Quid cives Romani de tranquillitate animi senserint - Ярославский ...

Danilov E.S., Slednikov A.G
Quid cives Romani de
tranquillitate animi senserint
[ Stable URL: http://elar.uniyar.ac.ru/jspui/handle/123456789/2185 ]
[Публикация работы:]
Danilov E.S., Slednikov A.G. 2011: Quid cives Romani de tranquillitate animi senserint //
Аристей. Т. 3., 11-16.
НАУЧНО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ
ЦЕНТР АНТИКОВЕДЕНИЯ
ЯРОСЛАВСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМ. П.Г. ДЕМИДОВА
ЯРОСЛАВЛЬ, РОССИЯ
THE SCIENTIFIC & EDUCATIONAL
CENTRE FOR CLASSICAL STUDIES
AT YAROSLAVL DEMIDOV STATE UNIVERSITY
YAROSLAVL, RUSSIA
DAS WISSENSCHAFTLICHEN FORSCHUNGS- UND
STUDIENZENTRUM FÜR DIE GESCHICHTE,
KULTUR UND RECHT DER ANTIKE
DER STAATLICHEN DEMIDOW-UNIVERSITÄT JAROSLAWL
YAROSLAWL, RUSSLAND
РОССИЙСКАЯ АССОЦИАЦИЯ АНТИКОВЕДОВ
RUSSIAN SOCIETY OF CLASSICAL STUDIES
НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ФОНД
«ЦЕНТР ИЗУЧЕНИЯ РИМСКОГО ПРАВА»
ЯРОСЛАВСКИЙ ФИЛИАЛ
THE RESEARCH AND EDUCATIONAL FOUNDATION
“THE CENTRE FOR ROMAN LAW STUDIES”
YAROSLAVL BRANCH
ЯРОСЛАВСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
ИМ. П.Г. ДЕМИДОВА
YAROSLAVL DEMIDOV STATE UNIVERSITY

E.S. Danilov etA.G. Slednikov
QUID CIVES ROMANI
DE TRANQUILLITATE ANIMI SENSERINT 1
Multo labore Europae incolae humanitatem suam elaboraverunt, cuius sunt tales
partes quae hac aetate universo hominum generi prosint. saecula exierunt, donec
cum Europaei tum Russi non tantum summam humanitatis illius dignitatem perceperunt,
sed etiam, quomodo quaedam eius partes cum Romae antiquae usu vivendi
atque cum eius imagine per traditionem nobis residua coniuncta sint, intellexerunt 2
.
inter talia adepta aeterna securitatem dicamus.
Hanc vocem penitus menti Romano infixam esse putamus. libertas a metu amittendi
vitam ac possessiones cuilibet civi idem erat ac solida et inconcussa securitas
(Vell. Pat. II. 89. 4; Sen. De benef. VI. 28). etsi capitis periclitari militis Romani fuit,
tamen eius fortitudinem ratio ac cautio temperabant (Joseph. B.J. V. 7.3). quod ad rem
Romanam attinet, omnibus in optatis fuit securitas publica (Tac. Agr. 3).
Nos autem non securitatem publicam omnimodis divulgandam 3
enarraturi sumus,
sed securitatem animi vero intimam, animum scilicet aequum eiusdemque
condiciones et composita. quae est enim ista securitas (Cic. Amic. 47)?
1
CTaTbfl ncwoTOBJieHa B paMKax TocKOHTpaKTa JV° 16. 740. 11. 0104 Ha BbinojiHeHHe HaynHO-HC-
cjieaoBaTejibCKHx pa6oT no TeMe «AHTHHHaa u,HBHJiH3auH5i: nojiHTHnecKHe crpyKTypbi H npaBOBoe
peryjinpoBaHHe»; npn noaaepacKe POOH, rpaHT 10-06-00140-a «CncTeMHbiH aHajiH3 aHTHHHOH rocy-
^apCTBeHHOCTH Ha OCHOBe HH(J)OpMaUHOHHbIX nOflXOflOB H C03^aHHH npo6jieMHO-OpHeHTHpOBaHHbIX
6a3 ^aHHbix».
Gratias plurimas maximasque agimus Prof.ri D.ri Alexandro Podosinov, qui benevole nos in consor-
tium admisit, ac D.ri Alexio Scatebrano Ruteno fqui et Solopov) et D.rici Irenae Ulianova ob propitium
adiutorium commentationis componendae.
2
K Ha6e 2010: 6, 89.
3
Vide Hartmann 1921: 1000-1003; Wirszubski 1950: 158-159; Kneppe 1994: 217-281.
11

Securitas publica sine consensu concentuque fieri non potest (Cic. Rep. II. 69).
securitas animi quidem caput est ad beate vivendum (Lucr. II. 1-6; Cic. Amic. 45) 4
.
ac tamen non is securus est, qui nihil negotii habet (Cic. Nat. D. I. 102; M. Aur. Med.
IV. 24), sed qui contra aegritudinem et metum in praesenti atque in futuro munitus est
(Cic. Tusc. V. 42). aegritudinem exuere potest, qui animi corporisque virtutibus praeditus
est (Cic. Fin. V. 37), felicitas enim in sola virtute posita est (Cic. Par. stoic. I. 3) 5
.
homo inhonestus infirmitatem animi dolet (Cic. Par. stoic. V. 1); infirmitas anxietatem
cordi gignit (Lucr. VI. 9-19). qualicumque tamen anxietate mors liberat.
Spectemus igitur exempla tranquillitatis in Romanorum sepulcris tradita.
Aetate rei publicae etiam exeunte, cum instituta eius moresque corrumperentur,
vita defunctorum activa sepulcrorum titulis aestimabatur. quo illic instituta rei publicae
et mores plus plusque corrumpebantur, eo magis sensus privati apparebant. sunt
tales tituli a saeculis 1° et 11° p. Chr. n., quorum scriptores cives modesti et amici
certi et patres familiarum pii. de sex inscriptionibus monumentorum 6
hic disputaturi
sumus, in quibus non privatim appellantur defuncti, cum praecipue agatur de beatitudine
ac tranquillitate animi.
1. D(is) M(anibus) / Sex(to) Pomponio / Tychiano / filio [dul]cissmo / et
pientissimo qui / vixit ann(is) XIII diebus / XXXI Securitas mater (CIL 06, 24648).
2. Eris securitas soporanti / munimen domorum tutela claustro/
rum discssor obscurus arbiter / silentiosus cui fallere insidiantes / fas est et
decipere gloria (CIL 08, 02297).
3. La[mp]adius / Secu[r]itas / M[arg]arita / fid[eles in p]ace (CIL 08, 13751).
4. Mun/icip(ium) // Pax // Feli/cit(as) // M/ACILI(?) // Secu/rit(as) // Iuve/nt(us)
(CIL 09, 06087,1).
5. Fl(avius) Ursus strator / fiiisset(!) in re{m}tribu(tione) / vixit an(nos) XXVIII
m(ense)s VI / in (a)eterno securitas // frater Eraclius fecit (ICUR-06, 15810
= ILCV 01632).
6. Ursus et Securitas parentes fi/lio Achileo b(e)n(e) m(erenti) q(ui) vix(it)
ann(os) XIII / pace (ICUR-08, 22305 = ILCV 02700).
4
Tranquillitas animi, in qua iam Democritus vitae exemplar posuerat (Diels, A 167 - euGuu(a), a
multis postea philosophorum scholis postea praedicabatur. sic e. g. Hieronymus peripateticus tranquillitatem
censebat finem vivendi propositum esse (Clem. Al. Strom. II. 21 - euGaiuouia). Sextus Empiricus
deinde temperantiam tranquillitatis partem facere aestimabat (Sext. Emp. Pyr. I. 10 - drapa^ia). omnia
modice agendo, denique, ex sententia Senecae Stoici, animi magnitudo acquiratur, qua ad securitatem
et perpetuam tranquillitatem perveniatur (Sen. Ep. XCII. 3).
5
Confer quae in hoc conexu Vilhelmus von Humboldt scripsit: "Die alten suchten die Gluckseligkeit
in der Tugend, die neueren sind nur zu lange diese aus jener zu entwickeln bemiiht gewesen". (Humboldt).
6
Vide http://www.manfredclauss.de; Epigraphik-Datenbank Clauss/Slaby.
12

Vidimus igitur principales notitias tranquillitatis post mortem adipiscendae gratia
coniunctionem deorum manium et phantasma somnorum et pacem animi et in
aetemo securitas, scilicet requiem fuisse. sollemnibus funeris deificis celebratis deflinctos
dis manibus iungebant 7
. natura et mors per se gradus securitatis habebantur 8
.
post mortem anima somno purgatorio cum mergetur, ab omni cura ad aeternitatem
ducetur 9
.
Mors est extrema via metus vincendi. ut hic etiam in vivendo vincatur, varias
sapientes antiqui rationes elaboraverunt, cum cognitioni naturae metus operam dederunt
(Arist. Rh. 1382a-1383al0). quaerentes ipsi in opinionibus plerumque contrariis
fuerunt: aut bonis, aut malis (omnes timori servimus - Macrob. Sat. I. 11. 9).
1. maxima metus causa est, quod non ad praesentia aptamur, sed cogitationes in
longinqua praemittimus (Sen. Ep. V. 8).
2. nemo est munitus satis contra inopiam, contra morbum, contra quae per vim
potentioris eveniunt (Phaedr. Fab. II. 6. 1-3; Sen. Ep. XIV. 3).
3. si vis omnem sollicitudinem exuere, quidquid vereris ne eveniat eventurum
utique propone (Sen. Ep. XXIV. 2). medita mortem (Sen. Ep. XXVI. 10).
4. ama tenuitatem, quae est tranquillitatis mater (Babr. Myth. II. 160). magnae
periclo sunt opes obnoxiae (Phaedr. Fab. II. 7. 13-14).
5. vita meliore magis in secessu fruare, quam in promptu (Sen. Ep. X. 1; Tert.
De pallio V. 4).
6. qui in philosophiam recedet, intrepide potest vivere ac secure (Sen. Ep. XVI. 3,
CIII. 4). philosophia viam securitatis et beatitatis dat (Sen. Ep. XXXVII. 3).
Securitatis ratio illic habenda cuilibet civi Romano fuit cum dignitate (Cic. Fam.
I. 7. 10, III. 10. 1, VII. 3. 1, XV. 1. 6; Att. X. 8. 5), ne exsistat discrepantia officii et
voluntatis. nam virum in media re publica versantem decuit tranquillitatem suam vovere
pro salute patriae (Cic. Att. IX. 4. 2), pro amicitia (Cic. Amic. 47), pro fama sui
optima 10
. quilibet vir clarus et honoratus metum opinionis communis atque timorem
dedecoris habuit. qua de causa sequendi fuerunt ritus communes moresque patrum.
7
Vide LIIaHfl 2006: 82, 168; Kolb, Fugmann 2008: 11.
8
Confer Sen. Ep. XXII. 16: Percepit sapientiam, si quis tam securus moritur quam nascitur; nunc vero
trepidamus cum periculum accessit, non animus nobis, non color constat, lacrimae nihil profuturae
cadunt. Quid est turpius quam in ipso limine securitatis esse sollicitum?
9
Confer Cic. Tusc. I. 92: alteri nulli sunt, alteros non attinget. quam qui leviorem faciunt, somni simillimam
volunt esse: quasi vero quisquam ita nonaginta annos velit vivere, ut, cum saxaginta confecerit,
reliquos dormiat; ne sui quidem id velint, not modo ipse. Endymion vero, si fabulas audire volumus, ut
nescio quando in Latmo obdormivit, qui est mons Cariae, nondum, opinor, est experrectus. num igitur
eum curare censes, cum Luna laboret, a qua consopitus putatur, ut eum dormientem oscularetur? quid
curet autem, qui ne sentit quidem? habes somnum imaginem mortis eamque cotidie induis: et dubitas
quin sansus in morte nullus sit, cum in eius simulacro videas esse nullum sensum? Vide ultra Cic. Sen.
81, Verg. Aen. VI. 278; Ovid. Am. II. 9a. 17.
10
Vide HeMHpoBCKHH 1964: 149-151; plura apud Freyburger 1986.
13

Est alicuius momenti, quosdam nobiles Romanos se extremo saeculo 1° ante
Chr. n. e medio amovisse. Dr. Helgo Breikin in hoc conexu censet talia facta
perversitatem morum demonstravisse 11
. amotio e medio, sicut ait ille, securitati
privatae ac otio litterato erant. sed tamen in investigando tria nostra opinione menda
vir doctus facit. primum reponendum, neminem civium Romanorum socialium
natura e medio se omnino amovere potuisse. deinde dicendum, graviorem dignitatem
civilem quam securitatem mentis Romanae fuisse. vita secura, impotentiae, scilicet
et exsilii indicium, optimatibus industriis dolorem efficiebat (Cic. Fam. I. 7. 8, VII.
3. 1, XIV. 3. 3). postremum addendum, otium non in causa decessus de foro fuisse,
sed in consecutione. exemplo Epicureorum doctrinae illiberalis est D.ri Helgoni
Breikin vita Titi Pomponii Attici satis tranquilla. non autem animadvertit haec: mens
actusque Attici vitioso more civitatis Romanorum extrema aetate rei publicae effici
potuerunt. Nepos scribit adulescentulum Atticum propter affmitatem Publii Sulpicii,
tribuni plebis interfecti, coactum fiiisse, ut Roma decesserit (Nep. Att. 2) 12
. annis
iuvenibus non potuit ad honores adire. itaque complures annos in Athenis moratum,
cum, eques genere, et rei familiari tantum operae dederit, quantum non indiligens
debuerit pater familias, et omnia reliqua tempora aut litteris aut Atheniensium rei
publicae tribuerit. nihilo minus Pomponium et ad comitia amicorum ventitavisse, et,
si qua res maior acta sit, non defiiisse (Nep. Att. 4). pace secuta Romam postremum
rediit atque in optimam partem moveri existimabatur, cum multorum consulum
praetorumque praefecturas delatas accipiebat (Nep. Att. 6). Nepos illic animadvertit
Atticum honores non petiisse, quod neque peti more maiorum neque capi potuerit
conservatis legibus in tam effusi ambitus largitionibus neque geri e re publica sine
periculo corruptis civitatis moribus. ne censeatur igitur Titus Pomponius Atticus in
otio 'morem maiorum omnino rupisse', sed putetur plurimorum hominum abscessioni
a more maiorum intercessisse. in rebus minimis occupatus nec securitatis suae, nec
metus, nec quaestus causa, multum cum pecunias Marco Bruto et aliis nobilibus
praestaret, sed officii studiose accurateque faciendi fuit.
Cum de securitate quasi praeferenda agatur, exemplo magis proprio est nobis vita
Marci Claudii Marcelli, alterius Ciceroni aequalis consulisque anno LI° ante Chr. n.
bello civili ineunte, ut Caesaris adversarius, a Roma fugerat, dum Pharsalico proelio
facto Mytilenas habitabat, iisdem in studiis artis rhetoricae atque philosophiae vitam
agebat. anno XLVI° frater eius dictatorem exoravit, ut Marcellus in patriam rediret.
qui Romam navigando pugione percussus est (Cic. Fam. IV. 12.2). alicuius momenti
in hoc conexu sunt Ciceronis verba, quibus esset Marcelli virtutis in minimis suas
res ponere, qua de causa opes et dignitatem suam teneret (Cic. Fam. IV. 9. 3). si
11
BpeHKHH 1992: 87.
12
Confer Liv. V. 6. 5: hanc ipsam [tribunitiam] potestatem non in umbra nec in tectis maiores [creaverant].
14

nobilitates seditionibus civium aetate rei publicae de foro decedere maluerant ac
vitam per otium litteratum transmittere solitariam, mirum, ni aetate imperii ut vocant
promotioris vitae societas immaculate gerebatur. in opere, quod "Expositio totius
mundi et gentium" inscribitur, de Roma saeculo IV° p. Chr. n. sine digressione a
proposito haec narrantur: Senatus hie magnus est ex viris illustribus compositus.
senatores, si plus quaeruntur, aut in magistratu omnes sunt, aut magistratum capturi;
tamen quidam ex senatorum, quibus potestas magisteria est, illam neglegunt, ut
copiis potentes otientur (Expositio 55).
Itaque fuit tranquillitas animi non tantum abstractum argumentum, quae
plerisque Quiritium deliberanda et cotidie exspectanda fuerit, sed etiam effectus
religiosae vitae evidens, alternatio fori, comes otii litterati, fortuna mortuorum.
РЕЗЮМЕ
В римском гражданском коллективе существовало понятие о комплексе общественных
добродетелей (Aequitas, dementia, Fides, Libertas, Pietas, Virtus). Они служили
нравственными ориентирами в политической деятельности. Некоторые общественные
добродетели были одновременно и личными качествами. Статья посвящена
особенностям понятия Securitas как идеала спокойствия, невозмутимости, безмятежности
духа.
Ключевые слова: Римское общество, безмятежность духа, страх, досуг
TRANQUILLITY OF THE SOUL IN THE INTERPRETATION OF THE ROMAN CIVILIANS
E.S. DANILOV, A.G. SLEDNIKOV
There was a concept of the complex of public virtues {Aequitas, dementia, Fides,
Libertas, Pietas, Virtus) in the Roman civil society. They were moral marks in politics.
Simultaneously, some of public virtues served as private traits. The article deals with
peculiarities of Securitas as an ideal of serenity, calmness, tranquillity of the soul.
Keywords', security, tranquillity of the soul, fear, leisure
ЛИТЕРАТУРА
Брейкин О.В. 1992: Мораль древнего Рима (VIII—I вв. до н. э.). Саранск.
КнабеГ.С. 2010: Современная Европа и ее антично-римское наследие. М.
Немировский А.И. 1964: Идеология и культура раннего Рима. Воронеж.
15

Ulaiid JJotc. 2006: PejiHTHfl PHMJWH / Ilep. c (j)paHU. O.n. CMHPHOBOH. M.
Hartmann L.M. 1921: Securitas // RE. Hb. 3. Rh. 2. Stuttgart.
Humboldt W. v.: Ideen zu einem Versuch, die Grenzen der Wirksamkeit des Staates zu be-
stimmen .
Freyburger G. 1986: Fides. Etude semantique et religieuse depuis les origines jusqu'a
Tepoque augusteenne. Paris.
Kneppe A. 1994: Metus temporum: zur Bedeutung von Angst in Politik und Gesellschaft der
romischen Kaiserzeit des 1. und 2. Jhdts. n. Chr. Stuttgart.
Kolb A., Fugmann J. 2008: Tod in Rom. Grabinschriften als Spiegel romischen Lebens.
Mainz am Rhein.
Wirszubski Ch. 1950: Libertas as a political idea at Rome during the late Republic and early
Principate. Cambridge.
16