kugcwele umga nje asiyazi ukuba umga niya<br />
kuwugawula njani ke ngoku ngoba sele ukhula ngoku. Enkosi.<br />
Mr SPEAKER: Namba 6.<br />
Mr K BHOKOZAYO: Enkosi. Lo uthethayo nguKholisile<br />
kaBhokozayo oku-ward 21 kwisithili saseMaphungutyeni<br />
eMcambalaleni. Abantu abaphuma kumhlaba waseKapa beza belele<br />
sibathatha ngamanqwanqwa akukho ndlela. Njengokuba lalali uyibona<br />
iphantsi kwentaba nehlathi kufumaniseka ukuba sowubathatha abantu<br />
umthetho uvumile ngezandla. Sinobungqina ke njengokuba bekunethe<br />
imvula izigebenga kuye kwacaca ukuba masizise e-police station<br />
kuCofimvaba amapolisa akangeni ngoba akukho ndlela. Sasiyifakile<br />
ke eMalahleni lonto still ke nangoku asikayoboni.<br />
Okwesibini umbane, hayi siwubona kwezinye iilali thina asiva nokuva<br />
ukuba singawufumana nini na umbane. Okakhulu ke ngoku<br />
eyoyikisayo sisela namahashe ethu akukho manzi sisela nehagu<br />
singabantu balangingqi. Oko kugqibela besicela, zesicelile nakula<br />
nyaka eMalahleni sawubeka umzi waseMcambalaleni<br />
eMaphungutyeni. Enkosi.
Mr SPEAKER: Siza kuphendula ke ngoku, siza kucela abaPhathiswa<br />
namalungu siphendule kwezi zinto bezithethwa. Liza kuphinde<br />
libekho elinye ixesha lokuthetha. Enkosi. Kuthethwe kakhulu<br />
ngemfundo. I-rowing mic mayize apha kubaPhathiswa. Oh kuthiwa<br />
makacofe apha.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Enkosi kakhulu<br />
Somlomo. Ndibulise kwiNdlu ngokubanzi bantu bakokwethu<br />
imicimbi emalunga nezemfundo. Ndiya nqwenela okokuba ndithi<br />
kumama uNyandana wase-Wood House uthethile ngeJunior<br />
Secondary ephaya e-over crowded. Isicelo endizakusenza Somlomo<br />
kuba ke umama uNyandana ukuba siyakwazi into yokokuba sibonane<br />
ngoba akakhange andiphe igama eli lesikolo. And okwesibini ke<br />
besize apha silungiselele ukuba siza kuphefumla kwizinto ezimalunga<br />
noMalahleni. So ndicela ukuba akakhathazeki size sikhangelane aze<br />
kundipha iinkcukacha ezi ndize kukwazi ukuzilandela. Ndizama<br />
ukuthi ke ndingawushiya ngalo….kungenjalo ndiza kucela amagosa la<br />
e-department into yokonayo andiwazi ukuba ahleli ndawoni na<br />
okokuba mawandidibanele nomama uNyandana size kufumana<br />
iinkcukacha zesiya sikolo size kukwazi into yokokuba sili sebe sithi<br />
senza ntoni ukulandelela langxaki, yintoni eseplanini equlunqiweyo.<br />
Omnye umcimbi wesikolo utata uNtathawu uthethile ngo-ward 12<br />
izikolo isikakhulu nguMzamo otshileyo noYonda Primary School i-<br />
prefabs. Nakuye utata uYonda ndiza kucela ngolu hlobo ngoba kaloku<br />
kwizinto ebesiziqulunqile xa besisiza apha bendingenazo ezi
ncakasana awukwazi ukumcingela ke umntu ukuba uzakuthetha ntoni<br />
na. So ndiza kucela naye masikhangelane njengokuba ndihleli apha<br />
nje ndiza kuwacela amagosa into yokokuba masifumanane<br />
mhlawumbi nokuba kungekhefu lokuqala apha ndiza kubacela<br />
bobabini basondele and then ndibadibanise namagosa size kuqiniseka<br />
ukuba yintoni esiyenzayo silisebe ukulandela phaya. Ndicinga ukuba<br />
mphathi-nkqubo xa kunjalo ndiza kucela ukwehla kwelam icala.<br />
Enkosi kakhulu.<br />
Mr SPEAKER: UMphathiswa wezendlela, sivile ukuba zininzi<br />
iindlela nebhulorho.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />
Enkosi kakhulu Speaker weNdlu. Ndibulise kumalungu onke akhoyo,<br />
amanene namanenekazi, Executive Mayor abakhoyo phakathi kwethu.<br />
Manditsho ndithi isithethi esi besithetha malunga nendlela sisivile<br />
siyi-department sisitsho ukuba ingxaki yendlela ilambethe lonke<br />
eliphondo leMpuma-Kapa.<br />
Oko kuqala sakuqaphela ngoku ukuba kukho utshintsho kubume<br />
bezulu apho kunemvula ebezikade zingekho ngaphambili. Ekuthi<br />
apho kwezo ndawo kuthe kwaqaliswa indlela khona zingahlali ixesha<br />
elide ngenxa yobume, lanto kuthiwa yi-climate change. Inayo ke into<br />
eyenzayo kwibhajethana encinci esinayo. Okwesibini silisebe<br />
sibambisene nela sebe le Local Government kuba into esiyithethayo<br />
ngoku sibajikelezile bonke omasipala, sihleli nosodolophu o-
Executive Mayor be-district municipality apho siza necebo ngoku<br />
lokuba sizithini na ezindlela kuba kaloku abahlali abazi ndlela<br />
kamasipala, naPhondo na-National bafuna indlela kuphela. Cebo<br />
esiza nalo ngoku kukuthatha zonke i-resources nebhajethi e-available<br />
ukuqalela phezulu sincediswa nguRhulumente kaZwelonke,<br />
owePhondo nokamasipala sibone ukuba siprayorothayiza njani na<br />
kuba kaloku asizokukwazi oko kuqala ukuzenza ngexesha elinye.<br />
Kodwa ingxaki ebikade ikhona besiprayorothayiza sodwa siliPhondo.<br />
Sithi ke ngoku kule approach intsha ngokwezindululo ze-Summit<br />
eyayikho kunyaka ophelileyo mayibe ngomasipala abasinikayo<br />
ngokobume bendlela zabo abazibonayo mihla nezolo kweza ndawo<br />
bahlala kuzo. Ibe ngabo abathi kule bhajethana incinci sinayo nazi<br />
iindlela emasiqale ngazo ngethemba elithi lo approach iyasincedisa.<br />
Kuba kuqala besithetha ngendlela zikamasipala, sithetha ngendlela<br />
zePhondo ayisincedisi ke lo approach. Sisithi ke oceba banazo ilisti<br />
zendlela esizenzayo throughout iChris Hani nezingekho koluhlahlo-<br />
biwo-mali. Kodwa sisithi njengokuba siza kuqalisa uhlahlo-biwo-<br />
mali olutsha i-priorities zethu that is iindlela esizakuzenza zindlela<br />
esiza kuzinikwa ngoceba through omasipala batsho ukuthi nazi<br />
iindlela ezi critical.<br />
Coming to i-bridges. There is a long list throughout the Province<br />
apho siye sacela imali phaya kuMtungwa ye-disaster ukuba ngenelela<br />
Mtungwa kubhokoxekile. Siziprayirithayile ezibhulorho kuba kaloku<br />
ukuba uzijongile azifani kukho eziya ezikolweni, kukho eziya<br />
ezikliniki, kukho ezinqumla abantu. Zikhona ke noko ezi
zingasetyenziswa kakhulu. Ikhona ke lo listi esinayo sili sebe<br />
esilindele le mali siza kuyinikwa lela sebe likaMtungwa sincedisane<br />
ukubambisana ukuqinisekisa ukuba ezibhulorho zi-critical ziya<br />
ezikolweni, ziya ekliniki, ziya ezibhedlele at least zona zifumana<br />
iprayorithi. Sisicwangciso ke eso esinaso esicinga into yokokuba at<br />
least buza kutshintsha ubume bendlela zethu ukuqalela kwi-access<br />
road …..road yonke lonto leyo siza kuyibakela sonke sisenza ilima.<br />
Esithi ke ngolo hlobo at least akuzokufana kwibhajethana encinci<br />
esinayo ukuba masithathe zonke i-resources sizibeke etafileni si-<br />
adrese. Ziza kuyilandelela ke le ithi bacela ukuqonda imali<br />
eyayiphumile kuza kufuneka lamfo adibane namagosa am itshekishwe<br />
kuba kaloku kukho ukukrokrelana ingathi u-councillor okanye uMeya<br />
uyityile. Uza kuya specific ke uzakudibana namagosa anike<br />
mhlawumbi eligama lalendlela ukwenzela xa sibuyela ezi ofisini<br />
sikwazi ukuyitshekisha ukuba ikhona na imali eyayiphumile yale<br />
ndlela. Kuba ngelinye ixesha izinto ziyathetheka kanti azikho. Siza<br />
kubuya ke nempendulo kwamsinyane. Enkosi. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa wezempilo. [Interjections.] Oh<br />
mhlawumbi masihle nayo, hayi makasele athethe uMphathiswa.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi Somlomo.<br />
Mandibulise kumalungu ePalamente, bambhela nkulu baphathiswa,<br />
nabantu bakuthi ngokubanzi. Mandiqale Somlomo ndigqibezele<br />
lantetho kankulu-baphathiswa ebeyinika apha. Kwakukho isikhalazo
sokuba oogqirha kune mali abangayifumaniyo ebemele ukuba<br />
bayayifumana kwi-Department of Health phaya kwi-NCOP.<br />
Njengokuba sithetha nje kwaba baseMalahleni akumelanga ukuba<br />
kungaphinde kubekho ugqirha othi akayifumani ngoku ngoba yimeko<br />
eyarizolvwa kuzwelonke and nathi ngoku sizeke mzekweni<br />
siyabhatala. Ukuba kukho ongekafikeleleki makube i-district le abuya<br />
kuyo isapico-picotha iincwadi zayo okokuba zikulungele ukubhatala<br />
nawuphina ngokwerekhodi aba kwakukhalazwe ngabo kula Palamente<br />
yaseKapa babhatalwa.<br />
Okwesibini, Somlomo kukuba emva kwala ntlanganiso yayinkulu<br />
yaseKapa ukuba siphume iphulo sihambe sifundisa abantu<br />
ngokubaluleka kokubekwa kwabantu phambili kwizinto zonke<br />
ezenziwa ngamagosa kaRhulumente. Ndiyacinga into yokokuba<br />
ukusukela ngelo thuba abantu abaninzi baya kuqaphela ukuba indlela<br />
amagosa akwa-Health ubukhulu becala isimo sokwenza izinto<br />
siyashintsha kancinci. Iphelile lanto besithi xa sidibene nabantu kube<br />
kukhalwa ngento yokokuba akrwada lamanesi njalo-njalo. And sicela<br />
into yokokuba ukuba ukhe wakrwada mjonge apha esifubeni<br />
unesipelithi ungathethi kakhulu umjonge nje kwesa sipelithi ukuba<br />
ungubani wakugqiba usinike igama lakhe ukwenzela into yokokuba<br />
abo baselukhuni, basengontamo lukhuni ukuba benze lendlela<br />
uRhulumente athi makwenziwe ngayo nabaqeshwa phantsi kwayo<br />
ukwenzela ukuba naye simlungise ukuba akade alunge sikwazi<br />
ukubona into yokokuba akadinwanga na.
Okulandelayo yinto yokokuba siqaphele into yokokuba apha<br />
eMalahleni zikhona iindawo ezingafikelelekiyo okanye<br />
ezingenazikliniki njengokuba ezinye iindawo zinazo ikliniki kodwa<br />
zine zikhalazo zezinto ezimbalwa zekliniki. Saze ke ngoku silisebe<br />
senza into yokokuba makubekho ikliniki ezi zemoto zihambayo<br />
zikwazi ukuya kufikelela kwezo ndawo kungekho zikliniki nabantu<br />
bakhona kufuneke bafumane uncedo lwezempilo. Yenye yezinto<br />
esiyilungisileyo kweza zinto zazishukunyiswe ngela xesha ngabantu<br />
ababekhona kula ntlanganiso inkulu.<br />
Oko kugqibela kulonto, njengokuba besithabatha izibhedlele<br />
ebezikudidi oluthile kwelinye icala kubanjisenwe noRhulumente<br />
nabanye abantu aba-private. Sizitshintshe ngoku ukuba mazibe phantsi<br />
koRhulumente. Nto leyo ngoku efike yathi xa ifika apha kogqirha xa<br />
uya komaDodretch komaSterkspruit, Sterkstrom and other areas<br />
ezikumila kunjalo oma-Indwe. Ufike ngoku abagqirha bebekade<br />
benceda phaya babalekele mhlawumbi koma-Frontier abasabuyeli<br />
ukuphinde baye kunceda phaya kuba kutshintshwe isimo sesibhedlele<br />
saphantsi koRhulumente. Now ngoku ke into abayenzayo ke ngoku<br />
kwezi hours uRhulumente athi mabazisebenze bazaba bubini<br />
basebenze i-hours ezithile kwizibhedlele zikaRhulumente. Kuba enye<br />
yezinto ebaqhubayo kukuba umntu abenetyhoboka. Now ngoku<br />
aphume ukugqiba kwakhe ezi-hours zikaRhulumente aye kwi-private<br />
surgery aphinde ayokwenza enye imali. Now sithe ke mabakhethe,<br />
sifuna basebenzele thina i-hours zonke esivene ngazo nabo. Now yiyo<br />
ke lento ke ngoku sithe phambi kokuba siyigqibe phezulu, National
ukuba ezi-sessional doctors sithini na ngalento yokokuba zibe mbolo-<br />
mbini. Singabavumela kuba ixhala lethu ngabantu kunalento<br />
bayenzayo, singabe sibanika i-window okanye ikrotyana lokuba<br />
bamane bebuyela koma-Dordrecht beye kunceda abantu, beye<br />
kunyanga abantu bebuyela koma-Indwe njalo-njalo. Bonke abalapha<br />
eChris Hani oogqirha sihlangana qho ukuzama ukuphucula indlela<br />
abanyanga ngayo nabahoya ngayo abantu bakuthi kule ngingqi<br />
yaseChris Hani. Ayipheli inyanga singahlangenanga nabo bonke<br />
abalapha. Nento yokokuba mabaphume kweza zakhiwo baye apho<br />
nigula khona kwezindawo nihleli kuzo. Bayayenza abakoCala lonto,<br />
bayayenza abanye komaSterkstroom lonto xa befumene ithuba<br />
lalonto. Kodwa ke ngelinye ixesha bafune nento yokokuba makhe<br />
babonelelwe ngokuhla benyuka.<br />
IPhilani clinic besitshilo ngoku besilapha eKomani ukuthi<br />
iyaqwalaseleka imeko yayo kangangokuba nezi zinto<br />
zaziphakanyiswe ngokuya zilungisiwe ubukhulu becala. Now into<br />
ezakuthi iyenze kuba siyandisele nonesi ebebekade beshota ngoku siza<br />
kuyenza into yokokuba ivule kude kuse kunento yokokuba ivule<br />
iphele ngexesha elithile. Kulo nyaka uzayo njengokuba<br />
siyilungiselele lonto iza kuvula kude kuse ukwenzela into yokokuba<br />
ngelo xesha uhlelwa yilonto ikuhlelayo ukwazi ukuba ufumane<br />
uncedo ngokukhawuleza.<br />
Oko kugqibela kwinkulu-baphathiswa kukuba nyani ke nkulu-<br />
baphathiswa eza ambulance befunwe eGlengrey zikhona ngoku.<br />
Andiqondi ukuba kungaphinda kuthiwe i-ambulance azikho phaya.
Side sagqithisa nakule namba ibifunwa inye into esingayiva<br />
kukhalazelwa yona phaya kukuba odrayiva asikafiki kwela nani<br />
lokokuba imoto nganye ibenodrayiva. And enye into esiyenzileyo<br />
ebangele ukuba sishote ngodrayiva i-ambulance nganye ihamba<br />
nabantu ababini ukwenzela into yokokuba lo udrayivayo xa kukho<br />
into ehlela isigulane apha kwi-ambulance a-athende kulonto<br />
njengokuba iqhuba kunangokuya ibikade i-ambulance igeqeza nomntu<br />
omnye. So lonto yasenza ke ngoku ukuba sishote ngabantu<br />
abalungele ukuba mabaqhube i-ambulance. Kodwa ngoku baya-<br />
inthavyuwa njengokuba sithetha nje i-150 yabo.<br />
I-caregivers, akukabikho sigqibo phaya kwela sebe lomzuzu<br />
ndisephaya esithi i-caregivers azinakamva. Into esiyixoxayo phaya<br />
yindlela yokubakhuthaza benze ngcono umsebenzi abawenzayo. Siza<br />
kuthi xa sele sifikelele kweso sigqibo sisibhengeze saziwe ngumntu<br />
wonke. Kodwa siyaqaphela into yokokuba i-information, izigqibo<br />
esizithathayo phaya kuNdlu-Nkulu eHead Office azihambi kakuhle<br />
ukuya kufika ebantwini bazi naba sele sibaqeshile let alone abantu nje<br />
ekufuneke bazi ukuba uHealth wenza ntoni. Aba sele sibaqeshile<br />
bayathanda ukungayazi ukuba kanti kukho isigqibo esinjena esebeni.<br />
Into ethetha ukuthi kufuneka sinyusele phezulu imikhono, sidophole<br />
nebhulukhwe ukwenzela into yokokuba ulwazi olu sifuna luye<br />
ebantwini luqale apha emagoseni ethu ibe ngawo asimelayo kwezi<br />
ndawo kudityanwa khona ngabantu ukuchaza inkqubo yesebe.<br />
Iyabonakala ke lanto ithethwa ngumama phaya ye-caregivers ukuba<br />
siyasilela ukude sifike kubo yiyo lento bede bangaqiniseki ukuba
asafuneka na okanye abafuneki. Ndifuna ukumxelela ke ukuba<br />
ngokwangoku asikabinaso isigqibo sokuba abafuneki sazi ukuba<br />
bayafuneka.<br />
Kule ye-Wood House Clinic ndiza kukhe ndiyilandele mhlekazi<br />
bendigqibele nam Somlomo kuthethwa ngeMalahleni kodwa ke<br />
sizakukhe siyilandele ke i-Wood House le ndithumele amagosa<br />
akhoyo apha mhlawumbi azakufumana inkcukacha phambi kokuba<br />
sigoduke akhe aye kuyikroba le ndawo uthetha ngayo. Enkosi<br />
Somlomo. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Hon MEC for Local Government.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />
TRADITIONAL AFFAIRS: Enkosi Somlomo obekekileyo,<br />
Nkulumbuso, amalungu esigqeba namalungu abekekileyo, iiNkosi<br />
ezikhoyo apha. Ndifuna nje ukuthi qhwi Somlomo kulo mcimbi<br />
wamanzi acocekileyo nalo mcimbi we-sanitation, ndithi qhwi<br />
lomcimbi wombane ubukhankanyiwe apha. Ndicinga ukuba lomcimbi<br />
wendlela sele ewubethile uMphathiswa wezendlela. Siyafuna nje<br />
ukutsho into yokokuba emveni kokuba bekukho olotyelelo zikhona<br />
izinto ezithe zakhawuleziswa ukwenziwa ngokukodwa ukuqinisekisa<br />
into yokokuba abantu bakuthi bayawafumana amanzi acocekileyo lo<br />
gama not zonke iingingqi nelali sele zixhamle kulo mcimbi. Niya<br />
kukhumbula ukuba phaya kwa-ward 1 nakwa-ward 2 i-water<br />
connection okanye uqhakamshelwano lokuziswa kwamanzi kwezo
ngingqi sele luqalisile kunjalo nje liyaqhuba. I-connection sele<br />
igqityiwe phaya kwa-ward 3 nakwa-ward 8 sele ndisenzela ke<br />
nabakhoyo abasuka kwezo ndawo. Ngenxa yokubambisana phakathi<br />
komasipala omkhulu we-Chris Hani kunye ne-Local Municipality yala<br />
masipala.<br />
Okwesithathu usaphicothwa ke lomcimbi wokujonga into yokokuba<br />
esa-scheme sonkcenkceshelo phaya ebesisetyenziselwa ikakhulu<br />
ekunkcenkcesheleni akunakubakho mancedo na okuqinisekisa ukuba<br />
abantu abaninzi bayakwazi ukuxhamla. Ndifuna ukutsho Somlomo<br />
obekekileyo into yokokuba umsebenzi wona uqalile kodwa ke<br />
siyaziva ukuba siza kuziphula-phula sizilandele nomasipala omkhulu<br />
waseChris Hani nesebe le micimbi yezi-areas bezikhankanywa apha.<br />
Kulo mcimbi we-sanitation nogutyulo lelindle, phakathi<br />
kokubambisana Somlomo koRhulumente omkhulu nomasipala phaya<br />
kuya fumaniseka into yokokuba lamasipala sele uyisuse gqibi<br />
umsebenzi wokusetyenziswa kwe-budget system kula area yase-Lady<br />
Frere. I-sewerage system ibonakalisa ukungasebenzi kakuhle ngenxa<br />
yokunqongophala kwamandla amanzi amaninzi okukwazi ukuwenza<br />
lo msebenzi uhambe, lento kuthiwa yi-water supply. Nendicinga<br />
phakathi kwezicwangciso esinazo phakathi kwethu nalo masipala<br />
umkhulu kunye nalowa umncinanana waseLady Frere siyakwazi<br />
ngoku ukutsho into yokokuba iphakathi kwemicimbi esiyixoxayo kwi-<br />
water okanye kwi-<strong>Provincial</strong> Water Forum ehlalayo ngoku sithethayo.<br />
Besiyinikile ke le ngxelo kutyelelo ebesinalo apha.
Umcimbi wesithathu ukunqongophala kwamandla ombane nendicinga<br />
ukuba iyachaphazeleka ke iMalahleni nawo kulo mcimbi kodwa<br />
ukuba siye sahlala phantsi no-ESKOM silisebe namasebe la akhoyo<br />
apha kunye nomasipala sivumelene into yokokuba la sub-station yase-<br />
free mentle umzekelo must be upgraded. Kuba ukukonekthwa<br />
kwezindlu kungekho mandla okuphehla umbane kuza kwenza umbane<br />
ozakusinika ukungabinathemba, singakwazi ukuwenza siwugqibe<br />
lamsebenzi. I-main line ephakathi kweKomani ne-Indwe is currently<br />
being upgraded Somlomo obekekileyo nayo iyakhuliswa ekuphehleni<br />
amandla ombane. U-Phase 8(a) and 8(b) uyaqhubeleka kwazi wards,<br />
u-ward 1, ward 2, ward 8, ward 9 no-ward 10 njengoko sithetha. Saze<br />
savana into yokokuba u-Phase 9 naye o-in progress phaya eCacadu<br />
extension nase-Vaalbank, ndicinga ukuba abantu abasuka kwezo<br />
ngingqi baya kuyazi lemicimbi nomasipala okhoyo apha. Ne-Calvary<br />
Project is about to begin hon Speaker kunyaka-mali ka-20<strong>11</strong>/12.<br />
Ithetha ukuthi lo Rhulumente wePhondo i-Department yakwa-Local<br />
Government and Traditional Affairs ebambisene nomasipala<br />
ingakumbi lo waseMalahleni sinezicwangciso zokokuba sino-ESKOM<br />
kulo nyaka-mali 20<strong>11</strong>/12 siqiniseke ukuba umsebenzi uqhubela<br />
phambili ukuzisa uphuhliso lombane kwindawo ezisemaphandleni<br />
nasezilalini.<br />
Iimali, sivene ke no-ESKOM watsho naye kwinkqubo yakhe into<br />
yokokuba i-electrification network ngoku izakwenziwa lento kuthiwa<br />
kukuri-infenswa imali yombane nofakelo lwawo kule minyaka<br />
mithathu izayo ukwenzela into yokokuba kungabikho nto
izakuphazamisana ne-programme njengoko kugqityiwe, njengoko<br />
izicwangciso zenziwe nanjengoko nabo besithe thaca isicwangciso<br />
nkqubo sophuhliso kwingingqi apho abantu bahlala khona. Ndithi<br />
mandizazise ngolo hlobo ke. Enkosi Somlomo, thank you very much.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Ndithatha ke ngoba ndakubona<br />
uMphathiswa othi, ndivile ukuba akukathethwa ngemisebenzi apha<br />
nehagu nokulima. Mphathiswa.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR RURAL DEVELOPMENT AND<br />
AGRARIAN REFORM: Mandibulele Somlomo weNdlu ndibhotise<br />
kumalungu eNdlu yoWiso-Mthetho, ndize nentlonipho enkulu kubo<br />
bonke abantu abathath’inxaxheba kuleNdlu yoWiso-Mthetho<br />
namhlanje. Ndifuna Somlomo ndicele uxolo kubantu abatsha ababini<br />
abaye baphakamisa intetho ezibonakalisa ukungafikeleli kwamagosa<br />
ezolimo kwindawo abakuzo.<br />
Umbuzo ke obuse usithi kwenziwa njani ukuba umntu ngamnye<br />
ozifake ekulimeni angaziboni enyanzelekile ukuba afune abanye<br />
abangekafuni kwenza ngolo hlobo bona. Ngokunjalo noye wayeka<br />
endleleni kuba ibimininzi imiceli mingeni ebeyibeka kodwa ke<br />
wasondela kakhulu kwimfunalwazi yokulima. Manditsho into<br />
yokokuba sisecebeni lokuba amagosa aye kwezi ward ayeqeshelwe<br />
ukuba aye kuzo. Saye ke sinomthetho owodwa ngokwepolisi<br />
ozakwenza ukuba amagosa aye kucebisana nabantu kwindawo
abakuzo, kwifama okanye amasimi azo. Siyawamkela ke lomceli-<br />
mngeni kodwa sisithi amagosa elisebe akhoyo apha azakusenza ukuba<br />
sihlangane nala nkosazana ethi inehagu yaye inayo indawo yokuqhuba<br />
ukufama. Ndicinga into yokokuba ke ndakumka ndibonene naye<br />
apha. Kodwa ke masibe sitsho sithi thina indlela esifuna kusetyenzwe<br />
ngayo yeyokuba abo basaqalayo ukuba bangene kwezolimo siyazi into<br />
yokokuba lo prowujekthi bathetha ngayo inokuba yi-poverty<br />
alleviation nje ukusuka esandleni ukuya emlonyeni okanye sele<br />
ifikelele kwinqanaba lokuba ibe ingakha i-economic activity ithethe<br />
ke ukuthi yakhe ubutyebi. Siya sebenzisana ke nomama umama<br />
uMajodina kulento yokulwa indlala, poverty eradication. Saye<br />
sisebenzisana notata uJonas kule yokuba xa sele ugqithile kule yokuba<br />
uyakwazi ukulala utyile uyakwazi kwakhona ukuba unyuke<br />
usondelele ekubeni ungenele ukuba ube nemali kwelo cebo<br />
ulicingileyo. Akubangakho ke Somlomo ezinye izinto eziyibe<br />
yimibuzo eyimivuka kule ngxelo ibibekwa ngomele iNkulumbuso<br />
malunga nezinto ezaziphakanyisiwe phambili phaya ku-2008. Ngoko<br />
ke ndakucela ukuhla ndisitsho ke ukuba xa kukho eminye imibuzo<br />
abantu abangakwazanga ukuba bafikelele ekuyibuzeni siza kubakhona<br />
le veki ide iphele sisabele kwabo bafuna sisabele kubo. Ndiyabulela<br />
ngethuba, enkosi kakhulu. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Ngene Mphathiswa.
The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />
DEVELOPMENT:<br />
Mr SPEAKER: Mandibulele kuwe Somlomo, iNdlu yoWiso-<br />
Mthetho, iinkokheli zonke ezikhoyo zalapha eChris Hani, iiNkosi<br />
kunye noceba nawo wonke umntu. Somlomo obekekileyo umama<br />
obethetha engumama wesithathu ethetha ngomama abangaphangeliyo<br />
abathe bavula iprowujekthi yenkukhu. Umbuzo ke uthi kuthatha<br />
iminyaka emingaphi ukuba makuxhaswe iprowujekthi. Ngumbuzo<br />
buciko lo kuba awuveli ngqo ngelithi besifandiwe okanye sicele<br />
ifandingi kuthatha iminyaka emingaphi into yokokuba mayibe iya<br />
apruvwa. Ubungqukuva kodwa ke mandikhe ndizame<br />
ukukhawulelana nohlobo endicinga ukuba ndiwuva ngalo.<br />
Xa abantu besenza isicelo seprowujekthi bathumela isicelo, bathumele<br />
i-business plan. Kuxhomekeke into yokokuba zingaphi ebesele zifikile<br />
ezingaphambili neqela leminyaka esezifike ngalo. Kuthi ngenxa<br />
yohlahlo lwabiwo mali esinalo sijonge into yokokuba ingingqi<br />
nengingqi kuyafuneka into yokokuba ibe neprowujekthi. Kodwa<br />
asikwazi ukuba neprowujekthi esizifandayo kuyo yonke indawo<br />
ngonyaka omnye ngenxa yento yokokuba uhlahlo lwabiwo mali<br />
alusivumeli. Eli sebe lophuhliso loluntu kunye nenkonzo<br />
ezikhethekileyo alincedisi nje omama lijongene neprowujekthi<br />
zabantu abatsha, lijongene neprowujekthi zabantu abakhubazekileyo,<br />
iprowujekthi zabantu abakhulu, ibeziprowujekthi zomama. Kodwa<br />
likwajongene nokuncedisa ukuhlaliswa kwabantu abakhulu abangena
ani. Le district yalapha eChris Hani iyodwa inenkedama eziyi-<br />
18 000. Ezo nkedama ziyi-18 000 ezinye zazo zifuna kwa iindawo<br />
zokuhlaliswa kufuneke into yokokuba sizithathe kwezi ndawo. Ithi ke<br />
lonto kuthi sezifikile ezi zicelo zeprowujekthi zingakwazi into<br />
yokokuba wonke umntu oneliseke xa ithe wanganikwa. Sinika umntu<br />
imali iprowujekthi into yokokuba mayiqale iqingqe ke iprowujekthi<br />
izihambele asiyiniki mali umlibe, siyinika for ixeshana elifutshane<br />
ukwenzela into yokokuba nayo ikwazi ibe yiprowujekthi engenisa<br />
imali. Ndiyabulela. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Ngena Mphathiswa.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS AND<br />
SAFETY: Thank you Speaker, the House at large all protocol<br />
observed. With respect to the question from the gentlemen of ward 20<br />
the RDP houses in Lubisi. We can just report that that area has been<br />
identified as a rural project for 1 000 units and the feasibility study<br />
have been completed it has been confirmed by the officials. But we<br />
are in the planning phases now and we have put the item also to the<br />
municipality to agree that we can then start in 2012/13 with running<br />
out that project. The estimated commencement of that project because<br />
its 1 000 units will only be in 2014. That is estimated and the<br />
estimated cost to that project is standing currently at R300 million for<br />
the issue of the RDP houses in Lubisi.
Ward 21 if I got the question correctly, yes indeed the demarcation of<br />
the South African Police Service is not intendem with the demarcation<br />
of local government…that we are currently discussing with the police,<br />
the police stations are mostly far away from where the people are, we<br />
agree to that. And we are discussing this with the provincial<br />
Commissioner to see how we can start strategizing and relocating<br />
certain of these stations. Also the issue of the police not dealing<br />
effectively with when criminals are brought to them. Those are the<br />
issues that we are currently discussing. And we thank the ward<br />
councillor for bringing that to our attention. Thank you. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Akukho nto ishiyekileyo baPhathiswa? Ntlanganiso<br />
ke ndicela ukunazisa ukuba lanto bendiyicelile yokuba masibe<br />
semxholweni besisathetha ngeLady Frere ngoku nisezakulifumana<br />
ithuba lokuthetha gabalala ngendawo zenu. Kwenzeke lento<br />
ibisenzeka eLady Frere, njengokuba silapha sisithi sizisa iPalamente<br />
ebantwini kufuneka kubekho i-follow up ke ngoku, bakhona<br />
abaPhathiswa uRhulumente ukhona wonke apha. So into<br />
eniyithethileyo yilento kufuneka nibe specific kakuhle ungathethi nto<br />
aqikelele uMphathiswa ukuba ubufuna ukuthini. Siza kungena ke<br />
ngoku kwinkqubo ethetha ngengxelo zonyaka zePalamente. Kufuneka<br />
ke ngoku sikhe sinibone ukuba niyakwazi na ukuzola nokuba anithathi<br />
nxaxheba nibukele iPalamente xa iqhubayo. So ngoku asifuni nimke<br />
kufuneka nibukele njengokuba iPalamente iza kuqhuba kodwa ke<br />
anizokuthatha nxaxheba ngoku siza kuqhuba inkqubo yasePalamente
kodwa ke ngexesha elifanelekileyo xa sele sifike kulo ndawo<br />
nakuphinda nixelelwe ukuba hayi ke niyangena ke ngoku apha. Ndiza<br />
kucela ke ngoku uSecretary we-<strong>Legislature</strong> afunde isindululo sesibini<br />
sosuku.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Premier’s<br />
office, ECATU and ECSSEC in terms of Rule 192.2<br />
Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa eze ngaphambili.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />
FINANCE: Ndiyabulela kwakhona Somlomo. Zonke izandimba<br />
ezikhoyo apha besele ndikhahlele, nakuluntu jikelele sele ndibulisile,<br />
ndiza kuwenza mafutshane Somlomo. Le mini yanamhlanje yimini<br />
ebalulekileyo kakhulu, sinenyweba ke kwakhona egameni le<br />
Nkulumbuso ukuba ndithi thaca ingxelo yonyaka kwimini ekumila<br />
ngoluhlobo nalapho apho ubani ubenokukhe acinge ukubangaba yinto<br />
yasentsomini ukuthetha ngobuRhulumente obusekwe kwintando<br />
yesininzi. Namhlanje sibona intatho-nxaxheba yabantu elulawulweni<br />
lwabo lusenzeka emini ilanga lihlabe umhlaba.<br />
Ndivuya kakhulu ukubangaba ndibeke lengxelo, kunyaka lo udlulileyo<br />
ibe ngunyaka obe unemingeni kakhulu. Oko kuqala ibingunyaka<br />
owokuqala emveni kokuba siphume kulonyulo oluya luka-2009.<br />
Nalapho ke sisakube singenile e-ofisini kuye kwafuneka sibe nezinto
zokuqala eziphambili ukuzenza. Oko kuqala njengecandelo eli le ofisi<br />
yeNkulumbuso oko kuqala kufuneke ukubangaba siqinisekise into<br />
yokokuba lamqulu kungenjalo i-manifesto yeqela elilawulayo<br />
ngokwentando yabantu uyaguqulwa wenziwe ube yinxalenye<br />
yenkqubo zamasebe ngokwahluka kwawo.<br />
Kufuneke okwesibini siqinisekise into yokokuba siyahlenga-hlengisa<br />
ukuma kwamasebe la kaRhulumente ebephambili. Oko kuqala<br />
luhlenga-hlengiso olwenziweyo apha kwi-ofisi yeNkulumbuso<br />
nalapho into ebiphambili esifune ukuba mayiqaqanjiswe kunyaka lo<br />
kukuphuhlisa ucwangciso lwemisebenzi indlela iinkonzo<br />
uRhulumente azakuzinikela ngayo. Zizinto ezifuna ezi ukubangaba<br />
sikwazi ukuyila sibe nendlela yezicwangciso esizakha ngayo sijonge<br />
phaya phambilana ukwenzela siqinisekise into yokokuba inkcitho-<br />
mali kaRhulumente iya kwizinto ezizakuthi zenze isongo sande<br />
kwindlela inkqubo zikaRhulumente ezihamba ngayo.<br />
Okwesibini siye sanyanzelisa into yokokuba masibe nombono<br />
ukubheka phaya ku-2014 lento siyibiza i-<strong>Provincial</strong> Strategic<br />
Framework yenze ukubangaba sikwazi ukuba siza kusebenza njani<br />
ukuguqula impilo zabantu bakuthi. Sele nditshilo ukubangaba i-ofisi<br />
yeNkulumbuso ke kuya kufuneka ikhokele uhlenga-hlengiso apha<br />
ngaphakathi kuyo yaphinda yaqinisekisa into yokokuba amasebe<br />
kaRhulumente nawo aya hlenga-hlengiswa nanjengoko besele sivene<br />
ngolo hlobo.<br />
Siphinde kakhulu saqinisa intsebenziswano phakathi koluntu<br />
nobuRhulumente. Singatsho nje ukubangaba le ntlanganiso ifana nale
yanamhlanje zibe ninzi ezinye ezikwazileyo ukuba zihlale<br />
ngokukhokelwa ziququzelelwa yi-ofisi le yeNkulumbuso. Kunyaka lo<br />
udlulileyo kwakhona intsebenziswano kwakunye namanye amaqonga<br />
kungenjalo amanqwanqwa oRhulumente lo wethu siye saqinisekisa<br />
into yokokuba sibamba okungenani ezine iintlanganiso ze-Premier’s<br />
Coordinating Forum. Nalapho sijongene nendlela intsebenziswano<br />
nokuphuhlisa ukuziswa kwenkonzo ebantwini sikwazi ukukhangela<br />
ukuba imingeni indawoni na sincedisane. Sikwazile ukubamba<br />
iindibano noko ezingekho nganeno kwesine. Sikwazile kwakhona<br />
ukuba sibe ne-Outreach Programmes phantse zonke i-districts.<br />
Sazityelela ngendlela yokuqinisekisa into yokokuba siyalandela<br />
iinkonzo ezi uRhulumente azinikelayo ebantwini.<br />
Ndithatha ke ngoku ithuba lokuba ndibeke apha kwiNdlu yoWiso-<br />
Mthetho ingxelo yonyaka ye-ofisi le yeNkulumbuso kwakhona<br />
ingxelo yonyaka yequmrhwana likaRhulumente eliphaya phantsi kwe-<br />
ofisi yeNkulumbuso elibizwa <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Socio Economic<br />
Consultative Council kwakunye no-ECATU <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />
Appropriate Technology Unit. Ndiyabulela Somlomo. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Ndiza kucela ke kwakhona uNobhala<br />
weNdlu afunde isindululo sesithathu.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Agriculture and Rural Development Fort Cox College of
Agriculture and Forestry ASGISA and <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Rural Finance<br />
Corporation Limited in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa we-Agriculture and Rural<br />
Development umama uCapa aze ngaphambili.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR RURAL DEVELOPMENT AND<br />
AGRARIAN REFORM: Somlomo weNdlu yoWiso-Mthetho<br />
obekekileyo, iNkulumbuso yePhondo amalungu onke eNdlu yoWiso-<br />
Mthetho yaseMpuma-Koloni, abantu bonke ababalulekileyo abakhoyo<br />
kule ntlanganiso nabathathi nxaxheba. Ndiphakama nokuzibulisela<br />
kule nginginya. Apha ndizokubeka ngokomthetho<br />
nangokufanelekileyo ingxelo yonyaka ka-20<strong>11</strong> ngokubhekiselele<br />
kwizinyanzeliso zokuba isebe elo kufanele lenze zinkonzo zini na.<br />
Enye yazo ke ikukuzama ukuba kubekhona i-infrastructure, izakhiwo<br />
ezifanele ukuba uphuhliso lwelali nolimo ngokunjalo lukwazi<br />
ukuthatha inxaxheba. Kulapho ke sinokuqhayisa ngokuthi sikwazile<br />
ukuba sibiye i-673 km, sazakha nediphu eziliqela sabanakho ukuba<br />
sibe nendawo zokunyanga nokusebenzela izilwanyana, handling<br />
facilities ezilishumi elinesithathu kwakunye ne-sheds. Oko ke kukuthi<br />
ezi zinto zizo ebezicwangcisiwe zaze zanikwa imali ngokohlahlo-<br />
lwabiwo-mali. Kodwa sisitsho ukuba oku xa ubhekiselele kwinani<br />
lediphu ezifunekayo kusembalwa kakhulu.
Okwesibini kuxa uzakuthetha ngokufumaneka kokutya nokwenziwa<br />
kwamatile-tile okuba ukutya kufumaneke njengesebe elihamba<br />
ekugqibeleni libe nokudla phakathi. Nalapho kukwazile ukuba<br />
kubekhona inani elifikela ku-8 412 yabantu abathe benziwa ngendlela<br />
ngendlela nokuba zigadi, nokuba kukulima kakhulu okukubizwa<br />
ngokuba ngumasimi kodwa sibe nela nani elikwaziyo ukufumana.<br />
Sikwabhekene okwesibini nenani elikhulu lokuvela kwezifo ezifana<br />
no-reat valley fever. Lento ke ibigulise kakhulu iinkomo negusha<br />
yagqugqisa kakhulu ke ukuba uya phaya koMnquma. Xa kubalwayo<br />
ke kufumaniseka ukuba ngokusondele esigidini samaqabaza athe<br />
anika ezo mfuyo zilolohlobo kubekhona ukuba kubekhona umyinge<br />
wokusinda. Ndifuna ke xa ndisithi iqabaza ndazi ukuba ndithetha<br />
ngento engaphezu kwe-R6 elo qabaza lilinye. Izinto ke eziye<br />
zabonakala ukuba zingumngeni ongumangaliso kukuba kunqabe<br />
kakhulu nobuchwepheshe obu kakhulukazi kwezi zonyango lwemfuyo<br />
nezinye izakhono ezinjengezi zenjineli, ukuqwalasela amadama<br />
abantu nokuthi ke imozulu ayikho ngecala lethu yomisa kakhulu,<br />
ikhukhulise kakhulu, ivalele nalo madama kakade ebesehleli enamanzi<br />
amancinane kakhulu. Ndifuna ke ukuthi ngokwenjenje ndithi le<br />
ripoti inikeziwe yaye inendawo ngendawo ezichazayo bonke<br />
ubucukubhede obenziweyo. Somlomo weNdlu obekekileyo<br />
ndivumele ke ukuba ndiyithi thaca le ngxelo yeli sebe<br />
ndikwahambisana nesikolo esiya sezolimo i-Fort Cox, u-ASGISA,<br />
kwakunye ne-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Rural Finance Corporation i-ECFRC lena<br />
ke kuthiwa nguVimba. Lo ngxelo ke iqulathwe iyakuthi xa ifundiwe
sikwazi ukuthi ukubheka phambili sakha phezu kwezi besizinikiwe<br />
nemali ebesiyinikiwe. Ndinovuyo ke ukutsho ukuba kwezemali noko<br />
sibuye nganeno kule ka-unqualified sabangu-qualified ngezinto<br />
ezimbini esingakwazanga ukuziphendula. Ndiyabulela kakhulu.<br />
Enkosi.[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Siza kucela ke uSecretary afunde isindululo<br />
sesine sosuku.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report for the Department<br />
of Economic Development and Environmental Affairs, ECTC, East<br />
London IDC, Tourism Board, Parks Board, Liquor Board, Gambling<br />
and Betting Board and Coega Industrial Development Zone in terms<br />
of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa we-Economic Development<br />
and Environmental Affairs.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR ECONOMIC DEVELOPMENT<br />
AND ENVIRONMENTAL AFFAIRS: Somlomo obekekileyo,<br />
iNkulumbuso emelwe nguMphathiswa utata uMasualle, amalungu<br />
eNdlu yoWiso-Mthetho yaseMpuma-Koloni, amalungu esigqeba<br />
sePhondo, ooMeya balengingqi bekhokelwe ke nguMeya we-district<br />
utata uKoyo, i-councillors ezikhoyo apha, iiNkosi nenkokheli zemveli,<br />
uluntu ngokubanzi lwalengingqi. Nam ke mandinibulise namhlanje.
Namhlanje ke nam ndiziva ndinovuyo ukuba ndime apha kule ngingqi<br />
kuba ke inqabile lento yokokuba sikhe sithetha-thethane. Into ke<br />
endiphakamela ukuyenza incinci kakhulu kukuthi daca ingxelo<br />
yonyaka ….[Interjections.] [Laughter.] …ye-department ye-Economic<br />
Development ne-Environment and Tourism. Ndiphinde ke ndithi thaca<br />
….[Interjections.] [Laughter.]…ingxelo ye-ECDC ne-East London<br />
IDZ neyebhodi yezokhenketho nogcino lwezilwanyana, neyebhodi<br />
yotywala, neyebhodi yamadayizi, kwakunye ne-Coega Development<br />
Zone. Iinkcukacha ke eziqulathwe zezi ngxelo zikuzo. Ngolo hlobo<br />
ke ndithi nazo iingxelo mzi woWiso-Mthetho. Enkosi. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. [Interjections.] Order hon<br />
members. Sicela inzolo eNdlini nakubahlali. Ngoku ke siza kugqitha<br />
sicele uNobhala aphakamise isindululo sesihlanu.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the <strong>Provincial</strong><br />
Treasury in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa wezemali.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />
FINANCE: Ndiyabulela Somlomo. Noko ndiyabona ndiqhathekile<br />
namhlanje kuba ngoku kungona ndizokwenza umsebenzi wam okoko<br />
bendisenza omnye umsebenzi egameni lomnye umntu apha.
Ndiyabulela kakhulu Somlomo. Iinkosi zethu zonke, zonke izandiba<br />
imbeko nozuko inifanele. Ndiza kuwenza mafutshane.<br />
Ingxelo yonyaka yecandelo eliya lika-<strong>Provincial</strong> Treasury and Finance<br />
le ndize kuyibeka apha phambi kweNdlu. Kunyaka lo udlulileyo<br />
nakubeni bekubonakala ngathi imo yezoqoqosho kwihlabathi iya iba<br />
bhetele nto leyo ke ithi incede kuba nerhafu ezi esiziqokelelayo siye<br />
sikwazi ukufumana, sikwazi ke ngoku ukusabela ukubangaba kubekho<br />
i-resources ezikwaziyo ukusabela kwimfuno zoluntu. Size apha<br />
ekupheleni konyaka sele kubonakala ukuba kukho imingeni. Ngenene<br />
njengokuba kubonakala isimo siya singabisihle konke-konke.<br />
Izinto ebesigxile kuzo kulo nyaka uphelileyo zingongoma<br />
ezintandathu. Oko kuqala budgeting, ucwangciso kakuhle kwezimali<br />
nemisebenzi emele ukwenziwa ngemali. Ukuphathwa kwemali.<br />
Expenditure control. Kwakunye nokuphathwa generally kweze<br />
zimali. Accountability. Izinto ezithengwayo. Procurement. Asset<br />
management kwakunye nokuncedisana nokuphathwa kwezimali<br />
kakuhle ngomasipala.<br />
Sisebenzile ngezi ngongoma zintandathu ndingabalula ukubangaba<br />
enye into ebengumngeni kulo nyaka sidlule kuwo ibe sekufumaneni<br />
ngethuba izakhono, abantu abanezakhono ezifanelekileyo ukunceda<br />
isebe eli. Siye sabafumana sele unyaka usiza ekupheleni yabanga ke<br />
lonto ukuba inkcitho yethu ingahambi kakuhle ingakumbi xa<br />
kufikelela kula ndawo ye-compensation of employees. Kodwa lomba<br />
lowo sele siwuwisile kuba sikwazile ukufumana abasebenzi<br />
abanezakhono ezifanelekileyo njengoko iminyaka iqhuba.
Siyafuna kwakhona ukubalula kunyaka odlulileyo intsebenziswano<br />
esibe nayo ne-European Commission nalapho ithe yafaka isandla<br />
ukuya phaya kwi-R150 million ukuncedisana nemisebenzi esiyenzayo<br />
ingakumbi some of the community projects ezithe zafumana inkxaso.<br />
Kuyabonakala umsebenzi usemkhulu kodwa nenkqubela iyabonakala<br />
ukuba ubani ujonga amasebe, ukuphucuka kokuphathwa kweze zimali<br />
ibonisa into yokokuba ukhona umsebenzi esiwenzayo kodwa asingethi<br />
sele siphumelele. Kusekho amasebe umzekelo angekafumani i-audit<br />
as clean njengoko kulindeleke ukuba kunjalo. Egameni le sebe<br />
ndibeka le ngxelo ukuba iphononongwe yikomiti. Enkosi.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Siza kucela ke kwakhona<br />
uNobhala afunde isindululo sesithandathu.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Education in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: UMphathiswa wezemfundo.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Ndiyabulela<br />
Somlomo. Amalungu abekekileyo eNdlu yoWiso-Mthetho. Bantu<br />
bakokwethu nam ndiyabulela ngethuba endilifumanayo lokuza kuthi<br />
thaca lengxelo yesebe lezemfundo kunyaka esisanda kuwushiya<br />
2010/<strong>11</strong>. Ibe ngunyaka ke lo oye waqulatha izinto endingathi
ziyingxubevange iziphumo zazo. Sibe nazo izinto ezibe yimpumelelo<br />
zibe kwakhona nezinto noko eziwukhathazayo umphefumlo. Ukuba<br />
ndingathatha endinokuthi ibe yeyona igqamileyo kwizinto esingathi<br />
zibe yimpumelelo esebeni ibe kukuba ngunyaka lo apho izikolo,<br />
ootishala nabantwana besikolo nabazali sibothulela umnqwazi<br />
ngokokuba bekwazile ukuthatha iziphumo zebanga leshumi<br />
ukuzenyusa ngomgangatho ovakalayo. Ngo-2009 iziphumo ze-Grade<br />
12 zibe ngu-51%, amashumi amahlanu ananye ekhulwini. Kunyaka<br />
ka-2010 yenyuka lo percent yayakuma kumashumi amahlanu<br />
anesibhozo, 58.3% nangona ibingunyaka obunzima kakhulu lowa.<br />
Kuba sakukhumbula sonke la nyaka ibingunyaka webhola yehlabathi<br />
ebilapha eMzantsi Afrika. Kwathetha ukuthi kukho inyanga izikolo<br />
kufuneka zivalile kunikwe ithuba for ukuba kudlalwe ibhola. Ukanti<br />
kwakula nyaka ibe ngunyaka lowa obenesiteleka saba sebenzi<br />
bakaRhulumente uAgasti wonke. Kodwa basebenza abantwana<br />
notishala nabazali zenyuka iziphumo. Siya bahalalisela ke abazali,<br />
iitishala nabantwana kuya bonakala khona into yokokuba izikolo ziwa<br />
zivuka ingxaki ilapha esebeni ngaphakathi. Kwizinto ke endinokuthi<br />
ziye noko zabe ke umphefumlo aziwuphathi kakuhle njengokuba<br />
ndisitsho ingxaki zisesebeni. Kweyona igqamileyo endinqwenela<br />
ukunabela ekhoyo apha yinto yokokuba amagosa nabaphathi besebe<br />
xa kufike ithuba lokuba kuphononongwe ingxelo nokusetyenziswa<br />
kwezimali ngu-Auditor General ezi officials ze-department ziye<br />
zafeyilisha ukusabhumitha i-information. Lonto yabangela into<br />
yokokuba u-Auditor General athi ukuba ibikhona into engaphantsi
okanye e-worse kunalento kuthiwa yi-disclaimer i-Department of<br />
Education ibifanelwe yiyo into kunayo i-disclaimer yeyokugqibela.<br />
Ngoba kuvele kungabikho kwa i-information le athi u-Auditor<br />
General ke andikwazi kwenza nto, yintoni le ndiza kuyijonga. So<br />
ndizama ukuthi ke yingxaki enkulu esibenayo kwela sebe.<br />
Eyokugqibela Sihlalo endizakuthi also carries a mixed basket of<br />
moving forward. Igalelo likaRhulumente kaZwelonke othe xa<br />
kubonakala ukuba iingxaki ziyondela esebeni, asithuthi bantwana,<br />
asityisi bantwana, iincwadi zifika late, otishala<br />
bethutyana…uRhulumente kaZwelonke wabe ke uyangenelela<br />
ngomhlathi woMgaqo-Siseko ongu-Section 100 (1)(b). Endithi ke<br />
siyayazi ukusukela ngala Matshi ndingabalisanga mbhali<br />
endinokutsho kukubana namhlanje njengokuba ndime apha phambi<br />
kwenu endivuyisayo yeyokokuba side sabe siyafumanana<br />
ngokupheleleyo nesebe likaZwelonke kunye noRhulumente<br />
waseMpuma-Koloni. Sibulele uMongameli welizwe ukungenelela<br />
kwakhe ngoba lo dulukubhentsu ubusenzeka wasityela ixesha kwabe<br />
kusonakala. Ekugqibeleni ngoku sisebenzisana nendlela ecacileyo,<br />
uRhulumente wePhondo nguye omiliselayo o-implimentayo kwi-areas<br />
ezifuna i-intervention sincediswa zi-departments ezi-National ukuze<br />
ke uRhulumente kaZwelonke abe yena uyancedisa ngokumonitharisha<br />
nokusapota. Siyasebenza ngoku kakuhle sinethemba lokokuba ingxaki<br />
ezikhoyo siqalile ukuziqwalasela.<br />
Elo kugqibela xa ndisehla Sihlalo, mphathi-nkqubo manditsho<br />
okokuba eyonanto ingundoqo esiyenzayo ngoku kukuhlenga-hlengisa
iinkonzo ezi re-organization of services. Uthatha i-scholar transport<br />
usise kwa-Department of Transport ngoba asinazi-traffic officers<br />
singu-Education thina wokujonga iteksi ukuba zisemgangathweni na<br />
ne-license. Thatha i-school nutrition usifake imali esikolweni uthi<br />
principal ne-SGB ncedisani omama abaphekela abantwana kuthengwe<br />
ukutya ngokwesicwangciso esibekiweyo nguRhulumente.<br />
Sikolonyathelo ke ngoku lokuthi re-organize i-services zethu ukuze<br />
yonke lento ingeyo-core business yethu ikhe iye kule ndawo yayo size<br />
kushiyeka ne-classroom thina. Ngoba owethu umsebenzi singu-<br />
Education kukuqinisekisa into yokokuba izikolo ziyasebenza. Ngalo<br />
mazwi ndithi ke nam mandithathe eli thuba lokuthi thaca le ngxelo<br />
yalo nyaka. Enkosi ndiyabulela Somlomo. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Sakucela uNobhala afunde isindululo<br />
sesixhenxe.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Health in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa wezempilo.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi Somlomo<br />
obekekileyo. Amalungu esigqeba, abantu baseChris Hani<br />
neziphaluka. Ndithabatha elithuba nam ndisithi thaca ingxelo<br />
yonyaka wesebe lezemfundo Somlomo. Endingabalula nje izinto
ezimbalwa ….[Interjections.] ….elezempilo, endingabalula nje izinto<br />
ezimbalwa esikwazileyo ukuzifumana kwibhajethi ebesiyinikiwe eyi-<br />
R13.8 billion. Esiye sakwazi ukuchitha kwisithuba samashumi<br />
alithoba anesihlanu anesibhozo ekhulwini. Into ethetha ukuthi<br />
asiyigqibanga. Ngamahla ndinyuka ke phaya kuzanywa into<br />
yokokuba siyigqibe ngoba asizokuphinde siyifumane ukuba siyoyiswa<br />
kukuyigqiba le siyinikiweyo.<br />
Oko kuqala into esikwazileyo ukuyenza kukuthatha ezankonzo besithe<br />
komasipala mabasincedise ngazo zezempilo ukuba bazinikele,<br />
bazisingathe ngokwabo. Kuba silungiselela ukwakha lento kuthiwa<br />
yi-district health authority, into ezakuba namagunya okulawula<br />
ezempilo kodwa ikufutshane nabantu. Esicinga into yokokuba umntu<br />
ophethe ezempilo kwamasipala oyi-councillor nguye ozakuyichophela<br />
la authority, uzabanamandla angathi abheke phaya. Ingasilwisi ke<br />
lonto.<br />
Okwesibini kukuba ekuqaleni bekukho izindululo ezithi i-Metro<br />
maziyekwe zinawo amandla okuzizisa eza nkonzo. Kodwa ubuchule<br />
nobuzotywe kakuhle kwinkomfa ezibalulekileyo zombutho olawulayo<br />
zange kubekho zi-exceptions. Ngoko ke zonke ne-Metro ezankonzo<br />
siyazithatha kuzo sizizisa ephondweni net ba sigqibe ukwenza lento<br />
ziza kubuyela kwi-district municipalities eza nkonzo kuba zizakube<br />
zisenzeka kwindawo zo-district municipality.<br />
Okwesibini sandise i-community health centres ezenza iinkonzo kude<br />
kuse. Yilento kuthiwa ngu-24 hour service ukusuka ku-27 ziyi-31<br />
ngoku. Saze senza kwasemandleni into yokokuba sakhe 21 new health
posts lonto yasinika xa zizonke ephondweni xa lilonke 103 iChris<br />
Hani ina 20 kulo 103. Ezinye ndakuzichaza xa ndikwimimandla yazo.<br />
Kwakhona satesta abantu ingculazi kweli Phondo. Uyakukhumbula<br />
ukuba uMongameli ngo-2009 waba ngowokuqala ukukhikstata la<br />
campaign. So saqhuba sisonke ke ngoku elizweni lase South Africa<br />
sakwazi ukuthesta abantu abakwisigidi esinesihlanu apha<br />
kweliPhondo. Ithagethi ebesiyinikiwe ibingu-2 million sawa nganeno<br />
apho.<br />
Oku landelayo yinto yokokuba sikwazile ukusukela ngo-2008<br />
ibibunyuka izinga le TB kodwa ngoku umcimbi wayo siwuthobile<br />
from la level belikuwo ngo-2008 ukuza kutsho ngoku. And enye into<br />
esiyifakileyo entsha kukho i-genets machines ezi zokuthesta. Mos xa<br />
uthesta i-TB uyahlala neveki i-results ungazifumani ngoku it’s a<br />
matter of 2 hours ungazifumana nokuba ume phaya for 2 hours umke<br />
uzifumene.<br />
Oku landelayo abantu ababelekisayo onesi namanye amagosa<br />
nogqirha esibatreyinileyo bayi-136 ngalo nyaka-mali. Kwaze kwakho<br />
about 76 health professionals esiye saphinda nazo sazitreyina<br />
ukwenzela into yokokuba benze izinto ezithile ezifuna abantu<br />
abanobuchule obuhlelelekileyo kunabanye. Kwakhona sobela<br />
abantwana benu abanye babo abangenabazali kodwa iintliziyo<br />
zabazali babo bebefuna ukubafundisa abanye babo bayasokola<br />
ubuhlwempu bubonakala ungekangeni nasendlini. URhulumente ke<br />
uyabancedisa i-families ezi kwimeko ezinjalo siba-asese abantwana<br />
ukwenzela into yokokuba bancediswe, bafundiswe nguRhulumente
amqale ezantsi aye kumkhupha entloko abufumane ubugqirha bakhe,<br />
ofuna ubunesi abufumane ubunesi bakhe angahleleleki kubantwana<br />
babantu abanezinto. URhulumente ke ube wanyusa umgangatho<br />
webhasari wokubonelela imeko ezinjalo.<br />
Kwakhona sakhe ikliniki ezine kulo nyaka-mali iNtafufu, iNtsitho<br />
neQiba neThabalesopho. Kwakhona …[Interjections.] …ewe kaloku<br />
yimali le nisinika yona. Sakukhumbula phaya eLusikisiki kukho i-<br />
Saint Elizabeth Hospital esisanda kuya kuyilungisa into yokokuba siza<br />
kuyilungisa ibentle. Now ngokunjalo ke siyaqhuba nakwezinye<br />
iindawo.<br />
Oko kugqibela nakukhumbula into yokokuba i-ambulance bekuthiwa<br />
ukubangaba ungummi wangapha e-Aliwal North uyayifuna uyifunela<br />
indawo zaphaya kuthiwe cela imvume eKomani. Ukuba ukwenye<br />
indawo kuthiwe hamba uye kucela imvume kwindawo ethile nekhadi<br />
le petrol uyakulifumana kwindawo ethile. Sayiphelisa nya mos lonto.<br />
Ngoku i-ambulances zidityaniswa nezibhedlele ezikhethekileyo, i-<br />
ambulances ezithile ezikwisixa samashumi amathathu anesithandathu<br />
zilungiselelwe for omama abakhulelweyo nabantwana abazele<br />
ngaphambi kwexesha. So that xa imthatha i-ambulance kulo ndawo<br />
imsa kwindawo apha ekufuneka aye kugcinwa khona kungenzeki<br />
monakalo zine-incubators, kukho ezi zinto zikhunyushwa kakhulu<br />
kuthiwa zi-incubators zokugcina abantwana abazelwe phambi<br />
kwexesha bakwazi ukuya kufika nomama okhulelweyo akwazi<br />
ukungachatshazelwa yinto njengokuba i-ambulance ibaleka nje. So<br />
zonke ezo zinto zilungiselelwe and zonke ezi ambulance zine tracking
devices. Ukubangaba kukho into enjengalamfo endaweni yokunceda<br />
umntu okhulelweyo ase anze izimanga apha kuye kwi-ambulance<br />
siyakwazi ukuyitreyisa kwaba bantu baphaya e-control centre nokuba<br />
uyibalekisa kakhulu uyakwazi ukubonwa phaya e-control centre<br />
ukuba uyayidlakazelisa i-ambulance. Yiyo lento sinenani eliphezulu<br />
lodrayiva esibagxothileyo. Yiyo lento sisokola ukufumana odrayiva<br />
msinyane i-ambulance siya zandisa odrayiva basame ndawoni nye its<br />
because inani elininzi abebecinga fanukuba yindawo yokudlalela into<br />
yokuqhuba i-ambulance bagxothiwe. Bendisithi ke Somlomo zezinye<br />
nje izinto endiziphakamisayo kodwa inkcukacha zazo nobutyebi bazo<br />
buphaya kula ngxelo. Mandibulele kakhulu ngelo thuba. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Siyabulela. Ngoku siza kucela uNobhala afunde<br />
isindululo sesibhozo.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Human Settlements in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa wezozinziso lwabantu.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS,<br />
SAFETY AND LIAISON: Thank you hon Speaker and Deputy<br />
Speaker. All protocol observed. Allow me to pay tribute to the<br />
following heroes and herons who have contributed to the betterment<br />
of quality of life of our people in colluding the late hon Nombulelo
Mabandla. Who were …contributed to the transformation of our<br />
society. We will indeed ensure that the ideals of an integrated and<br />
sustainable Human Settlement are realized in our life time.<br />
As the department reflects on the year under review Speaker we wish<br />
to emphasise that the Department of Human Settlements cannot do it<br />
alone and must hold hands with other sector departments external<br />
stakeholders and communities in order to succeed in the creation of<br />
integrated, sustainable human settlements. The audit report for the<br />
2010/<strong>11</strong> financial year rendered a qualified opinion in two areas<br />
namely, the commitments and the assets. The department is currently<br />
working with the office of the Auditor General, internal auditor and<br />
the audit committee towards achieving a clean audit. Against a total<br />
adjusted budget allocation of R1.866 billion the department had an<br />
under expenditure of 7.5% but that has been accounted for under the<br />
accruals and the role over process as there were invoices and<br />
commitments to the value of R140 million and those have now been<br />
process.<br />
Mr Speaker as part of mobilizing communities to become partners in<br />
delivery we have successfully coordinated outreach programmes<br />
during the housing month in <strong>October</strong> 2010 and continued our public<br />
engagements during the safety month in February 20<strong>11</strong>. The focus<br />
here was on the fraud and corruption within the Human Settlement<br />
environment as well as the rights of beneficiaries and their<br />
responsibilities. In demonstrating our zero tolerance to corruption we<br />
are ensuring that all reported corruption cases are routed out and refer
to the law enforcement agencies as part of our commitment to the<br />
government priorities.<br />
In conclusion Mr Speaker, in persuade of the extended mandate the<br />
department will be focusing in wardly to create a functional<br />
transparent predictable and fair department that is responsive to the<br />
needs of the people. I as per Rule 192.2 I tabled the annual report. I<br />
thank you Mr Speaker. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Thank you. Siza kucela uSecretary asifundele<br />
isindululo sethoba sosuku.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Local Government and Traditional Affairs in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa kaLocal Government.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />
TRADITIONAL AFFAIRS: Enkosi Somlomo. Nam ndivumele ndithi<br />
thaca ndidakance nje le ngxelo. Egameni loRhulumente<br />
wasemakhaya, ulawulo lobukhosi nemveli. Sizisa le ngxelo njengoko<br />
sele iphawulwe. Ndiphawule nje amagqaba-ntshintshi into yokokuba<br />
ndingatsho ngokungafihlisiyo Somlomo intsebenziswano phakathi<br />
koRhulumente wePhondo noRhulumente basemakhaya, district
municipalities noRhulumente abasemazantsi ithe yafunquka<br />
ngokumandla.<br />
Mandibambe ngazo zozibini kwakhona kuMphathiswa obengaphambi<br />
kwam obenguye owathi thaca ingxelo nenkqubo ezakulandelwa lisebe<br />
kulo nyaka-mali sijolise kuye. Mandibambe ngazo zozibini kwakhona<br />
kumagosa elisebe abenabo ubuchule bokumilisela nokusebenza ngqo<br />
umsebenzi lo bebehlelelwe into yokokuba bayawenza kulo nyaka-<br />
mali. Ingakumbi inkxaso yomasipala kunye nokusebenza kunye nabo<br />
ukuphucuka noqhakamshelwano, coordination, ulawulo<br />
olusulungekileyo, good governance, nenguqulelo ezi zithiwe thaca<br />
what we call municipal turnaround strategy. Sele sithathe<br />
amanyathelo Somlomo obekekileyo angqongqo kubalawuli<br />
kwicandelo lezimali kweli sebe nakumlawuli weziceli maxabiso,<br />
supply chain management esithe saba nqumamisa ngenxa yophando<br />
oluthe lwafunyaniswa into yokokuba basebenze ngobugwenxa<br />
kumsebenzi ebebewuthunyiwe kwinkonzo yoRhulumento.<br />
Eli sebe ke lithe lafumana ingxelo kumphicothi zincwadi ezithi mhle<br />
umsebenzi walo kwaye siphendule ngokwanelisayo kwimibuzo<br />
ibifanele ukuba siyiphendule. Yasinika ke lonto into yokokuba sibe<br />
siyavuna i-unqualified audit report kunyaka mali lo siphezu kwawo,<br />
sithetha ngawo. Sisebenza ke ngencwadi eziphucukileyo<br />
nesinenjongo zokokuba sifumane i-clean audit kulo nyaka mali<br />
sikuwo. Ndingatsho nje ngokufutshane into yokokuba amakhulu<br />
mabini anamashumi mane e-traditional councils esele zisekiwe
zaguqu-guqulwa. Ikomiti yePhondo kwicandelo lobukhosi<br />
namabango nayo igqityiwe koko nje izakuqalisa ukusebenza apha e-<br />
<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>.<br />
Nanjengoko silisebe besinikwe indima emasiyidlale kumcimbi<br />
wemidlalo yendebe yehlabathi 2010 siyafuna ukutsho into yokokuba<br />
wenziwe lo msebenzi ngokufezekisileyo ihlabathi lonke liyangqina<br />
into yokokuba side safumana nomdlalo we-quarter finals phakathi<br />
kwe-Brazil ne-Nertherlands ebezidlalelwa kwiPhondo lase-<strong>Eastern</strong><br />
<strong>Cape</strong> kumasipala wesixeko esimbhaxa saseBhayi. Wonke ke umntu<br />
wayeyibukele ngomdla.<br />
Ndifuna ke ukuthi ke Somlomo ndingathathanga xesha ndithi thaca le<br />
annual report nesisishwankathelo somsebenzi esawuxoxa kwikomiti<br />
zaleNdlu. Enkosi kakhulu Somlomo, ndiyabulela. [Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Ndiyabulela. Ndiza kucela ke uNobhala afunde<br />
isindululo seshumi sosuku.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Roads and Public Works in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa wezendlela.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />
Enkosi Somlomo. Mandibulise kumalungu eNdlu, executive members<br />
ezikhona, uSodolophu ukuqalela kowe-district municipality ukuya
komasipala, oSpeaker abakhoyo, oChief Whip abakhoyo, amanene<br />
namanenekazi molweni.<br />
Okwam kukubeka phezu kwetafile iripoti yam yonyaka.<br />
Sakukhumbula ke silelaphondo othi ukuba ulijongile ufumanise ukuba<br />
kungumfanekiso apho sisuka khona. Uthi ukubangabana uya eBhayi<br />
naseTinarha uye eMonti naseQonce uze eMthatha umahluko uwubone<br />
ibeyi-picture nje yomngeni esinayo sileliPhondo. Uthi wakuyijonga<br />
iMetro, zombini iMetros ujonge ilokishi apha zibekwe khona<br />
zikuxelele into yokokuba as much as sisithi yi-Metro iingxaki<br />
zisekhona. Uthi wakuwajonga amaphandle, iindawo ezazisakuba<br />
ngamaphandle ngaphambili ufumanise ukuba kusekude engqinibeni.<br />
Kuloko ke siye sileli sebe sajongisana nelona xanduva lukhulu<br />
ukuqinisekisa ukuba imigaqo iyenziwa. Kwakhona ukuqinisekisa<br />
ukuba izakhiwo zikaRhulumente ezikho kulo lonke eliPhondo<br />
zigcinwa zisemgangathweni. Nakanjalo ukuba ukhona umngeni kwi-<br />
department nganye siqinisekise ukuba lo department iyasifumana eso<br />
sakhiwo. Uyakuyiqonda ke lonto ukuba ayiyo ntwana incinci<br />
ingeyiyo nendlwana iyanetha, inemingeni yayo ke. Kodwa ke<br />
siyavuma ukuba kulo mingeni injalo sikwazile ukwenza umtsi sileli<br />
sebe obonakalayo othi ukuba uwujongile ubone ukuba akufani<br />
nayizolo. Ukuncedisana ke nalo mngeni umkhulu ukutshekisha<br />
yonke i-infrastructure ekweli Phondo elisebe liye laseka into ekuthiwa<br />
yi-<strong>Provincial</strong> Steering Committee etsherishwa yile department<br />
ndiyikhokeleyo, sincediswa ke ngu-National Treasury no-<strong>Provincial</strong><br />
Treasury ukwenzela ukuba sizalisekise into elindelweyo kweli sebe.
Siyafuna ke xa siripota ngezendlela ukuthi i-approach esiyithathileyo<br />
sithetha ngento esithi ngu-60/40 apho sithi ukubangabana<br />
kwiprowujekthi esinazo throughout the province ukuba sibaqashile<br />
abantu abakwaziyo ukuwenza umsebenzi kodwa mabakhwaphe aba<br />
bantu basakhulayo. There is a specific percentage ethi makunikwe<br />
aba bantu basakhulayo bayanyaniswe kwaba bantu sele bekhule<br />
baphelela ukwenzela ukuba nabo baze kukwazi ukufika kulo<br />
mgangatho, yi-approach esiyilandelayo kwicala lezendlela.<br />
Kona ukubangabana uyayijonga i-policy speech sele ndithathe kuye<br />
owayekhokela elisebe not zonke iprowujekthi eziphaya zenziwe<br />
ngenxa yale mithetho ilawulayo. Kuba sathi siphakathi nendawo<br />
kwacaca into yokokuba kune-processes ezingakhange zenziwe<br />
kakuhle. Ekuthiwa ke xa ikhunyushwa yi-KZN court ruling eyenza<br />
ukuba makubekho iprowujekthi ezizakukhe zime kulandelwe i-<br />
processes ezona zikulungeleyo ngokwemithetho elawula eli lizwe.<br />
Kodwa ke ndingatsho ukuba sikwazile ke ukuzigqiba ezo prowujekthi<br />
ezinye zazo. Ezinye zazo uyakufumana azikagqibeki ngokwexesha eli<br />
belibekiwe. Yile ngcaciso ke besiyenza komasipala ngeli xesha<br />
besijikeleza ukuba ezi singekazigqibi sizigqiba ntoni, yintoni izizathu.<br />
Siyafuna ke kwakhona ukuthi sithe silelisebe asingekhe sikwazi<br />
ukuwenza lomsebenzi sodwa masibe nesivumelwano esi senzayo<br />
nomasipala. Lanto kuthiwa yi-Service Level Agreement. Siyenzile ke<br />
neSingqu, neJoe Gqabi district municipality, iChris Hani district<br />
municipality ne-Nelson Mandela Bay Metro, Elundini, Port St Johns
noNdlambe. Kodwa ke sithi ngoku sikwiphulo lokuba siphinde<br />
sithathe abanye omasipala esizakwenza nabo izivumelwano sibone<br />
ukuba siyiqhuba le nqwelo sonke ibheke phambili njani na. Kuba<br />
kaloku xa sibashiya ngemva singaba simosha ixesha kuba kaloku<br />
kulapho kwenzeka khona izinto.<br />
Ndiyafuna ukuthi ke njengokuba nditshilo ndathi sijongene necala le<br />
infrastructure. Siya sebenzisana kakhulu no-Health, icala lezempilo<br />
nakwicala lezemfundo kuba kaloku ekugqibeleni ezi kliniki siyazakha,<br />
siyazakha izikolo. Nazi ke esikwazileyo ukuzakha zezi zilandelayo;<br />
� Mulwasi SPS and Mhlokwana JPS in Maluti, e-Alfred Nzo,<br />
� Gqubeni JPS,<br />
� Mevana JS in OR Tambo,<br />
� Lingelihle SS,<br />
� Mbhodlana SPS in Linge and Cala respectively,<br />
� Chris Hani, Mfitsho and Qhiba clinics.<br />
Zixubene ke uyakufumanisa ukuba kukho ikliniki nezikolo<br />
ngokokubambisana nalamasebe. Ndiyafuna ukutsho xa ndingena<br />
kwizinto ezi-administrative ukuba nakukhumbula ukuba<br />
sinolwaxanduva lokuqinisekisa ukuba i-assets zonke zeliPhondo<br />
zikwi-register. Manditsho ke ukuba ngokweripoti esiyifumeneyo<br />
siyenye ye-department enkqenkqeza phambili kweliPhondo ngokwe-<br />
asset register esinayo siyila department. Uyakuyazi ke i-asset esinazo<br />
throughout this province kodwa ayikagqibeleli siku-92%. Into ethetha<br />
ukuba siza kufika apho kulindeleke ukuba sifike khona.
Kwicala le EPW lanto sithi yi-Extended Public Works, uyakubabona<br />
ke aba bantu banxibe ezi overall zi-orange. Siyi eksidile ithagethi<br />
yethu phaya it was 68 591 but sirejistarishe 82 696. Nakwicala le<br />
National Youth Services aba bantwana bethu sibatreyinayo phaya.<br />
Sirejistarishe kulo nyaka i-500 which means sina 1 000 kula<br />
programme yethu ye-National Youth Services and ngokwangoku<br />
akukho Phondo siyintanga nalo, sisankqenkqeza phambili.<br />
Kwakhona kunabamama sithi ngozibambele eza-household<br />
contractors abamama bangciba iindlela. Siyayazi ke kunemingeni<br />
ekhona, lanto yokungqengqa kwabo nala mhlaba bawugalela phaya.<br />
Sinothethwano ke nomasipala around that kuba kaloku baphaya<br />
eziwadini abamama. Okwesibini sithi hayi makubekho ngoku<br />
ikhontraktha ezaku-apoyintwa ibasuphavayize because kukho<br />
langxaki ye-supervision. Kodwa ke into esiqiniseke ngayo silisebe<br />
balala betyile.<br />
Elokuvala ke bethuna mandibulele kubaxhasi abaye basincedise xa<br />
kunzima naxa kumnandi i-stakeholders zethu, i-portfolio committee.<br />
Okwam kukuthi ndibeke le ripoti yam phezu kwetafile. Enkosi.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Order malungu. Izakukhe ke<br />
ngoku iNdlu ime ukwenzela into yokokuba, ngoba asikhange sibe<br />
nanto ekuthiwa yi-tea time nokulungiselela into yokokuba baninzi<br />
abantu abalapha xa sele bencedwa ngela xesha le lunch mhlawumbi
iza kuthatha ixesha lonto. So siza kubuyela apha eNdlini ngo-14h00.<br />
Njengokuba bekuchaziwe ke abantu baza kuya ngokwendawo zabo<br />
baza kukhokelwa ngamagosa babagayide ukuba kufuneka bathini.<br />
INdlu ke iyanqumama.<br />
HOUSE ADJOURNED FOR LUNCH<br />
HOUSE RESUMED<br />
Mr SPEAKER: Singahlala. Inzolo eNdlini, sicela inzolo eNdlini.<br />
Sakucela ke uSecretary asifundele isindululo seshumi elinanye.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Transport and Mayibuye Bus Corporation in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: UMphathiswa wezothutho.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR PUBLIC WORKS, ROADS AND<br />
TRANSPORT: Enkosi Somlomo. Mandibulise kwakhona kuleNdlu<br />
ihlonipheke kangaka namhlanje. Xa ndiza kuthi thakanca kwicala<br />
lezothutho manditsho ukuba xa ndithi thakacha lengxelo yam ndiyithi<br />
thakanca ngexesha le department ithetha nge-transport month u-<br />
Oktobha as inyanga yezothutho esine-programme e-clear ke<br />
eyaziwayo zi-stakeholders zethu zonke. Kodwa ke emxholo wayo
esithi yi-year of job creation and service delivery in the transport<br />
sector moving South Africa to a better tomorrow.<br />
Sithi ke silelisebe nathi asishiyeki emva xa kuthethwa ngokwakhiwa<br />
kwamathuba emisebenzi. Kodwa ke sisithi kule nyanga yezothutho<br />
inguOktobha month siza kujongana ncakasana nalanto xa siyithethayo<br />
kwela sebe esithi uTransport is the heartbeat of the economy.<br />
Ukubetha kwentliziyo yezoqoqosho ngaphandle kwe-transport<br />
ezoqoqosho asingekhe siye ndawo. Sisithi ke sivulela zonke i-<br />
transport modes, yonke indlela ethutha abantu masiyigubhulule<br />
naphantsi komhlaba sileli Phondo ukuqinisekisa ukuba ukuba<br />
amalwandle siyakwazi ukuhamba ngawo singabantu ababefudula<br />
bengathathi ntweni masihambe ngawo. Iinqwelo moya nomntu<br />
osezilalini makakwazi ukuyisebenzisa. Siyi-aksesa njani yonke lonto<br />
leyo singabantu belilizwe? Sithi ke kule nyanga siza kufowukhasa<br />
ekuvuleni lo mathuba. Kodwa ke ndiyafuna ukuzithetha ezindaba<br />
zimnandi mama uMvenya ezithi le department ngela xesha ibiyi-<br />
department of both u-Roads and Transport ifumene kwiveki ezimbini<br />
eziphelileyo i-award to i-South African Institution of Government<br />
Auditors Public Sectors Reporting Award for i-transparency during<br />
the audit process and won the category for government departments in<br />
the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> province by securing 92.2%. [Applause.]<br />
Sithi ke xa sithethayo amagosa ethu ke noxa ke u-Roads sele emkile<br />
ingase lonto intle bayenzileyo bathi gqolo. Sifuna ngoku u-95 no-98%
apho siya khona. Xa ndiza kuthi dakanca bethuna le ripoti ndiyafuna<br />
ukutsho ukuba kwakhona elisebe likwazile ukuza ne-clean audit, yeza<br />
ne-unqualified report. Kodwa ke inazo nje izinto ekufuneke sizicole<br />
sigxile kuzo ukwenzela ukuba sitsho sithi ngenene yi-clean report<br />
engenazo i-matters of emphasis. Ndisitsho ke ndisithi lonto yenziwe<br />
yi-internal audit eqinisekisayo ukuba inyanga nenyanga iripoti<br />
ziyajongwa, i-quartely reports ziyajongwa. Ithi ke ngoku lonto leyo<br />
makuqiniswe ngakumbi nangakumbi.<br />
Sithi ke kodwa siyile department we need to focus kulanto ye-risk<br />
management strategy which includes a fraud prevention plan<br />
siyiqinise ngakumbi nangakumbi ukwenzela ukuba sirane i-<br />
department ecocekileyo nengenachaphaza. Sithi ke ngoku xa<br />
sithethayo kwakhona sakukhumbula ke ukumka kuka-Roads esiya<br />
kwa-Public Works kuye kwanyanzeleka ukuba makwenziwe i-<br />
organogram. Yenziwe ke i-organogram yagqitywa iphaya ngoku kwi-<br />
Department of Public Service ukuba at least makuqinisekiswe, bayi-<br />
apruve sikwazi ukuqinisekisa ukuba at least siqasha amagosa aza<br />
kukwazi ukuyithatha i-department ayise phambili.<br />
Kwakhona sinayo into eyi-3 year implementation plan ejongana ne-<br />
capacity ye-managers within the department ukuqinisekisa ukuba<br />
igosa lenza lento ilindelweyo kulo, ukongeza mhlawumbi ishota<br />
ndawoni kwikhapasithi ethile. Silalo programme ye-3 years endicinga
into yokokuba iya kuyincedisa kakhulu la department ekwenzeni<br />
lonto.<br />
Around i-service delivery, kukho aba bantu kuthiwa zi-suppliers esiye<br />
ke sibe ne-workshop nabo aba bantu basisaplayayo ukuqinisekisa<br />
ukuba xa befilishe eza tender documents bazifilisha ngendlela erayiti<br />
nalento ye-pricing. Yenziwe ke lo workshop isaqhuba kuzo zonke i-<br />
district municipalities zethu. Kwakhona sinalento ibalulekileyo esithi<br />
yi-rural transport plan. Sikwiprowusesi ke ngoku yokufayinalayiza<br />
the draft. Esithi ke asizokuyenza ngaphandle komasipala bethu kuba<br />
kaloku ukuba uthetha nge-rural areas ziphaya kwi-wards zethu, into<br />
ethetha ukuthi akufunekanga i-municipality zethu sizishiye ngemva.<br />
Sithi ke ngoku xa siyibiza ekugqibeleni yi-integrated transport plans<br />
including municipalities. Asizokukwazi ukuzishiya ngemva.<br />
Kwakhona siyayazi into yokokuba silindeleke ngokomthetho<br />
siliphondo sibe nalanto kuthiwa yi-provincial integrated public<br />
transport master plan. Sikwiprowusesi ke yokuyidivelopha. Apha<br />
kuNovemba sizakube sinemithingi ne-stakeholders in terms of i-<br />
engagement ukuqinisekisa ukuba yonke le pleni ye-integrated public<br />
transport siyenza kunye sonke to i-final plan ye-department<br />
ekupheleni kosuku.<br />
Sinayo ke ne-programme esi-embhakhe kuyo apha sitreyine iteksi<br />
drivers eziyi-29 esithi mabasuke apha ko-code 8 babeno-code 14
ukwenzela ukuba athi umntu xa ayekileyo ukuba ngunoteksi<br />
bangapheleli ukuba ngo-taxi drivers babe nawo namathuba<br />
okuqashwa kwizigadla. Siza kuyigqiba ke lo programme apha kwi end<br />
of financial year sina 29 presently etreyinwayo.<br />
Again i-workshop esithe sayenza kwi-15 taxi associations kuba kaloku<br />
le industry yeteksi sifuna ukuba ibe lishishini njengokuba siyibona<br />
into yokokuba akusafani nangaphambili. Sifuna ibe lishishini<br />
elinesithozela nesidima sibatreyina odrayiva ukuba makuhendilishwe<br />
njani na i-passengers ezikuyo. Sikulo programme ke yokutreyina 15<br />
taxi associations.<br />
Manditsho ngokumhlophe into yokokuba ngexesha le 2010 World<br />
Cup ibiqhubeka ephondweni masiwabulele amagosa ethu i-traffic<br />
officers ngegalelo ebelenza bengalali buthongo besoloko besendleleni<br />
ukuqinisekisa ukuba abakhenkethi abaphumi bephethe ingxelo embi<br />
ethi iingozi ezilapha eMpuma-Kapa azinganganto. Masiwabulele<br />
amagosa ethu ebengalali ubusuku nemini.<br />
Again around iMayibuye Transport Corporation siyatsho ukuba<br />
sinoxanduva silelisebe lokuqinisekisa into yokokuba njengokuba<br />
bebefumene i-qualified report mabancediswe ekugqibeleni nabo bazo<br />
kukwazi ukufumana the unqualified report. Kodwa ingapheleli apho<br />
looking again kwi-subsidy abayifumanayo engaboneziyo. Sine-<br />
engagement esinazo noMinister ukuba ungasike no-National
kuzwelonke ancedise siqiniseke ukuba aba bantu bethu bakaMayibuye<br />
nabo at least i-subsidy abayifumanayo isisixa sokubenza baqhube<br />
babheke phambili.<br />
I-programme ka-National esinayo leya sithi yi-National Rolling<br />
Enforcement Plan nathi sileliPhondo siyayiqhuba. Uyakuzibona ke<br />
ezo roadblocks phaya naphaya kodwa ingxaki esinayo amagosa ethu<br />
asaqashwe under Public Service Act. So inamaxesha lonto ethi<br />
kufuneka bangene e-ofisini baphume ngexesha elithile. We are<br />
discussing ke at a national level into yokokuba ithiwani na ingxaki<br />
enje kuba kaloku ngamaxesha kaxakeka kufuneka amagosa ethu<br />
siwabone. Sisenezo ngxakana ke that is why ngelinye ixesha<br />
uyakufumanisa ukuba ababonakali ncam kwezinye i-areas ezikhona<br />
kodwa ke zikhona i-engagement around that.<br />
Again around kulento ye-EPWP sinabo aba bantu kuthiwa zi-road<br />
rangers. Sine total eyi-600 apha ephondweni noxa ke sithi<br />
siyavumelana nomasipala ngento ethi aba bantu nabo mababe<br />
bugadwa kuba kaloku uyakufanisa naba bakazibambele. Ufumanisa<br />
ngelinye ixesha lamahashe eshiywe nje behleli begcakamele ilanga<br />
okanye behleli phaya phantsi komthunzi. And then we are coming up<br />
with a plan yokokuba mayithini irowuli yomntu wonke ukuqinisekisa<br />
ukuba ezi road rangers ziyazikhupha izilwanyana endleleni ukwenzela<br />
ukuba kungabikho zingozi ezingaka ezenziwa zizilwanyana kodwa<br />
sithi siqashile abantu ezindleleni. Ngalo mazwi bethuna ibikukubeka
le ripoti. Ndibulele kwi-stakeholders zonke ze-department, ndibulele<br />
kwi-Portfolio with the support abayinikayo nengcebiso. Enkosi.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Siyabulela. Siza kucela uNobhala weNdlu afunde<br />
isindululo seshumi elinesibini.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Safety and Liaison in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS,<br />
SAFETY AND LIAISON: Hon Speaker. All protocol observed. Let<br />
me indicate that today we are meeting in a district named after the<br />
revolutionary icon comrade Chris Hani which we must remind us of<br />
our historic mission and obligation to bring quality services to the<br />
people, to ensure that the voice of ordinary citizens are heard. Just<br />
like the water of the Cofimvaba river after the rain the ANC led<br />
government continue to be the only hope of many for a better life even<br />
a mist our challenges. The department has made substantial progress<br />
during the 2010/<strong>11</strong> financial year and achieve its goal as outline in the<br />
annual performance and the policy speech which are addressed in<br />
detail in the annual report. It is my pleasure to indicate that once again<br />
the department received an unqualified audit report confirming our
commitment and well plan service delivery trajectory and the<br />
accountable utilization of public funds.<br />
The Department of Safety and Liaison has played a leading role in the<br />
implementation of the provincial crime prevention strategy in the<br />
province during the financial year 2010/<strong>11</strong>. It has in fact become a<br />
significant vehicle for both public and private institutions whose<br />
business is safety and the promotion of peace, democracy and<br />
harmony within the communities of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Province.<br />
As part of the oversight role of the executive authority 48<br />
unannounced visits was conducted at the police stations and the SAPS<br />
garages. Furthermore the department convene 29 accountability<br />
meetings were SAPS, community police forum, councillors and the<br />
criminal justice partners were amongst the penalist. We can proudly<br />
proclaim that 1 032 community police forum members received<br />
training within the 27 clusters. A number of community mobilisation<br />
crime prevention campaigns were held during this period focusing on<br />
domestic violence, crimes against women and children, substance<br />
abuse, stock theft, tourism safety, human trafficking and sports against<br />
crime. Importantly we want to encourage the mobilization of our<br />
people in the fight against crime and emphasise the urgent need to<br />
built community base structures that will actively play a meaningful<br />
role in this regard. As we intensify our relentless fight against crime<br />
as a key priority of the African National Congress led government.<br />
We are encouraging our people to form neighbourhood watch groups.<br />
Village committees, street committees, community police forum,
community safety forum and to be volunteers to promote a safe and<br />
secure environment as we create a better life for all. I am delighted by<br />
the performance of the dedicated and committed staff members of the<br />
Department of Safety and Liaison. The department continues to work<br />
with all relevant stakeholders in ensuring that the war on crime is<br />
won. Through working together we shall make our province a safer<br />
province. Lets be counted to assist government to plan better. I have<br />
the honour Mr Speaker to table the annual report. Thank you.<br />
[Applause.]<br />
Mr SPEAKER: Enkosi. Order hon members. I will now ask the<br />
Secretary to read, ndenzela ukuba ndilinganise yena ndikhumshe nam.<br />
I will ask the Secretary to read the thirteen order.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />
of Social Development in terms of Rule 192.2.<br />
Mr SPEAKER: Mphathiswa.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />
DEVELOPMENT: Kuwe Somlomo ne-Presiding Officers zonke,<br />
amalungu onke eNdlu yoWiso-Mthetho nawo onke lomntu<br />
ubalulekileyo ulapha namhlanje. Vumelani elisebe elokuqala ukufika<br />
ibe lelokugqibela ukuthuthuzela umntu. First in last out 10<strong>11</strong>1<br />
department ibulise. [Applause.] Ndivumeleni ndithunge injobo
ebandla. Kubo bonke abanikwe igunya lokulawula imicimbi yeli<br />
lizwe. Thina sileli sebe siyigqibile yonke imali ebesiye sayabelwa<br />
yileNdlu yoWiso-Mthetho. Inkcukacha zilapha kule ncwadi inomlomo<br />
obhrawuni. Imali eyi-billion siyibethe sayivala iprowujekthi phaya<br />
ziyatsho ukugwetywa kwendlala kwindawo ezahlukeneyo kuya<br />
bonakala kodwa ngenxa yokudlanga kwamathuba okungasebenzi kube<br />
ngathi akwenziwanga nto.<br />
Sifumene kumphecululi zincwadi ingxelo engenalo ichaphaza.<br />
Ndivumeleni ke xa ndishwankathela lengxelo ndisithi kuni malungu<br />
asiyithathi njengento yokokuba yi-routine ukuza kuma kule ndawo<br />
siyithatha njengento yokokuba yinto ebalulekileyo yokuba xa kuphela<br />
unyaka sikhe size kunika ingxelo ngobugosa bethu ezinkonzweni.<br />
Khon ‘ukuze kuqondakale into yokokuba sindawoni na ekuphuculeni<br />
ubomi babantu bakowethu. Le ngxelo siyinika ngenyanga<br />
ebalulekileyo kuthi ebizwa inyanga yophuhliso loluntu. Kodwa naxa<br />
sikulo nyanga izijwili nezihelegu zokubulawa komama betyholwa<br />
ngobugqwirha azipheli. Nangeli ixesha umlingi akaphezi.<br />
Abantwana nomama bayadlwengulwa, bayabulawa ngokungenalusini.<br />
Ithi ke lonto luxanduva lwethu lonke oko kuba sime silwise lomkhuba<br />
umbi kangakanana. Kuba lomkhuba wokuba sirhenya-rhenyane<br />
sodwa, kuba xa kusenzeka yonke lento ngabantu abaNtsundu bejonge<br />
omakhulu abangathathi ntweni abangenamandla okuzilwela. Silapho<br />
ke sileli sebe ekubeni simele iimfuno zabo sibalwele.<br />
Silapha namhlanje siza kuchaza ngokufutshane into yokokuba<br />
inkathalo nenkxaso siyinika kubantu abakhulu njengoko umthetho
ojongene nabantu abakhulu usiyalela ukwenza lonto. Siye sazongeza<br />
izakhiwo zokuhlala kwabantu abakhulu nendawo zokubagcina emini<br />
xa kungekho bani khon’ ukuze basinde kwizigebenga nezikrelemnqa.<br />
Bakho abantwana abaphantsi kokukhathalelwa sithi ngenxa yento<br />
yokokuba babesuswe zimeko ezahlukeneyo zasemakhaya. Impatho<br />
gadalala, ukulahlwa, ukuswelekelwa ngabazali bajike abo bantwana<br />
babenomzali ongu-Social Development and Special Programmes.<br />
Asipheleli nje ekuqinisekiseni into yokokuba siyabathuthuzela kodwa<br />
uphulo lokubaqinisekisa into yokokuba babheka esikolweni<br />
ngokubanika i-uniform, i-uniform incediswe zi-sanitary towels,<br />
sanitary towels zincediswe kukutya khon’ukuze umntwana<br />
oyintombazana, zintombi zizibone izintombi into yokokuba<br />
zisezintombi.<br />
Ngenxa yokuphuhliswa kwabo bakhulayo sizongezile i-ECD’s ezi<br />
zikolo zokufundisa abantwana abancinci sancedisa kwelokuba sakhe<br />
zibe liqela kodwa ekwakhekeni namathuba emisebenzi angamawaka<br />
asixhenxe namakhulu alithoba. Kuba kaloku aba tishala baqeqeshaya,<br />
baphekela abaya bantwana bahlala phaya kuthi ekuhlaleni. Satsho<br />
savula amathuba emisebenzi. Kweli phulo lezi zinto zonke sele<br />
ndithethe ngazo ezi-social ills imikhuba esiyibonayo sibaqeshile o-<br />
Social Worker ebesibafundise ngemali yethu abayi-235 sifuna<br />
ukuqinisekisa into yokokuba bayasondela ebantwini. Bendilindele<br />
izandla kulo ndawo. [Applause.]<br />
Sizamile ke nokuba sinike inkxaso kuphuhliso loluntu iprowujekthi<br />
zomama, iprowujekthi zabantu abatsha nezabantu abakhubazekileyo
ngokwasemizimbeni. Siye sazincedisa ngemali ezizakuthi zibonakale<br />
kule ngxelo size kuyothula kuleNdlu. Eyokugqibela siye saba naye<br />
umlawuli ntloko wesebe uMatutuse umama uHakula besikhe<br />
sangabinamlawuli iminyaka emibini, ikhona le ntombi. Ndiyabulela<br />
kuwe Somlomo ndibeka ebandla lengxelo. [Applause.]<br />
The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Enkosi Mphathiswa.<br />
Ngoku sifikelela kwithuba lokucela uNobhala weNdlu asifundele<br />
isindululo seshumi elinesine.<br />
The SECRETARY: Consideration of annual report of the Department<br />
of Sports, Recreation, Arts and Culture and the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />
<strong>Provincial</strong> Arts and Culture Council in terms of Rule 192.2.<br />
The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Mphathiswa, Majodina<br />
omele uMphathiswa wezemidlalo, ulonwabo, inkcubeko kwakunye<br />
nobugcisa.<br />
The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />
DEVELOPMENT ON BEHALF OF THE MEC RESPONSIBLE<br />
FOR SPORTS, RECREATION, ARTS AND CULTURE:<br />
Mandibulele kuwe Sihlalo Wozihlalo. Ndimele umama uMadiye.<br />
Isebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko. Eli sebe<br />
lizimisele ekubeni libuyise, lomeleze nesidima sabantu bakowethu.<br />
Njengoko umnyhadala wezolo wendebe yomhlaba wawukhokelwa leli
sebe liye lahlokoma lonke ihlabathi lavuma ngokunene into yokokuba<br />
ukho uRhulumente okhokelayo.<br />
Sikhuthaza ezemidlalo kuba kaloku kuwo onke amanqanaba okuphila<br />
kwethu kufuneka imizimba yethu siyisebenzise ngendlela<br />
efanelekileyo khon’ukuze sincedise ela sebe lezempilo likatata<br />
uQobana abantu bangaphili ngepilisi kodwa abantu mabaphile<br />
ngokudlala khon’ukuze imizimba yabo nempilo yabo ihlale igcineke<br />
kakuhle. Sincedisile kwezoqoqosho nobugcisa ekubeni abo<br />
sibancedisa ngezi mali singoneli ukubancedisa nje sihambe nabo<br />
sibanike inkxaso yokuba apho kuyiwe kuboniswa khona ngemisebenzi<br />
yezandla eyenziweyo sibathathe sibancedise khon’ukuze nabo<br />
bazimakethe kwindawo ngendawo.<br />
Ukuphuculwa kolwimi nesigaba sethu sesiXhosa ingakumbi<br />
kweliPhondo nezinye intetha ezikhoyo ePhondweni isebe eli liye<br />
lathenga omahamba nendlwana bezamathala sazithatha sazithi saa<br />
kwindawo ezisakuba zingenawo lomathala. Sifuna ukukhuthaza<br />
uluntu into yokokuba abo banamasiba wokubhala mababhale kuba<br />
imbali iyimbali xa ibhaliwe khon’ukuze ingalibaleki. Sikhuthaza<br />
nakanjalo into yokokuba makufundwe emakhaya khon’ukuze kubelula<br />
kwela sebe likatata uMakupula phaya ezikolweni. Iintsomi<br />
mazibaliswe kuba zinemfundiso phaya phakathi kwazo.<br />
Apha eCofimvaba likhona ithala elakhiweyo leli sebe ndilikhokelayo<br />
mna ndingumama uTom. [Applause.] Amaziko enkcubeko siya<br />
wanonophela kuba kaloku sifuna ukuqinisekisa into yokokuba uvimba<br />
nolwazi lwamandulo alutshabalali ngexesha lokulawula kwethu.
Silungisa nendawo zokugcinwa kwamafa wethu. Sincedisa ke kakhulu<br />
ekubeni amagugu esizwe nembeko kumagqala alwela lemfazwe<br />
alwela lenkululeko ukuze sibe kule ndawo amathambo wabo alele<br />
kwindawo ngendawo siwabuyisele ekhaya khon’ukuze sithi makube<br />
chosi, kube hele, sithi makudede ubumnyama kuvele ukukhanya<br />
bekho nabo besikhokela.<br />
Kuphengululo lwencwadi ngumphengululi oyintloko siyifumene<br />
ingxelo enechaphaza, a qualified report. Kodwa siyazidanela ke ngoko<br />
izono zethu sisithi isono sethu busebusweni bethu futhi. Kwaye<br />
siyaqinisekisa kule Palamente into yokokuba siza kuwuphucula<br />
lomgangatho. Ndiyithi thaca ke Sihlalo Wosihlalo lengxelo egameni<br />
likamama uTom. Enkosi. [Applause.]<br />
The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Siyabulela kuMphathiswa<br />
uMajodina. Ngoku ke siza kucela uNobhala weNdlu kwakhona<br />
asifundele isigaba sethu seshumi elinesihlanu.<br />
The SECRETARY: Introduction of annual report of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />
<strong>Provincial</strong> <strong>Legislature</strong> in terms of Rule 192.2.<br />
The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: USomlomo weNdlu<br />
yoWiso-Mthetho obekekileyo uXasa.<br />
Mr F D XASA: Chairperson, members of the Executive Council, hon<br />
members, Executive Mayor of Chris Hani, the local Mayor and many
other Mayors, Speaker waseChris Hani and other Speakers, iiNkosi<br />
zale ndawo, manene namanenekazi, amagosa kaRhulumente aphezulu.<br />
Kuluvuyo nochulumanco kum ukufumana ithuba lokuthi thaca<br />
phambi kwenu ingxelo yomsebenzi waleNdlu yoWiso-Mthetho. Le<br />
ngxelo ibonisa izinto esithe sazenza ngemali esithe sayabelwa.<br />
Ingxelo le siyenza ngokugunyaziswa yimithetho elawula ukuphathwa<br />
kwemali kwilizwe lonke lomthetho olawula ukuphathwa kwemali<br />
yePalamente. Le ngxelo idandalazisa oku.<br />
NjengeNdlu yoWiso-Mthetho umsebenzi wethu kukwenza imithetho.<br />
Siyenzile ke lonto ngempumelelo kulo nyaka-mali sigqitha kuwo.<br />
Imithetho esithi sifakane imilomo esuka phaya kuNdlu-Nkulu i-<br />
National Assembly ne-NCOP, nemithetho yePhondo.<br />
Okwesibini umsebenzi weNdlu yoWiso-Mthetho kukukhuthaza uluntu<br />
luthathe inxaxheba kwezolawulo. Siyenzile lonto ngemfezeko kulo<br />
nyaka-mali ugqithileyo. Sibe nePalamente zomama, iPalamente<br />
yabantu abatsha, iPalamente yabasebenzi, iPalamente ukusiwa<br />
ebantwini njengokuba silapha nanamhlanje.<br />
Omnye ke wemisebenzi yethu ebalulekileyo esiwenzileyo kulo nyaka-<br />
mali ugqithileyo kukuqinisekisa into yokokuba i-Executive<br />
namaqumrhu azimeleyo kaRhulumente ayaphendula acacise ngendlela<br />
zokusiwa kwenkonzo ebantwini. Lento ungathi xa uyikhumsha uthi<br />
yi-oversight. Enye yezinto esizibeke phambili kulo nyaka-mali<br />
ugqithileyo kukwakhiwa kwekomiti ekhuthaza intatho-nxaxheba<br />
yabantu nokufaka izikhalazo kwabantu xa sele bencamile amasebe<br />
engabaphenduli kakuhle. Siyenzile ke nalonto.
Xa kuthethwa ke ngolawulo kwabakhumshayo kuzakuthiwa<br />
administration. Ewe siyawenza amazembe-zembe kagxuluwe<br />
ukuzinzisa ulawulo phaya kulaNdlu yoWiso-Mthetho. Siyazibona ke<br />
iziqhamo zalonto. Kukho ke umhlekazi apha ebesithi inokuba<br />
nakuma ngenyawo nonke ngokwahlukileyo kulanto ibhalwe ezipalini<br />
kuthiwa uSpeaker wase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> ufuna ukwenza ipati.<br />
Niyayibona mos? Andingomntu wapati. [Laughter.] Andiyimilelanga<br />
lonto ingase kubizwe intlombe. [Laughter.]<br />
Oko kuqala kwimbali zalapha kweliPhondo lethu nembali ze-<br />
<strong>Legislature</strong> sifumene thina into eyahlukileyo abanye bathi unqualified<br />
thina sifumene i-clean audit. [Applause.] Clean audit. And ke<br />
asizokungavuyi nokuba ngubani othethayo asoze singavuyi xa siqhube<br />
kakuhle ngoba kukho iprowujekthi ekuthiwe yiprowujekthi ka-2014<br />
ye-clean audit. Kufuneka sikhuthaze amasebe nomasipala bonke kuye<br />
kufikwa kulonto. So ke ukuvuya kwethu sivuyela nje ukuba kufuneka<br />
kuyiwe kwelo cala not ngolunye uhlobo. Ingxelo ke ubuninzi bayo<br />
nabu encwadini. Ndiyayigqithisa ke le ncwadi ukwenzela ukuba<br />
iprowuseswe ngohlobo olufanelekileyo. Enkosi. [Applause.]<br />
The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Enkosi Somlomo. Order<br />
hon members. Siyabulela kuSomlomo. Ngoku sifikelela kwisiphelo<br />
senkqubo yethu yanamhlanje. Ibiyingxelo yokugqibela le<br />
kaSomlomo. Kodwa ke phambi kokuba sohlukane kunezaziso esifuna<br />
ukuzithakanca, ukuzithi thaca. Esokuqala isaziso kunomntu<br />
olahlekelwe yi-cellular phone yakwa-8ta. Sicela ke ancede adibane
no-surgeon in arms utata uMzantsi. Okulandelayo kumalungu eNdlu<br />
yoWiso-Mthetho nakuqaphela ukuba amaphetshana enkqubo<br />
yangomso abandakanya uluhlu lwezithethi sele ekhutshiwe. Yonke<br />
lonto yenzelwa ukuba sibe nethuba elaneleyo lokuzilungiselela<br />
kwinkqubo ngxoxo yangomso. Ngalo elithuba ke iNdlu iyanqumama<br />
iyakuphinda ihlangane ngomso umhla weshumi elinesibini kule ka-<br />
Oktobha ngentsimbi yeshumi. Siyacela ke phambi kokuba niphume<br />
ngokwenkqubo yaleNdlu kufuneka kuqala kuphume ochophele<br />
intlanganiso. Siyacela niyithobele lonto. Enkosi.<br />
The House adjourned<br />
-------------------------------