29.12.2012 Views

11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature

11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature

11 October 2011 - Eastern Cape Provincial Legislature

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

TUESDAY, <strong>11</strong> OCTOBER 20<strong>11</strong><br />

PROCEEDINGS OF THE<br />

LEGISLATURE OF THE PROVINCE OF THE<br />

The House met at 10h00.<br />

EASTERN CAPE<br />

____________________<br />

The Speaker took the Chair and requested members to observe a<br />

moment of silence for prayer and meditation.<br />

Mr SPEAKER:<br />

The SECRETARY:<br />

Mr SPEAKER:<br />

The SECRETARY:<br />

Mr SPEAKER:


The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />

FINANCE: ….[Break in tape.] …. izihlantlo ezithathu kwakhona<br />

apha kule ngingqi yalapha eChris Hani. NgoJuni ka-2009,<br />

ngoNovemba ka-2010 ukanti nakwinyanga le iphelileyo uRhulumente<br />

ubekwalapha. Injongo ke yokumane kusenziwa le programme ibizwa<br />

yi-Outreach, Executive Council Outreach Programme kusekubeni<br />

kuqwalaselwe ukubangaba iinkqubo zikaRhulumente ingaba<br />

ziyafikelela na eluntwini njengoko kulindelwe, ingaba uluntu lona<br />

luva njani ngendlela uRhulumente aqhuba ngayo. Ukutsho ke oko<br />

Somlomo ndithetha ukuthi lengxelo siyinika apha, lengxelo siza<br />

kuyithebhulisha apha iye yalandelwa zezinye iindibano nalapho imiba<br />

engundoqo eluntwini ibifumana ukuqwalaselwa, u-2008 ngoku<br />

kusekuzeni kuphela kuka-20<strong>11</strong>. Imiba ebiphakanyisiwe ngela xesha<br />

iye yayinxalenye yenkqubo okokuqala zamasebe kaRhulumente.<br />

Okwesibini yaphinda yayinxalenye yemiba esingathwayo<br />

ngamaqonga entsebenziswano phakathi kwezigaba zikaRhulumente.<br />

Umzekelo njengokuba sinalo nathi iqonga apha kwi-Province elibizwa<br />

i-Premier’s Coordinating Forum. Le miba ibisingathwa phaya<br />

kwakhona nakwi-platforms ze-intergovernmental relations,<br />

intsebenziswano phakathi kwezigaba ezi zolawulo lwethu, le miba<br />

ibithi ifumane ingqwalasela phaya.<br />

Ndiza kwenza nje amabal’engwe kweziphambili ogxa bam aba xa<br />

befumene ithuba bayakuthi banabe babheke phaya malunga nenkqubo<br />

ezisingethwe ngamasebe abo ukuphendula kwezinye zezinto ebeziye


zaphakanyiswa yile ripoti. Ukuba ziye zayinxalenye ye-programmes<br />

ze-departments ukubheka phaya. Ezinye zazo ndiqinisekile sele<br />

izizinto esadlulayo kuzo ukuba zisekho ezinye yimingeni eyeminye<br />

emitsha evelayo njengoko kusetyenzwa.<br />

Xa bendinokuqala ngecandelo lezempilo, uMphathiswa ukhona apha<br />

uyakunaba xa kufuneka kunjalo. Kodwa ngela xesha izinto<br />

ezaziphambili ezaziphakanyiswa ingakumbi zazijongene nemeko<br />

yesibhedlele phaya eGlengrey Hospital. EGlengrey ngelo thuba<br />

inkathazo emandla ibikukungabikho kakuhle kwe-infrastructure<br />

yokuncedisana nokuba sikwazi ukuba singanogqirha abaneleyo,<br />

izakhiwo ezikhoyo phaya zikwimo engamkelekanga konke-konke<br />

ebanga into yokokuba kungabikho bantu ukubangaba ubani uthetha<br />

ngoogqirha abanomdla wokuba bangahlala phaya. Kwakhona<br />

kungabikho kakuhle kombane, umbane ke would relate to satellite<br />

installations phaya.<br />

Ukusukela ngela xesha ukuza kuthi ga ngoku zikhona izinto<br />

ezenziweyo endakubalula nje ezimbalwa. Umzekelo phaya kwindawo<br />

yokuhlala oogqirha, doctors residence zaye zaphuculwa, zakhiwa<br />

ngokutsha kunyaka-mali ka-2009/10. Ukongeza kwinani logqirha<br />

isibhedlele esinabo kwaye kongezelelwa oogqirha abahlanu<br />

abaqeshiweyo phaya ukunyusa inani logqirha liye kutsho kwishumi<br />

elinambini phaya esibhedlele. Kumba odibene nombane<br />

nokuqinisekisa into yokokuba kusoloko kukho inkonzo


ethembakeleyo yezombane phaya sele kuhanjelwe phambili<br />

ukubangaba iqumrhwana labucala sele lichongiwe elizakuthi<br />

liqinisekise into yokokuba le installation kwakunye ne-telephone<br />

system yaphaya esibhedlele iyaphuculwa. Nakubeni kukho inkqubela<br />

esele yenzekile zisekhona izinto ezingekaphunyezwa phaya<br />

esibhedlele. Umzekelo umba odibene ne X-ray machine, kwakhona<br />

ukunqongophala kwenqwelo zezigulane. Yimiba leyo esafumana<br />

ingqwalasela ebheke phaya nendiqinisekileyo xa sele siphumele kuzo<br />

ezo zinto uMphathiswa uyakuyinika ingxelo ebala.<br />

Xa ndigqithela kwimiba edibene nezemfundo. Sakukhumbula kaloku<br />

ukubangaba loRhulumente uthe eyonanto iphambili kwisizwe esi<br />

sethu kukuphuhlisa imfundo yabantwana, ukuqinisekisa into<br />

yokokuba sakha siphucule izakhono zabo bakwazi ukukhula babe<br />

ngabemi belizwe abayakuthi babe nenxaxheba ebanzi ukuphuhlisa<br />

isizwe. Phaya kwakuye kwabalulwa ingxaki ezazijongene nesikolo<br />

iNgangamanzi Primary School malunga nokunqongophala kwe-<br />

classrooms kwakunye nezinto zokhuseleko. Singatsho ngoku<br />

ukubangaba i-classrooms ezongezelelweyo zaye zakhiwa ukongeza<br />

kweziya zazinqongophele phaya. Kanti ngonyaka ka-2010/<strong>11</strong> kwaye<br />

kwakhona ukuncediswa ngokuqinisekisa into yokokuba idesika<br />

ziyongezwa phaya, amakhulu amabini edesika aye ongezwa phaya.<br />

Kanti ukusabela kunqongophalo lwamanzi kwaye kwabekwa<br />

amatanka okuncedisana nento yokokuba isikolo noko sifumane<br />

amanzi.


Kwimiba edibene ne-social development kwakunye nezentlala-kahle<br />

amalungu esasigqeba se-NCOP kwakunye namalungu okuhlala<br />

kwakuye kwaphakanyiswa imiba edibene no-projects ezininzi<br />

endingabalula kuzo i-homebase care centres ikhona ebiziweyo<br />

ngegama phaya kula ngxelo yabo. Eyonanto iphambili phaya ikukuthi<br />

izakhono ezinqongopheleyo nokungabikho kwenkxaso kakuhle<br />

ngokwabantu abancedisayo kweza homebase care centres. Singatsho<br />

namhlanje ukubangaba kubekho igxathu elenziweyo ukuzama<br />

ukuphucula isimo phaya, aba bantu sibabiza i-caregivers zithe<br />

zafumana uqeqesho kwinkalo ngenkalo imiba edibene nokugcinwa<br />

kakuhle kweze zimali, bookkeeping njalo-njalo. Yaye isaqhuba<br />

ukuncedisa eza caregivers ingakumbi ekubeni zikwazi ukufumana<br />

indlela ekhawulezileyo ukuncedisa abantu bafumane izibonelelo<br />

ezivela kuRhulumente, social grants.<br />

Ngokubhekiselele kwi-police station phaya eLady Frere njengoko<br />

yayiphakanyisiwe singatsho namhlanje ukubangaba lomingeni<br />

eyayikhankanyiwe ngela xesha ukwakhiwa kwala police station<br />

kwaye kwahambela phambili. Kangangoba ekuzeni kuphela kwale<br />

nyanga i-police station eyakhiweyo yagqitywa izakube ivulwa<br />

ngokusesikweni ekupheleni kwale nyanga.<br />

Somlomo bendithe ndiza kubetha nje eziphambili ingxelo yona ikho<br />

besisoloko sisebenza kuyo ukusukela ngela xesha ukuza kuthi ga


ngoku. Xa ndiya ke emaphethelweni ndinokuthi ikhona inkqubela<br />

esiyenzileyo ekusabeleni kwizinto ebeziphakanyisiwe kodwa<br />

ayisisithelanga into yokokuba zisekhona izinto ezingumngeni<br />

ekusafuneka uRhulumente imitsi yakhe inge iyanda. Kuba kaloku<br />

indlala kwakunye nentswela nkqubela phambili iseyinto esithwaxayo<br />

kakhulu kwindawo zethu esihlala kuzo. Kodwa uRhulumente<br />

uzinikele ngenkqubo azilandelayo ukubangaba sisabele ukulungisa<br />

isimo, imeko ibebhetele.<br />

Egameni labantu bephondo eli ndiyanqwenela ukuba ndenze ilizwi<br />

lombulelo oko kuqala kwiNdlu le yoWiso-Mthetho ngoba iqinisekise<br />

into yokokuba umsebenzi wayo iyawenza ngaphandle kokwenza<br />

iimpazamo kunjalo nje umsebenzi wayo uya uqina ngokuqina<br />

ukubheka phambili. Kubalulekile into yokokuba sisoloko sithe gqolo<br />

ukuba sifakane imilomo noluntu ngendlela eqhuba, in a continuous<br />

fashion ukwenzela into yokokuba ngalo lonke ixesha sikwazi<br />

ukubangaba izinto ezifanelwe ukubangaba zilungiswe uRhulumente<br />

akwazi ukuba namendu ukubangaba zilungiseke. Lento siyibona<br />

iyinto ebalulekileyo kakhulu nenikeza kanye lanto ithi abantu baya<br />

kulawula. Ela khwelo lithi lifumane amandla an expression ngoba ibe<br />

yinto esiyenzayo xa siba nalamaqonga njengokuba senzile.<br />

Into ke eyinyaniso imingeni isemininzi ngaphambili. Kuseza kufuneka<br />

intsebenziswano ingakumbi phakathi kwezigaba ezi zikaRhulumente<br />

wethu ukuqinisekisa into yokokuba siya zisabela zonke izinto


ezikhathazileyo phakathi kokuhlala. Inene ke njengoRhulumente<br />

wephondo ukuze sikwazi ukuqinisekisa ubomi obungcono ebantwini<br />

kungokuba siqinisekise into yokokuba asibuyi nganeno ekwenzeni<br />

ezizinto sele ndizichaphazele Somlomo. Somlomo andizokungena<br />

iphepha ngephepha ikhona ingxelo bakhona abaPhathiswa.<br />

Umsebenzi wenziwe usemninzi ekufuneka wenziwe ngaphambili.<br />

Ndiyabulela. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Siyabulela Mphathiswa. Ngoku ke kufike elathuba<br />

labahlali, ndisenokuba ke andinibizi kakuhle ukuthi ningabahlali kuthi<br />

kanti kukho indlela ethile enikholwa yiyo, ndakuyihletyelwa ukuba<br />

nifuna ukubizwa njani. Sine mizuzu engamashumi amabini.<br />

Benditshilo ke ndathi kuphakanyiswa isandla. Ndiza kukhomba ke<br />

ngoba ndingazokunazi nonke apha ndakuthi ungunamba 1, namba 2<br />

ukubheka phambili. Kodwa ke apho ixesha liphela khona siza kuma<br />

ngoba siza kuqhuba nani kude kuye kuba ngoLwesine. Ndijonge ke<br />

izandla ke ngoku. Nasiya emva ungunamba 1 wena sithobe, nasi kule<br />

kona ungunamba 2 sithobe, ndijonga kweli cala ke ngoku, akukho<br />

mntu ngapha oh nankuya ngasemva ungunamba 3, nankuya<br />

enephepha ngasemva ungunamba 4, nguwe ungunamba 5, ibe nguwe<br />

ungunamba 6. Masikhe sime ke apha. Makaqale ke unamba 1, i-mic<br />

mayiye kuye okanye uye kuyo ukuba ayifiki kuwe.<br />

Ms N NYANDANA: Ndingumhlali waphaya e-Upper Wood House<br />

uwadi namba 5.


Mr SPEAKER: Sicela uzixele ke negama lakho sele silandela ngolo<br />

hlobo sonke.<br />

Ms N NYANDANA: NdinguNolukholo kaNyandana ndingumhlali<br />

wala lali. Phaya e-Upper Wood House sinengxaki, ingxaki yethu<br />

yindlela nebhulorho engena phaya isiya eDaliwonga Senior Secondary<br />

School naseJunior yakhona. Ingxaki besisoloko sithetha koceba<br />

ngokungazi kodwa sifumanise into yokokuba landlela ingena phaya<br />

isetyenzwa ngu-national nekwi-province. Okwesibini ibhulorho<br />

phaya imoto abantu bayayela phaya ikhona ibhulorho eya-apruvwa<br />

kudala eminyakeni ukuba siza kuyakhelwa baphelile abantu<br />

nabantwana besikolo xa besiya kweza zikolo. Kukho amaziko empilo<br />

anjengekliniki esathenjiswa ngayo kudala phaya kwathiwa kulahleke<br />

ne-certificate zalo kliniki. Abantu baninzi phaya nezikolo zigcwele<br />

abantwana abafumani kuncedakala. Kukho isikolo endizakuthi<br />

ndisiphawule phaya esiyi-Junior Secondary yala ndawo<br />

esiphuphumayo iklasi nganye iphaya ko-seventy something<br />

yabantwana asifumani kuncedakala phaya khona. Intswela-misebenzi,<br />

akusetyenzwa lulutsha lwala ndawo sihleli kuyo, uphuhliso asinalo.<br />

Mr SPEAKER: Liphelile ixesha lakho. Unamba 2 ke sicela, besithe<br />

kaloku umntu kufuneka athethe emxholweni. Okwangoku besithetha<br />

ngeLady Frere ebekuye kuyo i-NCOP liza kufika elixesha lokuba<br />

nithethe. Ngena namba 2.


Mr A NTATHAWU: Ndiphaya kwa-ward 12 ndingu-Andile<br />

kaNtathawu. Umdla wam ukweli cala kanye lokwakhiwa kwezikolo.<br />

Bendimamele ke kwiripoti ka-MEC ebeyibeka phaya ndanomdla<br />

kakhulu ke ukuthi nam ndingakhe ndingene kulo mcimbi wezikolo.<br />

Phaya kwa-ward 12 sisenezikolo ezakhiwe ngama-hardboard. Sine<br />

high school ebizwa ngokuba yiMzamomhle enebhulorho ….<br />

Mr SPEAKER: Kwa-ward 12 eLukhanji.<br />

Mr A THAWE: ELukhanji.<br />

Mr SPEAKER: Okay.<br />

Mr A THAWE: Ibhulorho eyi-one kuthe kwakwehla intlekelo yatsha<br />

lobhulorho kongezwa ngamacangci. Lonto leyo ke indinike inxalabo<br />

phezu kokuba ibiyibhulorho eyi-one. Sinesikolo phaya i-Primary<br />

School eYonda yakhiwe ngamacangci sele evuku-vuku. Mphathiswa<br />

into ongayibona ke phaya kufakwe umbane kobobugxwayiba bunjalo.<br />

Kwase kwakhiwa nje ibhulorho eyi-one kusithiwa ngu-Phase 1<br />

kwangena only abantwana baka-Sub A ukuya kutsho ku-B. Ngoko ke<br />

bendifuna nje ukungenelela kulo ndawo Mphathiswa andinawo<br />

amanye.<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Namba 3.


Ms N MPIYECANA: Nanku unamba 3 tata. Mna<br />

ndinguNtombikayise Mpiyecana ndiphuma kumasipala<br />

waseSakhisizwe. Ingxaki emandla ndiza kuthi kukungaphangeli<br />

kolutsha edolophini, sele ndisitsho iilali nedolophu yonke into phaya.<br />

Ngoku yenze lonto leyo ubundlobongela bube over. Okwesibini<br />

singama-women angaphangeliyo phaya saye sacinga ke into yokokuba<br />

masenze into yeprowujekthi, safuya ke ezo nkuku sakhulisa sathini.<br />

Ngenxa yobundlobongela obuninzi kuyaqhekezwa ziyabiwa ezo<br />

nkuku. Kodwa ke isikhalazo sethu siyi-one yinto yokokuba ithatha<br />

iminyaka emingaphi na into yokufandwa kweprowujekthi?<br />

Okwesibini xa uvolontiya kwa-Health uyi caregiver uthatha u-6 years<br />

upeya iR1 500. Akukho nto iqhubekayo akukho nto ithethwayo ukuba<br />

niza kuqhubekeka okanye niza kuthini na. Ndicela ukuqonda apho<br />

tata. Enkosi.<br />

Ms Z MAPASA: Ndingunamba 4 ndinguZikhona<br />

ndingowakwaMapasa kwa-ward 18 eNcorha kwindawo<br />

yakuloMadava. Ndime apha ndingumntu omtsha ndinemibuzo kotata<br />

basePalamente nakwi-province. Singabantu abatsha bakuloMadava<br />

some of us si-interested ekulimeni but asizifumani i-funds from ku-<br />

government. Ize sifumane i-funds from ku-government kuye kuthiwe<br />

masiye kwenza i-coops of which in that coop sonke sibe singekho<br />

interested ekulimeni sibe singabantu ababini, nabathathu of which i-<br />

coop ifumana abantu abayi-5 and above. So sinalo challenge ingase


uRhulumente angakhe ayiqaphele ukuba singabantu abatsha we are<br />

not living in a same dream, we do not dream in the same world. Thina<br />

singabanye sifuna ukulima. Sicela sijongwe size-CC, i-close<br />

cooperation companies ezifuna ukulima. Kungabe kusithiwa masiye<br />

kwenza i-coops. For instance mna ndinefama, ndinehagu, ndinenkuku<br />

ndiyasokola for i-feed kuba kuthiwa ukuze mandifumane i-feed from<br />

ku-government kuthiwa mandibeyi-coop of which andibafumani ke<br />

abanye abantu abatsha for ukwenza ezo zinto zinjalo. Sicela nisiphe<br />

amehlo bantu abadala abaphambili. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Namba 5 qhuba.<br />

Mr M BHOKO: Ngunamba 5 lo uthethayo nguMakhaya Bhoko phaya<br />

kuLubisi ku-ward 20. Ingxaki phaya esinayo yindlela engokhiwayo<br />

kodwa imali yayiphumile yokuba kokhiwe londlela. Asiyazi ke ngoku<br />

ukuba uRhulumente wenza njani xa imali iphumile nibe nina elalini<br />

niyazi ukuba lomali iphumile. Now ke ngoku nina bantu<br />

bakaRhulumente baya phaya kula prowujekthi abantwana bona<br />

bewela ezindongeni eziya edameni abazakuya kutshona edameni nithi<br />

makuthiweni ngezo zinto. Zezi zinto ke sifuna into yokokuba nikhe<br />

nisixelele into yokokuba ezo mali ziyephi ngoba asizazi nokuba<br />

zikuceba nokuba zikusodolophu na. [Interjections.] Ke ngoku sifuna<br />

ukuba siyazi lonto ukuba zikubani na.


Iphinde ibe zithoyilethi ebenisibhalisa zona. Azikaqaliswa nangoku<br />

phaya kuthi. Iphinde ibezi-houses ebezizakwenziwa phaya i-RDP<br />

azikabikho nangoku. Otata bethu ke bafuna ukulima nathi lutsha<br />

sifuna ukulima phaya kugcwele umga nje asiyazi ukuba umga niya<br />

kuwugawula njani ke ngoku ngoba sele ukhula ngoku. Enkosi.<br />

Mr SPEAKER: Namba 6.<br />

Mr K BHOKOZAYO: Enkosi. Lo uthethayo nguKholisile<br />

kaBhokozayo oku-ward 21 kwisithili saseMaphungutyeni<br />

eMcambalaleni. Abantu abaphuma kumhlaba waseKapa beza belele<br />

sibathatha ngamanqwanqwa akukho ndlela. Njengokuba lalali uyibona<br />

iphantsi kwentaba nehlathi kufumaniseka ukuba sowubathatha abantu<br />

umthetho uvumile ngezandla. Sinobungqina ke njengokuba bekunethe<br />

imvula izigebenga kuye kwacaca ukuba masizise e-police station<br />

kuCofimvaba amapolisa akangeni ngoba akukho ndlela. Sasiyifakile<br />

ke eMalahleni lonto still ke nangoku asikayoboni.<br />

Okwesibini umbane, hayi siwubona kwezinye iilali thina asiva nokuva<br />

ukuba singawufumana nini na umbane. Okakhulu ke ngoku<br />

eyoyikisayo sisela namahashe ethu akukho manzi sisela nehagu<br />

singabantu balangingqi. Oko kugqibela besicela, zesicelile nakula<br />

nyaka eMalahleni sawubeka umzi waseMcambalaleni<br />

eMaphungutyeni. Enkosi.


Mr SPEAKER: Siza kuphendula ke ngoku, siza kucela abaPhathiswa<br />

namalungu siphendule kwezi zinto bezithethwa. Liza kuphinde<br />

libekho elinye ixesha lokuthetha. Enkosi. Kuthethwe kakhulu<br />

ngemfundo. I-rowing mic mayize apha kubaPhathiswa. Oh kuthiwa<br />

makacofe apha.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Enkosi kakhulu<br />

Somlomo. Ndibulise kwiNdlu ngokubanzi bantu bakokwethu<br />

imicimbi emalunga nezemfundo. Ndiya nqwenela okokuba ndithi<br />

kumama uNyandana wase-Wood House uthethile ngeJunior<br />

Secondary ephaya e-over crowded. Isicelo endizakusenza Somlomo<br />

kuba ke umama uNyandana ukuba siyakwazi into yokokuba sibonane<br />

ngoba akakhange andiphe igama eli lesikolo. And okwesibini ke<br />

besize apha silungiselele ukuba siza kuphefumla kwizinto ezimalunga<br />

noMalahleni. So ndicela ukuba akakhathazeki size sikhangelane aze<br />

kundipha iinkcukacha ezi ndize kukwazi ukuzilandela. Ndizama<br />

ukuthi ke ndingawushiya ngalo….kungenjalo ndiza kucela amagosa la<br />

e-department into yokonayo andiwazi ukuba ahleli ndawoni na<br />

okokuba mawandidibanele nomama uNyandana size kufumana<br />

iinkcukacha zesiya sikolo size kukwazi into yokokuba sili sebe sithi<br />

senza ntoni ukulandelela langxaki, yintoni eseplanini equlunqiweyo.<br />

Omnye umcimbi wesikolo utata uNtathawu uthethile ngo-ward 12<br />

izikolo isikakhulu nguMzamo otshileyo noYonda Primary School i-<br />

prefabs. Nakuye utata uYonda ndiza kucela ngolu hlobo ngoba kaloku<br />

kwizinto ebesiziqulunqile xa besisiza apha bendingenazo ezi


ncakasana awukwazi ukumcingela ke umntu ukuba uzakuthetha ntoni<br />

na. So ndiza kucela naye masikhangelane njengokuba ndihleli apha<br />

nje ndiza kuwacela amagosa into yokokuba masifumanane<br />

mhlawumbi nokuba kungekhefu lokuqala apha ndiza kubacela<br />

bobabini basondele and then ndibadibanise namagosa size kuqiniseka<br />

ukuba yintoni esiyenzayo silisebe ukulandela phaya. Ndicinga ukuba<br />

mphathi-nkqubo xa kunjalo ndiza kucela ukwehla kwelam icala.<br />

Enkosi kakhulu.<br />

Mr SPEAKER: UMphathiswa wezendlela, sivile ukuba zininzi<br />

iindlela nebhulorho.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />

Enkosi kakhulu Speaker weNdlu. Ndibulise kumalungu onke akhoyo,<br />

amanene namanenekazi, Executive Mayor abakhoyo phakathi kwethu.<br />

Manditsho ndithi isithethi esi besithetha malunga nendlela sisivile<br />

siyi-department sisitsho ukuba ingxaki yendlela ilambethe lonke<br />

eliphondo leMpuma-Kapa.<br />

Oko kuqala sakuqaphela ngoku ukuba kukho utshintsho kubume<br />

bezulu apho kunemvula ebezikade zingekho ngaphambili. Ekuthi<br />

apho kwezo ndawo kuthe kwaqaliswa indlela khona zingahlali ixesha<br />

elide ngenxa yobume, lanto kuthiwa yi-climate change. Inayo ke into<br />

eyenzayo kwibhajethana encinci esinayo. Okwesibini silisebe<br />

sibambisene nela sebe le Local Government kuba into esiyithethayo<br />

ngoku sibajikelezile bonke omasipala, sihleli nosodolophu o-


Executive Mayor be-district municipality apho siza necebo ngoku<br />

lokuba sizithini na ezindlela kuba kaloku abahlali abazi ndlela<br />

kamasipala, naPhondo na-National bafuna indlela kuphela. Cebo<br />

esiza nalo ngoku kukuthatha zonke i-resources nebhajethi e-available<br />

ukuqalela phezulu sincediswa nguRhulumente kaZwelonke,<br />

owePhondo nokamasipala sibone ukuba siprayorothayiza njani na<br />

kuba kaloku asizokukwazi oko kuqala ukuzenza ngexesha elinye.<br />

Kodwa ingxaki ebikade ikhona besiprayorothayiza sodwa siliPhondo.<br />

Sithi ke ngoku kule approach intsha ngokwezindululo ze-Summit<br />

eyayikho kunyaka ophelileyo mayibe ngomasipala abasinikayo<br />

ngokobume bendlela zabo abazibonayo mihla nezolo kweza ndawo<br />

bahlala kuzo. Ibe ngabo abathi kule bhajethana incinci sinayo nazi<br />

iindlela emasiqale ngazo ngethemba elithi lo approach iyasincedisa.<br />

Kuba kuqala besithetha ngendlela zikamasipala, sithetha ngendlela<br />

zePhondo ayisincedisi ke lo approach. Sisithi ke oceba banazo ilisti<br />

zendlela esizenzayo throughout iChris Hani nezingekho koluhlahlo-<br />

biwo-mali. Kodwa sisithi njengokuba siza kuqalisa uhlahlo-biwo-<br />

mali olutsha i-priorities zethu that is iindlela esizakuzenza zindlela<br />

esiza kuzinikwa ngoceba through omasipala batsho ukuthi nazi<br />

iindlela ezi critical.<br />

Coming to i-bridges. There is a long list throughout the Province<br />

apho siye sacela imali phaya kuMtungwa ye-disaster ukuba ngenelela<br />

Mtungwa kubhokoxekile. Siziprayirithayile ezibhulorho kuba kaloku<br />

ukuba uzijongile azifani kukho eziya ezikolweni, kukho eziya<br />

ezikliniki, kukho ezinqumla abantu. Zikhona ke noko ezi


zingasetyenziswa kakhulu. Ikhona ke lo listi esinayo sili sebe<br />

esilindele le mali siza kuyinikwa lela sebe likaMtungwa sincedisane<br />

ukubambisana ukuqinisekisa ukuba ezibhulorho zi-critical ziya<br />

ezikolweni, ziya ekliniki, ziya ezibhedlele at least zona zifumana<br />

iprayorithi. Sisicwangciso ke eso esinaso esicinga into yokokuba at<br />

least buza kutshintsha ubume bendlela zethu ukuqalela kwi-access<br />

road …..road yonke lonto leyo siza kuyibakela sonke sisenza ilima.<br />

Esithi ke ngolo hlobo at least akuzokufana kwibhajethana encinci<br />

esinayo ukuba masithathe zonke i-resources sizibeke etafileni si-<br />

adrese. Ziza kuyilandelela ke le ithi bacela ukuqonda imali<br />

eyayiphumile kuza kufuneka lamfo adibane namagosa am itshekishwe<br />

kuba kaloku kukho ukukrokrelana ingathi u-councillor okanye uMeya<br />

uyityile. Uza kuya specific ke uzakudibana namagosa anike<br />

mhlawumbi eligama lalendlela ukwenzela xa sibuyela ezi ofisini<br />

sikwazi ukuyitshekisha ukuba ikhona na imali eyayiphumile yale<br />

ndlela. Kuba ngelinye ixesha izinto ziyathetheka kanti azikho. Siza<br />

kubuya ke nempendulo kwamsinyane. Enkosi. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa wezempilo. [Interjections.] Oh<br />

mhlawumbi masihle nayo, hayi makasele athethe uMphathiswa.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi Somlomo.<br />

Mandibulise kumalungu ePalamente, bambhela nkulu baphathiswa,<br />

nabantu bakuthi ngokubanzi. Mandiqale Somlomo ndigqibezele<br />

lantetho kankulu-baphathiswa ebeyinika apha. Kwakukho isikhalazo


sokuba oogqirha kune mali abangayifumaniyo ebemele ukuba<br />

bayayifumana kwi-Department of Health phaya kwi-NCOP.<br />

Njengokuba sithetha nje kwaba baseMalahleni akumelanga ukuba<br />

kungaphinde kubekho ugqirha othi akayifumani ngoku ngoba yimeko<br />

eyarizolvwa kuzwelonke and nathi ngoku sizeke mzekweni<br />

siyabhatala. Ukuba kukho ongekafikeleleki makube i-district le abuya<br />

kuyo isapico-picotha iincwadi zayo okokuba zikulungele ukubhatala<br />

nawuphina ngokwerekhodi aba kwakukhalazwe ngabo kula Palamente<br />

yaseKapa babhatalwa.<br />

Okwesibini, Somlomo kukuba emva kwala ntlanganiso yayinkulu<br />

yaseKapa ukuba siphume iphulo sihambe sifundisa abantu<br />

ngokubaluleka kokubekwa kwabantu phambili kwizinto zonke<br />

ezenziwa ngamagosa kaRhulumente. Ndiyacinga into yokokuba<br />

ukusukela ngelo thuba abantu abaninzi baya kuqaphela ukuba indlela<br />

amagosa akwa-Health ubukhulu becala isimo sokwenza izinto<br />

siyashintsha kancinci. Iphelile lanto besithi xa sidibene nabantu kube<br />

kukhalwa ngento yokokuba akrwada lamanesi njalo-njalo. And sicela<br />

into yokokuba ukuba ukhe wakrwada mjonge apha esifubeni<br />

unesipelithi ungathethi kakhulu umjonge nje kwesa sipelithi ukuba<br />

ungubani wakugqiba usinike igama lakhe ukwenzela into yokokuba<br />

abo baselukhuni, basengontamo lukhuni ukuba benze lendlela<br />

uRhulumente athi makwenziwe ngayo nabaqeshwa phantsi kwayo<br />

ukwenzela ukuba naye simlungise ukuba akade alunge sikwazi<br />

ukubona into yokokuba akadinwanga na.


Okulandelayo yinto yokokuba siqaphele into yokokuba apha<br />

eMalahleni zikhona iindawo ezingafikelelekiyo okanye<br />

ezingenazikliniki njengokuba ezinye iindawo zinazo ikliniki kodwa<br />

zine zikhalazo zezinto ezimbalwa zekliniki. Saze ke ngoku silisebe<br />

senza into yokokuba makubekho ikliniki ezi zemoto zihambayo<br />

zikwazi ukuya kufikelela kwezo ndawo kungekho zikliniki nabantu<br />

bakhona kufuneke bafumane uncedo lwezempilo. Yenye yezinto<br />

esiyilungisileyo kweza zinto zazishukunyiswe ngela xesha ngabantu<br />

ababekhona kula ntlanganiso inkulu.<br />

Oko kugqibela kulonto, njengokuba besithabatha izibhedlele<br />

ebezikudidi oluthile kwelinye icala kubanjisenwe noRhulumente<br />

nabanye abantu aba-private. Sizitshintshe ngoku ukuba mazibe phantsi<br />

koRhulumente. Nto leyo ngoku efike yathi xa ifika apha kogqirha xa<br />

uya komaDodretch komaSterkspruit, Sterkstrom and other areas<br />

ezikumila kunjalo oma-Indwe. Ufike ngoku abagqirha bebekade<br />

benceda phaya babalekele mhlawumbi koma-Frontier abasabuyeli<br />

ukuphinde baye kunceda phaya kuba kutshintshwe isimo sesibhedlele<br />

saphantsi koRhulumente. Now ngoku ke into abayenzayo ke ngoku<br />

kwezi hours uRhulumente athi mabazisebenze bazaba bubini<br />

basebenze i-hours ezithile kwizibhedlele zikaRhulumente. Kuba enye<br />

yezinto ebaqhubayo kukuba umntu abenetyhoboka. Now ngoku<br />

aphume ukugqiba kwakhe ezi-hours zikaRhulumente aye kwi-private<br />

surgery aphinde ayokwenza enye imali. Now sithe ke mabakhethe,<br />

sifuna basebenzele thina i-hours zonke esivene ngazo nabo. Now yiyo<br />

ke lento ke ngoku sithe phambi kokuba siyigqibe phezulu, National


ukuba ezi-sessional doctors sithini na ngalento yokokuba zibe mbolo-<br />

mbini. Singabavumela kuba ixhala lethu ngabantu kunalento<br />

bayenzayo, singabe sibanika i-window okanye ikrotyana lokuba<br />

bamane bebuyela koma-Dordrecht beye kunceda abantu, beye<br />

kunyanga abantu bebuyela koma-Indwe njalo-njalo. Bonke abalapha<br />

eChris Hani oogqirha sihlangana qho ukuzama ukuphucula indlela<br />

abanyanga ngayo nabahoya ngayo abantu bakuthi kule ngingqi<br />

yaseChris Hani. Ayipheli inyanga singahlangenanga nabo bonke<br />

abalapha. Nento yokokuba mabaphume kweza zakhiwo baye apho<br />

nigula khona kwezindawo nihleli kuzo. Bayayenza abakoCala lonto,<br />

bayayenza abanye komaSterkstroom lonto xa befumene ithuba<br />

lalonto. Kodwa ke ngelinye ixesha bafune nento yokokuba makhe<br />

babonelelwe ngokuhla benyuka.<br />

IPhilani clinic besitshilo ngoku besilapha eKomani ukuthi<br />

iyaqwalaseleka imeko yayo kangangokuba nezi zinto<br />

zaziphakanyiswe ngokuya zilungisiwe ubukhulu becala. Now into<br />

ezakuthi iyenze kuba siyandisele nonesi ebebekade beshota ngoku siza<br />

kuyenza into yokokuba ivule kude kuse kunento yokokuba ivule<br />

iphele ngexesha elithile. Kulo nyaka uzayo njengokuba<br />

siyilungiselele lonto iza kuvula kude kuse ukwenzela into yokokuba<br />

ngelo xesha uhlelwa yilonto ikuhlelayo ukwazi ukuba ufumane<br />

uncedo ngokukhawuleza.<br />

Oko kugqibela kwinkulu-baphathiswa kukuba nyani ke nkulu-<br />

baphathiswa eza ambulance befunwe eGlengrey zikhona ngoku.<br />

Andiqondi ukuba kungaphinda kuthiwe i-ambulance azikho phaya.


Side sagqithisa nakule namba ibifunwa inye into esingayiva<br />

kukhalazelwa yona phaya kukuba odrayiva asikafiki kwela nani<br />

lokokuba imoto nganye ibenodrayiva. And enye into esiyenzileyo<br />

ebangele ukuba sishote ngodrayiva i-ambulance nganye ihamba<br />

nabantu ababini ukwenzela into yokokuba lo udrayivayo xa kukho<br />

into ehlela isigulane apha kwi-ambulance a-athende kulonto<br />

njengokuba iqhuba kunangokuya ibikade i-ambulance igeqeza nomntu<br />

omnye. So lonto yasenza ke ngoku ukuba sishote ngabantu<br />

abalungele ukuba mabaqhube i-ambulance. Kodwa ngoku baya-<br />

inthavyuwa njengokuba sithetha nje i-150 yabo.<br />

I-caregivers, akukabikho sigqibo phaya kwela sebe lomzuzu<br />

ndisephaya esithi i-caregivers azinakamva. Into esiyixoxayo phaya<br />

yindlela yokubakhuthaza benze ngcono umsebenzi abawenzayo. Siza<br />

kuthi xa sele sifikelele kweso sigqibo sisibhengeze saziwe ngumntu<br />

wonke. Kodwa siyaqaphela into yokokuba i-information, izigqibo<br />

esizithathayo phaya kuNdlu-Nkulu eHead Office azihambi kakuhle<br />

ukuya kufika ebantwini bazi naba sele sibaqeshile let alone abantu nje<br />

ekufuneke bazi ukuba uHealth wenza ntoni. Aba sele sibaqeshile<br />

bayathanda ukungayazi ukuba kanti kukho isigqibo esinjena esebeni.<br />

Into ethetha ukuthi kufuneka sinyusele phezulu imikhono, sidophole<br />

nebhulukhwe ukwenzela into yokokuba ulwazi olu sifuna luye<br />

ebantwini luqale apha emagoseni ethu ibe ngawo asimelayo kwezi<br />

ndawo kudityanwa khona ngabantu ukuchaza inkqubo yesebe.<br />

Iyabonakala ke lanto ithethwa ngumama phaya ye-caregivers ukuba<br />

siyasilela ukude sifike kubo yiyo lento bede bangaqiniseki ukuba


asafuneka na okanye abafuneki. Ndifuna ukumxelela ke ukuba<br />

ngokwangoku asikabinaso isigqibo sokuba abafuneki sazi ukuba<br />

bayafuneka.<br />

Kule ye-Wood House Clinic ndiza kukhe ndiyilandele mhlekazi<br />

bendigqibele nam Somlomo kuthethwa ngeMalahleni kodwa ke<br />

sizakukhe siyilandele ke i-Wood House le ndithumele amagosa<br />

akhoyo apha mhlawumbi azakufumana inkcukacha phambi kokuba<br />

sigoduke akhe aye kuyikroba le ndawo uthetha ngayo. Enkosi<br />

Somlomo. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Hon MEC for Local Government.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />

TRADITIONAL AFFAIRS: Enkosi Somlomo obekekileyo,<br />

Nkulumbuso, amalungu esigqeba namalungu abekekileyo, iiNkosi<br />

ezikhoyo apha. Ndifuna nje ukuthi qhwi Somlomo kulo mcimbi<br />

wamanzi acocekileyo nalo mcimbi we-sanitation, ndithi qhwi<br />

lomcimbi wombane ubukhankanyiwe apha. Ndicinga ukuba lomcimbi<br />

wendlela sele ewubethile uMphathiswa wezendlela. Siyafuna nje<br />

ukutsho into yokokuba emveni kokuba bekukho olotyelelo zikhona<br />

izinto ezithe zakhawuleziswa ukwenziwa ngokukodwa ukuqinisekisa<br />

into yokokuba abantu bakuthi bayawafumana amanzi acocekileyo lo<br />

gama not zonke iingingqi nelali sele zixhamle kulo mcimbi. Niya<br />

kukhumbula ukuba phaya kwa-ward 1 nakwa-ward 2 i-water<br />

connection okanye uqhakamshelwano lokuziswa kwamanzi kwezo


ngingqi sele luqalisile kunjalo nje liyaqhuba. I-connection sele<br />

igqityiwe phaya kwa-ward 3 nakwa-ward 8 sele ndisenzela ke<br />

nabakhoyo abasuka kwezo ndawo. Ngenxa yokubambisana phakathi<br />

komasipala omkhulu we-Chris Hani kunye ne-Local Municipality yala<br />

masipala.<br />

Okwesithathu usaphicothwa ke lomcimbi wokujonga into yokokuba<br />

esa-scheme sonkcenkceshelo phaya ebesisetyenziselwa ikakhulu<br />

ekunkcenkcesheleni akunakubakho mancedo na okuqinisekisa ukuba<br />

abantu abaninzi bayakwazi ukuxhamla. Ndifuna ukutsho Somlomo<br />

obekekileyo into yokokuba umsebenzi wona uqalile kodwa ke<br />

siyaziva ukuba siza kuziphula-phula sizilandele nomasipala omkhulu<br />

waseChris Hani nesebe le micimbi yezi-areas bezikhankanywa apha.<br />

Kulo mcimbi we-sanitation nogutyulo lelindle, phakathi<br />

kokubambisana Somlomo koRhulumente omkhulu nomasipala phaya<br />

kuya fumaniseka into yokokuba lamasipala sele uyisuse gqibi<br />

umsebenzi wokusetyenziswa kwe-budget system kula area yase-Lady<br />

Frere. I-sewerage system ibonakalisa ukungasebenzi kakuhle ngenxa<br />

yokunqongophala kwamandla amanzi amaninzi okukwazi ukuwenza<br />

lo msebenzi uhambe, lento kuthiwa yi-water supply. Nendicinga<br />

phakathi kwezicwangciso esinazo phakathi kwethu nalo masipala<br />

umkhulu kunye nalowa umncinanana waseLady Frere siyakwazi<br />

ngoku ukutsho into yokokuba iphakathi kwemicimbi esiyixoxayo kwi-<br />

water okanye kwi-<strong>Provincial</strong> Water Forum ehlalayo ngoku sithethayo.<br />

Besiyinikile ke le ngxelo kutyelelo ebesinalo apha.


Umcimbi wesithathu ukunqongophala kwamandla ombane nendicinga<br />

ukuba iyachaphazeleka ke iMalahleni nawo kulo mcimbi kodwa<br />

ukuba siye sahlala phantsi no-ESKOM silisebe namasebe la akhoyo<br />

apha kunye nomasipala sivumelene into yokokuba la sub-station yase-<br />

free mentle umzekelo must be upgraded. Kuba ukukonekthwa<br />

kwezindlu kungekho mandla okuphehla umbane kuza kwenza umbane<br />

ozakusinika ukungabinathemba, singakwazi ukuwenza siwugqibe<br />

lamsebenzi. I-main line ephakathi kweKomani ne-Indwe is currently<br />

being upgraded Somlomo obekekileyo nayo iyakhuliswa ekuphehleni<br />

amandla ombane. U-Phase 8(a) and 8(b) uyaqhubeleka kwazi wards,<br />

u-ward 1, ward 2, ward 8, ward 9 no-ward 10 njengoko sithetha. Saze<br />

savana into yokokuba u-Phase 9 naye o-in progress phaya eCacadu<br />

extension nase-Vaalbank, ndicinga ukuba abantu abasuka kwezo<br />

ngingqi baya kuyazi lemicimbi nomasipala okhoyo apha. Ne-Calvary<br />

Project is about to begin hon Speaker kunyaka-mali ka-20<strong>11</strong>/12.<br />

Ithetha ukuthi lo Rhulumente wePhondo i-Department yakwa-Local<br />

Government and Traditional Affairs ebambisene nomasipala<br />

ingakumbi lo waseMalahleni sinezicwangciso zokokuba sino-ESKOM<br />

kulo nyaka-mali 20<strong>11</strong>/12 siqiniseke ukuba umsebenzi uqhubela<br />

phambili ukuzisa uphuhliso lombane kwindawo ezisemaphandleni<br />

nasezilalini.<br />

Iimali, sivene ke no-ESKOM watsho naye kwinkqubo yakhe into<br />

yokokuba i-electrification network ngoku izakwenziwa lento kuthiwa<br />

kukuri-infenswa imali yombane nofakelo lwawo kule minyaka<br />

mithathu izayo ukwenzela into yokokuba kungabikho nto


izakuphazamisana ne-programme njengoko kugqityiwe, njengoko<br />

izicwangciso zenziwe nanjengoko nabo besithe thaca isicwangciso<br />

nkqubo sophuhliso kwingingqi apho abantu bahlala khona. Ndithi<br />

mandizazise ngolo hlobo ke. Enkosi Somlomo, thank you very much.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Ndithatha ke ngoba ndakubona<br />

uMphathiswa othi, ndivile ukuba akukathethwa ngemisebenzi apha<br />

nehagu nokulima. Mphathiswa.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR RURAL DEVELOPMENT AND<br />

AGRARIAN REFORM: Mandibulele Somlomo weNdlu ndibhotise<br />

kumalungu eNdlu yoWiso-Mthetho, ndize nentlonipho enkulu kubo<br />

bonke abantu abathath’inxaxheba kuleNdlu yoWiso-Mthetho<br />

namhlanje. Ndifuna Somlomo ndicele uxolo kubantu abatsha ababini<br />

abaye baphakamisa intetho ezibonakalisa ukungafikeleli kwamagosa<br />

ezolimo kwindawo abakuzo.<br />

Umbuzo ke obuse usithi kwenziwa njani ukuba umntu ngamnye<br />

ozifake ekulimeni angaziboni enyanzelekile ukuba afune abanye<br />

abangekafuni kwenza ngolo hlobo bona. Ngokunjalo noye wayeka<br />

endleleni kuba ibimininzi imiceli mingeni ebeyibeka kodwa ke<br />

wasondela kakhulu kwimfunalwazi yokulima. Manditsho into<br />

yokokuba sisecebeni lokuba amagosa aye kwezi ward ayeqeshelwe<br />

ukuba aye kuzo. Saye ke sinomthetho owodwa ngokwepolisi<br />

ozakwenza ukuba amagosa aye kucebisana nabantu kwindawo


abakuzo, kwifama okanye amasimi azo. Siyawamkela ke lomceli-<br />

mngeni kodwa sisithi amagosa elisebe akhoyo apha azakusenza ukuba<br />

sihlangane nala nkosazana ethi inehagu yaye inayo indawo yokuqhuba<br />

ukufama. Ndicinga into yokokuba ke ndakumka ndibonene naye<br />

apha. Kodwa ke masibe sitsho sithi thina indlela esifuna kusetyenzwe<br />

ngayo yeyokuba abo basaqalayo ukuba bangene kwezolimo siyazi into<br />

yokokuba lo prowujekthi bathetha ngayo inokuba yi-poverty<br />

alleviation nje ukusuka esandleni ukuya emlonyeni okanye sele<br />

ifikelele kwinqanaba lokuba ibe ingakha i-economic activity ithethe<br />

ke ukuthi yakhe ubutyebi. Siya sebenzisana ke nomama umama<br />

uMajodina kulento yokulwa indlala, poverty eradication. Saye<br />

sisebenzisana notata uJonas kule yokuba xa sele ugqithile kule yokuba<br />

uyakwazi ukulala utyile uyakwazi kwakhona ukuba unyuke<br />

usondelele ekubeni ungenele ukuba ube nemali kwelo cebo<br />

ulicingileyo. Akubangakho ke Somlomo ezinye izinto eziyibe<br />

yimibuzo eyimivuka kule ngxelo ibibekwa ngomele iNkulumbuso<br />

malunga nezinto ezaziphakanyisiwe phambili phaya ku-2008. Ngoko<br />

ke ndakucela ukuhla ndisitsho ke ukuba xa kukho eminye imibuzo<br />

abantu abangakwazanga ukuba bafikelele ekuyibuzeni siza kubakhona<br />

le veki ide iphele sisabele kwabo bafuna sisabele kubo. Ndiyabulela<br />

ngethuba, enkosi kakhulu. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Ngene Mphathiswa.


The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />

DEVELOPMENT:<br />

Mr SPEAKER: Mandibulele kuwe Somlomo, iNdlu yoWiso-<br />

Mthetho, iinkokheli zonke ezikhoyo zalapha eChris Hani, iiNkosi<br />

kunye noceba nawo wonke umntu. Somlomo obekekileyo umama<br />

obethetha engumama wesithathu ethetha ngomama abangaphangeliyo<br />

abathe bavula iprowujekthi yenkukhu. Umbuzo ke uthi kuthatha<br />

iminyaka emingaphi ukuba makuxhaswe iprowujekthi. Ngumbuzo<br />

buciko lo kuba awuveli ngqo ngelithi besifandiwe okanye sicele<br />

ifandingi kuthatha iminyaka emingaphi into yokokuba mayibe iya<br />

apruvwa. Ubungqukuva kodwa ke mandikhe ndizame<br />

ukukhawulelana nohlobo endicinga ukuba ndiwuva ngalo.<br />

Xa abantu besenza isicelo seprowujekthi bathumela isicelo, bathumele<br />

i-business plan. Kuxhomekeke into yokokuba zingaphi ebesele zifikile<br />

ezingaphambili neqela leminyaka esezifike ngalo. Kuthi ngenxa<br />

yohlahlo lwabiwo mali esinalo sijonge into yokokuba ingingqi<br />

nengingqi kuyafuneka into yokokuba ibe neprowujekthi. Kodwa<br />

asikwazi ukuba neprowujekthi esizifandayo kuyo yonke indawo<br />

ngonyaka omnye ngenxa yento yokokuba uhlahlo lwabiwo mali<br />

alusivumeli. Eli sebe lophuhliso loluntu kunye nenkonzo<br />

ezikhethekileyo alincedisi nje omama lijongene neprowujekthi<br />

zabantu abatsha, lijongene neprowujekthi zabantu abakhubazekileyo,<br />

iprowujekthi zabantu abakhulu, ibeziprowujekthi zomama. Kodwa<br />

likwajongene nokuncedisa ukuhlaliswa kwabantu abakhulu abangena


ani. Le district yalapha eChris Hani iyodwa inenkedama eziyi-<br />

18 000. Ezo nkedama ziyi-18 000 ezinye zazo zifuna kwa iindawo<br />

zokuhlaliswa kufuneke into yokokuba sizithathe kwezi ndawo. Ithi ke<br />

lonto kuthi sezifikile ezi zicelo zeprowujekthi zingakwazi into<br />

yokokuba wonke umntu oneliseke xa ithe wanganikwa. Sinika umntu<br />

imali iprowujekthi into yokokuba mayiqale iqingqe ke iprowujekthi<br />

izihambele asiyiniki mali umlibe, siyinika for ixeshana elifutshane<br />

ukwenzela into yokokuba nayo ikwazi ibe yiprowujekthi engenisa<br />

imali. Ndiyabulela. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Ngena Mphathiswa.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS AND<br />

SAFETY: Thank you Speaker, the House at large all protocol<br />

observed. With respect to the question from the gentlemen of ward 20<br />

the RDP houses in Lubisi. We can just report that that area has been<br />

identified as a rural project for 1 000 units and the feasibility study<br />

have been completed it has been confirmed by the officials. But we<br />

are in the planning phases now and we have put the item also to the<br />

municipality to agree that we can then start in 2012/13 with running<br />

out that project. The estimated commencement of that project because<br />

its 1 000 units will only be in 2014. That is estimated and the<br />

estimated cost to that project is standing currently at R300 million for<br />

the issue of the RDP houses in Lubisi.


Ward 21 if I got the question correctly, yes indeed the demarcation of<br />

the South African Police Service is not intendem with the demarcation<br />

of local government…that we are currently discussing with the police,<br />

the police stations are mostly far away from where the people are, we<br />

agree to that. And we are discussing this with the provincial<br />

Commissioner to see how we can start strategizing and relocating<br />

certain of these stations. Also the issue of the police not dealing<br />

effectively with when criminals are brought to them. Those are the<br />

issues that we are currently discussing. And we thank the ward<br />

councillor for bringing that to our attention. Thank you. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Akukho nto ishiyekileyo baPhathiswa? Ntlanganiso<br />

ke ndicela ukunazisa ukuba lanto bendiyicelile yokuba masibe<br />

semxholweni besisathetha ngeLady Frere ngoku nisezakulifumana<br />

ithuba lokuthetha gabalala ngendawo zenu. Kwenzeke lento<br />

ibisenzeka eLady Frere, njengokuba silapha sisithi sizisa iPalamente<br />

ebantwini kufuneka kubekho i-follow up ke ngoku, bakhona<br />

abaPhathiswa uRhulumente ukhona wonke apha. So into<br />

eniyithethileyo yilento kufuneka nibe specific kakuhle ungathethi nto<br />

aqikelele uMphathiswa ukuba ubufuna ukuthini. Siza kungena ke<br />

ngoku kwinkqubo ethetha ngengxelo zonyaka zePalamente. Kufuneka<br />

ke ngoku sikhe sinibone ukuba niyakwazi na ukuzola nokuba anithathi<br />

nxaxheba nibukele iPalamente xa iqhubayo. So ngoku asifuni nimke<br />

kufuneka nibukele njengokuba iPalamente iza kuqhuba kodwa ke<br />

anizokuthatha nxaxheba ngoku siza kuqhuba inkqubo yasePalamente


kodwa ke ngexesha elifanelekileyo xa sele sifike kulo ndawo<br />

nakuphinda nixelelwe ukuba hayi ke niyangena ke ngoku apha. Ndiza<br />

kucela ke ngoku uSecretary we-<strong>Legislature</strong> afunde isindululo sesibini<br />

sosuku.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Premier’s<br />

office, ECATU and ECSSEC in terms of Rule 192.2<br />

Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa eze ngaphambili.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />

FINANCE: Ndiyabulela kwakhona Somlomo. Zonke izandimba<br />

ezikhoyo apha besele ndikhahlele, nakuluntu jikelele sele ndibulisile,<br />

ndiza kuwenza mafutshane Somlomo. Le mini yanamhlanje yimini<br />

ebalulekileyo kakhulu, sinenyweba ke kwakhona egameni le<br />

Nkulumbuso ukuba ndithi thaca ingxelo yonyaka kwimini ekumila<br />

ngoluhlobo nalapho apho ubani ubenokukhe acinge ukubangaba yinto<br />

yasentsomini ukuthetha ngobuRhulumente obusekwe kwintando<br />

yesininzi. Namhlanje sibona intatho-nxaxheba yabantu elulawulweni<br />

lwabo lusenzeka emini ilanga lihlabe umhlaba.<br />

Ndivuya kakhulu ukubangaba ndibeke lengxelo, kunyaka lo udlulileyo<br />

ibe ngunyaka obe unemingeni kakhulu. Oko kuqala ibingunyaka<br />

owokuqala emveni kokuba siphume kulonyulo oluya luka-2009.<br />

Nalapho ke sisakube singenile e-ofisini kuye kwafuneka sibe nezinto


zokuqala eziphambili ukuzenza. Oko kuqala njengecandelo eli le ofisi<br />

yeNkulumbuso oko kuqala kufuneke ukubangaba siqinisekise into<br />

yokokuba lamqulu kungenjalo i-manifesto yeqela elilawulayo<br />

ngokwentando yabantu uyaguqulwa wenziwe ube yinxalenye<br />

yenkqubo zamasebe ngokwahluka kwawo.<br />

Kufuneke okwesibini siqinisekise into yokokuba siyahlenga-hlengisa<br />

ukuma kwamasebe la kaRhulumente ebephambili. Oko kuqala<br />

luhlenga-hlengiso olwenziweyo apha kwi-ofisi yeNkulumbuso<br />

nalapho into ebiphambili esifune ukuba mayiqaqanjiswe kunyaka lo<br />

kukuphuhlisa ucwangciso lwemisebenzi indlela iinkonzo<br />

uRhulumente azakuzinikela ngayo. Zizinto ezifuna ezi ukubangaba<br />

sikwazi ukuyila sibe nendlela yezicwangciso esizakha ngayo sijonge<br />

phaya phambilana ukwenzela siqinisekise into yokokuba inkcitho-<br />

mali kaRhulumente iya kwizinto ezizakuthi zenze isongo sande<br />

kwindlela inkqubo zikaRhulumente ezihamba ngayo.<br />

Okwesibini siye sanyanzelisa into yokokuba masibe nombono<br />

ukubheka phaya ku-2014 lento siyibiza i-<strong>Provincial</strong> Strategic<br />

Framework yenze ukubangaba sikwazi ukuba siza kusebenza njani<br />

ukuguqula impilo zabantu bakuthi. Sele nditshilo ukubangaba i-ofisi<br />

yeNkulumbuso ke kuya kufuneka ikhokele uhlenga-hlengiso apha<br />

ngaphakathi kuyo yaphinda yaqinisekisa into yokokuba amasebe<br />

kaRhulumente nawo aya hlenga-hlengiswa nanjengoko besele sivene<br />

ngolo hlobo.<br />

Siphinde kakhulu saqinisa intsebenziswano phakathi koluntu<br />

nobuRhulumente. Singatsho nje ukubangaba le ntlanganiso ifana nale


yanamhlanje zibe ninzi ezinye ezikwazileyo ukuba zihlale<br />

ngokukhokelwa ziququzelelwa yi-ofisi le yeNkulumbuso. Kunyaka lo<br />

udlulileyo kwakhona intsebenziswano kwakunye namanye amaqonga<br />

kungenjalo amanqwanqwa oRhulumente lo wethu siye saqinisekisa<br />

into yokokuba sibamba okungenani ezine iintlanganiso ze-Premier’s<br />

Coordinating Forum. Nalapho sijongene nendlela intsebenziswano<br />

nokuphuhlisa ukuziswa kwenkonzo ebantwini sikwazi ukukhangela<br />

ukuba imingeni indawoni na sincedisane. Sikwazile ukubamba<br />

iindibano noko ezingekho nganeno kwesine. Sikwazile kwakhona<br />

ukuba sibe ne-Outreach Programmes phantse zonke i-districts.<br />

Sazityelela ngendlela yokuqinisekisa into yokokuba siyalandela<br />

iinkonzo ezi uRhulumente azinikelayo ebantwini.<br />

Ndithatha ke ngoku ithuba lokuba ndibeke apha kwiNdlu yoWiso-<br />

Mthetho ingxelo yonyaka ye-ofisi le yeNkulumbuso kwakhona<br />

ingxelo yonyaka yequmrhwana likaRhulumente eliphaya phantsi kwe-<br />

ofisi yeNkulumbuso elibizwa <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Socio Economic<br />

Consultative Council kwakunye no-ECATU <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />

Appropriate Technology Unit. Ndiyabulela Somlomo. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Ndiza kucela ke kwakhona uNobhala<br />

weNdlu afunde isindululo sesithathu.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Agriculture and Rural Development Fort Cox College of


Agriculture and Forestry ASGISA and <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Rural Finance<br />

Corporation Limited in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa we-Agriculture and Rural<br />

Development umama uCapa aze ngaphambili.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR RURAL DEVELOPMENT AND<br />

AGRARIAN REFORM: Somlomo weNdlu yoWiso-Mthetho<br />

obekekileyo, iNkulumbuso yePhondo amalungu onke eNdlu yoWiso-<br />

Mthetho yaseMpuma-Koloni, abantu bonke ababalulekileyo abakhoyo<br />

kule ntlanganiso nabathathi nxaxheba. Ndiphakama nokuzibulisela<br />

kule nginginya. Apha ndizokubeka ngokomthetho<br />

nangokufanelekileyo ingxelo yonyaka ka-20<strong>11</strong> ngokubhekiselele<br />

kwizinyanzeliso zokuba isebe elo kufanele lenze zinkonzo zini na.<br />

Enye yazo ke ikukuzama ukuba kubekhona i-infrastructure, izakhiwo<br />

ezifanele ukuba uphuhliso lwelali nolimo ngokunjalo lukwazi<br />

ukuthatha inxaxheba. Kulapho ke sinokuqhayisa ngokuthi sikwazile<br />

ukuba sibiye i-673 km, sazakha nediphu eziliqela sabanakho ukuba<br />

sibe nendawo zokunyanga nokusebenzela izilwanyana, handling<br />

facilities ezilishumi elinesithathu kwakunye ne-sheds. Oko ke kukuthi<br />

ezi zinto zizo ebezicwangcisiwe zaze zanikwa imali ngokohlahlo-<br />

lwabiwo-mali. Kodwa sisitsho ukuba oku xa ubhekiselele kwinani<br />

lediphu ezifunekayo kusembalwa kakhulu.


Okwesibini kuxa uzakuthetha ngokufumaneka kokutya nokwenziwa<br />

kwamatile-tile okuba ukutya kufumaneke njengesebe elihamba<br />

ekugqibeleni libe nokudla phakathi. Nalapho kukwazile ukuba<br />

kubekhona inani elifikela ku-8 412 yabantu abathe benziwa ngendlela<br />

ngendlela nokuba zigadi, nokuba kukulima kakhulu okukubizwa<br />

ngokuba ngumasimi kodwa sibe nela nani elikwaziyo ukufumana.<br />

Sikwabhekene okwesibini nenani elikhulu lokuvela kwezifo ezifana<br />

no-reat valley fever. Lento ke ibigulise kakhulu iinkomo negusha<br />

yagqugqisa kakhulu ke ukuba uya phaya koMnquma. Xa kubalwayo<br />

ke kufumaniseka ukuba ngokusondele esigidini samaqabaza athe<br />

anika ezo mfuyo zilolohlobo kubekhona ukuba kubekhona umyinge<br />

wokusinda. Ndifuna ke xa ndisithi iqabaza ndazi ukuba ndithetha<br />

ngento engaphezu kwe-R6 elo qabaza lilinye. Izinto ke eziye<br />

zabonakala ukuba zingumngeni ongumangaliso kukuba kunqabe<br />

kakhulu nobuchwepheshe obu kakhulukazi kwezi zonyango lwemfuyo<br />

nezinye izakhono ezinjengezi zenjineli, ukuqwalasela amadama<br />

abantu nokuthi ke imozulu ayikho ngecala lethu yomisa kakhulu,<br />

ikhukhulise kakhulu, ivalele nalo madama kakade ebesehleli enamanzi<br />

amancinane kakhulu. Ndifuna ke ukuthi ngokwenjenje ndithi le<br />

ripoti inikeziwe yaye inendawo ngendawo ezichazayo bonke<br />

ubucukubhede obenziweyo. Somlomo weNdlu obekekileyo<br />

ndivumele ke ukuba ndiyithi thaca le ngxelo yeli sebe<br />

ndikwahambisana nesikolo esiya sezolimo i-Fort Cox, u-ASGISA,<br />

kwakunye ne-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Rural Finance Corporation i-ECFRC lena<br />

ke kuthiwa nguVimba. Lo ngxelo ke iqulathwe iyakuthi xa ifundiwe


sikwazi ukuthi ukubheka phambili sakha phezu kwezi besizinikiwe<br />

nemali ebesiyinikiwe. Ndinovuyo ke ukutsho ukuba kwezemali noko<br />

sibuye nganeno kule ka-unqualified sabangu-qualified ngezinto<br />

ezimbini esingakwazanga ukuziphendula. Ndiyabulela kakhulu.<br />

Enkosi.[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Siza kucela ke uSecretary afunde isindululo<br />

sesine sosuku.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report for the Department<br />

of Economic Development and Environmental Affairs, ECTC, East<br />

London IDC, Tourism Board, Parks Board, Liquor Board, Gambling<br />

and Betting Board and Coega Industrial Development Zone in terms<br />

of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa we-Economic Development<br />

and Environmental Affairs.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR ECONOMIC DEVELOPMENT<br />

AND ENVIRONMENTAL AFFAIRS: Somlomo obekekileyo,<br />

iNkulumbuso emelwe nguMphathiswa utata uMasualle, amalungu<br />

eNdlu yoWiso-Mthetho yaseMpuma-Koloni, amalungu esigqeba<br />

sePhondo, ooMeya balengingqi bekhokelwe ke nguMeya we-district<br />

utata uKoyo, i-councillors ezikhoyo apha, iiNkosi nenkokheli zemveli,<br />

uluntu ngokubanzi lwalengingqi. Nam ke mandinibulise namhlanje.


Namhlanje ke nam ndiziva ndinovuyo ukuba ndime apha kule ngingqi<br />

kuba ke inqabile lento yokokuba sikhe sithetha-thethane. Into ke<br />

endiphakamela ukuyenza incinci kakhulu kukuthi daca ingxelo<br />

yonyaka ….[Interjections.] [Laughter.] …ye-department ye-Economic<br />

Development ne-Environment and Tourism. Ndiphinde ke ndithi thaca<br />

….[Interjections.] [Laughter.]…ingxelo ye-ECDC ne-East London<br />

IDZ neyebhodi yezokhenketho nogcino lwezilwanyana, neyebhodi<br />

yotywala, neyebhodi yamadayizi, kwakunye ne-Coega Development<br />

Zone. Iinkcukacha ke eziqulathwe zezi ngxelo zikuzo. Ngolo hlobo<br />

ke ndithi nazo iingxelo mzi woWiso-Mthetho. Enkosi. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. [Interjections.] Order hon<br />

members. Sicela inzolo eNdlini nakubahlali. Ngoku ke siza kugqitha<br />

sicele uNobhala aphakamise isindululo sesihlanu.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the <strong>Provincial</strong><br />

Treasury in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Sicela ke uMphathiswa wezemali.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR PROVINCIAL PLANNING AND<br />

FINANCE: Ndiyabulela Somlomo. Noko ndiyabona ndiqhathekile<br />

namhlanje kuba ngoku kungona ndizokwenza umsebenzi wam okoko<br />

bendisenza omnye umsebenzi egameni lomnye umntu apha.


Ndiyabulela kakhulu Somlomo. Iinkosi zethu zonke, zonke izandiba<br />

imbeko nozuko inifanele. Ndiza kuwenza mafutshane.<br />

Ingxelo yonyaka yecandelo eliya lika-<strong>Provincial</strong> Treasury and Finance<br />

le ndize kuyibeka apha phambi kweNdlu. Kunyaka lo udlulileyo<br />

nakubeni bekubonakala ngathi imo yezoqoqosho kwihlabathi iya iba<br />

bhetele nto leyo ke ithi incede kuba nerhafu ezi esiziqokelelayo siye<br />

sikwazi ukufumana, sikwazi ke ngoku ukusabela ukubangaba kubekho<br />

i-resources ezikwaziyo ukusabela kwimfuno zoluntu. Size apha<br />

ekupheleni konyaka sele kubonakala ukuba kukho imingeni. Ngenene<br />

njengokuba kubonakala isimo siya singabisihle konke-konke.<br />

Izinto ebesigxile kuzo kulo nyaka uphelileyo zingongoma<br />

ezintandathu. Oko kuqala budgeting, ucwangciso kakuhle kwezimali<br />

nemisebenzi emele ukwenziwa ngemali. Ukuphathwa kwemali.<br />

Expenditure control. Kwakunye nokuphathwa generally kweze<br />

zimali. Accountability. Izinto ezithengwayo. Procurement. Asset<br />

management kwakunye nokuncedisana nokuphathwa kwezimali<br />

kakuhle ngomasipala.<br />

Sisebenzile ngezi ngongoma zintandathu ndingabalula ukubangaba<br />

enye into ebengumngeni kulo nyaka sidlule kuwo ibe sekufumaneni<br />

ngethuba izakhono, abantu abanezakhono ezifanelekileyo ukunceda<br />

isebe eli. Siye sabafumana sele unyaka usiza ekupheleni yabanga ke<br />

lonto ukuba inkcitho yethu ingahambi kakuhle ingakumbi xa<br />

kufikelela kula ndawo ye-compensation of employees. Kodwa lomba<br />

lowo sele siwuwisile kuba sikwazile ukufumana abasebenzi<br />

abanezakhono ezifanelekileyo njengoko iminyaka iqhuba.


Siyafuna kwakhona ukubalula kunyaka odlulileyo intsebenziswano<br />

esibe nayo ne-European Commission nalapho ithe yafaka isandla<br />

ukuya phaya kwi-R150 million ukuncedisana nemisebenzi esiyenzayo<br />

ingakumbi some of the community projects ezithe zafumana inkxaso.<br />

Kuyabonakala umsebenzi usemkhulu kodwa nenkqubela iyabonakala<br />

ukuba ubani ujonga amasebe, ukuphucuka kokuphathwa kweze zimali<br />

ibonisa into yokokuba ukhona umsebenzi esiwenzayo kodwa asingethi<br />

sele siphumelele. Kusekho amasebe umzekelo angekafumani i-audit<br />

as clean njengoko kulindeleke ukuba kunjalo. Egameni le sebe<br />

ndibeka le ngxelo ukuba iphononongwe yikomiti. Enkosi.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Siza kucela ke kwakhona<br />

uNobhala afunde isindululo sesithandathu.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Education in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: UMphathiswa wezemfundo.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR EDUCATION: Ndiyabulela<br />

Somlomo. Amalungu abekekileyo eNdlu yoWiso-Mthetho. Bantu<br />

bakokwethu nam ndiyabulela ngethuba endilifumanayo lokuza kuthi<br />

thaca lengxelo yesebe lezemfundo kunyaka esisanda kuwushiya<br />

2010/<strong>11</strong>. Ibe ngunyaka ke lo oye waqulatha izinto endingathi


ziyingxubevange iziphumo zazo. Sibe nazo izinto ezibe yimpumelelo<br />

zibe kwakhona nezinto noko eziwukhathazayo umphefumlo. Ukuba<br />

ndingathatha endinokuthi ibe yeyona igqamileyo kwizinto esingathi<br />

zibe yimpumelelo esebeni ibe kukuba ngunyaka lo apho izikolo,<br />

ootishala nabantwana besikolo nabazali sibothulela umnqwazi<br />

ngokokuba bekwazile ukuthatha iziphumo zebanga leshumi<br />

ukuzenyusa ngomgangatho ovakalayo. Ngo-2009 iziphumo ze-Grade<br />

12 zibe ngu-51%, amashumi amahlanu ananye ekhulwini. Kunyaka<br />

ka-2010 yenyuka lo percent yayakuma kumashumi amahlanu<br />

anesibhozo, 58.3% nangona ibingunyaka obunzima kakhulu lowa.<br />

Kuba sakukhumbula sonke la nyaka ibingunyaka webhola yehlabathi<br />

ebilapha eMzantsi Afrika. Kwathetha ukuthi kukho inyanga izikolo<br />

kufuneka zivalile kunikwe ithuba for ukuba kudlalwe ibhola. Ukanti<br />

kwakula nyaka ibe ngunyaka lowa obenesiteleka saba sebenzi<br />

bakaRhulumente uAgasti wonke. Kodwa basebenza abantwana<br />

notishala nabazali zenyuka iziphumo. Siya bahalalisela ke abazali,<br />

iitishala nabantwana kuya bonakala khona into yokokuba izikolo ziwa<br />

zivuka ingxaki ilapha esebeni ngaphakathi. Kwizinto ke endinokuthi<br />

ziye noko zabe ke umphefumlo aziwuphathi kakuhle njengokuba<br />

ndisitsho ingxaki zisesebeni. Kweyona igqamileyo endinqwenela<br />

ukunabela ekhoyo apha yinto yokokuba amagosa nabaphathi besebe<br />

xa kufike ithuba lokuba kuphononongwe ingxelo nokusetyenziswa<br />

kwezimali ngu-Auditor General ezi officials ze-department ziye<br />

zafeyilisha ukusabhumitha i-information. Lonto yabangela into<br />

yokokuba u-Auditor General athi ukuba ibikhona into engaphantsi


okanye e-worse kunalento kuthiwa yi-disclaimer i-Department of<br />

Education ibifanelwe yiyo into kunayo i-disclaimer yeyokugqibela.<br />

Ngoba kuvele kungabikho kwa i-information le athi u-Auditor<br />

General ke andikwazi kwenza nto, yintoni le ndiza kuyijonga. So<br />

ndizama ukuthi ke yingxaki enkulu esibenayo kwela sebe.<br />

Eyokugqibela Sihlalo endizakuthi also carries a mixed basket of<br />

moving forward. Igalelo likaRhulumente kaZwelonke othe xa<br />

kubonakala ukuba iingxaki ziyondela esebeni, asithuthi bantwana,<br />

asityisi bantwana, iincwadi zifika late, otishala<br />

bethutyana…uRhulumente kaZwelonke wabe ke uyangenelela<br />

ngomhlathi woMgaqo-Siseko ongu-Section 100 (1)(b). Endithi ke<br />

siyayazi ukusukela ngala Matshi ndingabalisanga mbhali<br />

endinokutsho kukubana namhlanje njengokuba ndime apha phambi<br />

kwenu endivuyisayo yeyokokuba side sabe siyafumanana<br />

ngokupheleleyo nesebe likaZwelonke kunye noRhulumente<br />

waseMpuma-Koloni. Sibulele uMongameli welizwe ukungenelela<br />

kwakhe ngoba lo dulukubhentsu ubusenzeka wasityela ixesha kwabe<br />

kusonakala. Ekugqibeleni ngoku sisebenzisana nendlela ecacileyo,<br />

uRhulumente wePhondo nguye omiliselayo o-implimentayo kwi-areas<br />

ezifuna i-intervention sincediswa zi-departments ezi-National ukuze<br />

ke uRhulumente kaZwelonke abe yena uyancedisa ngokumonitharisha<br />

nokusapota. Siyasebenza ngoku kakuhle sinethemba lokokuba ingxaki<br />

ezikhoyo siqalile ukuziqwalasela.<br />

Elo kugqibela xa ndisehla Sihlalo, mphathi-nkqubo manditsho<br />

okokuba eyonanto ingundoqo esiyenzayo ngoku kukuhlenga-hlengisa


iinkonzo ezi re-organization of services. Uthatha i-scholar transport<br />

usise kwa-Department of Transport ngoba asinazi-traffic officers<br />

singu-Education thina wokujonga iteksi ukuba zisemgangathweni na<br />

ne-license. Thatha i-school nutrition usifake imali esikolweni uthi<br />

principal ne-SGB ncedisani omama abaphekela abantwana kuthengwe<br />

ukutya ngokwesicwangciso esibekiweyo nguRhulumente.<br />

Sikolonyathelo ke ngoku lokuthi re-organize i-services zethu ukuze<br />

yonke lento ingeyo-core business yethu ikhe iye kule ndawo yayo size<br />

kushiyeka ne-classroom thina. Ngoba owethu umsebenzi singu-<br />

Education kukuqinisekisa into yokokuba izikolo ziyasebenza. Ngalo<br />

mazwi ndithi ke nam mandithathe eli thuba lokuthi thaca le ngxelo<br />

yalo nyaka. Enkosi ndiyabulela Somlomo. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Sakucela uNobhala afunde isindululo<br />

sesixhenxe.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Health in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa wezempilo.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HEALTH: Enkosi Somlomo<br />

obekekileyo. Amalungu esigqeba, abantu baseChris Hani<br />

neziphaluka. Ndithabatha elithuba nam ndisithi thaca ingxelo<br />

yonyaka wesebe lezemfundo Somlomo. Endingabalula nje izinto


ezimbalwa ….[Interjections.] ….elezempilo, endingabalula nje izinto<br />

ezimbalwa esikwazileyo ukuzifumana kwibhajethi ebesiyinikiwe eyi-<br />

R13.8 billion. Esiye sakwazi ukuchitha kwisithuba samashumi<br />

alithoba anesihlanu anesibhozo ekhulwini. Into ethetha ukuthi<br />

asiyigqibanga. Ngamahla ndinyuka ke phaya kuzanywa into<br />

yokokuba siyigqibe ngoba asizokuphinde siyifumane ukuba siyoyiswa<br />

kukuyigqiba le siyinikiweyo.<br />

Oko kuqala into esikwazileyo ukuyenza kukuthatha ezankonzo besithe<br />

komasipala mabasincedise ngazo zezempilo ukuba bazinikele,<br />

bazisingathe ngokwabo. Kuba silungiselela ukwakha lento kuthiwa<br />

yi-district health authority, into ezakuba namagunya okulawula<br />

ezempilo kodwa ikufutshane nabantu. Esicinga into yokokuba umntu<br />

ophethe ezempilo kwamasipala oyi-councillor nguye ozakuyichophela<br />

la authority, uzabanamandla angathi abheke phaya. Ingasilwisi ke<br />

lonto.<br />

Okwesibini kukuba ekuqaleni bekukho izindululo ezithi i-Metro<br />

maziyekwe zinawo amandla okuzizisa eza nkonzo. Kodwa ubuchule<br />

nobuzotywe kakuhle kwinkomfa ezibalulekileyo zombutho olawulayo<br />

zange kubekho zi-exceptions. Ngoko ke zonke ne-Metro ezankonzo<br />

siyazithatha kuzo sizizisa ephondweni net ba sigqibe ukwenza lento<br />

ziza kubuyela kwi-district municipalities eza nkonzo kuba zizakube<br />

zisenzeka kwindawo zo-district municipality.<br />

Okwesibini sandise i-community health centres ezenza iinkonzo kude<br />

kuse. Yilento kuthiwa ngu-24 hour service ukusuka ku-27 ziyi-31<br />

ngoku. Saze senza kwasemandleni into yokokuba sakhe 21 new health


posts lonto yasinika xa zizonke ephondweni xa lilonke 103 iChris<br />

Hani ina 20 kulo 103. Ezinye ndakuzichaza xa ndikwimimandla yazo.<br />

Kwakhona satesta abantu ingculazi kweli Phondo. Uyakukhumbula<br />

ukuba uMongameli ngo-2009 waba ngowokuqala ukukhikstata la<br />

campaign. So saqhuba sisonke ke ngoku elizweni lase South Africa<br />

sakwazi ukuthesta abantu abakwisigidi esinesihlanu apha<br />

kweliPhondo. Ithagethi ebesiyinikiwe ibingu-2 million sawa nganeno<br />

apho.<br />

Oku landelayo yinto yokokuba sikwazile ukusukela ngo-2008<br />

ibibunyuka izinga le TB kodwa ngoku umcimbi wayo siwuthobile<br />

from la level belikuwo ngo-2008 ukuza kutsho ngoku. And enye into<br />

esiyifakileyo entsha kukho i-genets machines ezi zokuthesta. Mos xa<br />

uthesta i-TB uyahlala neveki i-results ungazifumani ngoku it’s a<br />

matter of 2 hours ungazifumana nokuba ume phaya for 2 hours umke<br />

uzifumene.<br />

Oku landelayo abantu ababelekisayo onesi namanye amagosa<br />

nogqirha esibatreyinileyo bayi-136 ngalo nyaka-mali. Kwaze kwakho<br />

about 76 health professionals esiye saphinda nazo sazitreyina<br />

ukwenzela into yokokuba benze izinto ezithile ezifuna abantu<br />

abanobuchule obuhlelelekileyo kunabanye. Kwakhona sobela<br />

abantwana benu abanye babo abangenabazali kodwa iintliziyo<br />

zabazali babo bebefuna ukubafundisa abanye babo bayasokola<br />

ubuhlwempu bubonakala ungekangeni nasendlini. URhulumente ke<br />

uyabancedisa i-families ezi kwimeko ezinjalo siba-asese abantwana<br />

ukwenzela into yokokuba bancediswe, bafundiswe nguRhulumente


amqale ezantsi aye kumkhupha entloko abufumane ubugqirha bakhe,<br />

ofuna ubunesi abufumane ubunesi bakhe angahleleleki kubantwana<br />

babantu abanezinto. URhulumente ke ube wanyusa umgangatho<br />

webhasari wokubonelela imeko ezinjalo.<br />

Kwakhona sakhe ikliniki ezine kulo nyaka-mali iNtafufu, iNtsitho<br />

neQiba neThabalesopho. Kwakhona …[Interjections.] …ewe kaloku<br />

yimali le nisinika yona. Sakukhumbula phaya eLusikisiki kukho i-<br />

Saint Elizabeth Hospital esisanda kuya kuyilungisa into yokokuba siza<br />

kuyilungisa ibentle. Now ngokunjalo ke siyaqhuba nakwezinye<br />

iindawo.<br />

Oko kugqibela nakukhumbula into yokokuba i-ambulance bekuthiwa<br />

ukubangaba ungummi wangapha e-Aliwal North uyayifuna uyifunela<br />

indawo zaphaya kuthiwe cela imvume eKomani. Ukuba ukwenye<br />

indawo kuthiwe hamba uye kucela imvume kwindawo ethile nekhadi<br />

le petrol uyakulifumana kwindawo ethile. Sayiphelisa nya mos lonto.<br />

Ngoku i-ambulances zidityaniswa nezibhedlele ezikhethekileyo, i-<br />

ambulances ezithile ezikwisixa samashumi amathathu anesithandathu<br />

zilungiselelwe for omama abakhulelweyo nabantwana abazele<br />

ngaphambi kwexesha. So that xa imthatha i-ambulance kulo ndawo<br />

imsa kwindawo apha ekufuneka aye kugcinwa khona kungenzeki<br />

monakalo zine-incubators, kukho ezi zinto zikhunyushwa kakhulu<br />

kuthiwa zi-incubators zokugcina abantwana abazelwe phambi<br />

kwexesha bakwazi ukuya kufika nomama okhulelweyo akwazi<br />

ukungachatshazelwa yinto njengokuba i-ambulance ibaleka nje. So<br />

zonke ezo zinto zilungiselelwe and zonke ezi ambulance zine tracking


devices. Ukubangaba kukho into enjengalamfo endaweni yokunceda<br />

umntu okhulelweyo ase anze izimanga apha kuye kwi-ambulance<br />

siyakwazi ukuyitreyisa kwaba bantu baphaya e-control centre nokuba<br />

uyibalekisa kakhulu uyakwazi ukubonwa phaya e-control centre<br />

ukuba uyayidlakazelisa i-ambulance. Yiyo lento sinenani eliphezulu<br />

lodrayiva esibagxothileyo. Yiyo lento sisokola ukufumana odrayiva<br />

msinyane i-ambulance siya zandisa odrayiva basame ndawoni nye its<br />

because inani elininzi abebecinga fanukuba yindawo yokudlalela into<br />

yokuqhuba i-ambulance bagxothiwe. Bendisithi ke Somlomo zezinye<br />

nje izinto endiziphakamisayo kodwa inkcukacha zazo nobutyebi bazo<br />

buphaya kula ngxelo. Mandibulele kakhulu ngelo thuba. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Siyabulela. Ngoku siza kucela uNobhala afunde<br />

isindululo sesibhozo.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Human Settlements in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa wezozinziso lwabantu.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS,<br />

SAFETY AND LIAISON: Thank you hon Speaker and Deputy<br />

Speaker. All protocol observed. Allow me to pay tribute to the<br />

following heroes and herons who have contributed to the betterment<br />

of quality of life of our people in colluding the late hon Nombulelo


Mabandla. Who were …contributed to the transformation of our<br />

society. We will indeed ensure that the ideals of an integrated and<br />

sustainable Human Settlement are realized in our life time.<br />

As the department reflects on the year under review Speaker we wish<br />

to emphasise that the Department of Human Settlements cannot do it<br />

alone and must hold hands with other sector departments external<br />

stakeholders and communities in order to succeed in the creation of<br />

integrated, sustainable human settlements. The audit report for the<br />

2010/<strong>11</strong> financial year rendered a qualified opinion in two areas<br />

namely, the commitments and the assets. The department is currently<br />

working with the office of the Auditor General, internal auditor and<br />

the audit committee towards achieving a clean audit. Against a total<br />

adjusted budget allocation of R1.866 billion the department had an<br />

under expenditure of 7.5% but that has been accounted for under the<br />

accruals and the role over process as there were invoices and<br />

commitments to the value of R140 million and those have now been<br />

process.<br />

Mr Speaker as part of mobilizing communities to become partners in<br />

delivery we have successfully coordinated outreach programmes<br />

during the housing month in <strong>October</strong> 2010 and continued our public<br />

engagements during the safety month in February 20<strong>11</strong>. The focus<br />

here was on the fraud and corruption within the Human Settlement<br />

environment as well as the rights of beneficiaries and their<br />

responsibilities. In demonstrating our zero tolerance to corruption we<br />

are ensuring that all reported corruption cases are routed out and refer


to the law enforcement agencies as part of our commitment to the<br />

government priorities.<br />

In conclusion Mr Speaker, in persuade of the extended mandate the<br />

department will be focusing in wardly to create a functional<br />

transparent predictable and fair department that is responsive to the<br />

needs of the people. I as per Rule 192.2 I tabled the annual report. I<br />

thank you Mr Speaker. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Thank you. Siza kucela uSecretary asifundele<br />

isindululo sethoba sosuku.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Local Government and Traditional Affairs in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa kaLocal Government.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR LOCAL GOVERNMENT AND<br />

TRADITIONAL AFFAIRS: Enkosi Somlomo. Nam ndivumele ndithi<br />

thaca ndidakance nje le ngxelo. Egameni loRhulumente<br />

wasemakhaya, ulawulo lobukhosi nemveli. Sizisa le ngxelo njengoko<br />

sele iphawulwe. Ndiphawule nje amagqaba-ntshintshi into yokokuba<br />

ndingatsho ngokungafihlisiyo Somlomo intsebenziswano phakathi<br />

koRhulumente wePhondo noRhulumente basemakhaya, district


municipalities noRhulumente abasemazantsi ithe yafunquka<br />

ngokumandla.<br />

Mandibambe ngazo zozibini kwakhona kuMphathiswa obengaphambi<br />

kwam obenguye owathi thaca ingxelo nenkqubo ezakulandelwa lisebe<br />

kulo nyaka-mali sijolise kuye. Mandibambe ngazo zozibini kwakhona<br />

kumagosa elisebe abenabo ubuchule bokumilisela nokusebenza ngqo<br />

umsebenzi lo bebehlelelwe into yokokuba bayawenza kulo nyaka-<br />

mali. Ingakumbi inkxaso yomasipala kunye nokusebenza kunye nabo<br />

ukuphucuka noqhakamshelwano, coordination, ulawulo<br />

olusulungekileyo, good governance, nenguqulelo ezi zithiwe thaca<br />

what we call municipal turnaround strategy. Sele sithathe<br />

amanyathelo Somlomo obekekileyo angqongqo kubalawuli<br />

kwicandelo lezimali kweli sebe nakumlawuli weziceli maxabiso,<br />

supply chain management esithe saba nqumamisa ngenxa yophando<br />

oluthe lwafunyaniswa into yokokuba basebenze ngobugwenxa<br />

kumsebenzi ebebewuthunyiwe kwinkonzo yoRhulumento.<br />

Eli sebe ke lithe lafumana ingxelo kumphicothi zincwadi ezithi mhle<br />

umsebenzi walo kwaye siphendule ngokwanelisayo kwimibuzo<br />

ibifanele ukuba siyiphendule. Yasinika ke lonto into yokokuba sibe<br />

siyavuna i-unqualified audit report kunyaka mali lo siphezu kwawo,<br />

sithetha ngawo. Sisebenza ke ngencwadi eziphucukileyo<br />

nesinenjongo zokokuba sifumane i-clean audit kulo nyaka mali<br />

sikuwo. Ndingatsho nje ngokufutshane into yokokuba amakhulu<br />

mabini anamashumi mane e-traditional councils esele zisekiwe


zaguqu-guqulwa. Ikomiti yePhondo kwicandelo lobukhosi<br />

namabango nayo igqityiwe koko nje izakuqalisa ukusebenza apha e-<br />

<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong>.<br />

Nanjengoko silisebe besinikwe indima emasiyidlale kumcimbi<br />

wemidlalo yendebe yehlabathi 2010 siyafuna ukutsho into yokokuba<br />

wenziwe lo msebenzi ngokufezekisileyo ihlabathi lonke liyangqina<br />

into yokokuba side safumana nomdlalo we-quarter finals phakathi<br />

kwe-Brazil ne-Nertherlands ebezidlalelwa kwiPhondo lase-<strong>Eastern</strong><br />

<strong>Cape</strong> kumasipala wesixeko esimbhaxa saseBhayi. Wonke ke umntu<br />

wayeyibukele ngomdla.<br />

Ndifuna ke ukuthi ke Somlomo ndingathathanga xesha ndithi thaca le<br />

annual report nesisishwankathelo somsebenzi esawuxoxa kwikomiti<br />

zaleNdlu. Enkosi kakhulu Somlomo, ndiyabulela. [Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Ndiyabulela. Ndiza kucela ke uNobhala afunde<br />

isindululo seshumi sosuku.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Roads and Public Works in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa wezendlela.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR ROADS AND PUBLIC WORKS:<br />

Enkosi Somlomo. Mandibulise kumalungu eNdlu, executive members<br />

ezikhona, uSodolophu ukuqalela kowe-district municipality ukuya


komasipala, oSpeaker abakhoyo, oChief Whip abakhoyo, amanene<br />

namanenekazi molweni.<br />

Okwam kukubeka phezu kwetafile iripoti yam yonyaka.<br />

Sakukhumbula ke silelaphondo othi ukuba ulijongile ufumanise ukuba<br />

kungumfanekiso apho sisuka khona. Uthi ukubangabana uya eBhayi<br />

naseTinarha uye eMonti naseQonce uze eMthatha umahluko uwubone<br />

ibeyi-picture nje yomngeni esinayo sileliPhondo. Uthi wakuyijonga<br />

iMetro, zombini iMetros ujonge ilokishi apha zibekwe khona<br />

zikuxelele into yokokuba as much as sisithi yi-Metro iingxaki<br />

zisekhona. Uthi wakuwajonga amaphandle, iindawo ezazisakuba<br />

ngamaphandle ngaphambili ufumanise ukuba kusekude engqinibeni.<br />

Kuloko ke siye sileli sebe sajongisana nelona xanduva lukhulu<br />

ukuqinisekisa ukuba imigaqo iyenziwa. Kwakhona ukuqinisekisa<br />

ukuba izakhiwo zikaRhulumente ezikho kulo lonke eliPhondo<br />

zigcinwa zisemgangathweni. Nakanjalo ukuba ukhona umngeni kwi-<br />

department nganye siqinisekise ukuba lo department iyasifumana eso<br />

sakhiwo. Uyakuyiqonda ke lonto ukuba ayiyo ntwana incinci<br />

ingeyiyo nendlwana iyanetha, inemingeni yayo ke. Kodwa ke<br />

siyavuma ukuba kulo mingeni injalo sikwazile ukwenza umtsi sileli<br />

sebe obonakalayo othi ukuba uwujongile ubone ukuba akufani<br />

nayizolo. Ukuncedisana ke nalo mngeni umkhulu ukutshekisha<br />

yonke i-infrastructure ekweli Phondo elisebe liye laseka into ekuthiwa<br />

yi-<strong>Provincial</strong> Steering Committee etsherishwa yile department<br />

ndiyikhokeleyo, sincediswa ke ngu-National Treasury no-<strong>Provincial</strong><br />

Treasury ukwenzela ukuba sizalisekise into elindelweyo kweli sebe.


Siyafuna ke xa siripota ngezendlela ukuthi i-approach esiyithathileyo<br />

sithetha ngento esithi ngu-60/40 apho sithi ukubangabana<br />

kwiprowujekthi esinazo throughout the province ukuba sibaqashile<br />

abantu abakwaziyo ukuwenza umsebenzi kodwa mabakhwaphe aba<br />

bantu basakhulayo. There is a specific percentage ethi makunikwe<br />

aba bantu basakhulayo bayanyaniswe kwaba bantu sele bekhule<br />

baphelela ukwenzela ukuba nabo baze kukwazi ukufika kulo<br />

mgangatho, yi-approach esiyilandelayo kwicala lezendlela.<br />

Kona ukubangabana uyayijonga i-policy speech sele ndithathe kuye<br />

owayekhokela elisebe not zonke iprowujekthi eziphaya zenziwe<br />

ngenxa yale mithetho ilawulayo. Kuba sathi siphakathi nendawo<br />

kwacaca into yokokuba kune-processes ezingakhange zenziwe<br />

kakuhle. Ekuthiwa ke xa ikhunyushwa yi-KZN court ruling eyenza<br />

ukuba makubekho iprowujekthi ezizakukhe zime kulandelwe i-<br />

processes ezona zikulungeleyo ngokwemithetho elawula eli lizwe.<br />

Kodwa ke ndingatsho ukuba sikwazile ke ukuzigqiba ezo prowujekthi<br />

ezinye zazo. Ezinye zazo uyakufumana azikagqibeki ngokwexesha eli<br />

belibekiwe. Yile ngcaciso ke besiyenza komasipala ngeli xesha<br />

besijikeleza ukuba ezi singekazigqibi sizigqiba ntoni, yintoni izizathu.<br />

Siyafuna ke kwakhona ukuthi sithe silelisebe asingekhe sikwazi<br />

ukuwenza lomsebenzi sodwa masibe nesivumelwano esi senzayo<br />

nomasipala. Lanto kuthiwa yi-Service Level Agreement. Siyenzile ke<br />

neSingqu, neJoe Gqabi district municipality, iChris Hani district<br />

municipality ne-Nelson Mandela Bay Metro, Elundini, Port St Johns


noNdlambe. Kodwa ke sithi ngoku sikwiphulo lokuba siphinde<br />

sithathe abanye omasipala esizakwenza nabo izivumelwano sibone<br />

ukuba siyiqhuba le nqwelo sonke ibheke phambili njani na. Kuba<br />

kaloku xa sibashiya ngemva singaba simosha ixesha kuba kaloku<br />

kulapho kwenzeka khona izinto.<br />

Ndiyafuna ukuthi ke njengokuba nditshilo ndathi sijongene necala le<br />

infrastructure. Siya sebenzisana kakhulu no-Health, icala lezempilo<br />

nakwicala lezemfundo kuba kaloku ekugqibeleni ezi kliniki siyazakha,<br />

siyazakha izikolo. Nazi ke esikwazileyo ukuzakha zezi zilandelayo;<br />

� Mulwasi SPS and Mhlokwana JPS in Maluti, e-Alfred Nzo,<br />

� Gqubeni JPS,<br />

� Mevana JS in OR Tambo,<br />

� Lingelihle SS,<br />

� Mbhodlana SPS in Linge and Cala respectively,<br />

� Chris Hani, Mfitsho and Qhiba clinics.<br />

Zixubene ke uyakufumanisa ukuba kukho ikliniki nezikolo<br />

ngokokubambisana nalamasebe. Ndiyafuna ukutsho xa ndingena<br />

kwizinto ezi-administrative ukuba nakukhumbula ukuba<br />

sinolwaxanduva lokuqinisekisa ukuba i-assets zonke zeliPhondo<br />

zikwi-register. Manditsho ke ukuba ngokweripoti esiyifumeneyo<br />

siyenye ye-department enkqenkqeza phambili kweliPhondo ngokwe-<br />

asset register esinayo siyila department. Uyakuyazi ke i-asset esinazo<br />

throughout this province kodwa ayikagqibeleli siku-92%. Into ethetha<br />

ukuba siza kufika apho kulindeleke ukuba sifike khona.


Kwicala le EPW lanto sithi yi-Extended Public Works, uyakubabona<br />

ke aba bantu banxibe ezi overall zi-orange. Siyi eksidile ithagethi<br />

yethu phaya it was 68 591 but sirejistarishe 82 696. Nakwicala le<br />

National Youth Services aba bantwana bethu sibatreyinayo phaya.<br />

Sirejistarishe kulo nyaka i-500 which means sina 1 000 kula<br />

programme yethu ye-National Youth Services and ngokwangoku<br />

akukho Phondo siyintanga nalo, sisankqenkqeza phambili.<br />

Kwakhona kunabamama sithi ngozibambele eza-household<br />

contractors abamama bangciba iindlela. Siyayazi ke kunemingeni<br />

ekhona, lanto yokungqengqa kwabo nala mhlaba bawugalela phaya.<br />

Sinothethwano ke nomasipala around that kuba kaloku baphaya<br />

eziwadini abamama. Okwesibini sithi hayi makubekho ngoku<br />

ikhontraktha ezaku-apoyintwa ibasuphavayize because kukho<br />

langxaki ye-supervision. Kodwa ke into esiqiniseke ngayo silisebe<br />

balala betyile.<br />

Elokuvala ke bethuna mandibulele kubaxhasi abaye basincedise xa<br />

kunzima naxa kumnandi i-stakeholders zethu, i-portfolio committee.<br />

Okwam kukuthi ndibeke le ripoti yam phezu kwetafile. Enkosi.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi Mphathiswa. Order malungu. Izakukhe ke<br />

ngoku iNdlu ime ukwenzela into yokokuba, ngoba asikhange sibe<br />

nanto ekuthiwa yi-tea time nokulungiselela into yokokuba baninzi<br />

abantu abalapha xa sele bencedwa ngela xesha le lunch mhlawumbi


iza kuthatha ixesha lonto. So siza kubuyela apha eNdlini ngo-14h00.<br />

Njengokuba bekuchaziwe ke abantu baza kuya ngokwendawo zabo<br />

baza kukhokelwa ngamagosa babagayide ukuba kufuneka bathini.<br />

INdlu ke iyanqumama.<br />

HOUSE ADJOURNED FOR LUNCH<br />

HOUSE RESUMED<br />

Mr SPEAKER: Singahlala. Inzolo eNdlini, sicela inzolo eNdlini.<br />

Sakucela ke uSecretary asifundele isindululo seshumi elinanye.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Transport and Mayibuye Bus Corporation in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: UMphathiswa wezothutho.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR PUBLIC WORKS, ROADS AND<br />

TRANSPORT: Enkosi Somlomo. Mandibulise kwakhona kuleNdlu<br />

ihlonipheke kangaka namhlanje. Xa ndiza kuthi thakanca kwicala<br />

lezothutho manditsho ukuba xa ndithi thakacha lengxelo yam ndiyithi<br />

thakanca ngexesha le department ithetha nge-transport month u-<br />

Oktobha as inyanga yezothutho esine-programme e-clear ke<br />

eyaziwayo zi-stakeholders zethu zonke. Kodwa ke emxholo wayo


esithi yi-year of job creation and service delivery in the transport<br />

sector moving South Africa to a better tomorrow.<br />

Sithi ke silelisebe nathi asishiyeki emva xa kuthethwa ngokwakhiwa<br />

kwamathuba emisebenzi. Kodwa ke sisithi kule nyanga yezothutho<br />

inguOktobha month siza kujongana ncakasana nalanto xa siyithethayo<br />

kwela sebe esithi uTransport is the heartbeat of the economy.<br />

Ukubetha kwentliziyo yezoqoqosho ngaphandle kwe-transport<br />

ezoqoqosho asingekhe siye ndawo. Sisithi ke sivulela zonke i-<br />

transport modes, yonke indlela ethutha abantu masiyigubhulule<br />

naphantsi komhlaba sileli Phondo ukuqinisekisa ukuba ukuba<br />

amalwandle siyakwazi ukuhamba ngawo singabantu ababefudula<br />

bengathathi ntweni masihambe ngawo. Iinqwelo moya nomntu<br />

osezilalini makakwazi ukuyisebenzisa. Siyi-aksesa njani yonke lonto<br />

leyo singabantu belilizwe? Sithi ke kule nyanga siza kufowukhasa<br />

ekuvuleni lo mathuba. Kodwa ke ndiyafuna ukuzithetha ezindaba<br />

zimnandi mama uMvenya ezithi le department ngela xesha ibiyi-<br />

department of both u-Roads and Transport ifumene kwiveki ezimbini<br />

eziphelileyo i-award to i-South African Institution of Government<br />

Auditors Public Sectors Reporting Award for i-transparency during<br />

the audit process and won the category for government departments in<br />

the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> province by securing 92.2%. [Applause.]<br />

Sithi ke xa sithethayo amagosa ethu ke noxa ke u-Roads sele emkile<br />

ingase lonto intle bayenzileyo bathi gqolo. Sifuna ngoku u-95 no-98%


apho siya khona. Xa ndiza kuthi dakanca bethuna le ripoti ndiyafuna<br />

ukutsho ukuba kwakhona elisebe likwazile ukuza ne-clean audit, yeza<br />

ne-unqualified report. Kodwa ke inazo nje izinto ekufuneke sizicole<br />

sigxile kuzo ukwenzela ukuba sitsho sithi ngenene yi-clean report<br />

engenazo i-matters of emphasis. Ndisitsho ke ndisithi lonto yenziwe<br />

yi-internal audit eqinisekisayo ukuba inyanga nenyanga iripoti<br />

ziyajongwa, i-quartely reports ziyajongwa. Ithi ke ngoku lonto leyo<br />

makuqiniswe ngakumbi nangakumbi.<br />

Sithi ke kodwa siyile department we need to focus kulanto ye-risk<br />

management strategy which includes a fraud prevention plan<br />

siyiqinise ngakumbi nangakumbi ukwenzela ukuba sirane i-<br />

department ecocekileyo nengenachaphaza. Sithi ke ngoku xa<br />

sithethayo kwakhona sakukhumbula ke ukumka kuka-Roads esiya<br />

kwa-Public Works kuye kwanyanzeleka ukuba makwenziwe i-<br />

organogram. Yenziwe ke i-organogram yagqitywa iphaya ngoku kwi-<br />

Department of Public Service ukuba at least makuqinisekiswe, bayi-<br />

apruve sikwazi ukuqinisekisa ukuba at least siqasha amagosa aza<br />

kukwazi ukuyithatha i-department ayise phambili.<br />

Kwakhona sinayo into eyi-3 year implementation plan ejongana ne-<br />

capacity ye-managers within the department ukuqinisekisa ukuba<br />

igosa lenza lento ilindelweyo kulo, ukongeza mhlawumbi ishota<br />

ndawoni kwikhapasithi ethile. Silalo programme ye-3 years endicinga


into yokokuba iya kuyincedisa kakhulu la department ekwenzeni<br />

lonto.<br />

Around i-service delivery, kukho aba bantu kuthiwa zi-suppliers esiye<br />

ke sibe ne-workshop nabo aba bantu basisaplayayo ukuqinisekisa<br />

ukuba xa befilishe eza tender documents bazifilisha ngendlela erayiti<br />

nalento ye-pricing. Yenziwe ke lo workshop isaqhuba kuzo zonke i-<br />

district municipalities zethu. Kwakhona sinalento ibalulekileyo esithi<br />

yi-rural transport plan. Sikwiprowusesi ke ngoku yokufayinalayiza<br />

the draft. Esithi ke asizokuyenza ngaphandle komasipala bethu kuba<br />

kaloku ukuba uthetha nge-rural areas ziphaya kwi-wards zethu, into<br />

ethetha ukuthi akufunekanga i-municipality zethu sizishiye ngemva.<br />

Sithi ke ngoku xa siyibiza ekugqibeleni yi-integrated transport plans<br />

including municipalities. Asizokukwazi ukuzishiya ngemva.<br />

Kwakhona siyayazi into yokokuba silindeleke ngokomthetho<br />

siliphondo sibe nalanto kuthiwa yi-provincial integrated public<br />

transport master plan. Sikwiprowusesi ke yokuyidivelopha. Apha<br />

kuNovemba sizakube sinemithingi ne-stakeholders in terms of i-<br />

engagement ukuqinisekisa ukuba yonke le pleni ye-integrated public<br />

transport siyenza kunye sonke to i-final plan ye-department<br />

ekupheleni kosuku.<br />

Sinayo ke ne-programme esi-embhakhe kuyo apha sitreyine iteksi<br />

drivers eziyi-29 esithi mabasuke apha ko-code 8 babeno-code 14


ukwenzela ukuba athi umntu xa ayekileyo ukuba ngunoteksi<br />

bangapheleli ukuba ngo-taxi drivers babe nawo namathuba<br />

okuqashwa kwizigadla. Siza kuyigqiba ke lo programme apha kwi end<br />

of financial year sina 29 presently etreyinwayo.<br />

Again i-workshop esithe sayenza kwi-15 taxi associations kuba kaloku<br />

le industry yeteksi sifuna ukuba ibe lishishini njengokuba siyibona<br />

into yokokuba akusafani nangaphambili. Sifuna ibe lishishini<br />

elinesithozela nesidima sibatreyina odrayiva ukuba makuhendilishwe<br />

njani na i-passengers ezikuyo. Sikulo programme ke yokutreyina 15<br />

taxi associations.<br />

Manditsho ngokumhlophe into yokokuba ngexesha le 2010 World<br />

Cup ibiqhubeka ephondweni masiwabulele amagosa ethu i-traffic<br />

officers ngegalelo ebelenza bengalali buthongo besoloko besendleleni<br />

ukuqinisekisa ukuba abakhenkethi abaphumi bephethe ingxelo embi<br />

ethi iingozi ezilapha eMpuma-Kapa azinganganto. Masiwabulele<br />

amagosa ethu ebengalali ubusuku nemini.<br />

Again around iMayibuye Transport Corporation siyatsho ukuba<br />

sinoxanduva silelisebe lokuqinisekisa into yokokuba njengokuba<br />

bebefumene i-qualified report mabancediswe ekugqibeleni nabo bazo<br />

kukwazi ukufumana the unqualified report. Kodwa ingapheleli apho<br />

looking again kwi-subsidy abayifumanayo engaboneziyo. Sine-<br />

engagement esinazo noMinister ukuba ungasike no-National


kuzwelonke ancedise siqiniseke ukuba aba bantu bethu bakaMayibuye<br />

nabo at least i-subsidy abayifumanayo isisixa sokubenza baqhube<br />

babheke phambili.<br />

I-programme ka-National esinayo leya sithi yi-National Rolling<br />

Enforcement Plan nathi sileliPhondo siyayiqhuba. Uyakuzibona ke<br />

ezo roadblocks phaya naphaya kodwa ingxaki esinayo amagosa ethu<br />

asaqashwe under Public Service Act. So inamaxesha lonto ethi<br />

kufuneka bangene e-ofisini baphume ngexesha elithile. We are<br />

discussing ke at a national level into yokokuba ithiwani na ingxaki<br />

enje kuba kaloku ngamaxesha kaxakeka kufuneka amagosa ethu<br />

siwabone. Sisenezo ngxakana ke that is why ngelinye ixesha<br />

uyakufumanisa ukuba ababonakali ncam kwezinye i-areas ezikhona<br />

kodwa ke zikhona i-engagement around that.<br />

Again around kulento ye-EPWP sinabo aba bantu kuthiwa zi-road<br />

rangers. Sine total eyi-600 apha ephondweni noxa ke sithi<br />

siyavumelana nomasipala ngento ethi aba bantu nabo mababe<br />

bugadwa kuba kaloku uyakufanisa naba bakazibambele. Ufumanisa<br />

ngelinye ixesha lamahashe eshiywe nje behleli begcakamele ilanga<br />

okanye behleli phaya phantsi komthunzi. And then we are coming up<br />

with a plan yokokuba mayithini irowuli yomntu wonke ukuqinisekisa<br />

ukuba ezi road rangers ziyazikhupha izilwanyana endleleni ukwenzela<br />

ukuba kungabikho zingozi ezingaka ezenziwa zizilwanyana kodwa<br />

sithi siqashile abantu ezindleleni. Ngalo mazwi bethuna ibikukubeka


le ripoti. Ndibulele kwi-stakeholders zonke ze-department, ndibulele<br />

kwi-Portfolio with the support abayinikayo nengcebiso. Enkosi.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Siyabulela. Siza kucela uNobhala weNdlu afunde<br />

isindululo seshumi elinesibini.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Safety and Liaison in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR HUMAN SETTLEMENTS,<br />

SAFETY AND LIAISON: Hon Speaker. All protocol observed. Let<br />

me indicate that today we are meeting in a district named after the<br />

revolutionary icon comrade Chris Hani which we must remind us of<br />

our historic mission and obligation to bring quality services to the<br />

people, to ensure that the voice of ordinary citizens are heard. Just<br />

like the water of the Cofimvaba river after the rain the ANC led<br />

government continue to be the only hope of many for a better life even<br />

a mist our challenges. The department has made substantial progress<br />

during the 2010/<strong>11</strong> financial year and achieve its goal as outline in the<br />

annual performance and the policy speech which are addressed in<br />

detail in the annual report. It is my pleasure to indicate that once again<br />

the department received an unqualified audit report confirming our


commitment and well plan service delivery trajectory and the<br />

accountable utilization of public funds.<br />

The Department of Safety and Liaison has played a leading role in the<br />

implementation of the provincial crime prevention strategy in the<br />

province during the financial year 2010/<strong>11</strong>. It has in fact become a<br />

significant vehicle for both public and private institutions whose<br />

business is safety and the promotion of peace, democracy and<br />

harmony within the communities of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> Province.<br />

As part of the oversight role of the executive authority 48<br />

unannounced visits was conducted at the police stations and the SAPS<br />

garages. Furthermore the department convene 29 accountability<br />

meetings were SAPS, community police forum, councillors and the<br />

criminal justice partners were amongst the penalist. We can proudly<br />

proclaim that 1 032 community police forum members received<br />

training within the 27 clusters. A number of community mobilisation<br />

crime prevention campaigns were held during this period focusing on<br />

domestic violence, crimes against women and children, substance<br />

abuse, stock theft, tourism safety, human trafficking and sports against<br />

crime. Importantly we want to encourage the mobilization of our<br />

people in the fight against crime and emphasise the urgent need to<br />

built community base structures that will actively play a meaningful<br />

role in this regard. As we intensify our relentless fight against crime<br />

as a key priority of the African National Congress led government.<br />

We are encouraging our people to form neighbourhood watch groups.<br />

Village committees, street committees, community police forum,


community safety forum and to be volunteers to promote a safe and<br />

secure environment as we create a better life for all. I am delighted by<br />

the performance of the dedicated and committed staff members of the<br />

Department of Safety and Liaison. The department continues to work<br />

with all relevant stakeholders in ensuring that the war on crime is<br />

won. Through working together we shall make our province a safer<br />

province. Lets be counted to assist government to plan better. I have<br />

the honour Mr Speaker to table the annual report. Thank you.<br />

[Applause.]<br />

Mr SPEAKER: Enkosi. Order hon members. I will now ask the<br />

Secretary to read, ndenzela ukuba ndilinganise yena ndikhumshe nam.<br />

I will ask the Secretary to read the thirteen order.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the Department<br />

of Social Development in terms of Rule 192.2.<br />

Mr SPEAKER: Mphathiswa.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />

DEVELOPMENT: Kuwe Somlomo ne-Presiding Officers zonke,<br />

amalungu onke eNdlu yoWiso-Mthetho nawo onke lomntu<br />

ubalulekileyo ulapha namhlanje. Vumelani elisebe elokuqala ukufika<br />

ibe lelokugqibela ukuthuthuzela umntu. First in last out 10<strong>11</strong>1<br />

department ibulise. [Applause.] Ndivumeleni ndithunge injobo


ebandla. Kubo bonke abanikwe igunya lokulawula imicimbi yeli<br />

lizwe. Thina sileli sebe siyigqibile yonke imali ebesiye sayabelwa<br />

yileNdlu yoWiso-Mthetho. Inkcukacha zilapha kule ncwadi inomlomo<br />

obhrawuni. Imali eyi-billion siyibethe sayivala iprowujekthi phaya<br />

ziyatsho ukugwetywa kwendlala kwindawo ezahlukeneyo kuya<br />

bonakala kodwa ngenxa yokudlanga kwamathuba okungasebenzi kube<br />

ngathi akwenziwanga nto.<br />

Sifumene kumphecululi zincwadi ingxelo engenalo ichaphaza.<br />

Ndivumeleni ke xa ndishwankathela lengxelo ndisithi kuni malungu<br />

asiyithathi njengento yokokuba yi-routine ukuza kuma kule ndawo<br />

siyithatha njengento yokokuba yinto ebalulekileyo yokuba xa kuphela<br />

unyaka sikhe size kunika ingxelo ngobugosa bethu ezinkonzweni.<br />

Khon ‘ukuze kuqondakale into yokokuba sindawoni na ekuphuculeni<br />

ubomi babantu bakowethu. Le ngxelo siyinika ngenyanga<br />

ebalulekileyo kuthi ebizwa inyanga yophuhliso loluntu. Kodwa naxa<br />

sikulo nyanga izijwili nezihelegu zokubulawa komama betyholwa<br />

ngobugqwirha azipheli. Nangeli ixesha umlingi akaphezi.<br />

Abantwana nomama bayadlwengulwa, bayabulawa ngokungenalusini.<br />

Ithi ke lonto luxanduva lwethu lonke oko kuba sime silwise lomkhuba<br />

umbi kangakanana. Kuba lomkhuba wokuba sirhenya-rhenyane<br />

sodwa, kuba xa kusenzeka yonke lento ngabantu abaNtsundu bejonge<br />

omakhulu abangathathi ntweni abangenamandla okuzilwela. Silapho<br />

ke sileli sebe ekubeni simele iimfuno zabo sibalwele.<br />

Silapha namhlanje siza kuchaza ngokufutshane into yokokuba<br />

inkathalo nenkxaso siyinika kubantu abakhulu njengoko umthetho


ojongene nabantu abakhulu usiyalela ukwenza lonto. Siye sazongeza<br />

izakhiwo zokuhlala kwabantu abakhulu nendawo zokubagcina emini<br />

xa kungekho bani khon’ ukuze basinde kwizigebenga nezikrelemnqa.<br />

Bakho abantwana abaphantsi kokukhathalelwa sithi ngenxa yento<br />

yokokuba babesuswe zimeko ezahlukeneyo zasemakhaya. Impatho<br />

gadalala, ukulahlwa, ukuswelekelwa ngabazali bajike abo bantwana<br />

babenomzali ongu-Social Development and Special Programmes.<br />

Asipheleli nje ekuqinisekiseni into yokokuba siyabathuthuzela kodwa<br />

uphulo lokubaqinisekisa into yokokuba babheka esikolweni<br />

ngokubanika i-uniform, i-uniform incediswe zi-sanitary towels,<br />

sanitary towels zincediswe kukutya khon’ukuze umntwana<br />

oyintombazana, zintombi zizibone izintombi into yokokuba<br />

zisezintombi.<br />

Ngenxa yokuphuhliswa kwabo bakhulayo sizongezile i-ECD’s ezi<br />

zikolo zokufundisa abantwana abancinci sancedisa kwelokuba sakhe<br />

zibe liqela kodwa ekwakhekeni namathuba emisebenzi angamawaka<br />

asixhenxe namakhulu alithoba. Kuba kaloku aba tishala baqeqeshaya,<br />

baphekela abaya bantwana bahlala phaya kuthi ekuhlaleni. Satsho<br />

savula amathuba emisebenzi. Kweli phulo lezi zinto zonke sele<br />

ndithethe ngazo ezi-social ills imikhuba esiyibonayo sibaqeshile o-<br />

Social Worker ebesibafundise ngemali yethu abayi-235 sifuna<br />

ukuqinisekisa into yokokuba bayasondela ebantwini. Bendilindele<br />

izandla kulo ndawo. [Applause.]<br />

Sizamile ke nokuba sinike inkxaso kuphuhliso loluntu iprowujekthi<br />

zomama, iprowujekthi zabantu abatsha nezabantu abakhubazekileyo


ngokwasemizimbeni. Siye sazincedisa ngemali ezizakuthi zibonakale<br />

kule ngxelo size kuyothula kuleNdlu. Eyokugqibela siye saba naye<br />

umlawuli ntloko wesebe uMatutuse umama uHakula besikhe<br />

sangabinamlawuli iminyaka emibini, ikhona le ntombi. Ndiyabulela<br />

kuwe Somlomo ndibeka ebandla lengxelo. [Applause.]<br />

The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Enkosi Mphathiswa.<br />

Ngoku sifikelela kwithuba lokucela uNobhala weNdlu asifundele<br />

isindululo seshumi elinesine.<br />

The SECRETARY: Consideration of annual report of the Department<br />

of Sports, Recreation, Arts and Culture and the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />

<strong>Provincial</strong> Arts and Culture Council in terms of Rule 192.2.<br />

The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Mphathiswa, Majodina<br />

omele uMphathiswa wezemidlalo, ulonwabo, inkcubeko kwakunye<br />

nobugcisa.<br />

The MEC RESPONSIBLE FOR YOUTH AND SOCIAL<br />

DEVELOPMENT ON BEHALF OF THE MEC RESPONSIBLE<br />

FOR SPORTS, RECREATION, ARTS AND CULTURE:<br />

Mandibulele kuwe Sihlalo Wozihlalo. Ndimele umama uMadiye.<br />

Isebe lezemidlalo, ulonwabo, ubugcisa nenkcubeko. Eli sebe<br />

lizimisele ekubeni libuyise, lomeleze nesidima sabantu bakowethu.<br />

Njengoko umnyhadala wezolo wendebe yomhlaba wawukhokelwa leli


sebe liye lahlokoma lonke ihlabathi lavuma ngokunene into yokokuba<br />

ukho uRhulumente okhokelayo.<br />

Sikhuthaza ezemidlalo kuba kaloku kuwo onke amanqanaba okuphila<br />

kwethu kufuneka imizimba yethu siyisebenzise ngendlela<br />

efanelekileyo khon’ukuze sincedise ela sebe lezempilo likatata<br />

uQobana abantu bangaphili ngepilisi kodwa abantu mabaphile<br />

ngokudlala khon’ukuze imizimba yabo nempilo yabo ihlale igcineke<br />

kakuhle. Sincedisile kwezoqoqosho nobugcisa ekubeni abo<br />

sibancedisa ngezi mali singoneli ukubancedisa nje sihambe nabo<br />

sibanike inkxaso yokuba apho kuyiwe kuboniswa khona ngemisebenzi<br />

yezandla eyenziweyo sibathathe sibancedise khon’ukuze nabo<br />

bazimakethe kwindawo ngendawo.<br />

Ukuphuculwa kolwimi nesigaba sethu sesiXhosa ingakumbi<br />

kweliPhondo nezinye intetha ezikhoyo ePhondweni isebe eli liye<br />

lathenga omahamba nendlwana bezamathala sazithatha sazithi saa<br />

kwindawo ezisakuba zingenawo lomathala. Sifuna ukukhuthaza<br />

uluntu into yokokuba abo banamasiba wokubhala mababhale kuba<br />

imbali iyimbali xa ibhaliwe khon’ukuze ingalibaleki. Sikhuthaza<br />

nakanjalo into yokokuba makufundwe emakhaya khon’ukuze kubelula<br />

kwela sebe likatata uMakupula phaya ezikolweni. Iintsomi<br />

mazibaliswe kuba zinemfundiso phaya phakathi kwazo.<br />

Apha eCofimvaba likhona ithala elakhiweyo leli sebe ndilikhokelayo<br />

mna ndingumama uTom. [Applause.] Amaziko enkcubeko siya<br />

wanonophela kuba kaloku sifuna ukuqinisekisa into yokokuba uvimba<br />

nolwazi lwamandulo alutshabalali ngexesha lokulawula kwethu.


Silungisa nendawo zokugcinwa kwamafa wethu. Sincedisa ke kakhulu<br />

ekubeni amagugu esizwe nembeko kumagqala alwela lemfazwe<br />

alwela lenkululeko ukuze sibe kule ndawo amathambo wabo alele<br />

kwindawo ngendawo siwabuyisele ekhaya khon’ukuze sithi makube<br />

chosi, kube hele, sithi makudede ubumnyama kuvele ukukhanya<br />

bekho nabo besikhokela.<br />

Kuphengululo lwencwadi ngumphengululi oyintloko siyifumene<br />

ingxelo enechaphaza, a qualified report. Kodwa siyazidanela ke ngoko<br />

izono zethu sisithi isono sethu busebusweni bethu futhi. Kwaye<br />

siyaqinisekisa kule Palamente into yokokuba siza kuwuphucula<br />

lomgangatho. Ndiyithi thaca ke Sihlalo Wosihlalo lengxelo egameni<br />

likamama uTom. Enkosi. [Applause.]<br />

The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Siyabulela kuMphathiswa<br />

uMajodina. Ngoku ke siza kucela uNobhala weNdlu kwakhona<br />

asifundele isigaba sethu seshumi elinesihlanu.<br />

The SECRETARY: Introduction of annual report of the <strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong><br />

<strong>Provincial</strong> <strong>Legislature</strong> in terms of Rule 192.2.<br />

The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: USomlomo weNdlu<br />

yoWiso-Mthetho obekekileyo uXasa.<br />

Mr F D XASA: Chairperson, members of the Executive Council, hon<br />

members, Executive Mayor of Chris Hani, the local Mayor and many


other Mayors, Speaker waseChris Hani and other Speakers, iiNkosi<br />

zale ndawo, manene namanenekazi, amagosa kaRhulumente aphezulu.<br />

Kuluvuyo nochulumanco kum ukufumana ithuba lokuthi thaca<br />

phambi kwenu ingxelo yomsebenzi waleNdlu yoWiso-Mthetho. Le<br />

ngxelo ibonisa izinto esithe sazenza ngemali esithe sayabelwa.<br />

Ingxelo le siyenza ngokugunyaziswa yimithetho elawula ukuphathwa<br />

kwemali kwilizwe lonke lomthetho olawula ukuphathwa kwemali<br />

yePalamente. Le ngxelo idandalazisa oku.<br />

NjengeNdlu yoWiso-Mthetho umsebenzi wethu kukwenza imithetho.<br />

Siyenzile ke lonto ngempumelelo kulo nyaka-mali sigqitha kuwo.<br />

Imithetho esithi sifakane imilomo esuka phaya kuNdlu-Nkulu i-<br />

National Assembly ne-NCOP, nemithetho yePhondo.<br />

Okwesibini umsebenzi weNdlu yoWiso-Mthetho kukukhuthaza uluntu<br />

luthathe inxaxheba kwezolawulo. Siyenzile lonto ngemfezeko kulo<br />

nyaka-mali ugqithileyo. Sibe nePalamente zomama, iPalamente<br />

yabantu abatsha, iPalamente yabasebenzi, iPalamente ukusiwa<br />

ebantwini njengokuba silapha nanamhlanje.<br />

Omnye ke wemisebenzi yethu ebalulekileyo esiwenzileyo kulo nyaka-<br />

mali ugqithileyo kukuqinisekisa into yokokuba i-Executive<br />

namaqumrhu azimeleyo kaRhulumente ayaphendula acacise ngendlela<br />

zokusiwa kwenkonzo ebantwini. Lento ungathi xa uyikhumsha uthi<br />

yi-oversight. Enye yezinto esizibeke phambili kulo nyaka-mali<br />

ugqithileyo kukwakhiwa kwekomiti ekhuthaza intatho-nxaxheba<br />

yabantu nokufaka izikhalazo kwabantu xa sele bencamile amasebe<br />

engabaphenduli kakuhle. Siyenzile ke nalonto.


Xa kuthethwa ke ngolawulo kwabakhumshayo kuzakuthiwa<br />

administration. Ewe siyawenza amazembe-zembe kagxuluwe<br />

ukuzinzisa ulawulo phaya kulaNdlu yoWiso-Mthetho. Siyazibona ke<br />

iziqhamo zalonto. Kukho ke umhlekazi apha ebesithi inokuba<br />

nakuma ngenyawo nonke ngokwahlukileyo kulanto ibhalwe ezipalini<br />

kuthiwa uSpeaker wase-<strong>Eastern</strong> <strong>Cape</strong> ufuna ukwenza ipati.<br />

Niyayibona mos? Andingomntu wapati. [Laughter.] Andiyimilelanga<br />

lonto ingase kubizwe intlombe. [Laughter.]<br />

Oko kuqala kwimbali zalapha kweliPhondo lethu nembali ze-<br />

<strong>Legislature</strong> sifumene thina into eyahlukileyo abanye bathi unqualified<br />

thina sifumene i-clean audit. [Applause.] Clean audit. And ke<br />

asizokungavuyi nokuba ngubani othethayo asoze singavuyi xa siqhube<br />

kakuhle ngoba kukho iprowujekthi ekuthiwe yiprowujekthi ka-2014<br />

ye-clean audit. Kufuneka sikhuthaze amasebe nomasipala bonke kuye<br />

kufikwa kulonto. So ke ukuvuya kwethu sivuyela nje ukuba kufuneka<br />

kuyiwe kwelo cala not ngolunye uhlobo. Ingxelo ke ubuninzi bayo<br />

nabu encwadini. Ndiyayigqithisa ke le ncwadi ukwenzela ukuba<br />

iprowuseswe ngohlobo olufanelekileyo. Enkosi. [Applause.]<br />

The CHAIRPERSON OF COMMITTEES: Enkosi Somlomo. Order<br />

hon members. Siyabulela kuSomlomo. Ngoku sifikelela kwisiphelo<br />

senkqubo yethu yanamhlanje. Ibiyingxelo yokugqibela le<br />

kaSomlomo. Kodwa ke phambi kokuba sohlukane kunezaziso esifuna<br />

ukuzithakanca, ukuzithi thaca. Esokuqala isaziso kunomntu<br />

olahlekelwe yi-cellular phone yakwa-8ta. Sicela ke ancede adibane


no-surgeon in arms utata uMzantsi. Okulandelayo kumalungu eNdlu<br />

yoWiso-Mthetho nakuqaphela ukuba amaphetshana enkqubo<br />

yangomso abandakanya uluhlu lwezithethi sele ekhutshiwe. Yonke<br />

lonto yenzelwa ukuba sibe nethuba elaneleyo lokuzilungiselela<br />

kwinkqubo ngxoxo yangomso. Ngalo elithuba ke iNdlu iyanqumama<br />

iyakuphinda ihlangane ngomso umhla weshumi elinesibini kule ka-<br />

Oktobha ngentsimbi yeshumi. Siyacela ke phambi kokuba niphume<br />

ngokwenkqubo yaleNdlu kufuneka kuqala kuphume ochophele<br />

intlanganiso. Siyacela niyithobele lonto. Enkosi.<br />

The House adjourned<br />

-------------------------------

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!