1 al-Farabi, De scientiis / Über die Wissenschaften, texto latino con ...
1 al-Farabi, De scientiis / Über die Wissenschaften, texto latino con ...
1 al-Farabi, De scientiis / Über die Wissenschaften, texto latino con ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>al</strong>-<strong>Farabi</strong>, <strong>De</strong> <strong>scientiis</strong> / <strong>Über</strong> <strong>die</strong> <strong>Wissenschaften</strong>, <strong>texto</strong> <strong>latino</strong> <strong>con</strong> traducción<br />
<strong>al</strong>emana y estudio introductorio de Josef Schneider, ed. Matthias Lutz-Bachmann,<br />
Alexander Fidora y Andreas Niederberger, Freiburg: Herder (Herders<br />
Philosophische Bibliothek des Mittel<strong>al</strong>ters), 2006.<br />
<strong>al</strong>-<strong>Farabi</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>scientiis</strong><br />
Según la traducción de Domingo Gundis<strong>al</strong>vo<br />
Prologus<br />
Cum plures essent olim philosophi, inter omnes tamen ille solus simpliciter<br />
sapiens dicebatur, qui omnium rerum scientiam certa cognitione comprehendisse<br />
credebatur. Nunc autem mundo senescente non dico sapiens, sed quod minus est,<br />
philosophus nemo dici meretur; quia qui sapientiae studere velit, iam vix invenitur<br />
<strong>al</strong>iquis. Quapropter parvitati nostrae satisfieri credimus, si postquam non omnia<br />
possumus, s<strong>al</strong>tem de singulis <strong>al</strong>iqua vel de <strong>al</strong>iquibus <strong>al</strong>iquid degustemus.<br />
Unde in hoc libro nostra intentio est scientias famosas breviter perstringere<br />
et quid unaquaeque earum doceat, et partes uniuscuiusque summatim designare.<br />
Et hoc quinque capitulis exequendum proponimus:<br />
Quorum primum est <strong>De</strong> scientia linguae et eius partibus.<br />
Secundum <strong>De</strong> scientia logicae et eius partibus.<br />
Tertium <strong>De</strong> <strong>scientiis</strong> doctrin<strong>al</strong>ibus, quae sunt Arithmetica, Geometria,<br />
Scientia de aspectibus, Scientia stellarum doctrin<strong>al</strong>is, Scientia musicae, Scientia<br />
de ponderibus, Scientia de ingeniis.<br />
Quartum est <strong>De</strong> scientia natur<strong>al</strong>i et eius partibus et <strong>De</strong> scientia divina et<br />
eius partibus.<br />
Quintum est <strong>De</strong> scientia civili et eius partibus et <strong>De</strong> scientia iudicandi et<br />
<strong>De</strong> scientia eloquendi.<br />
Ex hoc igitur libello multiplex provenit utilitas. Nam, cum quis <strong>al</strong>iquam<br />
scientiam addiscere voluerit, per hunc cognoscet, quam earum potius eligat, et cui<br />
studiosius intendat, et quae ex qua sibi proveniat utilitas. Nec in iudicio liber<strong>al</strong>ium<br />
artium de cetero potest f<strong>al</strong>li, postquam hunc librum, facta inter eas comparatione,<br />
quae sit melior vel quae utilior, quae certior vel quae fortior, plene cognoverit.<br />
Per hunc etiam poterit de mendacio facile <strong>con</strong>vincere eum, qui se iactat<br />
scientiam <strong>al</strong>iquam comprehendisse, cum interrogatus, quae sint partes eius et quid<br />
<strong>con</strong>tineant, nesciat respondere. Ipse etiam qui hunc librum in promptu habuerit in<br />
1
omni scientia peritus apparebit. Non enim expers <strong>al</strong>icuius scientiae esse creditur,<br />
qui, quae et quot sint partes eius et quid <strong>con</strong>tineat, non ignorare videtur.<br />
2
Capitulum Primum<br />
<strong>De</strong> Scientia Linguae<br />
Omnium scientiarum prima est scientia linguae natur<strong>al</strong>iter. Quae primum in duo<br />
dividitur, scilicet in scientiam <strong>con</strong>siderandi et observandi, quid unaquaeque dictio<br />
significet apud gentem illam cuius lingua est, et in scientiam observandi regulas<br />
illarum dictionum.<br />
Quoniam in omni arte, sive sit activa sive speculativa, sive liber<strong>al</strong>is sive<br />
fabrilis, regulae sunt gener<strong>al</strong>es comprehendentes omnia, vel plura, ex hiis de<br />
quibus ars illa pertractat. Quae quidem ad hoc inventae sunt, ut per eas<br />
cognoscatur omne illud quod est illius artis, ne forte recipiatur in ea quod non est<br />
eius, vel reiiciatur quod est eius; et ut per eas experiamur, si forte in <strong>al</strong>iquo<br />
erramus; et ut per eas id quod est in arte, facilius comprehendamus et observemus.<br />
Singulae autem res non fiunt ars, nisi, cum comprehenduntur regulis,<br />
apprehensis in anima hominis, secundum ordinem cognitum. Non solum autem<br />
omnem huiusmodi orationem, verum etiam omne instrumentum, per quod<br />
deprehenditur, si forte in <strong>al</strong>iqua arte erratur, antiqui regulam vocabant, ut in fabrili<br />
arte perpendiculum, circinus, et multa <strong>al</strong>ia in <strong>al</strong>iis.<br />
Dictionum significantium in omni lingua, <strong>al</strong>iae sunt simplices, ut homo et<br />
anim<strong>al</strong>; <strong>al</strong>iae sunt compositae, ut Homo est anim<strong>al</strong>. Simplicium autem <strong>al</strong>iae sunt<br />
propriae, ut Socrates, Plato; <strong>al</strong>iae sunt communes, ut homo et anim<strong>al</strong>.<br />
Communium autem <strong>al</strong>iae sunt nomina, <strong>al</strong>iae verba, <strong>al</strong>iae sunt praepositiones. Sed<br />
haec divisio non est eadem apud omnes gentes. Quocumque autem modo fiat,<br />
unicuique accidunt propria; nam nominibus accidunt masculinitas et femininitas,<br />
singularitas et plur<strong>al</strong>itas et quaedam <strong>al</strong>ia; verbo autem accidunt modi et tempora et<br />
quaedam <strong>al</strong>ia.<br />
Scientia autem linguae dividitur apud omnes gentes in septem partes,<br />
scilicet in scientiam dictionum simplicium, et in scientiam orationum, et in<br />
scientiam regularum de dictionibus quando sunt simplices, et in scientiam<br />
dictionum quando componuntur in oratione, et in scientiam regularum ad recte<br />
scribendum, et in scientiam ad recte legendum, et in scientiam regularum ad<br />
versificandum.<br />
Scientia autem simplicium dictionum docet quid unaquaeque dictio<br />
significet, scilicet vel genus vel speciem vel <strong>al</strong>iquid huiusmodi.<br />
3
Scientia autem dictionum compositarum est de orationibus, quibus apud<br />
illam gentem utuntur oratores, vel versificatores, sive sapientiores apud illos, vel<br />
eloquentiores.<br />
Scientia autem regularum de dictionibus simplicibus inquirit de prolatione<br />
litterarum et de numero earum, et de voc<strong>al</strong>ibus et non voc<strong>al</strong>ibus, et de litteris, quae<br />
cui <strong>con</strong>iungatur in syllabam, et de syllabis, quae cui <strong>con</strong>iungatur in dictionem, et<br />
de dictionibus et accidentibus cuiusque earum.<br />
Scientia vero regularum de dictionibus quando componuntur, docet quae<br />
cum qua dictione ordinetur in oratione.<br />
Scientia vero regularum ad recte scribendum docet quae littera cum qua<br />
debeat scribi, et quae non. Et haec dicitur Orthographia.<br />
Scientia vero regularum ad recte legendum docet distinctiones, subdistinctiones,<br />
medias distinctiones, et accentus graves, acutos et circumflexos.<br />
Scientia vero regularum ad versificandum primo docet quae syllaba longa,<br />
quae brevis; postea de pedibus et caesuris; deinde de variis generibus metrorum.<br />
Varietatem autem metrorum facit numerus et diversitas pedum. Et appellantur vel<br />
a nomine pedis vel a inventoris.<br />
Capitulum Secundum<br />
<strong>De</strong> Scientia Logica<br />
Ars autem logicae intendit dare regulas, quibus deprehendimus orationis<br />
veritatem vel intra nos vel apud <strong>al</strong>ios, vel <strong>al</strong>ii apud nos vel <strong>al</strong>ios. Non tamen ad<br />
verificandum omnem orationem indigemus regulis logicae. Eorum enim quibus in<br />
ratiocinando utimur, <strong>al</strong>ia sunt quae probatione non egent, ut Omne totum maius est<br />
sua parte; et Omnis ternarius est numerus impar: in quibus nullus potest esse<br />
error. Et <strong>al</strong>ia sunt quae probatione egent, quia in eis potest <strong>al</strong>iquis decipi.<br />
Ea vero quibus fit probatio duo sunt, scilicet sermo et ratio: sermo in voce,<br />
ratio in mente. Interpretatio vero fit utroque. Nam illud quod est interpretatio, est<br />
sermo et ratio exterior cum voce. Unde illud cum quo <strong>al</strong>iquis verificat sententiam<br />
suam apud se, est logos fixus in mente; id vero quo verificat eam apud <strong>al</strong>ium, est<br />
logos exterior in voce. Logon vero quo verificatur sententia, antiqui vocaverunt<br />
syllogismum, sive sit fixus in anima sive sit exterior cum voce.<br />
4
1. Grammatica et Logica<br />
Quamvis enim grammatica et logica in hoc <strong>con</strong>veniant, quod utraque dat regulas<br />
de dictionibus, differunt tamen in hoc, quod grammatica non dat regulas nisi de<br />
dictionibus unius gentis tantum. Logica vero non dat regulas de dictionibus, nisi in<br />
quibus <strong>con</strong>veniunt dictiones omnium gentium, licet multae gentes <strong>con</strong>veniant<br />
etiam in regulis grammaticae artis, scilicet in hoc quod dictiones <strong>al</strong>iae sunt<br />
correptae, <strong>al</strong>iae productae et <strong>al</strong>iae sunt simplices, <strong>al</strong>iae compositae. Et simplicium<br />
<strong>al</strong>iae sunt nomina, <strong>al</strong>iae verba, <strong>al</strong>iae praepositiones. Scientia tamen grammaticae<br />
in omni lingua non attendit nisi in quantum est proprium illius linguae. Non curat<br />
sive <strong>con</strong>veniat <strong>al</strong>teri genti, sive non. Logica vero non dat regulas de dictionibus<br />
nisi in quantum <strong>con</strong>veniunt in eis dictiones omnium gentium.<br />
Interpretatio vero logicae sumpta est a summa intentionis eius. Logica<br />
enim dicta est a logos secundum tres intentiones. Logos enim graece interpretatur<br />
ratio latine. Sed ratio <strong>al</strong>ia est exterior cum voce, quae per linguam interpretatur id<br />
quod est in mente. Et <strong>al</strong>ia est ratio fixa in anima, quae dicitur mentis <strong>con</strong>ceptio,<br />
quam dictiones significant. Unde illa est significans et ista est significata. Tertia<br />
est virtus creata in homine, quae discernit inter bonum et m<strong>al</strong>um, et quae<br />
apprehendit scientias et artes. Et haec est in omni homine, sed in infantibus et in<br />
quibusdam adultis infirma, non v<strong>al</strong>ens suas perficere actiones, sicut pes infantis<br />
infirmus est ad ambulandum, et parvus ignis ad grossa ligna comburenda; qu<strong>al</strong>is<br />
est etiam in daemoniacis et ebriis.<br />
Quoniam igitur haec scientia dat regulas de logos exteriore, et de logos<br />
interiore, quibus certificat in utrisque rebus logon tertium, qui inest homini a<br />
creatore, et dirigit eum ad comprehendendum id quod rectius est, idcirco<br />
nominatur logica a nomine derivato a logos secundum tres modos. Quamvis<br />
autem plures scientiae, quae dant regulas de logos exteriore, sicut scientiae<br />
grammaticae, appellentur nomine logicae, tamen istud quod dirigit ad illud quod<br />
necessarium est in omnibus modis logos, dignius est hoc nomine.<br />
2. <strong>De</strong>monstrativa, Topica, Sophistica, Rhetorica et Poetica<br />
Ea autem quibus scientia verificatur, quinque sunt, scilicet <strong>De</strong>monstrativa, Topica,<br />
Sophistica, Rhetorica, Poetica.<br />
5
Proprium autem est <strong>De</strong>monstrativae dare scientiam certissimam de<br />
proposita quaestione, vel apud se, vel apud <strong>al</strong>ium, cuius <strong>con</strong>trarium sit<br />
impossibile, et in quo nulla possit esse f<strong>al</strong>lacia.<br />
Proprium autem est Topicae fidem facere de re dubia rationibus<br />
probabilibus, veris vel verisimilibus.<br />
Proprium autem Sophisticae est simulare vel dissimulare, et facere putare<br />
esse verum quod non est verum, et e <strong>con</strong>verso. Et Sophistica quidem nomen<br />
virtutis est, per quam homo habet scientiam decipiendi <strong>al</strong>ium et ducendi in<br />
errorem, cum ipse in se bonus sit. Hoc enim nomen Sophistica compositum est<br />
apud graecos a sophos, quod est sapientia, et istos, quod est deceptio. Sophistica<br />
igitur dicitur sapientia deceptrix; et sophista sapiens deceptor. Et omnis, cui virtus<br />
huiusmodi inest ad decipiendum et ad ducendum in errorem, cum ipse bene utitur<br />
arte sua, recte potest vocari sophista; et eius virtus est sophistica. Et operatio eius<br />
procedens ab eius virtute est opus Sophisticae.<br />
Proprium autem est Rhetoricae cum sermonibus suis persuasibilibus<br />
movere animum auditoris et inclinare ad illud ad quod voluerit, ut credatur ei<br />
quod dicit, et generet in eo cognitionem proximam certitudini.<br />
Proprium est autem Poeticae sermonibus suis facere imaginari <strong>al</strong>iquid<br />
pulchrum vel fedum, quod non est ita, ut auditor credat, et <strong>al</strong>iquid abhorreat vel<br />
appetat. Quamvis enim certi simus quod non est ita in veritate, tamen eriguntur<br />
animi nostri ad horrendum vel appetendum quod imaginatur nobis. Imaginatio<br />
enim <strong>al</strong>iquando plus operatur in homine quam scientia vel cogitatio. Saepe enim<br />
cognitio vel scientia hominis <strong>con</strong>traria est eius imaginationi et tunc operatur homo<br />
secundum quod imaginatur, non secundum quod scit vel cogitat.<br />
Istae ergo sunt species syllogismorum et artium syllogisticarum et species<br />
loquutionum, quibus utuntur homines ad certificandum <strong>al</strong>iquid in rebus omnibus.<br />
Sed haec quinque hiis etiam nominibus appellari possunt: Certificativa, Putativa,<br />
Errativa, Sufficiens, Imaginativa. Et unaquaeque earum habet propria et<br />
communia in quibus communicat cum <strong>al</strong>iis.<br />
Et sermones quidem syllogistici, aut sunt fixi in anima aut sunt extra cum voce<br />
compositi. Sed in anima fixi sunt ex intellectibus pluribus, ligatis et ordinatis,<br />
adiuvantibus se ad verificandum rem <strong>al</strong>iquam. Extrinseci vero cum voce sunt ex<br />
dictionibus pluribus ligatis, ordinatis, significantibus illos intellectus; et<br />
parificantur eis, et per hoc quod parificantur, adiuvant se ad verificandum <strong>al</strong>iquid<br />
apud auditum. Sed ex sermonibus extrinsecis, illi qui minores sunt, sunt compositi<br />
6
ex duabus dictionibus. Et ex fixis in anima, illi qui minores sunt, sunt compositi<br />
ex duobus intellectibus simplicibus. Ex sermonibus vero compositis syllogisticis,<br />
qui minores sunt, <strong>con</strong>stant ex duobus simplicibus. Qui vero ex pluribus, indefiniti<br />
sunt.<br />
3. Partes logicae<br />
Sed quia veritatis certa cognitio non habetur, nisi per demonstrationem,<br />
ideo necessarium fuit librum componi, qui doceret qu<strong>al</strong>iter et ex quibus<br />
demonstratio fieret. Et ob hoc compositus est liber qui Posteriora An<strong>al</strong>ytica sive<br />
Liber demonstrationis dicitur. Sed quia demonstratio non fit nisi per syllogismum,<br />
syllogismus vero <strong>con</strong>stat ex propositionibus, idcirco fuit necessarius liber in quo<br />
doceretur ex quot et qu<strong>al</strong>ibus propositionibus, et qu<strong>al</strong>iter secundum modos et<br />
figuras, syllogismus <strong>con</strong>texeretur. Et propter hoc facta sunt An<strong>al</strong>ytica priora.<br />
Sed quia propositiones syllogismum componere non possunt nisi ipsae<br />
prius a suis terminis componantur, idcirco necessarius fuit liber qui doceret ex<br />
quibus et ex quot terminis propositio <strong>con</strong>sisteret. Quod quidem plene docetur in<br />
libro qui dicitur Liber Peri hermeneias.<br />
Sed quia propositio ex terminis numquam bene componitur, nisi prius<br />
significatio cuiusque termini cognoscatur, ideo institutus est Liber Categoriarum<br />
ad docendum quot sunt genera terminorum et quae sit significatio cuiusque<br />
eorum.<br />
Octo igitur sunt partes Logicae: Categoriae, Peri hermeneias, An<strong>al</strong>ytica<br />
priora, An<strong>al</strong>ytica posteriora, Topica, Sophistica, Rhetorica, Poetica. Nomina<br />
autem librorum proponuntur pro nominibus scientiarum, quae <strong>con</strong>tinentur in eis.<br />
Quarum partium unaquaeque proprium habet de quo agit et quod intendit, et<br />
modum quo agit, et utilitatem quae ex ea provenit.<br />
Sed quia pars quarta vehementioris est virtutis, ideo omnibus antecellit<br />
sublimitate et dignitate; nam per totam Logicam non intenditur princip<strong>al</strong>iter nisi<br />
pars quarta. Reliquae vero partes non sunt inventae nisi propter quartam. Unde<br />
tres partes quae antecedunt eam ordine doctrinae, non sunt nisi praeparationes et<br />
introductiones ad illam. Reliquae vero quae illam sequuntur duabus de causis<br />
inventae sunt:<br />
Una est quod, quia unaquaeque est quasi instrumentum quartae partis,<br />
perfectio, sustentamentum et adiutorium est <strong>al</strong>iquod ad <strong>al</strong>ia, videlicet ut in<br />
7
probabilibus vel persuasibilibus paulatim assuescant moveri, qui inevitabiliter<br />
necessitate demonstrationis nesciunt flecti, licet quorumdam adiutorium sit maius,<br />
et quorumdam minus.<br />
Secunda vero causa est propter cautelam. Si enim partes istae non<br />
distinguerentur inter se propriis nominibus et propriis regulis et propriis<br />
intentionibus, profecto <strong>con</strong>tingeret, ut, cum homo vellet probationibus<br />
apprehendere veritatem et certitudinem de <strong>al</strong>iqua re, <strong>al</strong>iquando nescius uteretur<br />
Topicis vel Rhetoricis vel Sophisticis vel t<strong>al</strong>ibus, quae potius faciunt errare, vel<br />
quae nullam faciunt certitudinem, sed potius credi vel imaginari. Et sic deceptus<br />
crederet se percepisse certitudinem. Et ita quaerens veritatem incideret in errorem<br />
et dubitationem.<br />
Unde quatuor posteriores ad hoc sunt inventae, ut distinctae sint<br />
proprietatibus regularum et intentionum, ut, cum <strong>al</strong>iquis voluerit fieri topicus, vel<br />
sophista, vel <strong>al</strong>iquis <strong>al</strong>iorum, sciat quibus regulis hoc fieri v<strong>al</strong>eat, et discernat inter<br />
artes, quibus fit certitudo, et quibus fides vel opinio.<br />
Capitulum Tertium<br />
<strong>De</strong> Scientia Doctrin<strong>al</strong>i<br />
Scientia vero doctrin<strong>al</strong>is dividitur in has partes, quae sunt Arithmetica, Geometria,<br />
Scientia de aspectibus, Scientia stellarum, Musica, Scientia de ponderibus,<br />
Scientia de ingeniis.<br />
1. Arithmetica<br />
Arithmetica est scientia de numero. Numerus vero duobus modis <strong>con</strong>sideratur, in<br />
se et in materia. Ideo Arithmetica <strong>al</strong>ia est practica, <strong>al</strong>ia est theorica:<br />
Practica, quae inquirit de numeris, in quantum <strong>al</strong>iquid numeratur eis,<br />
quomodo utuntur in commerciis et in negotiis civilibus.<br />
Theorica vero, quae inquirit de numero, secundum quod denudatus est ab<br />
omni sensato et insensato, hoc est, secundum quod mens percipit eum absolute<br />
sine omni materia, et sine omni motu, et abstractum ab omni quod potest per eum<br />
numerari. Et <strong>con</strong>siderat ea quae accidunt eius essentiae inter se propter hoc quod<br />
comparantur ad invicem, scilicet quod <strong>al</strong>ius est par, <strong>al</strong>ius impar; quod <strong>al</strong>ius est<br />
superfluus, <strong>al</strong>ius diminutus; et omnia <strong>al</strong>ia quae in Arithmetica Nichomachi plene<br />
possunt inveniri.<br />
8
Unaquaeque istarum habet partes. Nam partes practicae duae sunt, scilicet<br />
scientia <strong>con</strong>iungendi numeros, et scientia disiungendi. Quae vero docet numeros<br />
<strong>con</strong>iungere, <strong>al</strong>ia est scientia aggregandi, <strong>al</strong>ia duplicandi, <strong>al</strong>ia multiplicandi. Illa<br />
vero quae docet disiungere, <strong>al</strong>ia est scientia minuendi, <strong>al</strong>ia mediandi, <strong>al</strong>ia<br />
dividendi. Scientia vero radices inveniendi sub utraque <strong>con</strong>tinetur, et radix<br />
dividendo et multiplicando invenitur.<br />
Huius autem practicae multae sunt species: Alia est scientia vendendi et<br />
emendi; et <strong>al</strong>ia mutuandi et accommodandi. Alia <strong>con</strong>ducendi et locandi. Alia<br />
expendendi et <strong>con</strong>servandi. Alia est scientia profunditatis et <strong>al</strong>titudinis sive spatia<br />
inveniendi. Et <strong>al</strong>iae multae, de quibus plenissime habetur in libro qui apud Arabes<br />
maham<strong>al</strong>ech [K. <strong>al</strong>-mu‘am<strong>al</strong>at] dicitur.<br />
2. Geometria<br />
Geometria similiter <strong>al</strong>ia est activa, <strong>al</strong>ia passiva vel speculativa:<br />
Activa <strong>con</strong>siderat lineas, superficies, corpora, tribus modis: quia vel in<br />
<strong>al</strong>tum et haec scientia dicitur Altimetria; vel in planum, et haec dicitur<br />
Planimetria; vel in profundum, et haec dicitur Profundimetria. Unaquaeque vero<br />
istarum habet materiam et instrumenta propria et opifices proprios, qui sunt<br />
mensores vel fabri. Mensores sunt qui terrae superficiem quamlibet mensurant.<br />
Quorum instrumenta sunt p<strong>al</strong>mus, pes, cubitus, stadium, et pertica, et leuca, et<br />
multa <strong>al</strong>ia. Fabri vero sunt qui in mechanicis sive in fabrilibus desudant operando,<br />
ut carpentarius in ligno, ferrarius in ferro, cementarius in luto et lapidibus, et<br />
similiter omnis opifex mechanicarum artium secundum Geometriam activam. Ipse<br />
enim format per se ipsum lineas, superficies, quadraturas et rotunditates in corpore<br />
materiae, quae subiecta est arti suae. Horum autem fabrorum multae species esse<br />
dicuntur secundum diversitates materiarum, ex quibus operantur. Et instrumenta<br />
eorum diversa sunt, ut linea, trulla, perpendiculum, et multa <strong>al</strong>ia.<br />
Speculativa vero <strong>con</strong>siderat lineas, superficies, corpora, quadraturam, et<br />
rotunditatem etc., secundum modum communem in quo <strong>con</strong>veniunt omnes lineae<br />
vel omnes superficies vel omnia corpora, absolute quidem absque omni materia.<br />
Et haec scientia inquirit circa superficies et lineas, corpora et figuras, et eorum<br />
quantitates, aequ<strong>al</strong>itates et inaequ<strong>al</strong>itates, species situum et ordinum; et quod <strong>al</strong>iae<br />
sint proportion<strong>al</strong>es, <strong>al</strong>iae improportion<strong>al</strong>es; <strong>al</strong>iae ration<strong>al</strong>es, <strong>al</strong>iae surdae sive<br />
irration<strong>al</strong>es; et omnia <strong>al</strong>ia quae accidunt eis.<br />
9
Huius autem scientiae duae sunt partes, quarum una speculatur tantum<br />
circa lineas, superficies; <strong>al</strong>ia circa corpora. Sed illa quae speculatur circa corpora,<br />
dividitur secundum numerum specierum corporum, scilicet in cubos, pyramides,<br />
sphaeras, columnas, serratilia, pine<strong>al</strong>ia.<br />
<strong>De</strong> his autem omnibus speculativa duobus modis <strong>con</strong>siderat: uno, cum<br />
unumquodque istorum per se <strong>con</strong>siderat, scilicet lineam per se, superficiem per se,<br />
cubum per se, et ita de <strong>al</strong>iis; <strong>al</strong>io, cum unumquodque istorum <strong>al</strong>ii comparat,<br />
secundum ea quae accidunt eis. Cum autem ea inter se comparat, vel <strong>con</strong>siderat<br />
aequ<strong>al</strong>itatem vel inaequ<strong>al</strong>itatem, vel <strong>al</strong>iquod <strong>al</strong>iud suorum accidentium, vel<br />
<strong>con</strong>siderat qu<strong>al</strong>iter una ordinentur in <strong>al</strong>ia, videlicet qu<strong>al</strong>iter linea in superficie, et<br />
superficies in corpore, vel superficies in superficie, et corpus in corpore.<br />
Oportet autem sciri quod Geometria et Arithmetiea habent elementa, per<br />
quae multa declarantur in eis. Sed elementa sunt finita; quod vero declaratur per<br />
illa, sunt infinita. Unde liber Euclidis, in quo sunt elementa Geometriae et<br />
Arithmeticae, dicitur Liber Elementorum. In quo <strong>con</strong>sideratio fit duobus modis,<br />
uno resolutionis, <strong>al</strong>io compositionis. Quibus duobus modis antiqui tractatores<br />
huius scientiae usi sunt in suis libris. Sed Euclides in suo libro non incessit nisi<br />
secumdum viam compositionis.<br />
3. <strong>De</strong> Aspectibus<br />
Scientia de aspectibus inquirit de eisdem, de quibus et geometria, scilicet de<br />
figuris, magnitudinibus, sitibus, ordine, aequ<strong>al</strong>itate et inaequ<strong>al</strong>itate, et <strong>al</strong>iis, sed ita<br />
ut sunt in lineis, superficiebus et corporibus, absolute.<br />
Unde speculatio geometriae communior est, quam speculatio huius. Sed<br />
quamvis id de quo tractatur in hac, <strong>con</strong>tineatur in eodem de quo tractat illa, tamen<br />
haec non est superflua sed necessaria; quia ea quae Euclides necessario probavit<br />
esse quadrata, cum ad ea aspicitur ex <strong>al</strong>ia longitudine, videntur rotunda vel plana;<br />
ex hiis quae sunt aequidistantia, videntur esse <strong>con</strong>currentia; et aequ<strong>al</strong>ia videntur<br />
inaequ<strong>al</strong>ia, et e <strong>con</strong>verso. Ex hiis quae sunt sita in una superficie, quaedam<br />
apparent inferiora, quaedam <strong>al</strong>tiora; et ex hiis quae sunt priora, quaedam apparent<br />
posteriora et e <strong>con</strong>verso. Quapropter necessaria fuit scientia, quae discerneret inter<br />
illud quod apparet in visu <strong>al</strong>iter quam sit, et inter illud quod apparet ita ut est.<br />
10
Haec enim scientia assignat quibus de causis ista fiant, et hoc<br />
demonstrationibus necessariis. Docet etiam in quibus modis potest visus errare, ad<br />
hoc ut non erret, sed deprehendat, ut est, omne ad quod aspicit.<br />
Docet etiam apprehendere <strong>al</strong>titudines arborum et parietum et latitudines<br />
fluviorum et profunditates et <strong>al</strong>titudines montium, postquam cadit visus super<br />
fines eorum; deinde elongationes corporum caelestium et quantitates eorum, omne<br />
illud ad quod potest perveniri ex reflexione aspicientis ipsum. Et quaedam eorum<br />
cum instrumento, et quaedam sine instrumento.<br />
Et docet quod quicquid videtur, non videtur nisi radio penetrante in aerem,<br />
usquequo cadat supra rem, ad quam aspicimus. Et radii quidem penetrantes<br />
corpora pervia usque ad illud, ad quod aspicitur, <strong>al</strong>ii sunt recti, <strong>al</strong>ii reflexi, <strong>al</strong>ii<br />
<strong>con</strong>versi, <strong>al</strong>ii fracti.<br />
Recti sunt qui, cum egre<strong>die</strong>ntur a visu progrediuntur secundum<br />
rectitudinem sui visus, usquequo pertranseant et feriantur.<br />
Reflexi vero sunt qui, cum a visu prodire incipiunt, antequam pertranseant, obviat<br />
eis speculum, a quo reflectuntur oblique ad partes laterum speculi et demum<br />
extenduntur in latera, ad quae reflectuntur, eundo ad illud quod est inter manus<br />
aspicientis hoc modo:<br />
visus visum<br />
Conversi vero sunt, qui eadem via, qua prius incesserunt, redeunt a<br />
speculo, quousque cadant super corpus videntis, a cuius visu exierunt. Unde videt<br />
homo aspiciens se ipsum cum illo eodem radio.<br />
Fracti vero sunt illi, qui redeuntes a speculo ad partes aspicientis, a cuius<br />
visu exierant, extenduntur flexuose ab eo ad unum laterum eius, et cadunt super<br />
illud quod est post aspicientem, vel ad dextram, vel ad sinistram eius, vel supra<br />
ipsum. Unde videt homo illud quod est post ipsum, vel quod est in <strong>al</strong>iquo laterum<br />
eius secundum hanc figuram:<br />
visus visum<br />
speculum<br />
11
Et medium quidem inter visum et inter illud quod aspicitur sive speculum,<br />
omnino sunt corpora pervia, ut aer, vel aqua, vel corpora vitrea.<br />
Scientia vero de aspectibus inquirit de omni quod videtur et de omni ad<br />
quod aspicitur cum illis quatuor radiis in unoquoque speculorum, et de omni quod<br />
accidit ei ad quod aspicitur. Unde ipsa dividitur in duas partes, quarum una est<br />
inquisitio de eo quod aspicitur cum radiis rectis; secunda est inquisitio de eo quod<br />
aspicitur cum radiis non rectis. Et haec dicitur proprie scientia de speculis.<br />
4. Scientia de Stellis<br />
Sequitur scientia de stellis. Duae sunt scientiae de stellis:<br />
Una est scientia de stellarum significatione, quid scilicet stellae significent<br />
de eo quod futurum est, et de pluribus eorum quae in praesenti sunt et de pluribus<br />
eorum quae praeterita sunt. Et haec dicitur Astronomia.<br />
Alia scientia de stellis est doctrin<strong>al</strong>is, quae inquirit de caelestibus<br />
corporibus et de terra, secundum tres summas:<br />
Quarum prima est de numeris et figuris eorum, et de quantitatibus<br />
corporum ipsorum, et de sitibus et proportionibus eorum ad invicem, et de<br />
quantitatibus elongationum ipsorum ad invicem, eo quod in tot<strong>al</strong>itate terrae non<br />
est motus loc<strong>al</strong>is neque in loco neque a loco.<br />
Secunda est de motibus caelestium corporum, quot sunt, et quod motus<br />
eorum omnes sunt sphaerici, et quis communicat stellis omnibus. <strong>De</strong>inde de<br />
motibus, qui sunt proprii uniuscuiusque stellarum, et quot sunt species motus<br />
unicuique earum et partes ad quas moventur et secundum quam partem advenit<br />
cuique earum motus iste. Et docet viam ad comprehendendum locum cuiusque<br />
stellae ex partibus signorum in unaquaque hora cum omnibus speciebus motuum<br />
eius. Et inquirit iterum de omnibus quae accidunt caelestibus corporibus et de<br />
motibus qui sunt unicuique eorum in signis et quid accidat eis, cum ad invicem<br />
comparantur ex <strong>con</strong>iunctione et separatione et diversitate situum ad invicem, et ad<br />
ultimum, omnia quae accidunt eis ex motibus ipsorum absque comparatione<br />
eorum ad terram sicut eclipsis solis; et de omnibus quae accidunt eis iterum<br />
propter situm terrae ab eis qui sunt in loco mundi, in quo sunt sicut eclipsis lunae.<br />
Et declarat illa accidentia et quot sunt et in qua dispositione et in qua hora accidat<br />
illud et in quanto tempore sunt ortus et occasus et <strong>al</strong>ia.<br />
12
Tertia vero inquirit de terra, et de eo quod in ipsa inhabitatur. Et ostendit<br />
quantum est illud quod inhabitatur et quot sunt partes eius magnae, quae sunt<br />
climata. Et comprehendit habitationes, quas <strong>con</strong>tingit esse in unaquaque illarum in<br />
illa hora et ubi sit locus habitationis et ordinem eorum ex mundo. Et inquirit de eo<br />
quod sequitur necessario, ut accidat unicuique climatum et habitationum a<br />
revolutione mundi communi toti: et est revolutio <strong>die</strong>i et noctis propter situm terrae<br />
in loco, in quo sunt ortus et occasus et longitudo <strong>die</strong>i et noctis et brevitas et quae<br />
sunt hiis similia.<br />
Haec igitur est summa, quam comprehendit haec scientia. Et vocatur<br />
Astrologia. Et <strong>con</strong>numeratur inter scientias et doctrinas. Illa vero <strong>al</strong>ia non<br />
numeratur nisi inter virtutes et potentias, quibus potest homo iudicare de illo, quod<br />
erit, sicut est virtus interpretandi in somnis et sicut est virtus augurandi in avibus<br />
et sternutationibus et in <strong>al</strong>iis huiusmodi.<br />
5. Scientia Musicae<br />
Scientia musicae in summa comprehendit cognitionem specierum armoniarum et<br />
illud ex quo componuntur et qu<strong>al</strong>iter componuntur et ex quibus modis oportet<br />
quod sint, quousque faciat operationem suam penetrabiliorem et magis ultimam.<br />
Musica vero <strong>al</strong>ia est speculativa, <strong>al</strong>ia activa:<br />
Sed activae musicae proprietas est invenire species armoniarum<br />
sensatarum ex instrumentis, quae praeparata sunt eis vel natura vel arte.<br />
Instrumenta autem natur<strong>al</strong>ia sunt epiglotes et uvula, et quae sunt in eis; deinde<br />
nasus. Artifici<strong>al</strong>ia vero sunt, ut fistulae, chordae, et tuba et <strong>al</strong>ia. Opifex autem<br />
musicae activae pneumata non format et armonias et <strong>al</strong>ia accidentia eorum, nisi<br />
secundum quod sunt in instrumentis, quorum acceptio <strong>con</strong>sueta est in eis.<br />
Speculativa vero dat scientiam eorum omnium et rationes et causas omnes<br />
eius ex quo componuntur armoniae, non secundum quod sunt in materia, immo<br />
absolute et secundum quod remota ab omni instrumento et materia et accipit ea<br />
secundum quod sunt audita communiter ex quocumque instrumento vel ex<br />
quocumque corpore accidant.<br />
Speculativa autem dividitur in quinque partes magnas: Quarum prima est<br />
de principiis et de primis, quorum proprietas est ut administrentur in acceptione<br />
eius, quod est in hac scientia et qu<strong>al</strong>iter sit modus in administratione illorum<br />
13
principiorum et quare inventa sit haec ars et ex quibus rebus et quot componatur et<br />
qu<strong>al</strong>iter oportet inquiri illud quod est in ea.<br />
Secunda vero est doctrina de dispositionibus huius artis, scilicet inveniendi<br />
pneumata et cognoscendi numeros eorum, quot sint et quot species eorum et<br />
declarandi proportiones quorumdam ab illis ad <strong>al</strong>ia et demonstrationes de omnibus<br />
illis; et docet species ordinum et situum eorum, quibus preparantur, ut acceptor<br />
accipiat ex eis quod vult, et componat ex eis armonias.<br />
Tertia vero doctrina est de <strong>con</strong>venientia principiorum in sermonibus et<br />
demonstrationibus super species instrumentorum artifici<strong>al</strong>ium, quae praeparantur<br />
eis, et de acceptione omnium eorum in ea et situ eorum in ea secundum<br />
mensurationem et ordinem quae assignantur in principiis.<br />
Quarta est doctrina de speciebus casuum natur<strong>al</strong>ium, quae sunt pondera<br />
pneumatum.<br />
Quinta est doctrina de compositione armoniarum integrarum, scilicet illarum quae<br />
sunt positae in sermonibus metricis compositis secundum ordinem et<br />
ordinationem et qu<strong>al</strong>itatem artis eorum secundum unamquamque intentionem<br />
armoniarum. Et docet quomodo fiunt penetrabiliores et magis ultimae, scilicet in<br />
ultimitate intentionis, ad quam factae sunt.<br />
6. <strong>De</strong> Ponderibus<br />
Scientia de ponderibus ponderosa duobus modis <strong>con</strong>siderat: Vel secundum quod<br />
mensurantur aut secundum quod mensuratur cum eis, et est inquisitio de principiis<br />
doctrinae in ponderibus. Vel <strong>con</strong>siderat secundum quod moventur aut secundum<br />
ea cum quibus moventur et tunc est inquisitio de principiis instrumentorum,<br />
quibus elevantur gravia et super quae permutantur de loco ad locum.<br />
7. <strong>De</strong> Ingeniis<br />
Scientia vero de ingeniis est scientia cogitandi, qu<strong>al</strong>iter quis faciat <strong>con</strong>venire illa<br />
omnia, quorum modi declarantur et demonstrantur in doctrinis, <strong>con</strong>venire,<br />
inquam, in corporibus natur<strong>al</strong>ibus, in acceptione et situ eorum in actu.<br />
Omnes enim <strong>al</strong>iae scientiae non <strong>con</strong>siderant lineas, superficies, corpora,<br />
numeros et reliqua, nisi secundum quod intelliguntur tantum separata a corporibus<br />
natur<strong>al</strong>ibus. Sed, quia nos indigemus usu illorum, volumus ante praesentare in<br />
14
actu in corporibus natur<strong>al</strong>ibus et sensatis artificio et ingenio <strong>al</strong>iquo, quo<br />
praeparetur eorum acceptio.<br />
Scientia vero ingeniorum docet modos excogitandi et adinveniendi,<br />
qu<strong>al</strong>iter secundum numerum corpora natur<strong>al</strong>ia coaptentur per artificium <strong>al</strong>iquod<br />
ad hoc, ut usus quem quaerimus, proveniat ex eis, qu<strong>al</strong>is est scientia numerorum<br />
quae dicitur Algebra et Mucab<strong>al</strong>a, et <strong>al</strong>iae <strong>con</strong>similes, quamvis haec scientia<br />
communis sit Numero et Geometriae. Et ipsa quidem comprehendit modos<br />
c<strong>al</strong>liditatis ad inveniendum numeros, de quibus, scilicet ration<strong>al</strong>ibus et surdis,<br />
Euclides dedit principia in decimo libro suo qui dicitur Elementorum. Nam quia<br />
proportio rationabilium et surdorum est ad invicem sicut proportio numeri ad<br />
numerum, omnis numerus est compars <strong>al</strong>icui magnitudini rationabili vel surdae, et<br />
ideo inveniuntur illae magnitudines <strong>al</strong>io modo; et ob hoc ponuntur quidam numeri<br />
ration<strong>al</strong>es, ut sint compares magnitudinibus rationabilibus, et quidam numeri<br />
surdi, ut sint compares magnitudinibus surdis.<br />
Ex istis sunt igitur ingenia geometrica plurima, de quibus est ars<br />
cementariorum et de istis est ingenium geometricum ad mensurandum corpora; et<br />
de his est ingenium instrumentorum de arte elevandi, et instrumentorum<br />
musicorum, et instrumentorum plurium artium activarum, sicut arcuum et<br />
armorum. Et de his est ingenium aspectu<strong>al</strong>e secundum artem quae dirigit visus ad<br />
comprehendendum veritatem rerum remotarum, cum ad eas aspicimus, et de arte<br />
speculorum secundum quod reddunt radios, ita ut reflectant eos, vel <strong>con</strong>vertant,<br />
vel frangant. Et per hoc etiam scientur loca quae radios solis reddunt corporibus<br />
<strong>al</strong>iis. Et provenit deinde ars speculorum adurentium. Et ex his est ingenium de arte<br />
ponderum rationabilium et instrumentorum secundum artes plurimas.<br />
Hae ergo sunt causae et scientiae ingeniorum, quae sunt principia artium<br />
civilium practicarum, quae administrantur in corporibus et figuris et ordine et<br />
sitibus et mensuratione, sicut ars fabricandi et in cementariis et in carpentariis<br />
atque pluribus <strong>al</strong>iis. Hae sunt doctrinae et species earum.<br />
15
Capitulum Quartum<br />
<strong>De</strong> Scientia Natur<strong>al</strong>i<br />
Natur<strong>al</strong>is autem scientia <strong>con</strong>templatur corpora natur<strong>al</strong>ia et accidentia quae non<br />
habent esse nisi per ista corpora. Et docet res ex quibus, et ad quas, et per quas<br />
existunt ista corpora.<br />
1. Corpora natur<strong>al</strong>ia et artifici<strong>al</strong>ia<br />
Corporum autem <strong>al</strong>ia sunt natur<strong>al</strong>ia, <strong>al</strong>ia artifici<strong>al</strong>ia. — Artifici<strong>al</strong>ia sunt sicut<br />
vitrum, pannus et lectus, et, ad ultimum, omne illud est corpus artifici<strong>al</strong>e, cuius<br />
esse est per artem et per voluntatem hominis. Natur<strong>al</strong>ia autem sunt, quorum esse<br />
non est ex humana arte vel voluntate, sicut caelum et terra, et quae sunt inter<br />
utraque, ut plantae et anim<strong>al</strong>ia.<br />
Et dispositio quidem natur<strong>al</strong>ium corporum et artifici<strong>al</strong>ium <strong>con</strong>similis est in hoc,<br />
quod, sicut in corporibus artifici<strong>al</strong>ibus inveniuntur res quae non habent esse nisi<br />
per ipsa corpora artifici<strong>al</strong>ia, et inveniuntur res a quibus et per quas et ad quas<br />
existit esse ipsorum, sic et in natur<strong>al</strong>ibus, quamvis haec omnia magis appareant in<br />
artifici<strong>al</strong>ibus quam in natur<strong>al</strong>ibus. Illa enim quae non habent esse nisi per corpora<br />
artifici<strong>al</strong>ia, sunt, sicut lixatura in panno, et splendor in ense, et pervietas in vitro,<br />
et sculptura in lecto.<br />
Res vero ad quas sunt corpora artifici<strong>al</strong>ia, sunt fines et intentiones, sicut<br />
pannus factus est ut cooperiat, et ensis ut feriat, et lectus ut nos a terra suspendat.<br />
Res vero propter quas sunt corpora artifici<strong>al</strong>ia sunt, sicut vitrum ut in eo reponatur<br />
id quod exsiccari timetur. Fines vero et intentiones ad quas fiunt accidentia, quae<br />
non habent esse nisi per corpora artifici<strong>al</strong>ia, sunt, sicut lixatura panni, ut per eam<br />
fiat pulchrior, et sicut splendor ensis, ut per eum inimicus terreatur, et sicut<br />
sculptura lecti, ut pulchrior appareat, et sicut pervietas vitri, ut quod in eo ponitur,<br />
exterius appareat.<br />
Res vero a quibus sunt artifici<strong>al</strong>ia, sunt auctores et procuratores eorum,<br />
sicut carpentarius, a quo lectus, et politor, a quo ensis.<br />
Res vero per quas sunt vel existunt corpora artifici<strong>al</strong>ia, duae sunt in omni<br />
corpore, scilicet materia et forma. Forma est ut in ense acuitas, quia acuitas est<br />
<strong>con</strong>stitutio et forma ensis, per quam suam efficit operationem. Materia vero est ut<br />
in ense ferrum, quia est materia subiecta, et est sicut deferens formam et<br />
16
<strong>con</strong>stitutionem eius. Esse vero panni similiter est ex duobus, scilicet materia, quae<br />
sunt fila, et forma, quae est <strong>con</strong>texio. Et esse lecti ex materia, scilicet lignis, et<br />
forma, scilicet quadratura. Et in <strong>al</strong>iis similiter. Quoniam ex <strong>con</strong>iunctione istorum<br />
provenit esse ipsorum et actio et perfectio. Et unumquodque corpus non agit<br />
<strong>al</strong>iquid, nec fit, nec administratur <strong>al</strong>iquid, nec provenit ex eo <strong>al</strong>iquod vitae<br />
iuvamen, nisi cum forma advenit in materiam.<br />
Similiter et in natur<strong>al</strong>ibus. Nam unumquodque eorum non est nisi ad<br />
intentionem et finem <strong>al</strong>iquem ut in quarto Meteorum. Similiter omne accidens<br />
habet esse per corpora natur<strong>al</strong>ia. Similiter et esse uniuscuiusque corporis natur<strong>al</strong>is<br />
est ex materia et forma. Verumtamen in artifici<strong>al</strong>ibus haec evidentiora sunt et<br />
subiecta visui, sed in natur<strong>al</strong>ibus non ita apparent, quorum <strong>con</strong>stitutiones non sunt<br />
ita sensatae. Sicut etiam in vino; nam vinum est corpus artifici<strong>al</strong>e, sed virtus eius,<br />
qua inebriat, non est sensata, nec cognoscitur esse eius, nisi per operationem<br />
suam. Et illa quidem virtus est forma vini et eiusdem <strong>con</strong>stitutio, cuius comparatio<br />
ad vinum est sicut comparatio acuitatis ensis ad ensem. Similiter et in medicinis<br />
compositis, quae non operantur in corporibus, nisi per virtutes provenientes ex eis<br />
per compositionem, quae virtutes non sunt sensatae, sed operationes earum, sicut<br />
utique omnis medicina <strong>con</strong>stat ex duobus, ex materia, scilicet speciebus, ex quibus<br />
componitur, et forma, scilicet virtute, per quam suam actionem operatur. Quae<br />
virtus si destruitur, iam non erit medicina, sicut si destrueretur acuitas ensis, non<br />
erit ensis.<br />
Et materia quidem, et formae corporum, et actiones, et fines eorum, per<br />
quos existunt, nominantur principia corporum. Et si sunt ex accidentibus<br />
corporum, vocantur principia accidentium, quae sunt in corporibus.<br />
Scientia autem natur<strong>al</strong>is facit scire corpora natur<strong>al</strong>ia secundum duplicem<br />
modum cognoscendi in natur<strong>al</strong>ibus: vel secundum quod ex eis est sensibile, vel<br />
probando quod ex eis est intelligibile. Et docet cuiusque corporis natur<strong>al</strong>is<br />
materiam et formam, auctorem et finem propter quem est illud corpus. Et similiter<br />
de accidentibus illud docet in quo habent esse, et a quibus fiunt, et fines propter<br />
quos fiunt. Haec igitur scientia dat principia natur<strong>al</strong>ium corporum et eorum<br />
accidentium.<br />
2. Partes natur<strong>al</strong>is scientiae<br />
17
Corporum vero natur<strong>al</strong>ium <strong>al</strong>ia simplicia, <strong>al</strong>ia sunt composita. Simplicia sunt<br />
quorum esse non est ex corporibus <strong>al</strong>iis, qu<strong>al</strong>ia sunt corpora caelestia. Composita<br />
sunt corpora quorum esse est ab <strong>al</strong>iis corporibus, sicut anim<strong>al</strong>ia et plantae.<br />
Item. Natur<strong>al</strong>is scientia dividitur in octo magnas partes:<br />
2.1 <strong>De</strong> auditu natur<strong>al</strong>i<br />
Quarum prima est inquisitio eius in quo communicant omnia corpora natur<strong>al</strong>ia,<br />
sive simplicia, sive composita, scilicet in principiis et accidentibus et<br />
<strong>con</strong>sequentibus illa principia. Et hoc docetur in libro <strong>De</strong> auditu natur<strong>al</strong>i.<br />
2.2 <strong>De</strong> caelo et mundo<br />
Secunda pars est inquisitio de corporibus simplicibus, an sint; et si sint, quae<br />
corpora sint, et quantus est eorum numerus. Et haec <strong>con</strong>sideratio est de mundo,<br />
quid est, quae et quot sunt eius partes, et quia, in summa, sunt tres vel quinque. Et<br />
haec <strong>con</strong>sideratio est de caelo et de discretione eius in reliquis partibus mundi, et<br />
quod materia eius una est. Et hoc docetur in prima parte primi libri huius qui<br />
dicitur Liber de caelo et mundo.<br />
Et deinde sequitur inquisitio de elementis corporum compositorum, an sint<br />
in istis simplicibus, quorum esse demonstratur, an sint corpora <strong>al</strong>ia ab hiis. Si<br />
autem sunt in istis nec est possibile illa esse extra ea, tunc an sint totum eorum, an<br />
partes. Si autem fuerint partes eorum, tunc quae sint ex eis. Et haec inquisitio est<br />
usque in finem primae partis primi libri eius, qui dicitur Liber caeli et mundi.<br />
<strong>De</strong>inde sequitur <strong>con</strong>sideratio de eo in quo communicant omnia simplicia,<br />
quorum <strong>al</strong>ia sunt elementa et principia corporum compositorum, et <strong>al</strong>ia quae non<br />
sunt ipsis elementa. Et haec inquisitio est de caelo et partibus eius. Et hoc docetur<br />
in principio secundae partis libri eius qui dicitur Liber caeli et mundi, et durat<br />
circiter usque duas tertias eius.<br />
<strong>De</strong>inde sequitur <strong>con</strong>sideratio de eo quod est proprium eorum, quae sunt<br />
elementa, et eorum, quae non sunt elementa tam de principiis quam de<br />
accidentibus <strong>con</strong>comitantibus ea. Et hoc docetur in fine partis secundae et tertiae<br />
et quartae ipsius eiusdem.<br />
18
2.3 <strong>De</strong> generatione et corruptione<br />
Tertia pars est inquisitio de permixtione et corruptione corporum natur<strong>al</strong>ium<br />
communiter, et de hiis ex quibus componuntur, et de qu<strong>al</strong>itate generationis et<br />
corruptionis elementorum et qu<strong>al</strong>iter <strong>al</strong>ia ex <strong>al</strong>iis generantur, et qu<strong>al</strong>iter ab eis<br />
generantur corpora composita in summa. Et docet principia omnium istorum. Et<br />
hoc totum docetur in libro qui dicitur <strong>De</strong> generatione et corruptione.<br />
2.4 <strong>De</strong> impressionibus superiorum<br />
Quarta vero pars est inquisitio de principiis accidentium et passionum, quae<br />
propria sunt elementis tantum et compositis ab eis. Et hoc <strong>con</strong>tinetur in tribus<br />
primis partibus libri quae dicitur <strong>De</strong> impressionibus superioribus.<br />
2.5 <strong>De</strong> quarto libro <strong>De</strong> impressionibus superiorum<br />
Quinta vero pars est <strong>con</strong>sideratio de corporibus compositis ab elementis et de hiis<br />
quae sunt similium vel dissimilium partium, et quod ex eis quae sunt similium<br />
partium, sunt ea quae sunt partes, ex quibus componuntur ea quae sunt<br />
diversarum, sicut caro et os, et ex hiis quae nullo modo sunt pars corporis<br />
natur<strong>al</strong>is diversarum partium, sicut s<strong>al</strong> et aurum et argentum. — <strong>De</strong>inde sequitur<br />
<strong>con</strong>sideratio de eo in quo communicant omnia corpora composita simplicium<br />
partium, sive sint partes corporis compositi diversarum partium, sive non. — Et<br />
hoc <strong>con</strong>tinetur in quarto libro <strong>De</strong> impresionibus superiorum.<br />
2.6 <strong>De</strong> miner<strong>al</strong>ibus<br />
Sexta vero pars est <strong>con</strong>sideratio de eo in quo communicant corpora composita<br />
similium partium, quae non sunt partes compositi diversarum partium – et haec<br />
sunt corpora miner<strong>al</strong>ia ct species rerum miner<strong>al</strong>ium –, et de eo quod est proprium<br />
unicuique speciei eorum. Et hoc docetur in libro qui intitulatur <strong>De</strong> mineris.<br />
2.7 <strong>De</strong> vegetabilibus<br />
19
Septima est <strong>con</strong>sideratio de eo, in quo communicant species vegetabilium, et de<br />
eo, quod est proprium cuiusque eorum: quae est una ex duabus partibus<br />
speculationis de compositis diversarum partium. Et hoc totum <strong>con</strong>tinetur in libro<br />
<strong>De</strong> Vegetabilibus.<br />
2.8 <strong>De</strong> anim<strong>al</strong>ibus<br />
Octava <strong>con</strong>sideratio est de eo in quo communicant species anim<strong>al</strong>ium, et de eo<br />
quod est proprium unicuique eorum. Et haec est secunda pars speculationis de<br />
compositis diversarum partium. Et hoc docetur in libro qui intitulatur <strong>De</strong><br />
anim<strong>al</strong>ibus et in libro <strong>De</strong> anima et in libris qui sunt usque ad ultimum librum <strong>De</strong><br />
natur<strong>al</strong>ibus.<br />
Scientia ergo natur<strong>al</strong>is de omni specie horum corporum dat principia et<br />
accidentia eorum, <strong>con</strong>comitantia illa principia.<br />
Haec est igitur summa de eo quod est in scientia natur<strong>al</strong>i, et de partibus<br />
eius, et summa eius quod est in unaquaque parte eius.<br />
3. Scientia divina<br />
Scientia divina dividitur in tres partes:<br />
Quarum prima inquirit de essentiis et de rebus quae accidunt eis,<br />
secundum hoc quod sunt essentiae.<br />
Secunda inquirit de principiis demonstrationum in <strong>scientiis</strong> speculativis<br />
particularibus. Inquirit enim de principiis di<strong>al</strong>ecticae scientiae, et de principiis<br />
doctrin<strong>al</strong>is scientiae, et principiis scientiae natur<strong>al</strong>is. Et inquirit verificationem<br />
eorum et substantias et proprietates ipsorum. Et destruit errores qui accidunt<br />
antiquis in principiis harum scientiarum, sicut error illius qui putavit punctum et<br />
numerum et lineam et superficiem esse substantias et esse separatas.<br />
Tertia vero pars inquirit de essentiis, quae nec sunt corpora, nec in<br />
corporibus. <strong>De</strong> quibus in primis inquirit, an sint essentiae, an non. Et<br />
demonstratione probat quod sunt essentiae. <strong>De</strong>inde inquirit de eis, an sint plures,<br />
an non. Et demonstrat quod sunt plures. Postea inquirit an sint finitae, an non. Et<br />
demonstrat quod sunt finitae. <strong>De</strong>inde inquirit an ordines earum in perfectione<br />
earum sint aequ<strong>al</strong>es, an inaequ<strong>al</strong>es. Et demonstrat quod inaequ<strong>al</strong>es. <strong>De</strong>inde probat<br />
quod ipsae secundum suam multitudinem surgunt de minore ad perfectiorem et ad<br />
20
perfectiorem, quousque perveniunt ad postremum perfectum, quo perfectius nihil<br />
esse potest, nec in esse potest ei <strong>al</strong>iquod esse simile, nec aequ<strong>al</strong>e, nec <strong>con</strong>trarium,<br />
usquequo pervenitur ad primum, quo nihil potest esse prius, et ad praecedens quo<br />
nihil potest esse magis praecedens, et ad esse quod impossibile est acquiri ab <strong>al</strong>ia<br />
re; et quod illud esse est unum absolute, praecedens et primum.<br />
Et demonstrat quod reliqua posteriora sunt eo in esse, et quod ipsum esse<br />
primum est illud quod <strong>con</strong>fert omni quod est praeter ipsum, esse; et quod ipsum<br />
primum unum est illud quod <strong>con</strong>fert omni quod est praeter ipsum, unitatem; et<br />
quod ipsum primum verum est illud quod omni habenti veritatem praeter ipsum,<br />
<strong>con</strong>fert veritatem; et quomodo <strong>con</strong>ferat illud; et quod impossibile est <strong>al</strong>iquo modo<br />
in eo esse multitudinem; immo illud est quod supra omnia dignius est nomine et<br />
significatione unius et entis et veri et primi. — <strong>De</strong>inde ostendit quod illud tantum<br />
quod est istarum proprietatum, debet credi quod sit <strong>De</strong>us, cuius gloria sublimis.<br />
Postea docet qu<strong>al</strong>iter essentiae proveniunt ab eo, et qu<strong>al</strong>iter adeptae sunt<br />
esse ab eo. <strong>De</strong>inde inquirit de ordinibus essentiarum, et qu<strong>al</strong>iter adveniunt eis illi<br />
ordines, et quomodo meretur unaquaeque esse in eo ordine in quo est, et declarat<br />
qu<strong>al</strong>is est <strong>con</strong>nexio illorum ad se invicem, et quibus rebus fit illa <strong>con</strong>nexio.<br />
<strong>De</strong>inde progreditur ad comprehendendas reliquas operationes <strong>De</strong>i in essentiis,<br />
quousque compleat omnes eas. Ostendit etiam quod in nulla earum est defectus<br />
neque discordia, neque m<strong>al</strong>itia ordinis sive compositionis, nec diminutio, nec<br />
superfluitas.<br />
Postea destruit errores quorumdam de <strong>De</strong>o et de operibus eius opinantium<br />
superfluitatem et diminutionem in eo et in operibus eius et in essentiis quas<br />
creavit.<br />
Capitulum Quintum<br />
<strong>De</strong> Scientia Civili et Partibus eius et Scientia Iudicandi et <strong>De</strong> Scientia Eloquendi<br />
Civilis autem scientia inquirit de speciebus actionum et <strong>con</strong>suetudinum<br />
voluntariarum; et de habitibus et moribus et gestibus, a quibus procedunt illae<br />
actiones et <strong>con</strong>suetudines; et de finibus propter quos fiunt. Et docet qu<strong>al</strong>iter illa<br />
debeant esse in homine; et quomodo comprehendantur et disponantur in eo<br />
secundum quod <strong>con</strong>venit ea haberi et <strong>con</strong>servari ab eo.<br />
21
1. Ethica et Politica<br />
Et ex finibus propter quos fiunt, distinguit actiones quae sunt in usu, et declarat<br />
quae ex eis vere sunt beatitudo, et quae putantur, cum non sint beatitudo; et quod<br />
vera beatitudo non potest haberi in praesenti, sed in futuro quaerenda est. Quae<br />
autem putantur beatitudo et non sunt, sunt sicut victoria et gloria et delectationes.<br />
— Et haec ponuntur fines eorum quae faciunt. Discernit inter actiones et<br />
<strong>con</strong>suetudines, quibus vera beatitudo acquiritur, et quibus ea quae vera putatur.<br />
Et ostendit quibus utendum est inter <strong>con</strong>cives, et quibus inter gentes, et<br />
quibus praelatus circa subditos, et quibus subditus apud praelatos. Ostendit etiam<br />
quod bonae <strong>con</strong>suetudines subditorum proveniunt ex iusta dominatione<br />
praelatorum. Actio autem huius virtutis qua sic vivitur, ethica vocatur.<br />
Et docet quod praelationis vel regnatus duo sunt modi: Unus est quo civitates et<br />
populi iuste reguntur, honesti mores <strong>con</strong>stituuntur et custodiuntur, quibus<br />
beatitudo acquiritur. Et <strong>al</strong>ius est, sub quo <strong>con</strong>suetudines introducuntur quae bonae<br />
putantur et non sunt. Et hic regnatus stolidus dicitur. Et hic regnatus dividitur<br />
divisionibus multis, et unaquaeque appellatur nomine eius quod in ea praecipue<br />
quaeritur. Si enim in eo quaeruntur divitiae, nominatur regnatus <strong>con</strong>gregationis; et<br />
si gloria, dicitur regnatus gloriae. Et ita ab eo quod per illud speci<strong>al</strong>ius quaeritur,<br />
principatus nomen variatur.<br />
Ostendit etiam quod virtus regia comparatur ex duabus virtutibus, quarum<br />
una <strong>con</strong>sistit in cognitione regularum univers<strong>al</strong>ium, et <strong>al</strong>ia <strong>con</strong>sistit in usu videndi<br />
et au<strong>die</strong>ndi, et assiduitate agendi. Sicut medicus, qui non fit perfectus medicator<br />
nisi per cognitionem regularum univers<strong>al</strong>ium – quod dicitur Theorica –, et per<br />
assiduitatem medendi et medicinas experiendi circa aegros – quae dicitur<br />
Practica. Sic virtus regia non sufficit disponere actiones hominum secundum<br />
unumquodque accidens, unamquamque civitatem, unumquodque tempus, nisi per<br />
virtutem scientiae, et assiduitatem experientiae.<br />
Et haec quidem scientia duas habet partes: unam qua cognoscit<br />
beatitudinem et discernit inter veram et aestimativam, et comprehendit<br />
operationes et <strong>con</strong>suetudines et mores et gestus voluntarios univers<strong>al</strong>es, qui<br />
habentur in civitatibus et gentibus; et discernit optimos a non optimis; <strong>al</strong>iam, qua<br />
cognoscit modos gestium et <strong>con</strong>suetudinum optimarum in civitatibus et gentibus;<br />
et cognoscit actiones regias quibus stabiliuntur gestus hominum ad observandum<br />
quod ordinatum est super eos; deinde comprehendit species virtutum reg<strong>al</strong>ium,<br />
22
quot sint, et quae sit unaquaeque earum, et actiones quas per unamquamque earum<br />
efficit, et quas <strong>con</strong>suetudines et habitus unaquaeque earum requirit, ut per hoc<br />
melius stabiliat in civitatibus et gentibus quae subsunt imperio eius, quod intendit.<br />
Et haec quidem scientia <strong>con</strong>tinetur in libro qui Politica dicitur. Et est pars Ethicae.<br />
In quo etiam docet quas <strong>con</strong>ditiones et dispositiones natur<strong>al</strong>es oportet<br />
observare in filiis regum et in <strong>al</strong>iis ad hoc, ut ille in quo inventae fuerint, eligatur<br />
ad regnum. <strong>De</strong>inde illum in quo fuerint, qu<strong>al</strong>iter oportet morigerari, quousque<br />
perficiatur in eo virtus regia, et fiat rex perfectus.<br />
2. Scientia legum<br />
Scientia legum est illa, per quam potest homo adinvenire modum cuiusque rei in<br />
illis quae legislator non prop<strong>al</strong>avit, sed per illa quae iam prop<strong>al</strong>ata sunt cum<br />
determinatione et modo, in quo oportet hominem subtilem et circumspectum esse,<br />
ad apprehendendum voluntatem auctoris in lege quam posuit.<br />
In omni autem lege sunt sententiae et operationes. Sententiae sunt sicut ea<br />
quae statuta sunt de cultu <strong>De</strong>i et fide, et de mundo. Operationes sunt ea quae fiunt<br />
ad honorem <strong>De</strong>i. Quapropter scientiae legum duae sunt partes: una in sententiis;<br />
<strong>al</strong>ia in operationibus.<br />
Explicit liber Alpharabii <strong>De</strong> divisione omnium scientiarum. <strong>De</strong>o gratias.<br />
23