in nomine domini amen. incipit liber primus - Itinerari Medievali

IN NOMINE DOMINI AMEN.
INCIPIT LIBER PRIMUS
De confirmatione electionis Potestariae, Dominii et Rectoriae nobilis viri D. Giberti de Gente
Potestatis Communis, Populi et Mercadanciae Parmen., et ejus feudo.
Imprimis ad honorem Dei et gloriosae Beatae Mariae Virginis Matris Ejus et Sanctorum
omnium, et ad bonum statum et pacificum Populi et Civitatis Parmae, visa considerata electione
perpetuae potestariae, dominii et rectoriae Nobilis viri D. Giberti de Gente, et visa et considerata
constitutione feudi et salarii dandi sibi annuatim occasione praedicta factis per Antianos populi
Parmensis de voluntate Consciliorum Consorcii Populi et Mercadanciae Parmensis et Conscilii
Generalis et Concionis, et per ipsa Conscilia et Concionem; et audito, viso et cognito, quod
continetur in ipsis quod de praedictis debet fieri Statutum ponendum in libro Communis et perpetuo
inviolabiliter observandum, dicunt et statuerunt (sic) in concordia praedicti Statutarii quod prima et
secunda electio facta de ipso D. Giberto in Potestatem, Rectorem et perpetuum Dominum
Communis, Populi et Mercadanciae Parmensis Civitatis et Episcopatus, et constitutio feudi duorum
millium librarum Imperialium, solvendarum sibi pro praedicto feudo annuatim pro praeterito
tempore, praesenti et futuro, in perpetuum firmae sint et ratae et in perpetuum inviolabiliter
observandae cum omnibus et singulis iis, quae continentur in Statutis scriptis et instrumentis
confectis de praedictis et singulis: Et quod solutio facta sibi de salariis praeteriti temporis et
praesentis, et facienda in futurum quolibet anno, rata sit et firma, inviolabiliter in perpetuum
observanda: Et quod Massarius Communis, qui fuit, qui est, et qui pro tempore fuerit, possit
solvisse et solvere debeat et teneatur salarium suum sibi sine periculo et praejudicio Massarii de
denariis et de avere Communis, non obstante Statuto in quo prohibetur generalem absolutionem
debere peti, et etiam eo cassato et cassato Statuto quod loquitur de electione Potestatis facienda ad
brevia, et cassatis et irritis Statutis quae loquebantur de feudis et salariis Potestatum, et cassatis
Statutis et pro infectis habitis et habendis loquentibus de sacramento Potestatis, et omnibus aliis
Statutis et scriptis obviantibus sive contradicentibus aut contradicturis praedictis neo alicui
praedictorum. Et eciam statuerunt ipsa Statuta et omnia et singula de libro Statutorum esse delenda
1

et removenda, et quod praedictum Statutum nullo modo possit nec debeat mutari, corrigi, vel
interpretari in totum aut in aliquo per futuros Statutarios nec per Conscilium, nec per Concionem,
nec per aliquam aliam personam modo aliquo aut ingenio qualitercumque possit excogitari vel
poterit modo, vel in futurum de jure neque de facto. In M.CC.LIIII. XII. Indictione.
De officio Potestatis.
In nomine Domini amen. Ego qui sum Rector Civitatis Parmae juro quod bona fide, sine fraude,
remoto odio, amore, timore, precio et precibus, faciam rationem omnibus de omnibus personis
districtus Parmae tam clericis quam laycis, per me vel per alium, secundum jus et rationem, et
bonum usum, et consuetudinem, et Statuta Civitatis Parmae. Et omnes querimonias praedictarum
personarum ad me delatas suscipiam [Et additum est quod per fraudem non dimittam quo minus
praedictas querimonias recipiam, cum mihi factae fuerint; quibus receptis, teneatur litem contestari
facere infra decem dies; qua contestata, infra duos menses diffiniam, omni occasione remota,
tempore feriato excepto, et habeat locum. Haec adjectio facta fuit in M.CC.XXX. tercio] in litibus
extraordinariis tantum vel per convenienciam quae placuerit partibus nisi remanserit parabola
parcium, vel justo Dei impedimento, vel alio justo impedimento. Et quod operabor omnem
communem honorem et utilitatem Communis Parmae et tocius Districtus et specialiter Parmensis
Ecclesiae, et nulli, me sciente, injuriam vel tortum faciam nec fieri permittam seu consenciam. Et
omnes personas et res Civitatis et Districtus bona fide et sine fraude manutenebo et salvabo et
defendam [Additum est quod intelligatur de illis personis et locis et Districtus Parmae quae sunt ad
mandata Communis Parmae et non de aliis. M.CC.Xlviii]. Et munitiones Episcopatus [Additum est
sive Districtus Parmae ] pejorare non permittam, quae sunt in confinibus Episcopatus Parmae. Et
omnes credencias Parmae credenciam tenebo nec manifestabo ad dampnum neque detrimentum
Communis Civitatis Parmae vel Episcopatus, et omnia quae alicui secreta praecepero in publico vel
privato Conscilio, eodem modo secreta tenebo, nisi esset parabola et voluntate Conscilii, perpetuo,
donec fuerint publicata. Et discordias Parmae suo tempore vel alieno factas, quae sunt inter cives et
homines Episcopatus Parmae bona fide ad concordiam reducam, et faciam hinc ad octavam Pascae
[Additum est quod Potestas teneatur appellare Episcopum ut debeat interesse praedictis pacibus
faciendis, et operam dare praedicto tempore. Et quod teneatur Potestas suo sacramento in qualibet
hebdomada Quadragesimae majoris usque ad Pasca resurrectionis esse cum Domino Episcopo
Parmae et super esse et tractare cum eodem de pacibus et, concordiis faciendis, et eas bona fide et
sine fraude facere et ad finem perducere], et hoc faciam de voluntate utriusque partis. Item juro
quod non recipiam per me vel per alium, ex quo fuero electus in regimine Civitatis usque ad finem
mei regiminis nec postea, nec alicui de mea familia recipere permittam nec consenciam aliquid
occasione mei officii [Et additum est ab aliqua persona seculari vel ecclesiastica in M.CC.XXX.iii.
2

et si contra fecerit amittat L. libras parm. de suo feudo pro qualibet vice. Et additum est praedicto
millesimo per fratrem Gerardum scilicet [fraudulosum], nec de hoc Conscilium faciam nec fieri
permittam, nec consenciam aliquid occasione mei officii, nec absolutionem petam per me vel per
alium, et si parabola vel absolutio data fuerit ad petitionem vel sine petitione mea vel alterius,
nihilominus tenear non recipere. Et si accepero, in duplum tenear cercatoribus restituere, nisi illud
quod concessum fuerit mihi antequam fuero electus. Neque de avere Communis Parmae
fraudulenter habere vel expendi permittam. Nec de civitate exibo vel episcopatu pro regimine
alterius civitatis vel loci toto tempore mei regiminis eciam parabola Conscilii vel arengi. Nec eciam
mutuo accipiam per me, nec alicui de mea familia accipere permittam, ab aliqua persona Civitatis
vel Districtus Parmae ultra XX. libras parm. nisi in Conscilio, nominando personam a qua accepero.
Additum est Et finito meo officio per XXX. dies stabo in civitate Parmae [Additum est ibi ubi dicit:
quod Potestas debeat stare per XXX. dies per se vel per legitimum defensorem, quod teneatur stare
personaliter ipse et cum sua familia per X. Dies tantum et sine tenore in M.CC.Xliiii indictione
secunda ] per me vel per legitimum defensorem qui debeat satisdare de judicato solvendo (*) , [ita
quod Dominus non possit eum relevare a satisdatione,] datis securitatibus idoneis de omnibus
attendendis et restituendis secundum formam hujus Statuti. Et faciam stare judices meos ac milites
per idem tempus ad rationem faciendam et reddendam de aliquo avere quod occasione alicujus
servicii ad me vel ad eos vel ad aliquem alium pro nobis occasione officii pervenisset, et de eo toto
quod fecero vel fieri faciam contra sacramentum mei regiminis per me vel per alium, vel aliquis de
mea familia faciet vel fieri faciet vel permittet. Et si manifestum fuerit, in duplum restituere et
facere restitui tenear, datis securitatibus idoneis de omnibus attendendis et observandis et
restituendis secundum formam hujus Statuti. In Civitate faciam stare omnes judices meos et milites
per idem tempus ad rationem faciendam et reddendam de aliquo avere quod occasione alicujus
servicii ad me vel ad alios vel ad alium pro nobis quod occasione mei officii pervenisset, et de eo
toto quod fecero vel fieri faciam contra sacramentum mei regiminis per me vel per alium, vel
aliquis de mea familia faciat vel fieri faciet vel permittet. Et si manifestum fuerit, in duplum
restituere et restitui facere tenear infra XV. dies ex quo liquidum fuerit per me vel per eos aliquid
habuisse, vel fecisse occasione mei officii [nisi fecisset pro vindicta quam fecisset pro malefìcio
facto in personam alicujus, vel de incendio, de quibus non teneatur venire nec rationem facere, nec
aliquid restituere de suo, ipse nec judices sui nec milites sui]. Et sacramento tenear omnia Statuta
observare. [Et si in aliis negociis fecerint contra sacramentum suum ipse vel judices ejus vel milites,
(*) Additum est quod debeat stare Potestas, ut in Capitulo continetur, personaliter per decem dies in civitate Parmae, ita
quod non possit habere parabolam, nec petere per se, nec per alium aliquo modo vel ingenio a Consilio vel Concione,
nec a persona ecclesiastica vel seculari. Haec adjectio facta fuit in M.CC.L. nono, Indictione secunda, per Dominos
Ugonem Neffi et Ioannem Arlotti Ancianos et socios, et per Dominos Bernardum de Benedectis et Bernardum de
Ghinamis et socios statutarios.
3

teneatur Potestas et teneantur praedicti, secundum quod in capitulo continetur, rationem facere et de
suo restituere. Nec de hoc possit petere parabolam a Conscilio vel Concione, nec de aliqua poena
imponenda alicui personae quae faceret eos venire aliqua occasione. Et si data esset ei vel eis
parabola, quod non valeat: et de omni eo quod habuisset ipse vel aliquis de sua familia, omni modo
teneatur, ut in capitulo continetur].
De eodem.
Additum est per fratrem Gerardum MCCXXXIII. Indictione VI. Quod Potestas et judices et milites
Potestatis facient rationem, et manutenebunt jura primo Domino Episcopo, et clericis suis et
ecclesiis et hospitalibus, orphanis et viduis et omnibus aliis personis tam parvis quam magnis sine
acceptatione aliquarum personarum habendo prae oculis justiciam et debitam aequitatem.
De eodem.
Item additum est per eumdem fratrem Gerardum eodem millesimo quod Potestas et Commune
debeant manutenere et defendere omnes rationes et jurisdictiones locorum religiosorum,
ecclesiarum omnium et ecclesiasticarum personarum, et libertatem eorum et earum, nec contra hoc
venient per Statutum vel alia de causa: nec hoc capitulum debeat deleri vel diminui, cum sit ad
honorem Dei et Beatae Virginis Mariae et omnium Sanctorum.
Item additum est quod Potestas sacramentum sui regiminis jurare teneatur secundum formam Statuti
pure et sine aliqua condictione et interpretatione verborum: et si contrafecerit, homines Civitatis et
Episcopatus Parmae teneantur eum non tenere per Potestatem Parmae neque per Rectorem. Et
Massarius Communis, qui pro tempore fuerit et erit teneatur ei non solvere aliquod feudum; et si
contrafecerit, cercatores teneantur ei exigere in duplum. Et insuper Massarius teneatur tantundem de
suo restituere in Communi, et haec omnia praedicta et singula debeant observari sine tenore. In
M.CC.XL.IIII. Indictione secunda.
De eodem.
Additum est quod si Potestas vel Consules majores receperint aliquod arbitrium sub se de aliqua lite
vel contemptione (sic) de aliqua re quae sit inter homines Civitatis vel Districtus Parmae, si
compromissum fiat sine tenore, debeant illud finire infra XV dies ex quo susceperint; et si non fiat
sine tenore, infra mensem, etiam diebus feriatis computatis in hoc tempore. Et haec juncta facta fuit
in M.CC.XXX. Indictione tercia.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur venire et stare in Palacium semel in die pro
negociis et utilitate Communis faciendis; et teneatur facere venire et stare judices suos in Palatio et
4

facere copiam suorum postulantibus et conquerentibus. Videlicet quod judices teneantur venire
summo mane et stare usque ad terciam, et a nona usque ad vesperas, exceptis diebus dominicis et
aliis diebus festivitatum principalium, et diebus jejuniorum post prandium. Et hoc M.CC.XLI
Quod Potestas et assessores sui teneantur audire tam minores
quam majores, et de Conscilio habendo.
Capitulum quod Potestas et quilibet advocatorum suorum seu assessorum teneatur sacramento
aequaliter audire tam minores quam majores, et minus sapientes quemadmodum et plus sapientes,
in quaestionibus quae examinantur coram eis, nec dare operam fraudulenter quod quaestiones seu
causae debeant decurrere ad illos judices quos crediderint majores amicos suos vel amicorum
suorum. Et si petitum fuerit per aliquam parcium coram aliquo praedictorum, in ea causa vel lite in
qua unus alteri postulatur condempnari, quod debeat habere Conscilium super aliquo articulo vel
super aliquo negocio, et Potestas dixerit, vel ejus judex, quod non vult habere Conscilium; si illa
pars quae postulaverit Conscilium haberi, voluerit quod Conscilium fiat suis expensis, quod
Potestas teneatur vel ejus advocatus, illud Conscilium habere suis expensis.
Additum est huic capitulo quod si Potestas, vel ejus assessores, non observaverint, amittant de suo
feudo XXV. libras parm. (*)
Quod Potestas teneatur facere laborari terram
illi cui salda steterit.
Ego qui sum Rector Civitatis Parmae juro quod si aliquis homo de episcopatu Parmae fecerit stare
terram saldam alicujus civis vel hominis istius civitatis et episcopatus, ego distringam Commune
illius villae seu terrae laborare praedictam terram ad expensas Communis illius villae seu terrae. Et
si castrum seu villa, in qua steterit terra salda, fuerit aliquorum dominorum, cum steterit terra salda
per aliquem de familia vel aliquem hominem de hominibus alicujus dominorum, ego distringam
ipsum dominum et ejus hominem terram laborare suis expensis, reddendo redditum sicut consuevit
habere: et omne dampnum, quod inde habuerit civis vel homo cujus fuerit terra, faciam ipsi domino
emendare et suis hominibus. [Et idem observetur in qualibet alia persona qui fecerit stare terram
saldam alicui per se vel per alium. Et haec adiectio facta fuit M.CC.XXX. Indictione tertia. Et
(*) Additum est quod eodem modo teneatur quilibet alius officialis Communis. Haec adjectio facta fuit in millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono, indictione secunda, per Dominos Ugonem Neffì, Johannem Arlotti et socios
ancianos, et per dominos Bernardum de Ghinamis et Bernardum de Benedictis et socios statutarios.
Additum est huic capitulo de Consilio habendo expensis partis petentis etc.., quod idem capitulum habeat locum in
omni quaestione, causa vel lite civili: sive unus postulaverit alium sibi condempnari, sive non. Et si Consilium non
habuit, processus postea factus nullius sit momenti. Et hoc non intelligatur habere locum in maleficiis. Millesimo CC.
LX. tertia indictione.
Additum huic capitulo et adjectioni quod ipsi teneantur habere dictum Consilium infra tercium diem sine tenore; et
idem habeat locum in omnibus aliis officialibus jus reddentibus. Millesimo CC. LXII. indictione quinta.
5

primo observato quod in capitulo domini ejus continetur, et idem observetur in Communi villae
sicut de domino et suis hominibus dictum est].
De eodem.
Additum est huic capitulo quod credatur sacramento illius cujus terra steterit salda, quod ille quem
dixerit, sit ille qui facit stare terram suam saldam, si de hoc publica vox et fama fuerit per civitatem,
et de redditu ipsius terrae. Eodem modo suo sacramento credatur contra illum quem dixerit facere
stare terram suam saldam. Et Potestas teneatur sacramento facere fieri illud mendum ab illo de quo
dictum fuerit et juratum infra XV dies postquam alii redditus consimiles fuerint collecti in Civitate
Parmae ad domum jurantis. Et si bannitus fuerit ille qui fecerit stare terram saldam, Commune illius
terrae teneatur idem et eodem modo emendare ut superius dictum est. In M. CC. XLIII. Indictione
I (*) .
Quot equos possit habere Potestas ad periculum Communis,
et quid debeat habere pro expensis.
Capitulum quod Rector civitatis debeat et possit, si voluerit, habere et tenere pro se et sua familia
VIII. equos et non plus ad periculum et risigum Communis: et cum iverit pro factis Communis in
Episcopatu Parmae habere debeat pro suis expensis et pro expensis familiae suae V. sol. parm. pro
quolibet equo pro sex equis et non plus inter diem et noctem. Et si eo die venerit, quo iverit, habeat
tantum medietatem; et non fraude dimittat quin redeat. Et si iverit extra Episcopatum pro factis
Communis, sive iverit pro ambaxatis vel cavalcatis Communis Parmae, habeat pro quolibet die,
inter diem et noctem, VI. sol. parm. et pro quolibet equo, et pro VIII. equis et non plus: et si plures
equi ei fuerint necessarii usque ad quatuor possit habere de Communi ad vecturam et non plus: et
hoc in exercitibus et cavalcatis Parmae; eo salvo quod si minorem quantitatem equorum duxerit,
minus habeat pro expensis. Et dentur expensae ad voluntatem Potestatis suo spisiatori, sed spixiator
nihil habere debeat a Communi. Ante quam iverit pro ambaxata in episcopatu vel extra, habeat duos
ambaxatores, et plus ad voluntatem Conscilii, et duos correrios et unum de notariis Communis.
Et quando iverit Potestas seu Rector in hostibus et in cavalcatis Parmae, secum habeat correrios de
illis de caballo, et III. de tubatoribus. Et alii duo tubatores stare debeant cum populo. Et Potestas de
(*) Additum est capitulo quod loquitur quod Potestas teneatur facere laborare terram illi cui salda steterit etc., et
adjectioni ejusdem Statuti, quod eodem modo credatur et stetur sacramento illius cui steterit terra salda seu qui dixerit
terram suam stare saldam, tam de redditibus quam de omnibus aliis quae continentur in praedictis Capitulis, contra
Commune villae, quemadmodum contra speciales personas. Et omnia praedicta fiant sine aliqua juris solempnitate. Et si
Potestas et ejus judices praedicta non observaverint, amittant de suo feudo pro qualibet vice centum libras parmen., et
cercatores teneantur eas cercare. Et haec adjectio facta fuit in millesimo ducentesimo sexagesimo primo, quarta
Indictione. Additum est huic capitulo et adjectioni ipsius, quod si terra steterit salda, ut in ipso capitulo et adjectione
continetur, et villa in qua ipsa terra steterit salda erit minor octo focis, quod Potestas teneatur ipsam terram laborari
facere per homines tocius plebatus. Et si verteretur in dubium cujus plebatus esset, intelligatur esse illius plebatus qui
erit proximior dictae terrae. Millesimo CC.LXII., Indictione quinta.
6

suis propriis equis non habeat vecturam a Communi. Et si Potestas non redierit ea die qua iverit,
quantumcomque steterit postea, habeat medietatem ejus tocius quod habere debebat inter diem et
noctem quacomque hora diei redierit. Additum est quod Potestas teneatur non compellere aliquem
civem Parmae dare sibi equum ad vecturam.
Qualiter equi Potestatis debeant emendari.
Capitulum quod Potestas, vel aliquis de sua familia non habeat mendum a Communi de aliquo
equo, nisi mortuus vel magagnatus fuerit eundo vel redeundo pro servicio Communis; quae
magagna interpretaretur si fregerit crus, vel amiserit oculum, et non aliter nisi parabola Conscilii vel
Concionis.
Quot judices Potestas debet habere in suo regimine, et
quantum stare possit extra civitatem et episcopatum Parmae.
Capitulum quod Potestas teneatur secum habere in officio per totum suum regimen suis expensis
duos judices, et Potestas et ejus judices teneantur non stare ultra decem dies toto tempore sui
regiminis extra civitatem et episcopatum eciam parabola Conscilii vel Concionis, nisi esset pro
factis Communis [pro suis vero factis est additum M.CC.XXXIII. indictione VI. quod possit stare
per decem dies, et in illis decem diebus non computetur tempus eundi et redeundi, sine fraude]. Et
teneatur Potestas non habere nec tenere notarium alterius episcopatus parabola Conscilii vel
Concionis, nisi tantum de civitate Parmae vel episcopatu. Additum est huic capitulo quod Potestas
teneatur habere tres judices secum suis expensis; unus quorum debeat superesse examinatoribus
accusationum et maleficiorum, et pro praedicto judice habeat a Communi Potestas CL. libras parm.
ultra salarium sibi concessum; et haec junta in M.CC.XI. tercio, Indictione prima (*) .
Quod Potestas teneatur facere jurare omnes notarios civitatis
et suburbiorum infra mensem sui regiminis.
Item juro quod faciam jurare omnes tabelliones civitatis et suburbiorum quod omnia instrumenta
quae tradaverint et abreviaverint facient et reddent infra XXX. dies postquam fuerint soluta et
requisita, nisi justo impedimento personae vel parabola illius qui cartam debeat habere steterit et
remanserit. Et hoc attendam infra mensem unum, postquam in regimine meo intravero, si in civitate
vel burgis erunt, et invenire eos potero. Quod si non fecerint, solvant pro banno pro qualibet carta
III. sol. parm. sine remissione, et medietas sit illius cujus est instrumentum, et nihilominus
instrumentum faciat.
(*) Additum est huic Capitulo quod ille judex qui deputatus fuerit dictis accusationibus et maleficiis non possit nec debeat
se intromittere de aliis aliquibus quaestionibus. Et si fecerit totus processus ab eo factus sit nullius momenti. Et hoc ut
maleficia melius et diligentius inquirantur et puniantur. Millesimo CC. LX. Terciae Indictionis.
7

De non accipiendo Potestatem qui sit haereticus, nec dando
vel recipiendo de terra excomunicata famosa.
Capitulum Fratris Gerardi quod Commune Parmae non accipiet aliquem hominem in Potestatem vel
Rectorem qui sit excomunicatus vel haereticae pravitatis, vel de civitate excomunicata famosa; et
quod non dabit Potestatem alicui civitati excomunicatae: et haec omnia, si sciverint eo tempore quo
acceperint vel dederint Potestatem. Si vero acceperint vel dederint contra tenorem et scientiam
capituli memorati, et certificati et requisiti fuerint ab ecclesia vel ejus nunciis ad hoc specialiter
deputatis, infra mensem a tempore certificationis vel requisitionis, et eciam ante, si commode fieri
poterit, receptum Potestatem dimittent, et a suo regimine teneantur omnino removere; nisi omnia
praedicta et singula remanerent de licentia Domini Papae pariter et consensu. Et hoc capitulum sit
perpetuum et praecisum, ita quod de eo non possit peti parabola neque dari; nec statutarii vel
emendatores, qui pro tempore fuerint, habeant licentiam corrigendi illud, nec destruendi eciam nec
mutandi.
De electione hominum de Conscilio, et quid sit statutum in eis.
Capitulum quod Potestas teneatur infra quartum diem postquam intraverit in suo regimine eligere
duos homines per portam quos crediderit ad hoc fore utiles et idoneos, quos jurare faciat eligere
homines de Conscilio CXL. per portam quos crediderint utiliores et idoniores fore ad utilitatem
Communis. qui eligantur ad brevia, et qui teneantur per portam communiter eligere idoniores et
meliores ad Conscilium; et duo brevia dentur per portam. Et Potestas teneatur praecipere electoribus
de porta de Parma ut inveniant in capite pontis L. Et electores cujuslibet portae per se morari
debeant sine aliis cum uno notario, ita quod non loquantur cum aliquo. Et eis ellectis, debeant
sigillari antequam veniant ad manus Potestatis vel alterius, et in Concione aperiantur.
Additum est quod Potestas teneatur non permittere venire ad Conscilium Parmae aliquem, nec esse
de Conscilio qui se custodiat publice cum armis, nec debeat habere aliquod offìcium propter quod
debeat venire vel teneatur venire ad plateam; et hoc M. CC. XXXI. Indictione quarta.
Additum est huic adjectioni quod si Potestas permiserit aliquem venire ad Conscilium qui se publice
custodiat cum armis, quod amittat de suo feudo sine remissione centum libras parm, et cercatores
teneantur cercare in duplum. In M. CC. XLIII. Indictione secunda. Additum est in praedictis duobus
capitulis de iis qui se custodiunt cum armis, quod non habeant locum in iis qui portant vel portabunt
arma praecepto et mandato et voluntate Domini Giberti de Gente Potestatis Parmae: et haec adjectio
facta fuit in M.CC.LIII. Indictione undecima.
Item additum est quod illi qui sunt minores XXV. annis non debeant eligi nec esse ad Conscilium:
et si dubitatio fuerit de aetate ipsius, credatur suo sacramento: et elector suo sacramento teneatur
8

non eligere aliquem minorem XXV. annis; et si elegerit aliquem, non possit aliquem loco ipsius
eligere. Et hoc factum fuit M.CC.XXXIII. Indictione sexta (*) .
Capitulum quod quilibet qui fuerit electus de Conscilio ab illo tempore in antea habeatur pro majori
tam in contractibus quam in causis civilibus vel criminalibus cum ita sit quod quilibet juret ,se
majorem, et credatur jurasse ex quo venerit ad Conscilium. Et haec adjectio facta fuit in
M.CC.XXVIII. undecima Indictione (1) .
De electione Consulum vicinearum.
Capitulum quod Consules vicinearum eligantur ad brevia inter vicinos suos cohadhunatos publice
ad ecclesiam viciniae, facta denunciatione prius per unam diem per veteres Consules omnibus
vicinis suis vel domibus vel familiis eorum quod ipsi intersint electioni Consulum, quae debet fieri
in sequenti die quando campana pulsata fuerit: et dictam electionem faciant infra terciam diem post
electionem Conscilii Parmae. Et si aliquis foresterius, qui non fuisset natus in Parma vel parmexana
venerit ad Conscilium, Potestas teneatur ei auferre pro banno centum sol. parm. in qualibet vice: et
quilibat possit eum accusare; et accusator habeat medietatem tantum, et hoc intelligatur super
Consulibus et juratoribus de contratis M.CC.XLI. Additum est quod ille qui habuerit breve eligendi
Consulem viciniae non possit nec debeat eligi in Consulem viciniae. Et quilibet Consul cesset per
annum. Et idem observetur in Consulibus misteriorum et arcium; et nullus eligatur in Consulem nisi
habuerit XXV. annos. Et elector sit major XVIII. annis, nec unus sit pro alio ad ipsam electionem
faciendam. Et qui contrafecerit solvat pro banno centum sol. parm.; et electio habeatur pro nulla. Et
haec adjectio facta fuit in M.CC.LIIII., XII. Indictione. Additum est huic capitulo quod non eligatur
Consul neque jurator nisi sit habitatus ad civitatem per decem annos per sex menses anni continue;
et de melioribus; et qui habeant valens centum librarum parm., et domum in vicinea. Et vicini
eligant tales qui non sint de Conscilio, nisi justam habuerint excusationem. Et hoc factum fuit
M.CC.XXVIIII.
Additum est huic capitulo quod nullus vadat ad ecclesiam pro brevibus recipiendis, nisi servierit
Communi Parmae cum armis quando Consules inveniantur. Et si contrafecerit, pro nulla habeatur
ejus electio.
Qualiter electiones offìcialium debeant fieri.
Capitulum quod quicumque habuerit unum breve eligendi officialem vel officiales quem vel quos
(*) Additum est quod Potestas cum Consilio Ancianorum populi teneatur infra mensem ex quo intraverit in regimine
eligere centum homines bonos et ydoneos pro Consilio credenciae Communis, videlicet viginti quinque per portam.
Haec adjectio facta fuit per Dominos Ugonem Neffi et Johannem Arlotti, et socios Ancianos, et per Dominos
Bernardum de Ghynamis et Bernardum de Benedictis et socios Statutarios in M.CC.L. nono, Indictione secunda.
(1) Qui seguiva un capitolo, che fu poi raso, del quale è però rimasta la rubrica di questo tenore= Capitulum quod banniti non possint
esse de Conscilio nec in eo.
9

non debeat eligere cum alio, quod illico, habito breve, debeat ire coram Potestate, et publice eligere
et scribere; quibus scriptis, illico manifestentur et legantur in Conscilio. Additum est huic capitulo
quod si elector eligeret aliquem in officio qui esse non possit, quod perdat electionem: et nullus
elector juret eligendi, nisi illi qui debent eligere Potestatem, et massarium et potestates villarum et
castrorum episcopatus Parmae. In M.CC.XXVII. (*)
Usque ad quod tempus durent officiales.
Capitulum quod omnes officiales Communis durent tantum per sex menses, exceptis Potestate et
eius judicibus et cercatoribus et eorum notariis: et correrii durent per totum annum; exceptis notariis
cercatorum qui manent cum massario, qui mutentur ad sex menses.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur observare hoc capitulum sine tenore, et non possit
habere parabolam, nec petere a Conscilio vel Concione. Et haec adjectio fuit M.CC.XLVIIII., VII
Indictione.
De officialibus eligendis ante sanctum Petrum.
Capitulum quod Potestas teneatur facere invenire officiales ante festum sancti Petri per octo dies, et
facere eos jurare; et debeant stare ad officium usque ad annum novum.
De officialibus removendis per fraudem ab officiis, et in libro
scribendis, et legendis in Conscilio.
Capitulum quod Potestas sive Rector teneatur scribi facere per portam omnes officiales sui temporis
et discernere electos ante sanctum Petrum ab illis qui mutantur ad sanctum Petrum, et eos teneatur
scribi facere in quodam libro, et de iis habentibus brevia copiam facere, et dictus liber debeat
remanere in cura notarii tascarum.
Additum est huic capitulo quod officiales qui debent cessare legantur in quolibet Conscilio cum
electio officialium debet fieri; et quod illi officiales, qui de cetero removebuntur ab officiis per
fraudem ab eis commissam, scribantur in uno libro in quo sit appositum millesimum et testes, et
legantur eodem modo; et haec adjectio facta fuit in M.CC.IV, XIII Indictione.
De quaternis electionum officialium Fratri dandis.
Capitulum quod Potestas teneantur dari facere quaternos electionum officialium, infra tertium diem
postquam officiales fuerint inventi, Fratri qui moratur cum notario tascarum; et de ipsis quaternis
(*) Additum est huic capitulo in ea parte ubi dicit; quod si elector elegerit aliquem in officio qui esse non possit quod
perdat electionem, quod idem observetur et locum habeat in eo qui repudiabit officium. Ita quod nec elector nec electus
possit habere potestatem eligendi alium, eciam parabola Consilii. Sed detur breve pro illo officiali elegendo qui
repudiaverit vel esse non poterit. M.CC. IX. Indictione tercia.
Additum est huic adiectioni loquenti quod si elector elegerit aliquem in officio etc., quod Potestas teneatur illam
adiectionem servare sine tenore; alioquin amittat de suo feudo XXV. libras parm. M.CC.IXIIII.
10

nullus habeat copiam nisi in praesencia ipsius Fratris et judicis Potestatis, ad hoc officiales de cetero
non mutentur in fraudem.
Qualiter officiales debeant cessare ab officio.
Capitulum quod de cetero quilibet officialis cesset per annum. Additum est huic capitulo quod ille
qui receperit contra praedictum Statutum, solvat pro banno X. libras parm.; et quilibet possit eum
accusare et accusator habeat medietatem banni, et Potestas teneatur ei auferre dictum bannum sine
remissione; et cassetur ab officio et ab omni officio, computato anno a tempore depositi officii. Et
locum habeat in officialibus Communis et Militum et Mercadanciae, et praedicto tempore cesset per
officia Communis ab officio Mercadanciae et Militum, et per officia Militum vel Mercadanciae
cesset ab officio Communis. Eo salvo quod aliquod officium non noceat illi qui fuerit electus
Potestas vel Consul maior ubi consulatus erit sine Potestate. Idem observetur in Potestate Burgi.
De eodem.
Additum est quod Potestas non possit acquirere parabolam de praedicto capitulo nec ponere ad
Conscilium, sed omni modo servari debeat ut in capitulo continetur. In M. CC. XXXVIII.
Indictione XI.
Quod nullus officialis habeat feudum nisi pro rata temporis.
Capitulum quod nullus officialis habeat feudum nisi pro rata temporis quo steterit in officio eciam
parabola Conscilii.
Quod nullus officialis habeat aliquod officium ordinarium
seu extraordinarium donec esset in officio.
Capitulum quod nullus officialis habeat aliquod officium ordinarium seu extraordinarium unde
habeat aliquam remunerationem aliqua occasione donec esset in officio sibi concesso, et in quo
esset ante electus, nec parabola Conscilii vel alio modo. Potestas teneatur et massarius et advocatus
et consules et milites et judices Potestatis non eligere aliquem in aliquo officio ordinario, eciam
parabola Conscilii vel arengi; et nullus eligatur ad aliquod officium extraordinarium per Potestatem
et curiam, nisi primo determinato salario in Conscilio (*) .
Item qui habuerit unum officium extraordinarium non habeat nec habere possit aliud
extraordinarium in toto anno; et omnia intelligantur extraordinaria officia quae non dentur ad brevia
(*) Additum est huic capitulo in ea parte ubi dicit: quod nullus eligatur ad aliquod officium extraordinarium nisi primo
determinato salario in Consilio, quod si officialis fuerit electus antequam determinetur salarium, quod electio non
valeat, nec electus possit habere illud officium eciam per aliam electionem ; et si receperit salarium post electionem sibi
constitutum, teneatur restituere in duplum, et cercatores teneantur eos cercare. Et Potestas de hoc habere non possit
parabolam eciam a Consilio. Millesimo CC. LX. Indictione tercia.
11

in Conscilio; et hoc in M.CC.XLII.
Quod nullus officialis possit habere Potestariam alicujus
loci episcopatus Parmae.
Capitulum quod nullus officialis habeat neque habere possit potestariam sive aliquod regimen
alicuius loci sive alicuius terrae parmexanae in toto vel in parte toto tempore sui officii, nec alium
pro se ponere (*) .
Quod nullus officialis habeat feudum a Communi, nisi
fuerit electus ad brevia.
Capitulum quod nullus officialis, scilicet ordinarius, habeat feudum a Communi nisi fuerit electus in
Conscilio ad brevia, exceptis tubatoribus.
Quod nullus compellatur aliquod officium recipere ordinarium
seu extraordinarium quod juraverit non recipere.
Capitulum quod nemo compellatur aliquod officium recipere ordinarium vel extraordinarium, quod
jurasset antequam foret electus non recipere.
Additum est huic Capitulo quod eodem modo observetur, et si non jurasset antequam foret electus
se non recipere. Additum est quod idem observetur in iis qui repudiaverint Potestariam castrorum.
Et Potestas teneatur pro sacramento ab eo facto aut pro illa occasione ei injuriam non facere, et non
possit eum compellere recipere dictum officium, exceptis guardatoribus vinearum et pensatoribus
farinarum
Quod nullus possit eligere filium, vel fratrem,
aut patrem in aliquo officio.
Capitulum quod nullus elector eligat in officio Communis Parmae filium, vel fratrem, aut patrem (**) .
Quod nullus possit in officio Communis eligi, vel Conscilio
civitatis, qui non sit de districtu et jurisdictione Parmae, et
qui non possit conveniri sub Commune Parmae.
Capitulum quod aliquis non possit nec debeat eligi in aliquo officio ordinario Communis, vel
Conscilio Civitatis, qui non sit de jurisdictione Parmae, et qui non possit conveniri sub Commune
Parmae tam in civilibus quam in criminalibus causis, et qui non servierit Communi Parmae cum
armis, ipse vel filius. Et hoc non habeat locum in illis personis, quae faciunt vel fieri faciunt
laboreria Communis.
(*) Additum est huic capitulo quod si quis fuerit Potestas alicuius villae, quod propter hoc non amittat officium
Communis, si postea fuerit electus in officio Communis.
(**) Cassatum et eciam se posse eligere.
12

Quod ille qui habuerit unum breve in anno, non possit
plus habere in illo anno.
Capitulum quod ille qui habuerit unum breve in anno non possit plus in illo anno habere, excepto
quod possit stare ad breve Potestatis Parmae et Burgi sancti Domnini et Pontremuli quando
eliguntur. Additum est huic capitulo quod ille qui habuerit breve guardatorum vinearum, sive
pensatorum farinarum, aut cunzatorum statuti, et custodum castrorum non praejudicet quin possit
habere alia brevia. In M. CC. XLIII.
De cercatoribus et eorum notariis eligendis,
et infra quod tempus.
Capitulum quod infra tercium diem ex quo intravero in regimine faciam eligi quinque cercatores,
quatuor laycos et unum judicem; et unum notarium: scilicet unum per portam de laycis. [Item
additum est M.CC.XLI. Indictione XIIII. quod unus alius notarius qui sit frater poenitenciae eligatur
ab eisdem electoribus, qui debeat stare cum cercatoribus ad officium faciendum, et qui debeat
tenere libros et claves et denarios, qui pervenerint ad cercamentum assignatum Massario, prout in
Statuto continetur, et qui debeat habere suam partem, ut alii cercatores habent. Additum est huic
Capitulo cercatorum quod notarius, scilicet frater poenitenciae, non debeat habere aliquam partem
de eo quod pervenerit ad cercatores, sed habeat tantum pro suo feudo XX. libras tam de parte
cercatorum quam de parte Communis. In M.CC.XLIII. Indictione I.].
De eligendis illis qui debent cognoscere de causis appellationum,
et de eorum feudo (*)
Capitulum quod Potestas teneatur facere eligere ad brevia infra octo dies ex quo intraverit in
regimine unum judicem et unum laycum et unum notarium, qui debeant cognoscere de causis
appellationum; et judex debeat cum uno layco stare, et habeat secum notarium, et debeat venire et
stare ad banchum, sicuti alii advocati et consules, bona fide, et debeat durare per medium annum, et
in alio medio anno eligantur duo alii cum notario; et illae portae quae habebunt per medium annum
judicem, habeant in alio medio anno laycum, et teneantur non aperire testes nec facere sentenciam
diffinitivam nisi primo soluta dacia fratri qui tenet sigillum; et notarius dictorum teneatur scribere
daciam in uno libro. Et debeant habere a Communi pro suo feudo xv. libras parm. pro medio anno;
et notarii eorum debeant habere et accipere de suis scriptis ut notarii advocatorum accipiunt et non
aliud, et quod possint bannire homines suo officio, sicuti advocati et consules justiciae.
(*) Refectum est Capitulum et Officium Appellationis secundum antiquam consuetudinem.
13

De guardatoribus Palacii eligendis, et eorum feudo et officio.
Capitulum quod Potestas teneatur facere eligere ad brevia in Conscilio IIIII. custodes, unum per
portam; duo quorum debeant jacere de nocte super turrim deorsum a campanis in superiori tasello,
et debeant sonare guardam sine trare campanam cum fune, et sonare Conscilia et campanellam
correriorum; et duo sint semper ad minus in palacio in die, qui debeant custodire palacium et
salvare die noctuque, ita quod ibi debeant tacere in nocte, et quilibet habeat pro suo feudo VIIII.
Libras parm. pro medio anno, et mutentur bis in anno, et eligantur quando cercatores, et habeant
valens C. librarum parm. Additum est capitulo guardatorum palacii quod eligatur unus alius custos
per eos qui elegerint IIII. custodes palacii, qui debeat palacium Communis desuptus custodire ad
hoc ne fiat ibi turpitudo, et ne ganeae et ruffiani debeant ibi stare: et caradi debeant ibi fieri expensis
Communis ad quamlibet portam claudendam, et dicti caradi debeant levari omni die in mane, et
omni sero deponi per ipsum custodem: et dictus custos teneatur dictum palatium custodire die
noctuque, et habeat pro suo feudo VI. libras parm. pro medio anno. Et hoc in M.CC. XLIII.
Indictione prima.
Additum est huic capitulo quod capitula loquentia de custodibus palacii eligendis et turris, quod sint
vacata, et sit electio in arbitrio domini Giberti de Gente Potestatis Parmae in totum, et remuneracio
custodum et quantitas custodum similiter sit ejus arbitrio in totum. Et hoc in M. CC. quinquagesimo
tercio, undecimae Indictionis (*) .
Additum est quod, quando Conscilia fìunt, guardatores debeant stare ad ostia inferiora scalarum,
unus ab una et alter ab alia, et guardare Conscilium. Et haec adjectio facta fuit in M.CC. XXVIII. Et
nullus correrius debeat interesse Consciliis, excepto quando brevia dantur, et tunc possint interesse
qui fuerint necessarii ad danda brevia. Sed duo ex tubatoribus debeant interesse et stare Consciliis
ad voluntatem Potestatis et judicum ejus. Additum est huic capitulo quod praedicti guardatores non
possint accipere inter diem et noctem ultra XII. parm. a quolibet quando custodiunt; si minus,
debeant habere arbitrio Potestatis.
Additum est huic capitulo quod Potestas et ejus judices et milites sacramento teneantur sine tenore
non ponere nec poni permittere aliquem in prixonem in turre Communis nec occasione alicujus
custodiae nec in aliqua parte turris. Et si contrafecerint, Potestas amittat de suo feudo XXV. libras
parm. pro qualibet vice, et cercatores teneantur ei auferre.
(*) Additum est quod per electionem cujuslibet custodis detur unum breve, et non noceat electioni quominus possit
habere alia brevia. Haec adjectio facta fuit per dominos Ugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per
dominos Bernardum de Ghinamis et Bernardum de Benedictis et socios Statutarios in M. CC. LVIIII. Indictione
secunda.
14

De Advocatis et Consulibus justiciae eligendis,
et eorum notariis, et de eorum feudo.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere tres electores in Conscilio ad brevia per quamlibet portam,
qui eligant tres per portam inter Consules et Advocatos, ita quod unus elector eligat unum
Consulem vel unum Advocatum cum suis notariis; et quilibet Advocatus vel Consul justiciae habeat
pro suo feudo XV. libras parm. et non plus; et illa porta quae habuerit in primis sex mensibus duos
Advocatos et unum Consulem, habeat in aliis sex mensibus duos Consules et unum Advocatum: et
hoc factum fuit in M. CC. XXXIII.
Additum est huic capitulo quod nullus eligatur in officio Advocatiae, nisi audierit, ante electionem,
leges per V. annos studendo: et Potestas teneatur eos facere in sacramento sui officii, quod audivit
legem per quinque annos, jurare.
Additum est huic capitulo quod nec Potestas Parmae, nec ullus officialis qui eligatur ad brevia,
eligatur ad vocem in Conscilio; et Potestas teneatur non permittere aliquem oficialem nominare ad
vocem; et si contrafecerit, electio sit cassa, et amittat de suo feudo C. libras parm: et haec adjectio
facta fuit in M.CC. LI. Indictione VIIII.'
Additum est capitulo huic capitulum quod nullus Advocatorum seu Consulum possit tempore sui
officii habere vel recipere brevia, nec in Conscilio arengare; et idem observetur in notariis
Potestatis.
De Massario eligendo, et ejus notariis.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere quatuor homines ad brevia, scilicet unum per portam, qui
eligant unum Massarium tantum, et ejus notarios. et alium notarium qui stet cum cercatore ipsius
Massarii. Item de singulis officiis et postea venientibus eligantur IIII. homines, scilicet unus per
portam, ad brevia (*)
(*) Additum est huic capitulo electionis massarii et notariorum ejus, quod electores debeant eligere massarium in una
porta et notarios in alia porta, qui durent per sex menses, et in singulis futuris sex mensibus eligantur massarius et
notarii praedicto modo in futurum; ita quod quaelibet porta habeat per sex menses unum massarium faciendo
mulationem officialium praedictorum de porta in portam in singulis portis, ut major aequalitas servetur inter portas. Et
praesens adjectio ex nunc vindicet sibi locum. M. CC. IX. tertia Indictione.
Additum huic capitulo quod massarius Communis qui de cetero eligetur esse debeat de Fratribus commorantibus in
religione, et quod electio ipsius Massarii fieri debeat per Polestatem et Ancianos. M. CC. IXII. Indictione quinta.
Additum est capitulo loquenti de electione notariorum massarii etc. quod pro evitandis contentionibus habentium brevia
quando fiunt electiones, quod pro electione Potestariae cujuslibet castri, excepto de Burgo sancti Donini, detur
solomodo unum breve et illae portae quae habuerint illa brevia primis sex mensibus, non habeant in sequentibus
mensibus, quousque omnes portae adaecquatae fuerint. Et eodem modo fiat in electione cercatorum et advocati et
notarii eorum, et fratris qui moratur cum eis,et officialium appellationis,ita quod pro quolibet ipsorum officialium detur
unum breve et non plus; et idem observetur et locum habeat in omnibus aliis officialibus qui eliguntur communiter per
quatuor electores. M.CC.IXIIII.
15

De guardatoribus et pensatoribus grani, et uno notario de sigillo, et de quatuor notariis tascarum,
et uno alio notario qui debeat scribere nomina exeuntium de banno, et uno notario qui scribat
ambaxatas eligendis.
Capitulum quod Potestas teneatur in alio Conscilio praedicto ordine invenire electores, scilicet per
portam, qui teneantur invenire omnes alios officiales praeter cercatores, et duos notarios eorum. et
unus ex eis notariis debet esse frater poenitentiae, et invenire sex guardatores per portam, et unum
pensatorem grani et farinae, et unum notarium cum eo per portam; qui pensatores sint de fratribus
poenitentiae [et teneatur Potestas per se vel per alium provìdere, et superesse debeat et facere ut
praedicti faciant officium suum et bene in singulis quindecim diebus; et si invenerit quod suum
officium non bene facerent, Potestas teneatur ei auferre pro banno X. sol. parm. pro qualibet vice
sine remissione, et quilibet teneatur eum accusare], et unum notarium de sigillo, et quatuor notarios
qui debeant libros bannitorum, et advocatorum et consulum justiciae, et Potestatis et judicum ejus,
scilicet libellorum, terminorom, confessionum, laudi rupti et accusationum tenere, et qui dcbeant
accipere denarios bannitorum; et unum alium notarium qui debeat scribere ambaxatas correriorum
et mistralium et mistralinorum quando debent in ambaxatis Communis ire per parmexanam vel
extra, et antequam vadant in ambaxatis et locis Communis in quibus ire debent (*)
De Potestate Castri Bargoni eligenda, et de ejus feudo.
Capitulum quod Potestas teneatur post introitum sui regiminis infra viii. dies invenire unam
Potestatem in castro Bargoni ad brevia, quae debeat ibi habitare continue usqne ad sanctum Petrum,
et habeat pro feudo suo XXXVI. libras parm. a Massario Communis, et alia post sanctum Petrum
usque ad annum novum habeat pro suo feudo xx. Libras parm. et unam minam frumenti et unam
minam speltae pro paro bovum illius terrae.
Additum est quod propter praedictum feudum Potestas Bargoni teneatur facere Potestariam Salsi et
Joci sine alio feudo habendo (*) .
(*) Additum est huic Capitulo de guardatoribus et pensatoribus etc, quod notarius, qui debet scribere ambaxatas
ambaxatorum. et correrioruin et aliorum officialium eligatur secundum quod consueverat eligi, et debeat exercere
officium suum ad cameram massarii Communis. secundum formam statuti veteris. Et praedicta electio. fiat per electores
massarii. Haec adjecto facta fuit in millesiino ducentesimo sexagesimo primo, quartae indictionis.
Additum est huic adjectioni quod unus ex notariis massarii de cetero debeat scribere ambaxatas quae fiant pro Communi
sine aliquo feudo propterea, et nihil accipiat alicui pro scriptura; et capitulum quod loquebatur de notario de ambaxatis
sit cassum; el si praedictus notarius massarii contrafecerit, solvat pro banno C. sol. parm. pro qualibet vice, et cercatores
teneantur eum cercare. M. CC. lxiiii.
(*) Additum est quod si domini de Bargono voluerint dare bonam securitatem Communi Parmae de ipso castro
custodiendo et salvando et de eo reddendo guarnito et disguarnito Communi Parmae, qued Potestas teneatur eis
dimittere custodiam dicti castri et ipsum castrum, et propterea non gravetur Commune Parmae de Potestate ibi eligendo,
nec ponendo, nec feudo dando. Haec adjectio facta fuit per dominos Ugonem Neffì et Johannem Arlottum socios
Ancianos et per dominos Bernardum de Ghinamnis, et Bernardum de Benedictis et socios. Statutarios in M. CC. lviiii.
Indictione secunda.
16

De Potestate Castri Mariani eligenda, et de ejus feudo.
Capitulum quod Potestas teneatur ponere et invenire eodem modo unam Potestatem in castro
Mariani, quae sit Potestas Cornilioli et Serravallis, et habeat tantum quantum illa de Bargono pro
suo feudo, quae debeat ibi stare continue, secundum quod illa de Bargono.
Item additum est quod Potestas quae ponitur ad Castrum Marianum pro Communi habeat a
Communi Parmae pro suo feudo XXXVI. Libras parm., et nihil ab aliis hominibus praedictarum
terrarum praeter pro daciis et bannis: et Potestas loci sit superstans laborerii sine aliquo precio
habendo; et teneatur Potestas loci accusare omnes illos qui non venerint ad habitandum, et bannum
auferri facere, bona fide tempore pacis Placentiae (1) . In M.CC. XXViiii. Indictione secunda.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur facere fieri in castro Serravallis unam domum in
qua possit hospitari et stare Potestas Parmae, et Potestas ejusdem loci eum illuc iverit, et fiat
expensis hominum potestariae Mariani, Serravallis, Pizifredi et Cornilioli hinc ad sanctum Petrum,
et fiat per unum fratrem religiosum- In M.CC. Xliii. Indictione prima.
De Potestatibus Castrorum Belfortis et Grundulae eligendis, et eorum feudis.
Capitulum quod Potestas debeat eligi ad brevia in Castro Belfortis, et duret tantum usque ad
sanctum Petrum, et habeat pro suo feudo xxxvi. libras parm. et non plus; et alius eligatur post
sanctum Petrum, et habeat pro suo feudo xxxvi. libras parm. tantum; et eodem modo teneatur
eligerePotestatem in Castro Grundulae, et habeat pro suo feudo ut Potestas Belfortis.
De Potestatibus Terreni et Parolae eligendis, et de eorum campariis.
Capitulum quod Potestas teneatur eligi facere Potestatem Terreni in Conscilio ad breve; et eligatur
de illis qui ad faciendum habuerint in Terreno; et quod electores Potestatis debeant eligere
Camparios, et non sint de civitate, et unum per terram et non plus, et sint, de villis quae sunt circa
Terrenum; et hoc breve non noceat aliis brevibus nec aliis officiis; et juret secundum quod aliae
Potestates Terreni olim juraverunt.
Additum est huic capitulo quod aliae Potestates debeant esse in Terreno, de illis qui habent ad
faciendum in Terreno. Et nullus Camparius de cetero debeat inveniri nec esse. Et credatur ipsis
Potestatibus de iis quos invenerint in dampnum eorum dicto, et habeant medietatem omnium
bannorum. et aliam Commune; et habeant id totum de camparia et aliis, ut Camparii erant soliti
habere. Et teneantur custodire in die et nocte secundum quod in Capitulo continetur; et eligantur ad
brcvia. In M.CC.Xliiii. Indictione secunda (*) .
(1) Si allude alla pace concliusa tra i Piacentini ed i nostri nel 1218. La guerra, che precedette quella pace, avea distrutto il villaggio di
Mariano oltre Taro, e costretti gli abitanti ad abbandonarlo.
(*) Item additum est quod idem habeat locum in aliis pratis et terris episcopatus Parmae. Item additum est quod Potestas
teneatur cum curia et Antianis eligere unum bonum hominem et legalem habentem ad faciendum in Terreno cum uno
17

De Potestate pratorum de Parola et campariis, et quid habere debeat, et qualiter custodire
teneatur.
Additum est quod eodcm modo eligatur Potestas in pratis de Parola, et camparii; et quod illud idem
observetur in praedictis pratis quod observatur in pratis de Terreno.
De Potestate Burgi eligenda, et. ejus feudo.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere ad breve unam Potcstatem in Burgo sancti Domnini per
xv. dies ante annum novum, et duret per medium annum, ita quod in anno novo sit ad Burgum et
juret Potestariam facere, salvis Statutis Communis Parmae; et debeat habere pro suo feudo lx. libras
imperial., scilicet xiiii. libras imperial, a Communi Parmae, reliquas vero solvat Commune Burgi, et
nihil aliud aliqua occasione pro ipsa Potestaria, neque aliquam partem de placitis vel bannis; et
debeat ibi stare continue per se vel per unum Iudicem de Civitate Parmae, nisi remaneret parabola et
voluntate Conscilii choadunati ad sonum campanae; et de parabola habenda compellere vel
constringere non possit eos.
De Dugarolis et eorum Notariis eligendis
Capitulum quod Potestas teneatur invenire per portas unum Dugarolum et unum notarium tantum,
qui debeant facere dugarias per parmexanam (*) .
Qualiter Dugaroli debeant exercere offìcium suum.
Capitulum quod Dugaroli et eorum Notarii eligantur et exerceant eorum officium sicut in Statutis
eorum officii continetur, cum eorum officium sit modo tam utile quam necessarium magis quam
Notario qui debeat facere complere cavamentum quod incoeptum fuit per dominum Hubertum de puzolesio, et invenire
scripturas omnes factas per notarium dicti Huberti, et solutiones factas et non factas. et recuperare omnes denarios non
solutos pro dicto cavamento. Et hoc teneatur Potestas facere infra duos menses ex quo intraverit in regimine suo et
facere complere dictu. cavamentum usque ad sanctum Michaelem.Et remunerentur dictus superstans et notarius arbitrio
Potestatis, Ancianorum et curiae expensis illorum qui solvent et solvere debent praedictum cavamentum. M. CC. lxi
quartae Indictionis. Item additum est capitulis Terreni quod Potestas Parmae sacramento teneatur, ad postulationem
cujuslibet qui habeat ad faciendum in Terreno, facere confines et terminos lapideos in eo poni inter se et vicinum suum,
ad hoc ut cessent lites, de quibus Potestas et ejus judices teneantur rationem reddere summarie... Millesimo CC. lxi
quartae Indictionis. Additum est capitulis et adjectionibus de Terreno quod camparii Terreni debeant esse octo, ad hoc
ut Terrenum melius custodiatur. Et si quod dampnum datum fuerit in herba vel in foeno, Potestas Terreni et camparii
teneantur illud emendare, declarato dampno sacramento agentis coram Potestate Parmae et ejus judicibus, sine
contestatione litis et porrectione libelli et strepitu judiciorum, et credatur agenti de praedicto dampno usque in
quantitatem triginta sol. parmensium. Et Potestas Parmae teneatur accipere bonam et ydoneam securitatem Potestati
Terreni et campariis de custodia bene et legaliter facienda, et de praedictis dampnis emendandis. Millesimo CC.lxi.
quartae Indiclionis. Additum est capitulo et adjectionibus capitulorum loquentium de Terreno, ibi ubi dicit quod
custodes Terreni debeant esse octo etc., quod ili custodes solummodo esse debeant quatuor, ad hoc ut minus malum ibi
fiat. M. CC. lxiiii.
(*) Additum est quod eligantur de cetero duo per portam, et non noceat electioni nec eligendis ad alia brevia et officia
habenda: et hoc ut homines melius possint habere copiam de eis; et sint laici et eligantur ad brevia in Consilio. Haec
adiectio facta fuit per Dominos Hugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per Dominos Bernardum de
Ghynammis et Bernardum de Benedictis et Socios Statutario in M.CClviiii. Indictione secunda.
18

unquam fuerit; et habeant officium superstancium planellamentorum civitatis in totum.
De eligendis Extimatoribus fictorum et equorum, et eorum notariis,
et eorum feudo.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere duos homines per portam, scilicet unum notarium et unum
laycum, ad brevia, qui debeant ficta et equos extimare, et exercere dictum officium ut in Statutis
Extimi fictorum et equorum continetur; et unum officium esse debeat; et habeat Extimator in bonis
CC. libras imperial. et sit maior xxv. annis, et hoc juret, et sit consuetus tenere equum per pacem et
guerram, et habeat pro suo feudo x. libras parm.,et duret per totum annum cum suo notario, et
habeat pro suo feudo notarius VI. libras parm.
De eligendis Superstantibus pistorum, et mensurarum
et ponderum, et aliorum qui panem faciunt.
Capitulum quod Potestas teneatur invenire, infra xv. dies postquam intraverit in regimine, unum
Superstantem per portam de Fratribus poenitenciae, qui debeat superstare pistoribus et aliis qui
panem facerent, et dare pondera et mensuras, et pesare panem.
Additum est huicCapitulo in M.CC.Xliii. quod Fratres praedicti teneantur quolibet die ire ad furnos
pro pane pesare, et ibi pesare, et diligenter totum inquirere.
De arbitris ad brevia eligendis.
Capitulum quod omnes arbitri, qui eligi debuerint inter civitatem Parmae et alias civitates, eligantur
ad brevia in Conscilio civitatis Parmae; scilicet civitas Parmae eligat suos de sua civitate et non de
aliis civitatibus. Et de hoc capitulo non possit nec debeat potere absolutionem, nec arbitrium
computetur in aliquo officio; nec propter hoc habeat aliquod feudum a Communi.
De eligendis Iudicibus qui debent praestare patrocinium
orphanis et viduis.
Capitulum Fratris Gerardi, quod Potestas teneatur expressim, infra unum mensem sui regiminis,
quatuor bonos Iudices et legales eligere et sapientes de melioribus huius terrae, quibus salarium
certum constituatur a Conscilio Parmae, qui debeant esse advocati et consciliarii et patroni
orphanorum et viduarum et miserabilium personarum sine aliquo precio vel munere ab eis recepto;
et hoc intelligatur in illis orphanis et viduis et pauperibus qui vel quae per suam inopiam et
indigentiam et paupertatem solvere non possunt. Quibus electis, teneatur Potestas amonere illos et
jurarc facere, et eis firmiter praecipere sub vinculo juramenti quod praedictos omnes ad se venientes
benigne recipient et videbunt, et quod eos bona fide absque fraude adjuvabunt, tuebuntur, et eis
conscilium exhibebunt bona fide, sine fraude, remoto odio, amore et timore et gratia speciali, sicut
melius et utilius eis noverint expedirc; et quod nihil extorquebunt ab eis aliquo ingenio seu fraudc;
19

quod si fecerint, computetur eis in fraudem. Et eorum officium durare debeat toto tempore
Potestatis, si bene et legaliter eorum officium explicabunt et benigne. Additum est huic capitulo
quod quilibet patrocinator pauperum habeat tantum a Communi tres libras parm. Item additum est
huic capitulo quod Potestas primitus dicat in Conscilio, si quis Iudex vult amore Dei patrocinari pro
praedictis personis, quod se repraesentet; et eis committantur qui se repraesentaverint. Et si nullus
se repraesentaverit, tunc eligantur secundum formam veteris Statuti. Et hoc in M. CC. xlii.
De eligendo unum Notarium qui teneat sigillum.
Capitulum de voluntate Conscilii generalis, quod Potestas teneatur eligere unum bonum et legalem
Notarium de Fratribus poenitentiae, qui debeat pro Communi omnes sigillos Communis tenere, et
cum eis sigillare, et non alius; et duret per totum annum, et eligatur per Potestatem et curiam eius, et
habeat pro suo feudo v. libras imperial. (*) .
Additum est huic capitulo quod loquitur de Fratre poenitentiae eligendo, quod observetur, et tantum
plus quod dictus Frater debeat recipere dacias, et scribere ambaxatas Communis; et si Potestas
contrafecerit, amittat de suo feudo xxv. libras parm., et cercatores possint et debeant auferre sibi
dictum bannum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. Li. Indictione nona.
Additum est quod dictus Notarius possit esse laycus ad voluntatem Domini Giberti de Gente
Potestatis Parmae. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. Liii. Indictione XI.
Qualiter Correrii eligendi sint.
Capitulum quod Correrii non eligantur ad brevia; sed XXiiii., qui debeant habere et tenere equos,
eligantur per Consules et Advocatos; et tubatores maneant sicut ab hinc retro, scilicet unus per
portam, et debeant habere a Communi feudum secundum quod in Statuto continetur; et quicumque
voluerit esse Correrius solvat Communi v. sol. parm. (*) .
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere quatuor tubatores tempore guerrae sine illis quatuor qui
sunt in Communi, qui debeant habere a Communi tubas et feudum ut alii tubatores, quos crediderit
meliores esse ad officium, et qui bene sciant tubare.
Additum est huic capitulo quod Paganinus Aycardi Salarii debeat esse de cetero tubator Communis
(*) Additum est huic Capitulo quod sigilli Communis, cum quibus sigillantur litterae quae mittuntur pro Communi,
debeant teneri per Potestatem, vel sicut ei placuerit, non expendendo propterea de avere Communis. Et haec adjectio
facta fuit in Millesimo CC. LXi. quartae Indictionis.
(*) Additum est huic Capitulo quod per Potestatem et Ancianos et illos de curia eligantur duodecim Correrii qui debeant
tenere equos pro servitiis Communis faciendis quotiens opus fuerit, habendo quilibet a Communi pro auxilio tres libras
parm. pro quolibet anno, ad hoc ut negotia Communis Parmae melius fiant. M.CC.lxiiii.
20

cum tubeta parva, et debeat habere a Communi pro suo feudo, sicut habent alii tubatores, aliquo
capitulo non obstante, et qui teneatur facere Communi, sicut alii tubatores faciunt. Et haec adjectio
facta fuit in M. CC. Liii. Indictione XI.
De electione Notariorum Bovarolum.
Capitulum quod Potestas teneatur facere eligere duos homines Notarios ad brevia, qui debeant stare
in mercatis in glarea Parmae ad componendum instrumenta de contractibus qui fuerint in ipso
mercato, et specialiter de bobus et vacis (*) .
De Emendatoribus Statuti eligendis et eorum officio, et de notariis Potestatis.
Capitulum quod Potestas teneatur inveniri facere homines idoneos ad Statuta Communis
melioranda, scilicet duos laycos et unum ludicem per portam, usque ad festum sancti Michaelis
proximum [Additum est huic capitulo, ibi ubi dicit usque ad festum sancti Michaelis, quod Potestas
teneatur eos inveniri facere usque ad kalendas septembris. Qui duodecim eligantur ad brevia, datis
tribus brevibus per portam; et praeictis Emendatoribus hoc officium non noceat in aliis officiis
habendis. Additum est huic capitulo quod Emendatores Statuti debeant secum habere v. correrios
tantum, unus quorum sit cocus, et unum tabellionem idoneum et bonum qui teneat claves et portas
custodiat; et omnes praedicti eligantur ab ipsis Emendatoribus; et quod ab eisdem Electoribus
eligantur in concordia duo boni homines de Fratribus poenitenciae, qui debeant tenere et custodire
claves ostiorum, et non permittere quod dicti Cunzatores loquantur cum aliqua persona, nec aliae
personae eis, exceptis dictis Fratribus; nec dicti Fratres debeant deferre aliquam ambaxatam in
scriptis vel sine scriptis.In M.CC. Xli.], ita quod breve et statuta sint aptata per viii. dies ante
festivitatem Omnium Sanctorum: et quod de celero non debeat stare Notarius Potestatis cum
Emendatoribus Statuti, et Potestas et Advocati et Milites Potestatis teneantur non loqui Notario qui
scripserit Statutum, sive Emendatoribus Statuti vel alicui eorum. Et illa capitula debeant scribi et
poni ad Conscilium, et non alia, de quibus duae partes se concordaverint. Et ea, quae maior pars
Conscilii approbaverit, sint firma; et statim postquam capitulum fuerit approbatum, sigilletur, et non
aperiatur nisi postquam Potestas intraverit [seu intervenerit ]. Quo facto, teneatur Potestas infra viii.
dies sine tenore invenire in Conscilio Parm., more solito coadhunato ad campanam sonatam,
quatuor homines de ipso Conscilio ad brevia, scilicet unum per portam, qui jurent invenire
Potestatem, et octo Notarios qui debeant cum Potestate et ejus Judicibus stare, scilicet duos per
portam, nisi esset in- hostibus et cavalcatis; et reverso de hostibus vel cavalcatis, teneatur hoc facere
infra viii. Dies post reversionem et sine tenore; et hoc secundum formam Statuti.
(*) Additum est capitulo de duobus Notariis eligendis ad brevia qui debeant stare in mercato glareae pro faciendis
instrumentis de bobus et vacis etc.,quod quilibet Notarius possit illa instrumenta facere. M. CC. lxiiii.
21

Quod nullum Statutum cancelletur de libro Statutorum
sine subscriptione Notarii et praesencia duorum vel trium testium.
Capitulum quod si aliquod statutum de Libro Statutorum Communis fuerit cancellatum vel vacatum
sine subscriptione Notarii, et nomine ipsius Notarii qui cancellaverit ipsum statutum, et sine
praesencia duorum vel trium testium, habeatur pro non cancellato; et hoc ideo quia quilibet poterat
cancellare suo arbitrio.
Quod quilibet Officialis teneatur non recipere donum
vel servicium toto tempore sui officii, occasione sui officii.
Capitulum quod quilibet Officialis Communis sacramento teneatur non accipere occasione sui
officii per se vel per alium toto tempore sui officii aliquod donum sive atractum, sive aliquod
servicium, et quod non ement de rebus sive de pignoribus Communis per se vel per alium toto
tempore sui officii.
Infra quod tempus quilibet Officialis teneatur assignare avere
Communis Massario, et de poena non assignantis.
Capitulum quod quilibet Officialis Communis teneatur sacramento totum avere Communis, quod ad
eorum manus pervenerit, Massario dare et assignare infra duos menses ex quo pervenerit, nisi
remanserit parabola Massarii. Additum est huic capitulo quod si aliquis civis non assignaverit avere
Communis Massario, secundum quod in Statuto continetur, Potestas teneatur ei auferre pro banno C.
sol. parm. sine remissione, et nihilominus exerceant Cercatores officium suum; et quilibet possit
accusare, et accusator habeat medietatem. Haec adjectio facta fuit in M. CC. XXXVIII. Indictione XI.
Infra quod tempus Officiales Communis debeant assignare libros
sui officii, et cui, et qualiter, et de poena non assignantis.
Capitulum quod omnes Officiales Communis teneantur omnes libros sui officii assignare et dare
Notario tascarum infra xv. dies post exitum sui offici, qui ponantur in uno scrineo; et libri
Massariorum ponantur in uno scrineo per se et sigillati, ita quod praedicti Massari possint habere
copiam de eis, si fuerint eis necesse, salvo eo quod quilibet Officialis possit habere exemplum de
suis libris, si voluerit; et Notarii tascarum teneantur non estendere libros Massarii de receptis alicui,
sine parabola Potestatis vel Iudicum. Et hoc capitulum factum fuit in M. CC. XXI. Additum est huic
capitulo quod ille qui non assignaverit ad terminum, quod Potestas teneatur ei vel eis auferre per
bannum C. sol. parm.; et si Potestas non auferret, Cercatores teneantur cercare eos, et in duplum
dicti banni ei vel eis auferre. Et hoc in M. CC. Xli.
Indictione xiiii. Item additum est huic capitulo quod dicti Officiales faciant dictam assignationem
22

librorum, ubi dicit faciendam infra xv. Dies finito officio, quod eam faciant infra tercium diem post
depositionem eorum officiorum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. lv., xiii. Indictionis.
Capitulum quod quilibet Officialis teneatur omnes libros
sui officii assignare etc.
Quod si quilibet Notarius non assignaverit omnes suos libros et specialiter librum Consciliorum de
campana, et Iudicum seu causarum, infra terminum appositum in Statuto, quod Potestas teneatur ei
auferre pro banno c. sol. parm.; et quilibet possit eum accusare, et accusator habeat medietatem,
praeter librum breviariorum
Quod quilibet Officialis exerceat officium suum per se
et non per interpositam personam, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod quilibet Officialis Communis faciat de celero suum officium per se et non per
interpositam personam; et qui contrafecerit, solvat pro banno x. libras parm.; et Cercatores teneantur
ipsum cercare et ei auferre in duplum illud totum quod inde esset lucratus. Item quod non eligatur
aliquis in officio ordinario nec extraordinario qui non sit civis Parmae, ad hoc ut quilibet homo
civitatis et episcopatus Parmae melius possit habere cartas et alia scripta quae essent ei necesse.
Additum est huic capitulo, quod non habeat locum in filiis Andreae Borgarelli (1) .
De securitate recipienda a Massario, et ejus feudo, et de electione Notariorum ejus,
et Cercatorum qui debeant esse cum eo, et eorum feudo,
et quod Massarolus ejus non habeat aliquid a Communi.
Capitulum quod Potestas teneatur accipere bonam et idoneam securitatem a Massario in pieno
Conscilio, antequam ingrediatur officium Massariae, de custodiendo et salvando omnia quae ad ejus
manus pervenerint occasione officii Massariae, et habeat pro suo feudo tantum xx. libras parm. pro
medio anno, et duret tantum Massarius per sex menses. Et Notarii Massarii et Cercatorum eligantur
ad brevia, scilicet Notarii qui stant eum Massario, et quilibet Notarius habeat pro suo feudo tantum
XII. libras parm. et non plus. Et non debeat Massarius habere aliquem Massarolum qui habere debeat
feudum sive remunerationem a Communi aliqua occasione. Et hoc capitulum factum fuit in M. CC.
li., viiii. Indictione.
Quod Potestas teneatur facere jurare cuilibet Officiali
Statuto sui officii attendere et observare.
Capitulum quod Potestas teneatur servare et attendere omnia Statuta Civitatis et facere observare et
attendere cuilibet Officialium Statuta quae tangent ad eorum officium, et facere jurare cuilibet
(1) Andrea Borgarelli notaio del Comune venne ucciso nel 1247 per mano di Giacomo da Beneceto. A risarcire il danno della
famiglia, l'impiego del Borgarelli fu conferito a' suoi figliuoli per 20 anni.
23

Officialium attendere et observare omnia Statuta quae pertinent ad eorum officium.
Quod Potestas tenetur in se observare quod tenetur sequentem
Rectorem facere jurare.
Capitulum quod, si aliquid est quod Potestas teneatur per sacramentum facere jurare sequentem
Rectorem, similiter attendat et observet bona fide sine fraude.
Quod Potestas et quilibet Officialis teneatur legere,
vel sibi legi facere, singulis duobus mensibus, Statuta sui officii.
Capitulum quod Potestas teneatur legere, vel facere sibi legi, singulis duobus mensibus, totum
Statutum Civitatis super quo juraverit; et quilibet Officialis eodem modo teneatur de sacramento sui
officii.
Quod Potestas teneatur non extrahere aliquem.
de sacramento Communis vel Conscilii
Capitulum quod Potestas teneatur non extrahere aliquem hominem de sacramento Communis vel
Conscilii, et non dare parabolam alicui de Conscilio Parm. nec dari facere, quin semper sit
constrictus ei dare conscilium de toto eo quod sibi videbitur melius esse ad proficuum et honorem
Communis Civitatis, illo indebitato per sacramentum.
Qualiter propositio et conclusio Conscilii debeat scribi et legi, et quae partita Consciliorum
debeant volvi, et quod id de quo Conscilium totum, vel major pars, fuerint in concardia non debeat
ad Contionem mitti, et qualiter absolutio a Potestate alicujus Capituli debeat peti, et de poena
Potestatis contrafacientis.
Capitulum quod Potestas teneatur non petere per se vel per alium aliquam absolutionem alicujus
capituli.sed debeat declarare et declarari facere capitulum palam, vel capitula, de quo, vel de quibus
voluerit petere absolutionem, et ea facere legi in Conscilio, et singulis interrogatis bucca per
buccam, faciat quod majori parti placuerit. Et si Potestas voluerit petere absolutionem alicujus
capituli, quod debeat palam et publice, et non in secreto, petere; nec possit nec debeat per se vel per
alium petere absolutionem in Contione de aliquo capitulo nec parabola Conscilii, nec alio modo.
Additum est huic capitulo quod illud de quo Conscilium totum, vel maior pars, fuerit in concordia
non debet fieri partitum unde totum vel maior pars fuerit in concordia; sed volvere Potestas
teneatur, et non mittere nec ponere ad Contionem, nec partitum super illud facere. Et haec adiectio
facta fuit in M. CC. xxxi. Item additum est quod si Potestas contrafecerit, amittat de suo feudo c.
libras parm., et Cercatores Communis possint eum cercare. Et hoc in M. CC. xli. Item additum est
quod Potestas teneatur volvere partita Consciliorum. In M. CC. xxxiii.
24

Item additum est si discordes fuerint Contionatores et Potestas, teneatur facere scribi propositionem
Conscilii antequam surgat ad arengandum, et eam legi facere in Conscilio, et postea surgat et dicat
super propositione quidquid voluerit; et post determinationem Conscilii, scribatur conclusio et
legatur in Conscilio antequam Conscilium recedat, illis de Conscilio audientibus; et postea nihil
addatur in scripto nec detrahatur; et secundum dieta arengatorum, debeant fieri partita (*) .
Infra quod tempus Potestas teneatur confinare portas intus
a civitate; et quod nullus eligatur in officio vel de Conscilio,
nisi in ea porta in qua moratur; et de poena eligentis et
recipientis contro.
Capitulum quod Potestas teneatur infra duos menses sui regiminis confinare portas intus a civitate (1)
per bonos viros, et quod nullus eligatur de cetero in aliquo officio Civitatis, nisi in illa porta in qua
moratur, neque ad Conscilium, postquam portae fuerint confinatae.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod ille qui eum elegerit in officio et qui electus fuerit, si receperit,
solvat pro banno quolibet x. libr. Parm., et Potestas teneatur sine remissione eis sacramento
praedictum bannum auferre, et quilibet possit accusare et habeat medietatem banni. Item additum
est huic capitulo quod Potestas teneatur, si fuerit ei denunciatum contrafactum fuisse, inquirere et
veritatem invenire; et ipsa inventa, cassetur ab ipso officio vel a Conscilio.
Additum est huic capitulo quod loquitur de portis confinandis, quod domus quondam Gerardi Pizoli
et domus Roglerini filii quondam domini Roglerii de Baldechinis, et Gilii Zoli et domus Guillelmi
de Pizo intelligantur esse in porta pediculosa. Additum est quod idem intclligatur de domo Guidonis
Zuffi, et Johannis Fusarii, quae sunt a mane domus Johannis Caffagnini.
De eodem.
Capìtulum quod nullus eligatur in officio nec ad Conscilium, nisi in ea porta in qua habitasset cum
familia sua in civitate per sex menses continuos ante electionem et usque ad electionem; et hoc
intelligatur in illis qui mutant domicilia de porta in portam. Et hoc capitulum factum fuit in M. CC.
xxxviii. Indictione XI (*) .
(*) (*) Additum est huic capitulo de absolutione capituli non petenda et de propositione Consilii facienda, quod si
Potestas voluerit petere absolutionem alicuius capituli, quod palam faciat ipsum legi antequam legatur propositio. et
antequam Potestas aliquid dicat super propositione. In Millesimo CC. lxi. quartae Indictionis.
(1) Confinare Portas significa qui determinare i confini de'4. quartieri della Città, ciascun de' quali avea nome da una delle 4. Porte
principali. Eranvi i quartieri di Porta Cristina a levante, di Porta Parma a ponente, di porta Benedetta al nord, e di Porta Nuova, detta
altrimenti Pidocchiosa, a meriggio.
(*) Additum est huic capitulo loquenti de portis confinandis, quod nullus eligatur in officio neque de Consilio nisi in ea
porta in qua solverit coltas per annum proxime praeteritum. Et si quis habitaverit in duabus domibus quae sint a duabus
25

Infra quod tempus Potestas teneatur, quomodo et qualiter et qua forma ratio reddi debeat, ad
Conscilium ponere.
Capitulum quod Potestas teneatur sacramento infra xv. dies post introitum sui regiminis ponere ad
Conscilium quomodo et qualiter et qua forma volunt quod teneatur ratio de debitis pecuniariis, et de
armis et equis, et de mercatis et de omnibus aliis rationibus, de quibus non est expressum in
Capitulo quod sic incipit: Capitulum quod Potestas et Consules et Advocati qui pro tempore fuerint
teneantur facere rationem omni tempore omnibus personis etc,, et quod finitur vel specialis, et in
ejus adjectionibus positis in dicto Capitulo; cum super iis rationibus multa sint capitula et diversa.
Et quicquid super iis placuerit Conscilio, fiat ad ejus voluntatem.
Quid et qualiter Potestas teneatur dari facere
alicui vassallo Communis Parmae, et jurare fidelitatem.
Capitulum quod si aliquis vassallus Communis Parmae debeat habere certam quantitatem pecuniae
annuatim a Communi, quod Potestas teneatur ei dare et dari facere xx. sol. parm. pro quolibet et XII.
Denarios intra tres menses postquam vassallus ei denuntiaverit: ita tamen si praedictus vassallus
voluerit dictam pecuniam in terram dare, quam terram cognoscat a Communi Parmae, et tantundem
de sua pecunia similiter in terram dare quam recognoscat in feudum similiter a Communi Parm., et
ipse et sui heredes non possint nec debeant eam alienare sub aliquo ingenio sine parabola Conscilii
Parmae: et praedictam terram debeat emere prope civitatem Parmae per VII. milliaria. Et hoc
capitulum factum fuit M. CC. XXXi. Additum est quod non habeat locum in vassallis de Pontremulo: et
hoc in M. CC. xli. Indictione XIIII. Item additum est quod Potestas teneatur facere jurare fidelitatem
Communi praedictis vassallis, quando venerint pro feudo, et postea in quolibet quinquennio; et si
facere noluerint, Potestas teneatur eis non dare feudum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. XXXiiii (*) .
De juribus et rationibus et jurisdictionibus et rebus Communis
recuperandis, et de poena Potestatis si non fecerit.
Capitulum quod Potestas teneatur recuperare omnes terras et condictiones et vassallos et factiones
et jurisdictiones quae unquam fuerunt detentae seu acquisitae vel comparatae pro Communi Parm.
in aliqua parte ubi reperirentur per instrumenta vel aliquo modo.
portis, intelligatur esse tantum in illa porta in qua solvit coltas et datias. Et si in duabus portis solvisset, intelligatur esse
de ea porta in qua plus solvisset m.cc.lxi. quartae Indictionis. Additum est huic capitulo et adjectioni quod domus
Torsellorurn et Rodulfi Bilii et fratrum intelligantur esse in porta pediculosa, et aliae domus similiter quae sunt a viazola
de Albertuciis versus mane, quae proximae sunt domibus Torsellorum et Biliorum. Millesimo, CC.lxii. Indictione quinta.
(*) Additum est huic capitalo quod praedictus vassallus possit dictum feudum infeudare consorti suo, aliquo capitulo non
obstante; salvis omnibus juribus Communis in totum M. CC. Ixiiii. Item additum est in M. CC. lxviii. huic capitulo et
adjectioni: et non obstante aliqua prohibitione facta qualitercumque, salvis omnibus juribus Communis in totum.
26

De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur recuperare ab hominibus, qui habent de avere Communis, quod
non habent datum a Communi cum ratione, hinc ad sanctum Petrum, vel extimationem ejus quod
habent, si non possent se defendere cum ratione eum (sic) habere. Et Rector civitatis teneatur
recuperare res omnes mobiles tam quam immobiles; et recuperatis, manutenere: et hoc faciat ex quo
sciverit vel certioratus fuerit. Eo salvo quod Commune non possit exigere vel auferre ab eo cui
dederit vel qui tenuerit per xxx. annos vel quadraginta.
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur inquirere per se vel per alium diligenter si aliquis occupavit vel
supracepit aliquid de juribus Communis in Civitate vel extra a xxx. annis citra; et quod Potestas
teneatur praedicta jura recuperare, et in Communi tenere, vel extimationem rei occupatae ad
voluntatem Conscilii et Potestatis de extimatione, nisi esset persona quae specialiter haberet datum
a Communi Parmae. Et si amplius occupavit quam in dato contineatur, illud superfluum restituat
Communi secundum praedictum modum. M. CC. XXVII. Additum est in M. CC. XLII. quod Potestas
teneatur attendere, et attendi et observari facere praedictum statutum, alioquin amittat de suo feudo
quinquaginta libras parm.
De ponendo ad Conscilium de medicis habendis,
et infra quod tempus.
Capitulum quod Potestas teneatur infra duos menses ex quo intraverit in regimine ponere in
Conscilio generali de habendis medicis physicae et plagarum; et secundum quod placuerit
Conscilio, inde facere.
Qualiter Potestas tenetur stare per se vel unum de ludicibus suis cum cercatoribus in capite
quorumlibet trium mensium ad inquirendum qualiter faciunt eorum officium, et de poena si non
fecerint.
Capitulum quod Potestas teneatur per se vel per unum de ludicibus suis in capite quorumlibet trium
mensium stare cum cercatoribus qui cercant officiales, et inquirere et invenire et examinare
cercatores qualiter fecerunt officium eorum. Et si invenerit eos negligenter facere officium eorum
vel fraudulenter, Potestas teneatur cuilibet ipsorum cercatorum auferre pro banno x. libras parm. M.
CCXXVIII. Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur facere attendi et observari hoc statutum,
alioquin perdat de suo feudo x. libras parm., singulis duobus mensibus.
Et hoc in M CC. xlii.
27

Qualiter Potestas teneatur invenire duodecim viros laycos
et judices ad rationem Massarii audiendam, et de eorum officio.
Capitulum quod Potestas teneatur invenire ex suo officio circa finem quorumlibet duorum mensium
XII. viros, scilicet tres per portam, duos laycos et unum judicem tantum, bonos et ydoneos, et hoc
secrete et sine Massario et eo nesciente; quibus inventis, Massarius teneatur eis obstendere omnia
dispendia et recepta secundum quod continetur in libris Massarii et Cercatorum, si opus fuerit. Qui
teneantur tantum sacramento Communis bene videre diligenter et examinare dispendia facta per
ipsum Massarium; et si invenerint aliquod dispendium fraudulosum vel aliquam fraudem ibi
commissam, teneantur Potestati manifestare et in Conscilio palam dicere. Et summae dati et recepti
ibi legantur. Nec aliquis de parentela ipsius Massarii eligatur usque ad tercium gradum. Nec aliter
deinceps ratio Massarii legatur, et in Conscilio. Et illi qui fuerint semel ad dictum negocium, non
debeant esse amplius ad aliam rationem ipsius Massarii.
Qualiter Potestas teneatur non facere fieri sacramentum Advocatis,
Consulibus lusticiae, neque Massario.
Capitulum quod Potestas nullum aliud sacramentum faciet fieri Advocatis, nec Consulibus Iusticiae,
neque Massario, nominatim quod non faciet eos jurare stare suis praeceptis, nisi esset pro injuria
quam facerent vel alii dicerent.
Item additum est huic capitulo quod Potestas non possit alicui de sua curia praecipere aliquid sub
certo banno, nec pignus, nisi esset pro injuria sibi vel alii facta. M. CC. XXXI.
De domo monetae cum cohaerentiis in Communi Parmae tenendis.
et moneta in statu tenendo.
Capitulum quod Potestas teneatur domum monetae a porta de Parma cum suis cohaerenciis et
pertinenciis usque ad murum alterius partis fossae, secundum quod continetur publico instrumento
per manum Ubaldi facto, in Communi Parmae tenere (*) , nec ab ipso Communi separari, vel aliquo
alio modo alienari permittere vel consentire toto tempore sui rcgiminis, et jurari facere ita quod
Conscilium nec Arengum parabolam dare non possint de hoc aliquo modo vel ingenio; et monetan
parm. bona fide ad bonum et utilitatem Communis Parmae manutenere et manuteneri facere
secundum quod statutum est de ipsa moneta facienda, nec eam pejorare aliquo modo permittat vel
consenciat; et si aliquis scienter ipsam monetam falsaverit, si de jurisdictione Parm. fuerit manum
dexteram ei amputari facere, si capere poterit; et si non poterit capere, eum in banno Communis
(*) Additum est huic capitulo quod venditio facta in Simonen Musae contra formam Statuti rescindatur, reslituto ei precio
denariorum quos ipse dedit in ipsa venditione, et hoc usque ad carnisprivium. Et dictus Simon habeat potestatem
auferendi totum aedificium quod ibi fecit, nec computetur ei in pretium, si Commune noluerit ei solvere de dicto
aedificio.
28

Parmae perpetualiter mittere et tenere toto tempore sui regiminis, et omnia sua bona, quae habere
peterit, in Communi ponere: et illud idem attendere et observare in eum qui fuerit de aliena
jurisdictione; et bona fide studere, et operam dare quod illa moneta debeat expendi, et usari et recipi
per Parmam et ejus districtum, et alibi, si poterit, sine fraude ad bonum et utilitatem Communis
Parmae. Et quod dictum est de moneta, suos successores Potestates
vel Consules jurare faciat attendere et observare, nisi parabola Conscilii , remanserit. Et si aliqua
persona, quam distringere possit, ipsam monetam refutaverit et noluerit recipere, et de hoc sibi
querimonia facta fuerit, pro omni libra parm. XII. denarios parm. sine remissione teneatur ei tollere;
excepto a xx. sol. infra, de quibus solvere tacere teneatur XII. denarios parm.: insuper cogatur
monetam recipere, sive excedat quantitatem xx. sol. sive subsistat. Et quod dictum est de moneta
facienda, attendere et observare teneatur, nisi remanserit parabola tocius Conscilii, vel majoris
partis, facti et cohadunati ad campanam sonatam, sine fraudo. Et si quis dederit cremonenses vel
medalias placentinas pro parmensibus, eos vel eas (1) amittat, et nihilominus parmexanos solvat. Et
Potestas teneatur hoc facere praeconari in omni sabbato in foro et mercatis annuatim.
De eodem.
Additum est huic capitulo de moneta parm., quod Potestas teneatur facere Conscilium ad sonum
campanae, et in ipso Conscilio postulare de moneta battenda et facienda crossa vel minuta. Et
secundum quod dicto Conscilio placuerit, facere teneatur. Et hoc teneatur facere usque ad octavam
Pascae Resurrectionis. M. CC. XXXIII (*) .
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur compellere superstantes monetae ut faciant rationem, et facere
debeant singulis duobus mensibus, de moneta et de facto monetae Potestati et Communi Parm. Item
quod Potestas debeat compellere dominos et allegatores monetae ne ipsi faciant, nec facere debeant
societatem aliquam cum aliqua persona quae debeat obesse vel nocere monetae Parmae, vel facto
monetae; et si fecerunt, qnod destruant;et quod non recipiant servicium vel aportum ab aliqua
persona.
(1) Nell' originale membranaceo le parole: cremonenses vel medalias placentinas pro parmensibus, eos vel eas furono sostituite dopo,
in luogo di altre suppresse e rase. Il che fu avvertito anche dall' Affò nella Zecca di P. a p. 32.
(*) Additum est huic adjectioni, quod Potestas cum Ancianis infra mensem regiminis Potestatis teneatur eligere quinque
Sapientes per portam, cum quibus tractet et ordinet quomodo et qualiter moneta parm. debeat fieri et facta manuteneri
eo modo et forma quae melius esse debeat pro majori utilitate Communis Parm., reducendo ad Consilium generale
ipsum negocium, et facere quicquid placuerit Consilio generali. Millesimo ducentesimo sexagesimo primo, quartae
Indictionis.
29

De Palatio, Coquina et Rena Imperatoris cum omnibus
suis cohaerenciis secundum quod fuit degata (1) tempore D.
Gabrielis de Camino (2) manutenenda; et de ea pixionanda.
Capitulum ad honorem Imperii et Communis Parmae factum, quod Palatium Imperatoris, et
Coquina et Rena debeant devenire in Commune Parmae, ita quod per Commune debeat de cetero
custodiri, et salvari et manuteneri, et expeditam tenere Renam ad honorem et utilitatem Imperii et
Communis Parmae, tali modo quod pensio Palatii et Coquinae detur et solvatur Massario
Communis Parmae pro ipso Communi.
Et praedictus Massarius Communis teneatur praedicta locare ad pensionem, et plus offerenti dare,
facta primo praeconatione quod qui plus vult dare, ei dabitur; et detur. Et si Massarius non locaverit,
et non recuperaverit, cercatores teneantur in duplum ei auferre. Et si illi de auricalco voluerint ire ad
standum in Palatio; quod debeant illud habere, si plus dare voluerint. Et hoc pro evitando periculo
ignis. De qua pensione ipsum Palatium planellari et aptari debeat, et Coquina. Et si quis de Palatio
et Coquina et Rena acaptum fecerit, ipsum acaptum de jure non valeat, et C. libras parm. sine
remissione Communi Parmae solvere debeat. Et secundum quod degata fuit tempore D. Gabrielis de
Camino Potestatis Parmae Palatium et Rena et Coquina, terminos lapidis poni faciet, et arbores
omnes auferre usque ad carnisprivium proximum: et ganeas et orbos ibi morari non permittet, nec
pillum in eo poni permittet.
De ganeis et rufianis expellendis, et de poena eorum
qui eos in domo tenuerint.
Capitulum quod Potestas teneatur espellere et expelli facere omnes ganeas et rufianos de civitate,
nec eas vel eos intus a foveis veteribus civitatis et novis habitare permittere. Et si quis eos vel eas in
domo tenuerit, Potestas teneatur ei auferre pro banno x. sol. parm., et Guardatores teneantur
sacramento eam vel eas accusare quae dictas ganeas vel rufianos in domo tenuerint, habendo
Guardatores terciam partem.
Idem observetur per totum episcopatum. [ Et ubi dictum est x. sol. parm., statuit xx]. Item additum
est M. CC. XXXIII. quod in strata majori quae vadit ad Burgum sancti Domnini a Ravida desuper a
strata vel desuptus usque ad ecclesiam novam pontis nulla domus tabernae vel meretricum fiat (*) .
(1) Degata da dega che il Ducange spiega per diga, agger ecc. Degata equivale qui a confinata.
(2) Podestà nell' anno 1217.
(*) Additum est huic capitulo de ganeis et rufianis expellendis etc, ibi ubi dicit quod si quis eas vel eos tenuerit in domo,
Potestas teneatur ei auferre pro banno X.sold. parm.; quod dictum bannum sit et esse debeat decem libr. parmensium. Et
illa intelligatur esse ganea seu rufiana vel rufianus de quibus erit publica vox et fama per viciniam, in qua. habitaverit,
ganeam vel rufianum esse. Et hoc capitulum ex nunc valeat. Millesimo CC.lxi. quartae Indictionis. Additum est huic
capitulo et adjectioni loquentibus de ganeis et rufianis etc., quod ex quo denunciatum fuerit Potestati per vicinos
alicujus vicineae de ipsis rufianis et ganeis secundum formam Statutorum, quod teneatur eos et eas expellere, alioquin
amittat de suo feudo xxv. libras parm. Et hoc non habeat locum in Jacoba Curla. M.CC.lxiiii.
30

De veneficis et indivinatoribus diffidandis, et infra quod tempus.
Capitulum fratris Gerardi super quodam gravi scelere et nimis consueto in civitate Parmae ad
detrimentum et ignominiam Jesu Christi ac tocius populi Christiani. Cogitavit procedere frater
Gerardus graviter et agresse. Sunt enim quidam pessimi venefici et incantatores, immo potius
falsissimi prodictores, qui divinatorcs a stultis infoeneratis hominibus et mulieribus nominantur,
facientes multa scelera et facinora graviora Deo, et hominibus pudibunda. Dant enim isti miseri
stultis hominibus et mulieribus pocula venenosa pro iniquis factis, et deceptoribus mulierum et pro
filiis in ventre destruendis; et ut homines et mulieres ducant ad iniquos actus et scelera graviora. Et
recipiunt fornicarios et adulteros in speluncis et domibus suis sub praetextu et spe indivinandi, et
pretio ab eis sumpto, forrnicationes et adulteria concedunt et faciunt exerceri, quod valde horribile
videtur Altissimo Creatori, et videri debet hominibus universis. Quapropter statuit et firmavit quod
Potestas et Consules Parmae, qui pro tempore | fuerint, teneantur debito juramenti primo mense sui
regiminis diffidare omnes illos miseros divinatores utriusque sexus, imo potius deceptores, in
publica contione, et dare eis terminum VIII. dierum ut se removere debeant de civitate vel districtu, et
civitatem et districtum irrevocabiliter evacuare. Si vero post dictum elapsum terminum in civitate
inventi fuerint et districtu permanere talia horribilia exercentes, personaliter capiantur et ad catenam
ponantur, et verberentur extra civitatem cum injuria et ignominia graviori: bona ipsorum
publicentur omnia, sed eorum medietas diripientibus ei accusantibus concedatur.
De scholaribus et eorum bonis manutenendis et recuperandis.
Capitulum quod Potestas teneatur scholares qui morantur in civitate Parmae eos et eorum bona bona
fide manutenere et rationem eis facere et eorum res recuperare si fuerint ablatae in episcopatu
Parmae. Et hoc capitulum fuit factum in M. CC. XXVI.
De nominibus Consulum viciniarum et artium et de Juratoribus de contratis in uno libro scribendis,
et unde debent esse, et qualiter tenentur venire ad Conscilia et stare ad brevia, et qualiter legi
debeant
Capitulum quod nomina Consulum civitatis viciniarum ei artium et Juratorum de contratis ponantur
in uno libro Communis; et hoc teneantur dicti Consules et Juratores se repraesentare coram
Potestate infra mensem quo Rector Civitatis intraverit in regimine, et facient se scribi in dicto libro
Communis; et notarii nihil inde accipient pro scriptura; et illi qui scripti fuerint veniant ad Conscilia
Parm., quando praeconatum fuerit et praeceptum a Potestate, et non alii. Et nulla vicinancia habeat
ultra tres Consules, vel Juratores, vel Misterium et minus secundum qualitatem vicineae. [Item quod
quodlibet misterium subiectum mercadanciae et Potestati mercatorum habeat et habere debeat
31

tantum duos Consules, et isti debeant venire ad Conscilia Parmae secundum formam Statutorum. In
M. CC. XLII.]. Item et sint omnes nati in civitate vel episcopatu Parmae, et non aliunde. Et hoc
Capitulum factum fuit M. CC. XXVI. Additum est huic Capitulo ibi ubi dicit: tres Consules viciniarum
seu Juratores aut Consules misteriorum, quod esse debeant tot quot erant tempore D. Ottolini de
Summo olim Potestatis Parmae, et eciam tempore Comitis Symonis (1) , et quod Potestas teneatur eos
facere venire ad Conscilia de campana Communis et stare ad brevia, secundum quod alii
Consciliarii electi de Conscilio secundum formam Statutorum veniunt et stant. Item additum est
dicto capitulo Consulum, quod Consules Judicum, et Consules Notariorum debeant esse ad
Conscilia Communis de campana, et quod Potestas teneatur eos facere venire et stare ad brevia
quemadmodum alii de Conscilio veniunt et stant In M. CC. XLIIII. Indictione secunda. Additum est
quod Potestas teneatur legi facere praedictos in Conscilio generali quater in anno, quando sibi
melius visum fuerit: et si invenerit aliquem vel aliquos in dictis Consciliis, qui non sint de scriptis,
Potestas teneatur ei auferre per bannum xx. sol. parm.
De mercadancia salis et aliarum rerum, quae vadit a
Regio Birsillum, facienda venire ad Civitatem; et de aqua
ponenda in Navilium, et plantumine de ripis extirpando.
Capitulum quod Potestas teneatur facere venire ad Civitatem mercadanciam salis et aliarum rerum
quae vadunt a Regio Birsillum; et tantam aquam ponere in Navilio quod navis possit venire ad
Civitatem vel suburbia omni tempore. Et nullus in ripis Navilii habeat aliquod plantumen; et illud,
quod ibi est, radicitus extirpetur, salvis rationibus et usanciis militum et Monasterii de Birsillo, qui
soliti sunt habere in praedictis mercadanciis in Birsillo quae debeant Parmam venire. Ut praedictis
fiant, custodes ponantur a Potestate. Et hoc Capitulum factum fuit eodem millesimo.
De sale, quod fit in Parmexana, ad civitatem veniendo,
et de puteis et sale inquirendis.
Capitulum quod Potestas teneatur sacramento ita facere quod sal, quod fit in Parmexana, ducatur ad
vendendum ad civitatem Parmae in platea Communis, et prohibere quod aliquod habettum (1) fiat de
hoc sale; et teneatur prohibere modis omnibus, quibus melius poterit, ne dictum sal extrahatur de
episcopatu Parmae.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur hinc ad carnis privium diligenter inquirere et
invenire quantitatem puteorum qui faciunt salem, et ubi sal fit, et quantum quilibet puteus reddat et
reddere possit de sale. Quo invento et reperto, Potestas teneatur legi facere in Conscilio generali
(1) Simone Conte di Puglia fu nostro Podestà nel 1239; il Cremonese Ottolino da Sommo nel 1242.
(1) Habettum proviene dal gallico abet nel senso di dolus, astutia; come ha ilDucange alla voce Abettum §. II.
32

quantitates salis praedictas, et facere venire totum sal ad civitatem in platea Communis, et ibi
vendere. Et eodem modo teneatur Potestas usque ad praedictum terminum omnes homines
praedictorum puteorum et praedicti salis facere venire coram se, et facere jurare praecepta Potestatis
ipsius, et totam securitatem ab eis exigere quod integraliter totum sal veniet in civitatem in praedicta
platea, et ibi vendetur, et non alibi, et quod non extrahetur aliquo modo vel ingenio extra
episcopatum Parmae. Et hoc totum faciant et observent in poena C. libr. parm., et plurium ad
voluntatem Potestatis. Et tota quantitas salis scribatur sicut venerit ad civitatem, et legatur quantitas
tocius anni in Conscilio in fine cujuslibet anni per mensem ante exitum regiminis. Haec adjectio
facta fuit in millesimo ducentesimo trigesimo octavo, Indictione undecima.
De blava de comarchis invenienda, et per quos;
et de ea ducendo, ad civitatem.
Capitulum quod Potestas teneatur sacramento mittere militem suum per totam comarcham
episcopatus Parmae ad inveniendam blavam hominum de comarchis postquam fuerit battuta; et ea
inventa, debeat cuilibet tantam concedere de sua blava, quae ei sufficiat pro sua familia, et suis
equis, si habuerit equos, et pro seminare terram suam secundum quod viderit ei expedire; habita
diligenti inquisitione ex officio suo super praedictis. Et residuum dictae blavae faciat venire et duci
ad civitatem. Et hoc compellat quemlibet de sua biava facere duci usque ad sanctum Michaelem
proximum. Et hoc locum habeat tam in clericis quam in laycis. Et hoc de voluntate Conscilii (*) .
De Ambaxatoribus communiter et aequaliter per portas
mittendis, et correriis in ambaxatis; et de eis scribendis in uno quaterno.
Capitulum quod Poteslas communiter et aequaliter mittere teneatur per portas ambaxatores et
correrios in ambaxatis cum ambaxatoribus, et faciat eos scribi in uno quaterno, quoslibet in sua
porta: nec de hoc possit petere parabolani a Conscilio vel a Concione. Additum est huic capitulo
quod Potestas teneatur eligere ambaxatores de voluntate curiae tocius vel majoris partis, et non
aliter, si fuerint in civitate. Et haec adjectio facta fuit M. CC. XXXI. Item additum est huic capitulo
quod consules et advocati et massarius eligant tantum, et non Potestas nec ejus judices nec milites
ejus (**) .
(*) Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur ipsum capitulum sine tenore executioni mandare sine voluntate
Consilii requirenda. In millesimo ducentesimo sexagesimo secundo, Indictione quinta.
(**) Additum est quod Anciani populi debeant interesse dictae electioni. Haec adjectio facta fuit per Dominos Ugonem
Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per Dominos Bernardum de Ghynammis et Bernardum de Benedictis ei
socios Statutarios. In Millesimo CC.LVIIII. Indictione secunda.
33

De non dandis ultra duabus ambaxatis alicui in anno.
Capitulum quod Potestas teneatur non dare alicui ultra duas ambaxatas tantum per annum, nec
parabola Conscilii vel Concionis: nec possit petere parabolani a Conscilio vel a Concione: et in istis
duabus ambaxatis computetur Potestas negociatorum, quae vadit Ferrarium vel Mantuam. Et habeat
locum in Potestate mercadanciae sicut in aliis ambaxatoribus. Et quilibet teneatur non recipere ultra
duas ambaxatas. Et si quis receperit, Cercatores teneantur id quod de ambaxata habuerit in duplum
exigere. Additum est quod si quis repudiaverit ambaxatam sibi datam a Potestate, sive a Communi,
non habeat postea aliquam aliam ambaxatam usque ad medium annum. Et haec adjectio facta fuit M.
CC. XXXI.
De non danda ambaxata vel officio ei a quo preces habuerit,
vel qui rogari fecerit.
Capitulum quod Potestas, et judices et milites ejus, teneatur non dare ambaxatam vel officium ei a
quo preces habuerit. vel eum rogari fecerit de ambaxata vel officio: et teneatur dicere in Conscilio
eum qui rogaverit.
Quod Potestas teneatur non ire in aliquam ambaxatam
nisi de voluntate Conscilii.
Capitulum quod Potestas teneatur non ire in aliquam ambaxatam nisi facerey parabola tocius
Conscilii, vel majoris partis, coadhunati ad campanam sonatam, interrogati ore ad os. Et propter hoc
non teneatur Potestas quin possit ire pro bannitis et maleficiis, et hostis (sic) et cavalcatis.
Quod Potestas teneatur non appellare nec appellari permittere aliquam Potestatem, vel ejus
judices, vel milites occasione condempnationum factarum in concordia condempnatorum.
Capitulum quod Potestas et ejus judices teneantur non appellare nec appellari facere vel permittere
aliquam Potestatem, vel ejus judices, vel milites ejus occasione condempnationum factarum in
concordia condempnatorum, vel majoris partis; nec aliquod dampnum eis facere occasione dictarum
condempnationum aliquo modo, vel ingenio. Et Potestas teneatur non condempnare aliquem nisi in
concordia condempnatorum omnium, vel majoris partis, interrogando eos palam et non secrete;
salva libertate data Potestati secundum formam Statuti de condempnationibus in certa quantitate.
De condempnationibus scribendis in duobus libris, et uno
sigillando, qui ponatur in Segrestia. et de quibus intelligatur
solutio esse facta.
Capitulum quod Potestas et ejus judices et condempnatores et scriptores teneantur scribere et scribi
facere in duobus locis condempnationes maleficiorum. Quibus scriptis, sigillentur: et unus liber
34

ponatur in Secrestia, et debeat esse sigillatus de sigillo Communis; et alter liber legatur in Concione
die quo factae fuerint condempnationes, vel sequenti. Et postea dentur Massario. Et illi qui
reperiuntur subscripti occasione solutionis factae in libro condempnationum, de illis esse facta
solutio intelligatur.
Qualiter condempnationes recuperari debeant,
et quid fieri debeat super eis recuperandis.
Capitulum quod Potestas teneatur per se vel per alium condempnationes recuperare, quas suo
tempore faciet, et quae factae fuerint ab exitu Gabrielis de Camino citra. Et teneatur infra mensem,
post quam intrabit, in Concione dicere, et facere cridare per civitatem ut omnis condempnatus solvat
suam condempnationem Communi Parmae; et factas a dicto tempore citra usque ad Pasca
Resurrectionis recuperare. Et Potestas teneatur condempnationes sui temporis recuperare infra duos
menses ex quo eas fecerit. Et si infra duos menses solutae non fuerint, teneatur infra tercium diem,
post praedictum tempus duorum mensium, omnes, qui non solverint, ponere in banno, ipsis
condempnatis primitus appellatis per correrium quod solvant condempnationes ad domum suam in
qua habitant, vel in persona sua: et, exprimatur causa et quantitas condempnationis et banni. Et
postquam condempnati fuerint positi in banno, Potestas teneatur per se, vel per alium, ire ad domos
eorum, et infra octo dies condempnationes recuperare, et eorum bona devastare intus et extra: de
quo exire non possint nisi prius solvant condempnationes, et quantum denarium plus; et facere eos
cridare ad domum eorum. Condempnationes vero quae fient circa finem Potestariae, sequens
Potestas teneatur eas recuperare praedicto modo. Et istud Capitulum non habeat locum in
condempnationibus remissis per fratrem Gerardum, vel ejus capitaneos.
Qualiter condempnationes debeant compensari, et quae.
Capitulum quod quilibet qui fuit condempnatus ab hinc retro, et debet recipere aliquid a Communi
vel per se, vel ex jure sibi cesso ab aliquo, quod possit compensare. Et Potestas teneatur illam
compensationem recipere: eo salvo quod condempnationes datae ab hinc retro ambaxatoribus et
militibus et officialibus non possint compensari, nisi in concordia illorum quibus concessae sunt; et
quod condempnationes quae fient in futurum non possint nec debeant compensari aliquo modo, ad
hoc ut maleficia cessent de cetero (*) .
(*) Additum est huic capitulo quod si aliquis extitit fidejussor alicujus condempnati seu banniti pro maleficio, de quo
banno exire non possit; eliam si pacem habuerit, nec reperiatur de bonis banniti unde condempnatio solvi possit; quod
ex nunc fidejussores possint compensare condempnationem de debitis quae Commune tenetur solvere per Statulum seu
per reformationem Consilii ei vel eis a quibus causam haberent, aliquo constituti capitulo non obstante. Et quilibet qui
solverit suam partem, vel compensaverit, liberetur. Millesimo cc.lxi. quartae Indictionis.
35

Quae condempnationes sint ponendae ad Conscilium pro eis remittendis,
et quae non; et de poena Potestatis contrafacientis.
Capitulum quod Potestas teneatur quod non possit alieni remittere condempnationes suo tempore
vel alieno factas etiam parabola Conscilii, nec solutas reddere, nisi esset pro bono pacis
confovendae; et tunc parabola Conscilii. Et Potestas teneatur ab initio, quo facit condempnationes,
eas ponere in quaterrnis, ut etiam consuevit fieri. Et additum fuit M. CC. XXVII.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur, viso instrumento pacis, et eo requisito, ponere ad
Conscilium, et facere quicquid Conscilio placuerit infra xv. dies post requisitionem, nisi esset
bannitus ex causis positis in Statuto. Item additum est: si contrafecerit Potestas, amittat de suo feudo
L. libras parm., et cercatores possint et teneantur ab eo exigere pro qualibet vice qua non
observaverit (**) .
De carceratis pro maleficio singulis duobus mensibus condempnandis
vel absolvendis; et eis scribendis in uno libro.
Capitulum quod Potestas teneatur omnes carceratos pro maleficio singulis duobus mensibus
absolvere vel condempnare, et sic eos dimittere vel punire.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur facere scribi in uno libro omnes qui sunt in carcere
Communis, et causas quare sunt, et homines pro quibus sunt in dictis carceribus. Et quando aliquis
ponitur in carcere, teneatur facere scribi quare ponitur, et pro quibus ponitur. Et teneatur non
extrahere aliquem de dictis carceribus, nisi prius appellatis iis pro quibus sint in carcere, et habito
generali Conscilio judicum. Et si die anni novi aliquis remanserit in carcere, teneatur Potestas eos
assignare sequenti Rectori, et praedictum librum ei dare. M. CC. XXX. Indictione tercia. Item additum
est huic capitulo in M. CC. XLII. quod Potestas teneatur quaternum de carceratis et nominibus
carceratorum, et de occasionibus quare detinentur in carcere, facere stare apud Fratrem de sigillo, ad
hoc ut melius et citius inveniatur: et in fine anni alteri
Fratri de sigillo assignetur.
Quod Potestas teneatur non condempnare aliquem,
nisi eo prius appellato vel requisito; et de accusatione ostendenda.
Capitulum quod Potestas teneatur non condempnare aliquem nisi primo appellaverit vel requisiverit
(**) Additum est huic capitulo de condempnationibus non remittendis, quod alicui qui condempnabitur pro homicidio
fiendo de cetero, seu banniretur ad conditionem, non possit condempnatio vel bannum remitti etiam si pacem habuerit,
nec etiam parabola Consilii, nisi solverit prius medietatem banni seu condempnationis in quibus condempnatus seu
bannitus fuerit, salvis omnibus statutis loquentibus de iis qui civem occiderint. Millesimo CC.LXL quartae Indictionis.
Additum est huic capitulo et adjectioni quod in ipsis causis intelligantur banniti vel condempnati pro furto, seu pro
robamento stratae, ita quod non possint per pacem habitam de banno extrahi, nec condempnaciones possint eis remitti.
M.CC-LXIIII.
36

eum, saltem ibi ubi habitat vel solitus est habitare: et eo appellato vel requisito, possit eum
condempnare secundum modum culpae manifestum ei per confessionem vel per alias probationes,
et non aliter parabola Conscilii vel Concionis. Et idem observetur in accusationibus guardatorum
civitatis. Et Potestas teneatur estendere accusationem accusato, et judicibus utriusque partis, facta
accusatione.
Qualiter Potestas teneatur audire per se, vel per advocatos
suos placitare causas maleficiorum.
Capitulum quod Potestas teneatur audire per se, vel per advocatos suos placitare controversias et
super maleficiis. si ab aliqua parcium requisitus fuerit. M. CC. XXVIII.
Quibus Potestas possit dare confines, et quibus non, et qualiter;
et de poena Potestatis contrafacientis.
Capitulum quod Rector civitatis teneatur quod non debeat dare confines aliquas, vel in confinem
aliquem vel aliquos tenere cui offensio facta fuerit; excepto quod ille qui offensionem receperit aut
recepit [Additum est quod idem observetur in eo qui offensionem fecit ] teneatur non ire in
contratam illius qui sibi fecerit offensionem: et idem observetur in eo qui offensionem fecit. Et si
contrafecerit, solvat pro qualibet vice C. sol. parm. pro banno: scilicet ille qui fecit, et ille qui
recepit. Et hoc locum non habeat in confinibus plateae novae. Eo salvo quod non debeat ire sub
porticu illius qui offensionem fecit vel a quo recepit, vel ante ostium, nisi esset sub porticibus
Communis, vel in platea, vel sub palatio. Et contrata debeat determinari per Potestatem, et ecclesia,
si ejusdem viciniae sunt, salvo eo si offensio facta fuit suo tempore quod sit in arbitrio Rectoris qui
pro tempore erit, de qua suo tempore venerit.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur non tenere aliquos in confines, nec dare confines
alieni vel aliquibus civitatis vel episcopatus, nisi illis qui offenderint, vel quibus offensio facta fuerit
suo tempore specialiter. Et si contrafecerit, perdat de suo feudo C. libras parm. Et Cercatores
teneantur eas auferre sine remissione. M. CC. XLII.
Item additum est huic capitulo de confinibus non dandis, quod sit sine tenore.
Item additum est huic capitulo quod si offensio facta fuit vel fuerit alicui civi Parmae, qui vel
mortuus est sive interfectus vel fuerit, quod Potestas, sive Rector, teneatur non dare nec dari
permittere confines nec in confines ponere nec in datis tenere ipsum, neque filios, neque heredes,
neque aliquem de sua parte aliqua occasione, salvo eo quod possit praecipere illi cui offensio facta
fuerit, sive filiis, sive heredibus mortui ne vadant in contratam, sive viciniam illorum in civitate, in
qua morantur illi ex cujus parte offensio facta est, vel fuerit. Et de hoc capitulo Potestas sive Rector
non possit habere parabolam a Conscilio, nec a Concione, neque ab alia persona. Et si eam habuerit,
37

nihil ei prosit, quominus teneatur hoc capituluim observare in totum. Et si non observaverit hoc
capitulum in totum vel in partem, seu contrafecerit in aliquo, perdat de suo feudo
CC. libras Imperial., et Cercatores possint et debeant et teneantur ab eo auferre praedictas cc. libras
Imperial., et si non abstulerint, sequentes Cercatores possint et teneantur a dictis Cercatoribus in
duplum exigere: et pro Potestate sive Rectore non habeatur qui praedicta et singula non
observaverit. Et hoc observetur sine tenore. Et idem observetur in omnibus aliis qui tenentur in
confinibus aliqua occasione. Et hoc fiat sine tenore. In M. CC. XLIIII. Indictione secunda.
Quod Potestas teneatur non extrahere aliquem civem de
civitate Parmae, nec morantem in episcopatu de episcopatu
Parmae, occasione alicujus discordiae.
Capitulum quod Potestas teneatur quod de cetero non extrahet de civitate Parmae aliquem civem
occasione alicujus discordiae vel guerrae suo tempore vel alieno incoeptae, vel aliqua alia occasione
extrahere nec extrahi permittere, salvis statutis bannorum. Et si contrafecerit, Potestas amittat
medietatem sui feudi. Et ex hoc non possit habere parabolam a Conscilio vel a Concione. Sed si
partes morantur nimis prope, Potestas possit et debeat alias partes cessare, secundum modum et
qualitatem offensionis et personarum. Eodem modo teneatur de illis qui morantur in eadem terra per
episcopatum Parmae, nec alio modo possit aliquem vel aliquos extrahere de domo sua, et vicinea,
vel villa, etiam parabola Conscilii vel Concionis.
Quod Potestas teneatur mittere ambaxatores pro recuperando avere civium Parmae, et
possessiones, et manentes, et servos eorum; et saximenta pro ipsis facere. Et quid super
praedictis sit observandum.
Capitulum quod Potestas teneatur mittere ambaxatores in illa terra in qua illi homines steterint, vel
de eorum podere fuerit, pro quibus cives Parmae alicui denarios solutos habuerint, et pro eis
intercessi fuerint. Et si per illos ambaxatores illud fuerit requisitum, et recuperare non poterunt quod
avere ipsi cives pro ipsis hominibus habuerint solutum, aut pro quo erunt fidejussores non fuerit
recuperatum, Potestas teneatur saxire de avere ipsius terrae in qua ipsi principales debitores
steterint, et illud avere saxitum et in saximento tenere ad voluntatem creditorum, vel fidejussorum.
Et teneatur facere jurare omnes pedagerios de Parmexana, et nominatim illos de Birsillo, quod bona
fide invenient de avere illius civitatis in qua ipsi homines debitores steterint, et illud avere ipsi
pedagerii saxire pro Communi Parmae, et dare praedictis creditoribus et fidejussoribus teneantur: et
quod non dabit fiduciam mercatoribus illius terrae in qua praedicti debitores steterint, nisi Potestas
illius terrae, in qua praedicti debitores steterint, debitores in satisfacere creditoribus et fidejussoribus
in sorte et dispendio et interesse compellerit (sic.): et si qua tenuta vel possessio data fuerit per eum,
38

qui habet jus dandi, alicui civi Parmae in alio loco, seu in alia terra vel in aliqua civitate, omnibus
modis operam dare quod illa possessio vel tenuta teneatur per civem Parmae. Et si sibi fuerit ablata
vel turbata postquam fuerit requisitum a Potestate Parmae cum literis vel ambaxatoribus in illo loco
vel in illa civitate ubi fuerit ablata vel turbata; nisi fuerit restituta, teneatur Potestas de avere illius
loci vel civitatis saxire, et in saximento tenere quousque possessio vel tenuta restituta fuerit. Et hoc
habeat locum in omnibus illis qui debent habere denarios vel pecuniam in aliqua civitate vel loco.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur non dare alicui ambaxatores pro aliqua
requisitione facienda aliquo modo vel ingenio nisi semel tantum. Et si constiterit Potestati
requisitionem esse factam suo tempore vel alieno per ambaxatores, petenti teneatur ambaxatores
non dare, et teneatur pro posse invenire de inquisitione facta, nisi ille qui petenti voluerit
ambaxatores suis expensis; sed teneatur dare licentiam petenti saxire de avere illius terrae in qua
requisitio facta esset, secundum quod in capitulo et capitulis continetur infrascriptis.
De eodem.
Capitulum quod si aliquod dubium fuerit an aliquis civitatis et episcopatus Parmae possit habere
rationem in aliqua civitate vel loco, quod Potestas teneatur credere ambaxatoribus vel nuncio
Communis qui ibi iverit pro ratione petenda. Qui ambaxatores vel nuncii teneantur dicere veritatem
de praedicto facto in Conscilio. M. CC. XXXIII.
Additum est huic capitulo quod si Potestas intellexerit quod homines civitatis et episcopatus Parmae
non possint ire secure in aliquam civitatem vel locum, quod Potestas teneatur facere cridare publice
et minutim per civitatem quod aliquis non debeat ire cum persona vel rebus in dictam civitatem vel
locum; et dictum cridamentum facere scribi in libro Communis, et diem, et millesimum. Et si
aliquis postea iverit in dictis locis antequam concordia seu compositio esset facta cum nostra
civitate, quod Potestas teneatur de hoc se non intromittere, nec aliquod saximentum facere.
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur, si aliquod avere vel jus fuit vel fuerit, vel tenuta, requisitum in
aliqua civitate vel loco per ambaxatores Communis Parmae, et id avere vel jus vel tenuta non fuit
recuperatum, intromittere et saxire de avere hominum illius terrae vel villae vel loci ad voluntatem
illius pro quo saximentum fiet; et saxitum tenere et non dissaxire sine parabola illius pro quo
saximentum fiet. Et hoc teneatur facere post Kalendas Februarii, si autem dictum avere vel jus vel
tenuta non fuerit recuperata.
Item additum est quod, ex quo semel fuerit requisitum, amplius non debeat requiri: et si semel fuerit
data parabola saxiendi vel intromittendi per aliquam Potestatem, quod amplius non habeat; nec sit
necesse alicui civi Parmae venire ad Potestatem ad petendam parabolam Potestati Parmae saxiendi
39

vel intromittendi aliquid de ea terra sive loco vel gente de qua parabolam habuerit; sed possit saxire
suo arbitrio et voluntate, et intromittere de avere dictae terrae vel loci et gentis, secundum quod in
carta ei facta per praesentem Potestatem vel praeteritam continetur, recurrendo ad Potestatem infra
tercium diem ex quo habuerit, et dicendo Potestati id quod habet, et de qua terra habet, et quare
habet partem et quantitatem. Et scribatur in libro Communis quantitas, ita quod semper possit
reperiri.
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur, si aliquod avere vel jus nostrorum civium et omnium aliorum
hominum qui sint de districtu Parmae in aliqua civitate fuerit detentum, infra unum mensem
postquam fuerit requisitum tantumdem intromittere de avere illius civitatis. Et idem teneatur
observare in eo qui non posset habere in alia civitate rationem, si invenerit in districtu Parmae; nec
dimittere sine parabola illius cujus avere fuerit ablatum.
De eodem.
Capitulum quod si contigerit Potestati aliquem de sua jurisdictione aliquod avere debere habere in
aliqua civitate vel loco, eo requisito per Commune Parmae primo tempore suae Potestariae, Potestas
teneatur eum qui debuerit habere, parabolam si petierit, de avere illius civitatis vel loci ante
Potestatem ducere; et hoc si Potestati constiterit eum divitem et ydoneum esse, ita quod Commune
Parmae dampnum vel periculum habere non possit.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod, si de avere vel de possessionibus alicujus civis Parmae non
permittatur ei vel eis habere ususfructus dictarum possessionum ab aliqua privata persona vel aliquo
comunali alicujus civitatis, et si requisitum fuerit per ambaxatores ut permittat ei habere
ususfructus, et non permiserit; quod Potestas teneatur dare parabolam eis saxire de avere ipsius
civitatis: et hoc infra octo dies ex quo dicti ambaxatores redierint. Et praedicti ambaxatores dentur
eis a Potestate ad voluntatem illorum quibus possessio et avere detineatur ab aliqua civitate. El hoc
infra octo dies ex quo fuerit ei denunciatum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. XXXI. Indictione IIII.
40

De eodem.
Capitulum quod si manentes vel rustici vel servi alicujus domini civitatis et episcopatus Parmae
fugerint, seu iverint in aliqua civitate vel terra extra episcopatum Parmae, Potestas teneatur mittere
litteras vel ambaxatores causa faciendi illos manentes inquirere et petere. Et hoc ad dispendium
Communis. Et si illae civitates vel terrae, in quarum districtu ipsi steterint et habitaverint, eos ad
solum redire non fecerint, vel rationem de eis plenarie secundum jus et rationem minime fecerint,
Potestas teneatur de avere illius civitatis seu districtus ubi habitaverint saxire tantum quantum fuerit
dampnum illius domini. Et si aliqui consortes fecerint aliquam divisionem de manentibus seu
rusticis et servis, sive de eorum casamentis inter eos; illa divisio aliquod praejudicium non faciat
alicui illorum dominorum quin habeant illud idem jus quod habebat quilibet ante divisionem illam.
Item teneatur Potestas permittere mercatoribus Parmae qui fecere perditam ultra montes facere
saximentum , et saxire secundum quod dominus Torellus Potestas (1) parabolam eis dedit, ut in carta
per manum Thomaxii notarii facta continetur, absque aliqua requisitione alia facta nisi illa quae
facta fuit tempore D. Torelli de Strata. Et eis non prohiberc, nec ipsos de hoc inquietare, non
obstantc capitulo quod loquitur de rcquisitione facienda, et parabola data. Eodem modo teneatur de
facto filiorum Conradi.
Additum est huic capitulo quod Potestas Parmae teneatur mittere unum nuncium bonum ei
ydoneum ad voluntatem mercatorum ad Curiam D. Papae expensis Communis pro facere ita, quod
possint perditam eorum recuperare, et eorum utilitatem tractare.
Additum est huic capitulo in M. CC. XLIII. quod Potestas dare teneatur negotiatoribus infra xv. dies
postquam fuerit requisitus unum vel duos ambaxatores ad expensas Communis qui vadant ad
Comitem de Cadalone.et ad Regem Franciae, et Comitem de Campagna (1) causa operandi ut dicta
robaria et perdita recuperetur, et requiratur (*) .
(1) Torello da Strada pavese fu Podestà nel 1221, e per la seconda volta nel 1227.
(1) Da questo Capitolo sembra potersi arguire che i mercanti parmigiani facessero parte della cel. Compagnia de' mercanti Lombardi,
la quale appunto nel XIII. secolo teneva soprattutto relazione con Francia ( v. Sclopis, St. della Legisl. ital., p. 180 ). Avendo i nostri
patito colà notevoli danni, trattavasi di ripararli, e di fare perciò le opportune istanze al Conte di Cadalone, al Re di Francia e al Conte
di Sciampagna. Ma ov' era la terra, che qui ha nome di Cadalone? Sappiamo che i mercanti italiani godevano privilegi nella
Linguadoca, come è dimostro da un documento recato in luce dai Libri nel Journal des Savants, 1838 p. 618. Ora nell' Hist. gén. de
Languedoc compilata dai Maurini ( T. II., Preuves, col. 244. ) è indicato un Castello di quella Provincia, quod vocatur Cadalonium,
donato a Froterio Vescovo di Nimes; alla qual donazione intervenne un tale de Cadalone. Sarebbe questo nome per avventura
identico al Cadalone del Capitolo surriferito? La cosa rimane per noi tanto più incerta, quanto non risulta che quel Castello fosse
Contea. Sarebbe mai il Cadalone una storpiatura volgare di Chalon (sur Saóne ), città posta nella Borgogna, e soggetta appunto ad un
Conte? Quanto alla Contea di Sciampagna, confinante colla Borgogna, sono note le fiere che vi si tenevano di que' di. Monsignor
Telesforo Bini nella recente opera sua i Lucchesi a Venezia (p. 117, e seguenti ) parla delle fiere di Bari ( Bar-sur-Aube), di Trecce o
Tresi ( Troyes ) e dell' altra di Proino ( Provins ), delle quali ha trovato ricordo in più alti lucchesi del XIII. secolo, dimostrativi del
gran concorso che vi avea di commercianti italiani. Noi stessi troviam menzione di quelle fiere, e de' grandi crediti che ivi avea
contralto una Società di mercanti piacentini, in un prezioso atto origin. membranaceo ricevuto in Piacenza dal notajo Jacopo da
Vicino il 23 febbrajo 1296 ab Incarnatione, e conservato oggi nella Bibl. Reale di Parma, il quale produrremo a suo tempo nel Codice
Diplomatico.
41

Quod Potestas teneatur dare parabolam cuilibet Parmensi
et districtus, qui esset obligatus pro aliquo alicujus civitatis
vel loci; vel si aliquis alicujuscivitatis vel loci fecisset aliquam
obligationem, unde instrumentum appareret, de qua vel quibus
parmensis esset dampnificatus, si requisitio facta fuit, et ratio
reddita: et infra quod tempus.
Capitulum quod, si aliquis homo de aliqua civitate vel loco Lumbardiae fuerit obligatus alicui de
Parma vel de Parmexana ex promissione facta de qua appareret publicum instrumentum pro aliqua
promissione seu fidejussione seu obligatione aliqua, quam pro eo vel eis fecisset vel fecissent apud
aliquem vel aliquos vel apud Commune alicujus civitatis vel loci, et ex promissione illa seu
obligatione praedicti Parmenses dampnificati fuissent in aliquo vel illa occasione, Potestas teneatur
requirere per ambaxatores in illa civitate vel loco, unde illi fuerint vel habitaverint occasione
quorum Parmenses dampnificati fuissent. Et facta requisitione per ambaxatores ut ex illa
promissione debeant Parmenses yndempnes conservari de dampno quod habuissent occasione
praedictae obligationis, et post requisitionem factam per ambaxatores et per eos qui sunt et erunt
dampnificati petendo rationem, si non fuerit satisfacium Parmensibus infra duos menses, Potestas
teneatur, infra VIII. dies ex quo fuerit requisitus a praedictis dampnificatis, dare eis parabolam quod
ipsi possint de avere illius terrae vel loci, unde praedicti promissores fuerint, tantum saxirc, si
invenerint, unde ad plenum sit eis satisfactum. Et hoc capitulum factum fuit M. CC. XXXII. Indictione
quinta. Additum est huic capitulo in M. CC. XXXIII. quod Potestas teneatur dictam requisitionem facere
per se vel per ambaxatores ad voluntatem praedictorum dampnificatorum infra xv. dies ex quo ab
cis fuerit requisitus. Et praedicta omnia teneatur adimplere et facere.
Quando saximentum non debet fieri.
Capitulum quod si homines civitatis et episcopatus Parmae poterunt habere rationem in aliqua
civitate vel loco a Rectore illius civitatis vel loci sicuti ipse Rector facit aliis suis civibus seu
hominibus ipsius loci inter se ad invicem litigantes et causam habentes, quod Potestas teneatur
propter hoc nullum facere saximentum, nec facere permittere; sed consimilem rationem teneatur
(*) Additum est capitulis loquentibus de saximentis, quod Potestas sacramento teneatur infra mensem sui regiminis facere
venire anta se, vel aliquem ex judicibus suis, omnes et singulos civitatis et episcopatus Parmae habentes et habituros
cartas represaliarum contra foresterios, et facere scribi nomina, et praenomina singulorum, et quantilatem tocius quod
habuit, et habebit occasione dictarum represaliarum, in uno libro penes se tenendo et assignando futuro Potestati. Et
quod cognitio quaestionum quae verterentur occasione saximentorum et represaliarum sit tantum Potestatis et ejus
judicum. Et saximenta facta non relaxentur sine parabola Potestatis vel ejus judicum. Et omnes albergatores teneantur
non dimittere res saxitas absque parabola Potestatis vel ejus judicum. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis. Additum
est huic capitulo et adjectionibus quod, si reperiretur aliquis habcns parabolam represaliarum habuisse et habere aliquid
occasione represaliarum quod non fecerit scribi in libro Communis seu faciet infra octo dies ex quo ipsum habuit, cadat
ab omni jure represaliarum quod habuit. Millesimo CC. LXII. Indictione quinta.
42

facere Potestas Parmae hominibus ipsius civitatis vel loci qualem facit suis civibus et hominibus, et
non aliter: et hoc habeat locum tantum per Lumbardiam. M. CC. XXVII (*) .
Quando Potestas teneatur vetare ire homines alterius civitatis vel loci vel terrae per suam terram et
aquam.
Capitulum quod si aliqua civitas vetaverit homines civitatis et episcopatus Parmae per suam terram
vel aquam ire cum mercadancia, vel sine mercadancia, quod Potestas teneatur vetare ne homines
illius civitatis per terram vel aquam Parmae veniant. Et hoc faciat in ea forma, qua contra cives
Parmae et episcopatus factum fuerit.
Quod Potestas teneatur non dare juvamen nec auxilium eunti contra interdictum.
Additum est huic capitulo quod si aliquis de Parma vel Parmexana de cetero iverit ad aliquam
terram vel locum occasione mercadanciae, vel alia occasione, contra interdictum vel prohibitionem
a Communi vel a Potestate Parmae factam vel faciendam, et ibi aliquod dampnum habuerit vel
passus fuerit, quod Potestas teneatur pro Communi se de hoc non intromittere, nec saximentum pro
eo facere; nec ambaxatores vel nuncium vel litteras ei dare, nec aliquod juvamen ei praestare. Et
hoc in M. CC. XLI
De non capiendo aliquem foresterium, nisi ducendo eum cum rebus et persona ad Potestatem; et de
poena contrafacientis.
Capitulum quod nullus capiat aliquem foresterium pro aliqua occasione in civitate vel burgis
Parmae, nisi ducendo eum cum persona et rebus ante Rectorem civitatis. Et qui contrafecerit perdat
illud avere quod pro hoc fecit. Et Potestas faciat omnia ablata restituere, nisi hoc fecerit parabola
Rectoris civitatis.
De supplicatione facienda Domino Imperatori pro pedagio concedendo illis qui fecerunt perditam
ultra montes.
Capitulum ad hoc ut illi qui debent habere avere ab illis de ultramontibus possint illud habere, quod
Potestas teneatur supplicare Domino Imperatori pro Communi Parmae quod ipse debeat concedere
unum pedagium eisdem; pro quo pedagio possit sibi satisfìeri ab illis de ultramonte de eo quod
(*) Additum est capitulo loquenti quando saximentum non debet fieri etc., quod quilibet de civitate et districtu Parmae
caveat cum quo contrahat vel mercantum faciat cum hominibus de alienis civitatibus, terris vel locis, et cui dederat ab
eo requirat, ita quod propterea non oriantur represaliae, quia Potestas et Commune Parmae non se intromittet, nec
represaliam alicui dabit ea occasione. Et teneatur Potestas infra duos menses mittere litteras per terras Lombardiae, et
alibi, ubi visum fuerit Potestati et Ancianis, et monere eos quod caveant et cavere faciant subjectos eorum qualiter et
cum quibus de civitate et districtu Parmae contrahant, ita quod ab eis solomodo requirant quibus dederint, vel cum
quibus contraxerint; quia Commune Parmae non vult teneri in aliquo, nec vult quod reprehensaliae oriantur; et rogare
Communia dictarum terrarum quod hoc statuant et nobis respondeant, ita quod appareat responsio eorum de consimili
faciendo per litteras vel per publica instrumenta. M. CC. LXIIIL
43

debent habere.
De Fera sancti Herculiani facienda in glarea.
Capitulum quod Potestas teneatur facere fieri Feram sancti Herculiani in glarea Parmae a ponte
lapidum iniusum, a sero muri foveae civitatis, ita quod draparia et aliae mercimoniae ibi
collocentur. M. CC. XXVII. Indictione XV.
De Fera kalendarum Maii, et de loco Ferae expediendo, et expedito tenendo: et de poena
contrafacientis.
Capitulum quod Potestas teneatur facere unam Feram stazonatam (1) de drapis et aliis rebus et
bestiis, et de Fera kalendis Maii, et s. Syri, quae in kalendis Maii fìat et duret IIII. dies; et denunciare
civitatibus, ut veniant ad eam sicuti ad Feram sancti Herculiani. Et Potestas teneatur operam dare
bona fide sine fraude quod Flamenghi et Francigenes veniant in civitatem Parmae, et drapos
vendant in grosso et in minuto quomodo voluerint in Parma. Et quilibet teneatur dare operam ut
praedicta fìant et crescant ad honorem et utilitatem Communis Parmae, et bonum. Et si quis
contrafecerit, Potestas teneatur ei auferre L. libras parm. pro banno, et medietas sit accusatoris. Et
hoc in millesimo ducentesimo XXVI.
Additum est huic capitulo quod nullus projiciat ibi ubi fit mercatum ledamen nec remondaturam
andronae. Et Potestas bis in anno cum Potestate mercatorum teneatur ire et videre mercatum et
locum mercati, et facere eum expedire. M. CC. XXVIIII. Additum est huic capilulo: auferre
contrafacienti x. sol. parm.; et accusator habeat medietatem banni (*) .
De stationibus Ferae non vendendis, nec locandis.
Capitulum quod nullus homo de Parma vel Parmexana vel aliquo loco amodo vendat vel locet
stationes aliquas in glarea Parmae ubi fit forum quod consuevit fieri in prato sancti Herculiani, nec
aliquid inde accipiat ab aliqua persona; sed ille qui habet, maneat in ea, si velit: et si non vult, sit in
arbitrio Potestatis vel Consulis Communis dandi et locandi cui voluerit, usque quo ille qui primo
stabat, vel ejus hercdes, in ea ad standum [ redeat ], si redire voluerit.
De rebus non auferendis ducentibus Parmam ad vendendum,
nequeuntibus vendere.
Capitulum quod omnes personae episcopatus Parmae, quae duxerint res aliquas ad vendendum
(1) Provveduta di stazioni pei mercadanti. Delle quali stazioni è parlato espressamente nel successivo Capitolo. La voce stazonatus
manca nel Ducange, che ha soltanto stazonaticum: praestatlo poò stallo, seu statione in foris, mercatis et nundinis..
(*) Vacata est adjectio quae loquitur quod a ponte Dominae Giliae superius nullus debeat stare aliquo modo occasione
alicujus Ferae, nec etiam a sero fluminis Parmae etc. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis.
44

Parmam, si eas nequiverint vendere et cum eis redire voluerint, praedictae res eis non auferantur,
hoc cognito corum sacramento. Et quilibet qui adduxerit aliquam negociationem vel de blava de
extra episcopatum Parmae, quod possit eam vendere, et portare ubi voluerit, et Potestas teneatur
eum non molestare.
De Mercatis de Birsillo et Castro Gualterio manutenendis.
Capitulum quod Potestas teneatur manutenere mercatum quod statutum est quolibet mense Birsillo,
secundum quod designatum est et statutum. Et teneatur facere jurare homines episcopatus Parmae
juxta rivarias Paudi quod de cetero non ibunt nec ipsi nec aliquis de eorum masnata ad aliud
mercatum extra episcopatum Parmae, nisi ad illud de Birsillo; et specialiter ad illud de Casale
Majori non ibunt ea die qua erit forum de Birsillo. Et eodem modo observetur de mercato Castri
Gualterii quando fieri debuerit illud de Sacca. Et in utroque mercato sit bannum xx. sol. parm. si
quis contrafecerit; quorum medietas sit accusatoris.
Quando Mercatum de Fornovo fieri debet.
Capitulum quod mercatum quod fit omni anno ad Fornovum fiat omni mense semel, in ultima die
martis mensis.
Quando et ubi Forum de Sorania fieri debet.
Capitulum quod Potestas teneatur facere Forum ad Soraniam in capite uniuscujusque mensis, in
comunali loco Soraniae. In millesimo ducentesimo XXXI (*) .
De foresterio non ducendo ad aliquod mercatum episcopatus Parmae
pro aliqua re vetita emenda.
Capitulum quod quilibet homo teneatur non ducere secum aliquem foresterium ad aliquod
mercatum episcopatus Parmae ad emendum aliquam rem quae sit contra bannum, nec etiam pro
foresterio emere (*) .
(*) Additum est capitulis loquentibus de mercatis fiendis, quod aliquis civitatis vel episcopatus Parmae non debeat ire per
episcopatum Parmae occasione emendi blavam, bestias, vel pullos, ova, vel alia victualia, nec eciam linum vel lanam,
nisi solomodo in mercatis pro Communi concessis. Et nullus debeat exire de mercatis iam civitatis quam episcopatas
eundo obviam personis ducentibus mercimonia ad mercata pro eis emendis, ad hoc ut mercimonia et victualia melius et
uberius veniant ad mercata; et hoc non habeat locum in herbis et frugibus. Et hoc capitulum ex nunc vindicet sibi
locum; et qui contrafecerit solvat pro banno decem libras parmen. pro qualibet vice, el quilibet possit accusare, et
accusator habeat medietatem banni; et amittat rem emptam, et cercatores possint eum cercare. M. CC. LXI. quartae
Indictionis.
(*) Additum est quod habeat locum in mercatis civitatis similiter; et qui contrafecerit solvat pro banno decem libras parm.
pro qualibet vice; et quilibet possit accusare, et habeat accusator medietatem banni; et cercatores Communis possint et
debeant cercare contrafacientes et auferre eis praedictum bannum; et ex nunc locum habeat dicta adjectio. Haec adjectio
facta fuit per dominos Ugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per dominos Bcrnardum de Ghinamis
es, Bernardum de Benedictis et socios stalutarios in M. CC. LVIIII. Indictione secunda.
45

Quod quilibet foresterius teneatur vendere et emere ad
legitimum sextarium et mensuram et staderiam Parmae, et
de poena contrafacientis; et quid super sextariis, mensuris,
staderiis sit statutum.
Capitulum quod quaelibet persona de Parma et Parmexana debeat vendere et emere ad legitimum
sextarium Parmae, et ad mensuram et staderiam Parmae: et qui contrafecerit solvat pro banno pro
qualibet vice x. sol. parm.: et quilibet sit accusator; et medietas sit accusatoris; et teneatur credencia
accusatori. Et quodlibet Commune Terrae quod contra hoc fecerit, et hoc non observaverit, solvat
pro banno pro qualibet vice x. libras parm.; et quilibet possit esse accusator; et medietas sit
accusatoris, et teneatur credencia. Et quod staderae et pondera Communis teneantur per quatuor
homines religiosos, scilicet unum per portam qui debeant ponderare pro Communi, et respondere
Communi. In M. CC. XXXVMI. Indictione XII.
Additum est huic capitulo quod quaelibet persona de Parma et Parmexana quae vendet aut emet in
civitate et episcopatu blavam seu legumina in grossum vel ad minutum debeat et teneatur vendere et
emere ad rasoriam tractam ab uno latere ad aliud sine aliqua junta facienda, ab anno novo in antea:
et sextaria debeant augeri unum copellum: et qui contrafecerit, Potestas teneatur ei auferre pro
quolibet sextario et pro qualibet vice x. sol. parm.; et quilibet possit accusare, et medietas banni sit
accusatoris. Et Potestas teneatur infra xv. dies ex quo intraverit in regimine cum curia sua invenire
quatuor bonos homines et legales, scilicet unum per portam, qui praedicta sextaria debeant
adaequare et asectare eo modo ut dictum est. In M. CC. XLIIII. Indictione secunda.
Additum est huic capitulo quod sextaria salis, et aliarum rerum quae ad sextarium venduntur,
debeant adaequari cum sextario in capitulo contento. Item additum est huic capitulo quod quilibet
possit habere suum sextarium et minam et quartarium, dummodo sit legitimum et rectum, et cum eo
vendere et emere.
Additum est quod dictae staderae debeant locari ad incantum, et concedi plus offerenti; et quod
nullus de cetero debeat ponderare, seu ponderari facere vel permitti, nisi staderiis Communis. Et
Potestas teneatur auferre per bannum cuilibet contrafacienti x. sol. parm. pro qualibet vice; et
quilibet possit accusare, et habeat medietatem banni, et sit credencia.
Et quod locentur et concedantur per Potestatem et Massarium faciendo praeconari per civitatem de
dictis staderiis locandis.
Quod homines Burgi Sancti Domnini habere compellantur sextaria,
pondera et mensuras Communis Parmae.
Capitulum quod Potestas teneatur cogere homines Burgi S. Domnini habere et tenere balancias et
46

libras et pensos et passos et staria et staderias talia et tales, qualia et quales habet Commune
Parmae, et eis uti, et non aliis [Et hoc teneatur Potestas infra duos menses], secundum quod dantur
per civitatem, sine tenore, et non alio modo: et quod Potestas teneatur facere jurare Potestatem
Burgi Sancti Domnini hoc facere.
Quod Potestas Burgi Sancti Domnini et aliorum Castrorum
et locorum districtus Parmae teneantur non prohibere quominus blava, vinum et aliae res Parmam
ducantur: et quod
Potestas teneatur prohibere ne Potestas vel Anciani sint in
Burgo, nisi pro Communi Parmae; et quod statuto Burgi
contra statuta Communis Parmae cassentur.
Capitulum ad honorem Dei et pro militate Communis Parmae quod Potestas Burgi Sancti Domnini
et omnium castrorum et locorum episcopatus et districtus Parmae teneantur non prohibere aliquo
modo quominus blava, vinum et aliae res ducantur et duci possint ad civitatem Parmae: et Potestas
teneatur ita attendi facere, et prohibere quod alia Potestas sit in Castro Burgi, nisi illa quae ibi fuerit
pro Communi Parmae, nec eciam Anciani. Et quod omnia capitula et statuta contradicentia capitulis
et statutis Parmae cassari faciat et irritari.
De buzolis (1) dandis vendentibus vinum ad minutum.
Capitulum quod Potestas teneatur facere pro Communi dari tantum buzolas tabernariis et aliis qui
vendunt vinum ad minutum extra domos.
De eligendis VIII. hominibus pro modo et forma vendendi vinum inveniendis, et infra quod tempus;
et de eorum feudo
et officio.
Capitulum quod Potestas conscilio illorum de curia infra mensem ex quo intraverit in regimine
eligat VIII. homines bonos et sapientes de populo et de militibus, scilicet duos per portam, quorum
conscilio inverniat modum et formam, quo et qua vinum possit melius vendi: ad hoc ut inde melius
fiat forum.
Additum est quod quilibet praedictorum VIII. habeat x. sol. parm. et non plus: et hoc totum ponatur
ad Conscilium, et fiat ad voluntatem Conscilii de facto vini infra xv. dies.
Qualiter mensurae debeant dari vendentibus vinum ad minutum, et per quos, et infra quod tempus;
et de eorum officio et feudo.
Capitulum quod illi qui dant mensuras vini non debeant dare alicui vendenti vinum ad minutum
(1) Da Buza che nel Glossario del Ducange ha il significato di Vas vinarium.
47

mensuram nisi ad rationem sextarii vini xxv. sol. imperialium a testo sancti Michaelis usque ad
carnisprivium; et ab illo tempore in antea ultra usque ad festum sancti Petri nisi de XL. sol. imper.; et
a festo sancti Petri usque ad sanctum Michaelem nisi III. libr. imper., et de minori si eis videbitur. Et
quod Potestas non possit eos prohibere dare bozolas vel non dare: et nullus correrius de cetero
vendat vinum ad minutum.
Additum est huic capitulo quod illi qui dant buzolas debeant dare vinum vendentibus ad minutum
buzolas ad majorem et minorem quantitatem secundum quod venditur pro tempore.
Additum est huic capitulo, ad hoc ut vinum justo pretio vendatur et melius forum habeatur per
minucias, quod quatuor Fratres Poenitenciae eligantur per Potestatem, et ejus curiam, scilicet unus
per portam, qui debeant dare buzolas in civitate et extra, et debeant prohibere frauda fieri circa
venditionem vini in quantum poterunt. Et electio fiat infra xv. dies postquam intraverit.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod illi quatuor Fratres, qui debent dare buzolas, dent et dare debeant
libras et pondera et staderias, et sextaria bollare et lapides de pane, habendo pro bollatura, et
adaequantia II. parm. de qualibet libra, pondere, sextario, staderia et lapide, si data revenditores non
haberent recta; et si haberent recta, pro cercare nihil accipiant.
Et teneatur Potestas praedictos IIII. Fratres, scilicet unum per portam, quemlibet facere stare per
suam, juxta plateam bona fide ad pensandum panem, habendo quilibet unam stationem expensis
Communis, in quibus totus panis qui sit ad vendendum pensetur per eosdem Fratres, quilibet in sua
statione: et quilibet fornarius, pancogolus et pangola, et quilibet alius vendens panem teneatur non
vendere panem nisi primo fuerit pensatus per quemlibet in sua porta; et qui contrafecerit perdat
panem et II. parm. pro quolibet pane. Et teneantur dicti Fratres ire et providere ad furnos ad hoc ut
panis fiat bene cottus et pulcer et bene nectus; et habeant praedicti Fratres plenam potestatem
praecipiendi cuilibet fornario pancogolo, et pangolae, et cuilibet vendenti panem sub banno XII.
parm. de praeceptis Potestatis et suis attendendis pro pane pulcro faciendo, ut dictum est; habendo
de banno terciam partem, et Commune duas, de non observantibus. Et praedicti Fratres suo arbitrio
inveniant custodes pro portis pro praedictis omnibus et singulis attendendis et observandis a
praedictis fornariis et personis superius connumeratis, quos possint accusare si contrafecerint et
praedicta non observaverint. Et praedicti Fratres debeant dare praedicta pondera et libras et omnia
supradicta illis de villis. Et illi de curia Potestatis teneantur sacramento meliores et ydoniores ad hoc
eligere, et habeat pro suo feudo quilibet x. libras parm. per totum annum et terciam partem omnium
bannorum: et custodes custodiant expensis Fratrum praedicta salaria et banna; cassatis aliis statutis
loquentibus de officio superstancium pistorum, salva poena Communis de pane allojato vel
aloglato, de quo solvat v. sol. parm. qui eum fecerit, vel fieri fecerit aut vendi.
48

Additum est huic capitulo quod pistores et pancogulae teneantur facere medietatem panis, quem
faciunt, pro uno parmense, et aliam medietatem pro duobus; et habeat locum dictum capitulum
quando de sextario frumenti accipitur II. sol. imperialium vel minus. M. CC. XXXIII.
Quod vinum debeat vendi pro Communi, et per quos.
Capitulum quod vinum debeat vendi pro Communi Parmae secundum quod melius videbitur
Potestati et Ancianis et Sapientibus ab eis eligendis, et non per tabernarios aliquo modo vel ingenio
ab anno novo proximo ante (*) .
Qualiter colta debeat imponi et colligi, et per quos;
et quibus locis et personis.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur ponere coltam sive aliam datiam, et colligere per
episcopatum Parmae aequaliter per homines et loca episcopatus ad voluntatem Conscilii facti et
coadhunati ad campanam sonatam, salva usancia militum quae est xviii. parm. pro pario bovum et
pro zappa viiii. parm. in omnibus de iurisdictione militum (1) , exceptis Dominis de Valusneria et
Dominis de Vagire (2) , et illis qui tenuerint equos pro guerra Communis Parmae. Et Consules
militum teneantur per se vel per alium, et Potestas Parmae teneatur eis dare forciam ut praedictam
bovateriam colligant et recuperent in colligendo et despendendo, exceptis illis qui ad civitatem
venerint et securitatem praestiterint tenendi equum vel iumentum quod habeat iectatum iiii. dentes
et congruum ad guerram cum osbergo vel panceria vel zupono; quos, et eorum securitates Potestas
teneatur facere scribi in uno libro, exceptis masnatis habitantibus cum Dominis; excepto quod non
tollatur aliqua datia hominibus in Monticulo rivoli (3) et in eius curte, ideo quia Guidones Anselmi
domini ipsius castri cum ornni honore habent per feudum a Communi Parmae, et excepto Burgo
sancti Domnini, de quo non teneatur nisi ad voluntatem Conscilii, et exceptis cataniis et
vavasoribus; et exceptis illis qui de alieno episcopatu venerunt vel venerint ad habitandum in
episcopatu Parmae, quibus non tollatur usque ad x. annos computatos a tempore quo primo venerunt
ad habitandum, et exceptis Potestatibus et hospitalibus et eorum hominibus, quibus a Conscilio
specialiter est remissum; quibus hominibus teneatur non tollere coltam nisi quando civitas solvet,
salvo capitulo de stratis. Et teneatur Potestas non tollere coltam vel aliam daciam seu praestanciam
(*) Additum est quod quilibet qui habet vel habuerit vinum de sua vinea possit illud vinum vendere et vendi facere in
grossum et ad minutum in domo sua ad justam mensuram sibi datam pro Communi Parmae, sine aliqua datia solvenda
Communi. Et haec adjectio ex nunc habeat locum. Haec adjectio facta fuit per dominos Ugonem Neffi et Johannem
Arlotti et socios Ancianos, et per dominos Bernardum de Ghinammis et Bernardum de Benedictis et socios Statutarios
in millesimo CC. LVIIII Indictione secunda. Additum est huic capitulo et adjectioni ejusdem, quod Potestas teneatur illud
capitulum observare sine tenore, et quilibet possit habere mensuram suam justam et bollatam pro Communi pro vino
suo vendendo in grossum, sicut licitum est cuilibet habere starium suum. Millesimo CC. LXII. Indictione quinta.
(1) Parlasi qui della così detta Valle de Cavalieri comprensiva di tredici ville in quel di Parma.
(2) I signori di Vallisniera, e quelli di Vairo.
(3) Montechiarugolo
49

in civitate et burgis aliqua occasione sine parabola tocius Conscilii, vel maioris partis, coadhunati ad
campanam sonatam. Additum est huic capitulo ibi ubi dicit, quod illis, qui venerint de alieno
episcopatu ad habitandum in episcopatu Parmae, non tollatur colta vel dacia usque ad x. annos,
quod non tollatur eis usque ad xx annos. Et haec adiectio facta fuit in M. CC. LIII. Indictione XI. Et
Potestas hoc faciat praeconari omni mense semel.
Quod habitantes ultra alpes in terris, villis et castris Communis Parmae non solvant coltam nec
faciant aliquam factionem, nisi sicut civitas et quando civitas.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae et domini Imperatoris, et Communis Parmae,
quod omnes homines qui modo habitant vel qui de cetero habitaverint in terris, villis, castris et
locis, quae et quas habet Commune Parmae vel in futurum habebit ultra alpes, quod de cetero non
solvant aliquam daciam seu coltam; nec aliquam aliam factionem seu praestacionem faciant
Communi Parmae, nisi sicut civitas et quando civitas.
Quod quilibet teneatur solvere in illa vicinia in qua est domus in qua habitat cum familia sua.
Capitulum quod quilibet teneatur solvere coltam et extimum et daciam et praestitum cum illa vicinia
in qua cotidie vadit ad missam, et non in alia vicinia. M. CC. XXXVIII. Indictione XI. Additum est huic
capitulo de colta solvenda, quod quilibet ibi solvat in illa vicinia in qua est domus in qua habitat
cum familia sua, non obstante aliqua sentencia. Et vacata est adiectio, quae dicit quod deberet
solvere in vicinia ad quam vadit ad missam, per dominos Iacobum Malusii, Gilium Mazuchi et
socios in M. CC. LV., XIII. Indictione.
Qualiter et quando res sint obligatae Communi occasione coltarum.
Capitulum quod si aliquis est qui fuit vel fuisset positus in colta vel dacia a sancto Petro citra, et res
suas et possessiones alienaverit vel alienavit, si recessisset per fugam de civitate et episcopatu,
praedictae res vel possessiones sint obligatae Communi pro dieta dacia seu colta solvenda, salvo
iure. Et hoc M. CC. XXXIIII.
Quod quilibet qui habet possessionem alterius possit eam iungere ad suum extimum, nullo
praeiudicio alii in possessione vel proprietate generando.
Capitulum quod si aliquis homo de Parma vel de Parmexana habuit vel habuerit possessionem
uxoris vel nurus vel alicuius alterius feminae vel hominis occasione successionis vel alio modo,
habeat plenam licenciam et potestatem addendi et iungendi ad suum extimum, ita quod exinde non
debeat solvere aliquam daciam vel coltam nisi secundum quod solvit de suo occasione alicuius
extimi, ita quod non faciat aliquod praeiudicium alicui mulieri vel homini maiori vel minori in
possessione vel in proprietate.
50

Quod Potestas teneatur facere poni coltas generales per focum,
et in qua villa quilibet solvere debeat.
Capitulum quod Potestas teneatur facere imponi coltas generales quae imponentur pro Communi
Parmae pro episcopatu Parmae per focum, ad hoc ut aequaliter et melius ponantur per episcopatum:
et quilibet rusticus solvat coltam in ea villa in qua habitat cum familia sua (*) .
Qualiter homines, qui venerunt ad habitandum in civitate
postquam civitas venit ad mandata Ecclesiae, debeant inveniri, et in scriptis reduci, et coltam
solvere.
Capitulum quod omnes homines de foris, qui venerunt ad habitandum in civitate postquam civitas
Parmae venit ad mandata Ecclesiae, debeant solvere coltam ad voluntatem Conscilii, et eis imponi:
et praedicti inveniantur, et in scriptis ponantur eodem modo et forma qua Conscilio placuerit.
Qualiter Potestas teneatur facere recuperare coltam quae imposita fuerit, et infra quod tempus; et
legi facere in Conscilio nomen et supranomen illius qui non solverit; et de
poena non solventis.
Capitulum quod si aliqua colta vel alia dacia imposita fuerit per Commune Parmae, quod Potestas
teneatur eam facere recuperare a civibus et ab iis qui utuntur privilegio civium infra unum mensem;
et ab illis de foris infra duos menses; et termino elapso, teneatur facere legi nomen et praenomen
illius qui non solverit, in Conscilio generali; et auferre quartum denariorum plus, sine remissione. M.
CC. XXX.
Qualiter quis non sparetur ab aliqua colta
seu factione Communis, nisi habuerit equos masculos.
Capitulum quod si aliquis de Parma et Parmexana habeat jumenta, quod propter hoc non sparetur a
colta (1) , nec ab aliqua factione Communis seu colta: sed illi qui voluerint habere immunitatem
habeant equos masculos et congruos ad guerram: et praedicti omnes de jumentis, scilicet illi de
episcopatu Parmae, debeant albergare de foris ad exercitum simul cum Confalonerio ipsorum.
(*) Additum est huic capitulo de coltis imponendis, quod Potestas infra quindecim dies postquam intraverit in regimine
teneatur et debeat proponere ad Consilium ut omnes et singuli foci (1)episcopatus possint et debeant inveniri. Millesimo
CC. lxi. Indictione quarta».Additum est huic capitulo et adjectioni quod quilibet solvat coltam in ea terra in qua
habitaverit tempore impositionis coltae vel antea, non obstante quod esset suus focus alibi. Et illa villa, in qua reperitur
in foco, exoneretur de illo foco, et addatur illi villae in qua habitaverit, ita ut solvat tantum in illa terra in qua habitaverit
et pro loco illius terrae: et alia villa sit absoluta et exonerata ab illo foco.
(1) Ne' luoghi, ove trovansi caratteri in corsivo, quelli del Ms. sono pressoché spenti.
(1) Sparare è un accorciamento del verbo disparare preso nel senso di sciogliere: laonde sparari a colta val quanto
essere sciolto, o esentato, dalla colta.
51

De equis propriis habendis a militibus de foris,
et de poena contrafacientis.
Additum est huic capitulo quod loquitur de militibus de foris, quod habere debeant equos proprios,
et non aliunde; et qui contrafecerit solvat pro banno C. sol. parm.: et ille qui accomodaverit solvat
tantumdem; et accusator habeat medietatem banni.
De hominibus habitantibus ibi ubi consuevit esse Castrum
Rivi Sanguinarii non sparandis a colta.
Capitulum quod homines qui morantur ibi ubi consuevit esse Castrum Rivi Sanguinarii non
sparentur a colta, donec iverint ad habitandum ad Castrum quod est factum ad Parolam (2) .
Quod nullus de episcopatu veniat ad habitandum ad civitatem; et qualiter debeat solvere coltam, et
quid statutum sit in eis qui voluerint dicere se bonos cives esse.
Capitulum quod de cetero nullus de episcopatu Parmae veniat ad habitandum in civitate Parmae; et
si venerit, solvat semper coltam pro rustico, et tamquam rusticus, et pro malo cive. Et teneatur
Potestas, si aliquis venerit, per VIII. dies ex quo sibi denuneiatum fuerit, facere eum redire ad
habitandum ad villam; et si quis venerit a sex mensibus citra, idem observetur quod supra dictum
est.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod sententiae citadantiae factae, et quae factae apparuerint, a tempore
Potestariae D. Thebaldi Francischi citra (1) de his qui venerint ad habitandum ad civitatem, sint vanae
et cassae. Et si aliquis voluerit amodo probare se salisse ad civitatem per x. annos secundum
formam Statuti, Potestas et judex Potestatis debeat de hoc cognoscere, et recipere super hoc testcs
ex officio suo: qui testes debeant esse de illa terra a qua venerit ad habitandum ad civitatem, et de
vicinia civitatis in qua se dixerit habitasse; et dicti testes sint in electione Potestatis et judicis, vel
aliunde, prout sibi videbitur, ad hoc ut fraudes melius cessent. Ita quod non prosit eis habitatio facta
in civitate a tempore praedicti D. Thebaldi Francisci cifra. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LIII.
Indictione undecima.
(2) Il Castello sulla via Emilia presso il piccolo torrente detto Parola venne eretto nel 1227 dal Podestà Torello da Strada
fda cui ebbe nome di Castel Torello) per tenere in rispetto i Borghigiani disobbedienti a Parma. Ne fa menzione
l'Ariosto nel C. XXVII., st. 47.
(1) Tebaldi Francesco di Puglia fu fatto Podestà di Parma dall' Imperatore Federico secondo. V. Affò.St. di P. T. III. pag.
193.
52

Quod omnes qui habitabant in episcopatu Parmae ante
guerram teneantur redire ad habitandum ibi cum familiis
eorum, et ad quem terminum; et de poena si non redierint.
Capitulum quod omnes rustici qui habitabant et stabant in episcopatu Parmae ante guerram
praeteritam teneantur et debeant redire ad habitandum et standum cum familiis eorum in episcopatu
Parmae, ubicumque sint, usque ad octavam sancti Petri proximam; et si quis ipsorum non
observaverit, et ad dictum terminum non venerit, omnia sua bona mobilia et immobilia ab ipso
termino in antea sint publicata in Communi et in Commune veniant. Et omnes consules et mistrales
terrarum, villarum, et locorum et castrorum civitatis Parmae, et Communia dictorum locorum
teneantur dare in scriptis Potestati infra mensem, elapso termino praedicto veniendi, nomina et
praenomina omnium rusticorum, qui praedicta non observaverint : et omnes possessiones mobiles et
immobiles •similiter ipsorum assignare teneantur, et dare in scriptis dictae Potestati. Et si praedicti
consules et comunales praedicta non observaverint, et succelaverint (2) Potestati, Potestas debeat eos
punire suo arbitrio: et quilibet possit accusare dicta bona et possessiones, et contrafacientes, elapso
dicto mense; et accusator habeat terciam partem banni et succelati. Et teneatur Potestas hoc
praeconari facere semel ornni mense in mercato, et per civitatem et episcopatum usque ad dictum
terminum.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod praedictus terminus prolungetur praedictis rusticis usque ad annum
novum proximum: et transacto dicto termino anni novi, Potestas teneatur facere superesse unum de
judicibus suis ad faciendum, secundum quod melius et diligentius fieri poterit, inquisitionem
bonorum et possessionum omnium rusticorum qui non redierint ad habitandum in episcopatu
ubicumque fuerint in civitate vel extra: et ipsa bona et possessiones devenire faciat in Commune
secundum modum et formam capituli supradicti, non obstante aliqua alienatione facta a praedicto
capitulo citra vel fienda: et si facta fuerit, vel est facta, praesumatur fraudolosa et simulata. Item
quod Potestas loquatur cum Vicariis ut compellant sacerdotes ut redeant ad habitandum in villis
episcopatus Parmae usque ad dictum terminum pro ipsis Ecclesiis serviendis, et poenitenciis dandis
hominibus et mulieribus episcopatus Parmae: alioquin liceat hominibus villarum episcopatus, in
quibus ipsae Ecclesiae sunt, bona et possessiones ipsarum Ecclesiarum tenere et possidere. Et si
invenerint sacerdotes volentes servire Ecclesiis, ut dictum est; quod eis dare debeant fructus et
reditus praedictarum possessionum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LIIII., XII. Indictionis.
(2) Da Sub e celare: se terran celate le predette cose al Podestà. Succelare manca nel Glossario del Ducange.
53

Quod Potestas teneatur facere redire omnes rusticos ad castra
et loca civitatis Parmae.
Capitulum quod Potestas teneatur facere redire omnes rusticos ad castra et loca ubi habitabant
tempore quo Commune Parmae incoepit habere discordiam cum Friderico condam Imperatore, et
stare in dictis castris et locis et ecclesiis, si ibi factae fuerint, vel sunt, vel enmt forticiae; et quae
castra et loca tenentur pro Communi Parmae, et facere custodiam praedictorum castrorum, et
locorum, et ccclesiarum.
Quod omnes rustici habentes possessiones in episcopatu Parmae
sint ponendi in coltam ubicumque habitent, et per quos.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur facere poni in coltam omnes rusticos habentes
possessiones in episcopatu vel districtu. Parmae ubicumque habitent sive Burgi sancti Domnini,
sive alias extra districtum Parmae; et positam exigant et recuperent. Et hoc fìat per mistrales illius
terrae in qua possessionem habent, secundum quod in aliis rusticis illius villae ponunt, et quando:
salvis privilegiis omnibus personis concessis. Et Potestas teneatur Burgenses non permittere exigere
aliquid a civibus Parmae, occasione coltae, habentibus possessionem, nisi sit homo qui habeat ibi
domum et consuevit ibi habitare.
De non faciendo alicui cartam absolutionis.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur sacramento non facere aliquam cartam absolutionis
alicui nec occasione miliciae seu citadanciae sine parabola Conscilii facti ad campanam sonatam. Et
si tempore D. Isachi de Dovaria Parmae Potestatis (1) alicui hujusmodi facta fuisset, illa absolutio
sive libertas non valeat, nec teneat, nec aliquod praejudicium faciat alieni contra quem facta fuerit.
Quod nullus possit aliquem relaxare a colta vel absolvere, nec condempnare, nisi Potestas: et de
poena Massarii, si se de hoc intromiserit.
Capitulum quod si aliquis vult se defendere a colta civitatis, quod cognitio sit Potestatis, et nullus
possit aliquem absolvere vel condempnare vel relaxare, nisi Potestas; et de hoc cognoscat secundum
voluntatem Conscilii. M. CC. XXXIII. Et Massarius non debeat se intromittere, nisi possit cognoscere
de eo qui sit absolvendus vel condempnandus seu relaxandus a colta Communis per se, vel per
alium: et si contrafecerit, solvat pro qualibet vice de suo III. libras parm.; et quilibet possit accusare;
et accusator habeat medietatem; et cercatores possint eum cercare. In M. CC. XXXVIII. Indictione XI.
De domibus non faciendis extra foveas civitatis.
Capitulum quod nullus de cetero extra foveas novas civitatis, vel de capite pontis faciat domos pro
(1) Nell'anno 1216.
54

ibi habitare: et si fecerit, ob hoc non sparetur a colta civitatis.
De colta, seu mutuo, nec dacia non ponendo ad aliquod extimum praeteritum.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, et ad honorem et utilitatem Communis
Parmae, quod Potestas teneatur non ponere aliquam coltam, nec datiam, nec mutuum, neque poni
facere ad extima facta ab hinc retro, et specialiter ad ea quae facta fuerunt per duodecim, cum ipsa
extima non fuissent facta aequaliter, et cum multi tunc erant pauperes, qui modo sunt divites; et
multi divites, qui modo sunt pauperes. Sed si aliqua colta fuerit ponenda, fiant prius extima
secundum modum et formam Conscilii. Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur observare
sine tenore hoc capitulum, et observari facere ; et si contrafecerit, perdat de suo feudo C. libras
parm. M. CC. XLI. Item additum est huic capitulo quod Potestas teneatur non ponere aliquam coltam
neque mutuum ad aestimum aliquod factum ab hinc retro; sed si colta vel mutuum debuerit imponi,
fiant prius nova extima pro Communi Parmae; et de hoc non possit habere parabolam a Concione
neque a Conscilio. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. XLVIIII. Indictione VII.
De debitis factis per dominum Gironem quondam Massarium
Communis attendendis.
Capitulum quod Potestas teneatur attendere et observare de debitis et laudis factis tempore domini
Gerardi Manariae (2) per dominum Gironem Massarium Communis Parmae, prout in carta eorum de
Laude continetur. Et dominus Gerardus Manaria teneatur ei facere jurare.
De carceribus inveniendis pro latronibus et malis debitoribus detinendis,
et de eis non habendis in certis locis.
Capitulum quod Potestas cum curia sua teneatur invenire cum fratre de laboreriis unam domum
securam et ydoneam pro latronibus et malefactoribus tenendis, infra mensem. In. M CC. XLII.
Item teneantur Potestas et Massarius cum eodem fratre de laboreriis acquirere unam aliam domum
bonam et securam, in qua ponantur mali debitores. Et de cetero mali debitores non ponantur cum
latronibus et malefactoribus. Et hoc infra mensem, ex quo intraverit in regimine.
De eodem.
Capitulum quod nulla prexonis latronum vel debitorum debeat esse in strata majori a sancta Cruce
usque ad sanctum Michaelem de arcu; et si aliqua est inter dictas confines, teneatur Potestas eas
destruere, et alibi ponere. Et hoc infra duos menses ex quo intraverit in suo regimine. M. CC. XXXVIIII.
Additum est huic capitulo quod Potestas sacramento teneatur removere et auferre carcerem
(2) Gherardo Manara Cremonese fu Podestà di P. nel 1232.
55

latronum de strata publica quae vadit ante ecclesiam de sancto Michaele de canale et per quam itur
ad ecclesiam Beatae Virginis Mariae; et hoc sine tenore hinc ad carnisprivium. In M. CC. XLIII (*) .
De feriis indicendis.
Capitulum quod feriae non possint indici, nisi quae indictae sunt per legem, nisi fieret parabola
Conscilii adhunati ad campanam sonatam, expresse dicto in Conscilio ad quem terminum voluerint
ferias ordinare, nec placita adlocare seu ordinare vel prolungare, nec cumiatum dare hominibus qui
essent pro causis, nisi esset pro vindicta maleficiorum facienda.
De non ascendendo in hospicio Potestatis, et qui possunt ascendere.
Capitulum quod nullus de civitate neque de episcopatu Parmae ascendant in hospicio Potestatis
neque super hospicium Potestatis, nec ab ostio inferiori scalae in sursum, nisi essent illi de curia
sua, scilicet advocati et consules et massarius et notarii Potestatis et correrii. Et siquis contrafecerit,
solvat pro banno, si civis est aut miles de episcopatu Parmae, xx. sol. parm.; et rusticus v. sol.
parm., pro qualibet vice, excepto tamen quod ire possit medicus et sacerdos, et sartor pro incidere
robas, et barberius pro radere et sallaxare, et calzolarius pro eo vel alio de familia sua calciare; et
Potestas teneatur hoc capitulum facere legi in Concione, et facere jurare sequenti Rectori, et eodem
modo teneatur de palacio et stallo. Et Potestas et Judices et milites ejus teneantur quod ad portam de
retro in viazola non debeant loqui eum nomine de Parma vel episcopatu. Item additum est huic
capitulo quod sacerdotes de Parma et Parmexana possint ascendere hospicium Potestatis pro dare
poenitenciam illis qui essent in hospicio Potestatis. Et salvo eo, quod Fratres Minores et
Praedicatores possint ibi ire quando voluerint (*) .
Quod quilibet possit ire libere in hospicium Potestatis.
Capitulum quod quilibet de Parma et Parmexana possit libere ire in hospicium Potestatis et in
camera palacii et in ostio scalarum, nullo capitulo contradicente.
(*) Additum est huic capitalo quod nullus homo, cujuscumque conditionis sit, de cetero ponatur in carceribus in turre
Communis; immo teneatur Potestas apparari facere et expediri porticum dictae turris, ut homines possint ire libere ad
necessaria secundum quod consueverant.
(*) Additum est, quod non habeat locam in Ancianis et eorum notariis, quod bene possint ascendere, aliquo capitulo non
obstante. Haec adjectio facta fuit per dominos Ugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per dominos
Bernardum de Benedictis et Bernardum de Ghynamis et socios Statutarios. In M CC. LVIIII. Indictione secunda. Additum
est huic capitulo quod idem observetur et locum habeat ab hospitio per quod Potestas venit in palatium inlus, salvo quod
custodes palatii et turris et illi quibus permissum est per Statutum, possint ibi stare et ire. Et nullus forensis ex quo
steterit continue in civitate Parmae per xv. dies non possit ascendere domum Potestatis, ut in capitulo ccntinetur. M. CC.
Ix. terciae Indictionis. Additum est capitulis et adjectionibus capitulorum prohibentiam ascendere domum Potestatis,
quod, non obstantibus ipsis capitulis et adjectionibus, quilibet possit licite ascendere sine poena; et dicta capitula
prohibentia sint cassa et nullius valoris, nec possit Potestas contra hoc aliquid statuere, et teneatur Potestas facere stare
ostium domus apertum a mane usque ad terciam, et post campanellam de nona usque ad vesperas. Et si Potestas
contrafecerit, solvat pro banno c. sol. parm. pro qualibet vice. M. CC. LXIIII
56

Qualiter terra, empta per Commune a Bernardo de Cruviaco
pro dare in feudum Marchioni Meroello debeat mensurari, et
infra quae tempera.
Capitulum quod in quolibet quadriennio in contrata sancti Petri terra, quam Commune emit a
Bernardo de Cruviaco (1) pro dare Marchioni Meroello (2) in feudum, mensuretur; et superfluum, quod
non fuit datum Meroello, facta ratione de C. lib. imper. ad XXXI. sol. imper. pro bobulca exigatur et in
Communi mittatur et teneatur. Nec terra data Meroello nec ususfructus alienetur; et quia tempore
Gabrielis de Camino Potestatis Parmae fuit mensurata, non mensuretur usque ad III. annos, nec
expendatur in mensuratione ultra xv. sol. parm. pro qualibet vice de avere Communis.
Quod Potestas teneatur conservare yndempnes fidejussores Bernardi Vizii Electi Parmensis, vel qui
super se pecuniam
acceperunt, vel sibi mutuaverunt.
Capitulum quod si aliquis fidejussit, seu pecuniam super se accepit pro Fratre Bernardo Vizii Electo
Parmensi (3) et pro Palacio Parmensi, vel ipsi Fratri Bernardo pecuniam mutuavit. Potestas et
Commune Parmae teneatur facere conservare eum indempnem de dieta obligatione a Palacio
Parmensi (1) . Et si Potestas propter ea attendenda et observanda, quae in isto capitulo continentur,
curreret in aliquod dampnum ipse vel aliquis de familia sua, Commune Parmae teneatur praedictum
Potestatem et quemlibet de familia sua conservare yndempnes. De omnibus praedictis et singulis
(1) Bernardo da Cavriago fu Podestà in P. circa i1 1160.
(2) Il marchese Moroello Malaspina. L'Affò giudica che il Comune desse a Morcelio quella terra per rimunerarlo
de'servigi ch'egli avea prestato a'nostri nel 1182 in una guerra contro i Reggiani.
(3) Fra Bernardo Vizio degli Scotti fu eletto a Vescovo di Parma dal Capitolo della Cattedrale nel 1243, ma l'elezione venne annullata
nello stesso anno dal Pontefice Innocenzo IV.
(1) L'Affò, pubblicando il presente capitolo nel T. III. della St. di P. a pag. 376, lesse non rettamente et Palatio Parmensi.
Con questo capitolo il Podestà venne obbligato a far indennizzare sul Palazzo, o sulla Mensa Vescovile, chiunque avea
prestata malleveria (fidejussit), od erasi addossati carichi pecuniarii(pecuniam super se accepit ) in favore di Bernardo
Vizio, od avea prestati danari (pecuniam mutuavit) allo stesso Bernardo. Ove è da notare che il mutuavit non ha
1'ordinario significato di prendere, ma sibbene di dare a prestanza; come lo provano le parole ipsi Fratri Bernardo.
Questo verbo è usato nella stessa significazione in altri luoghi de' presenti Statuti. L'Affò (luogo cit. pag. 186.)
interpretò questo capitolo in modo ben diverso. Secondo lui, il Podestà venne obbligato a non costringere giammai alla
restituzione chiunque avesse avuto dall' Eletto Bernardo prestito di danari, o avesse in potere beni e robe spettanti al
Vescovado, liberando chi vi fosse per cauzione tenuto, da ogni vincolo di mantener fede; la quale ingiustizia (egli dice)
crederebbesi appena, se registrata non si vedesse la corrispondente legge nel corpo degli antichi Statuti. Ma la diritta
interpretazione del capitolo surriferito assolve i nostri maggiori dalla taccia di un'ingiustizia, che all'Affò parve a pena
credibile. Non trattavasi infatti che di risarcire il danno incorso in buona fede da alcuni, che al tempo della elezione di
Fra Bernardo lo aveano sovvenuto con sigurtà, con obbligazioni o con danaro in contante, senza poter prevedere la
prossima sua rimozione dal Vescovado. D'altra parte risulta dal secondo libro di questi medesimi Statuti come l'antica
nostra legislazione Civile provvedesse al mantenere indenni i mallevadori (Capit. qualiter fidejussores debeant
indempnes conservari), e come fin dal 1258, vale a dire molto prima dell'elezione di Fra Bernardo al Vescovado, si
volessero indennizzati il fidejussore, vel alias qui accepit vel acceperit pecuniam super se pro aliquo. La quale
disposizione venne poi nel 1243 estesa a favore anche di chi fidejussit vel pecuniam super se accepit pro aliquo clerico
existente in administratione alicujus Ecclesiae vel loci, e venne stabilito per massima generale che i così fatti
fidejussores vel promissores fossero indennizzati de bonis ipsius Ecclesiae vel loci.
57

Potestas teneatur sine tenore. In M. CC. XLIII. Indictione I.
De venditione facta in Jacobum de Midiliano
per Commune firma tenendo.
Capitulum qnod Potestas teneatur sacramento venditionem factam in Jacobum de Midiliano
Judicem (2) , si fuit facta pro Communi Parmae et a Communi Parmae, de terra quae condam fuit
Nomigani Coroni de Vigoferdulo, ut in instrumento per manum Alberti Ferrarini notarii facto
cominetur (3) , firmam et ratam habere, in perpetuum habere et tenere, nec aliquam lamentanciam per
se vel per advocatos suos de dicta re vendita recipere; et si per ignoranciam esset recepta vel foret,
nullius momenti sit, et inanis et vacua permaneat [et hoc locum habeat in omnibus venditionibus
factis et faciendis a Communi et specialiter in foveis veteribus de capite pontis venditis a Domino
Berocio tunc Potestate Parmae (4) cum superstantibus]; et nominatim vendictionem factam de Castro
Ravarani et curte, et districte secundum quod factae sunt teneantur et defendantur pro Communi
Parmae, nec retractari aliquo ingenio permittere. Et teneatur Potestas omnes vendictiones factas pro
Communi Parmae, et quae in antea fient, firmas et ratas habere et nullo modo retractare. Et hoc
capitulum futuro Rectori teneatur facere jurare (*) .
De Statutis Communis Parmae et zuntis exemplandis
et in uno libro scribendis, et in Segrestia ponendis, et per quot tempora.
Capitulum quod Potestas teneatur facere exemplari Statuta Communis Parmae, et junctas in uno
libro ponere et eas cum Statutis continuare et millesimum in Statutis jam factis ponere de quibus
inveniri poterit ab illis quibus commissum fuerit a Potestate, et in omnibus Statutis in futurum
ponatur; et in Segrestia ponantur, et ibi semper pro Communi Parmae remaneant nisi pro exemplare
alia Statuta vel pro videre alia Statuta Communis, si dubitaretur quod mutata essent in toto nec in
parte. Et alia tria Statuta fiant et remaneant pro Potestate et aliis officialibus, et in quolibet
quadriennio exemplentur et continuentur junctae in Statutis Communis Parmae in quatuor libris. Et
(2) Un docum. dell'Archivio Capitolare prova che questo Jacopo da Midiliano era nel 1217 uno degli Avvocati del
Comune che servivano di Assessori al Podestà. V. Affò, St. di Parma, T. III. pag. 91.
(3) L' Affò, che reca per intero questo capitolo nel T. cit. a pag. 92, ha contra in luogo di continetur. Lo sbaglio è
manifesto.
(4) Baroccio dal Borgo Cremonese resse la Podesteria di Parma negli anni 1207 e 1214.
(*) Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur omnia supradicta attendere et attendi facere sine tenore et praecise,
non obstante aliquo capitulo huic capitulo contrario, et quod omnes alii loquentes de aliquibus venditionibus factis pro
Communi intelligantur secundum formam istius. Et si Potestas supradicta non observaverit, amittat de suo feudo centum
libras parm., et Cercatores teneantur ipsum cercare et praedictum bannum ei auferre sine tenore: et ex nunc habeat
locum. Et haec adjectio habeat locum in omnibus venditionibus factis pro Communi, si de jure factae sunt. M. CC. lxi.
quartae Indictionis.
58

hoc capitulum fuit factum in M. CC. XXVI (**) .
Monumenta historica. Vol. I.
De Statutis et adiectionibus Statutorum Communis compilandis in quatuor voluminibus et sub
congruis rubricis
ponendis, et de uno in Segrestia sigillato ponendo, et de eis
per certa loca ponendis.
Capitulum quod Potestas teneatur, lectis et approbatis Statutis factis nuper et vacationibus et
adiectionibus Statutorum Communis, facere compilari Statutum in IIII.voluminibus ponendo
quodlibet statutum cum adiectione et adiectionibus suis sub suis congruis rubricis; et eo compilato,
teneatur ipsum facere exemplari, miniari et rubricari in quatuor libris, ita quod sint quatuor libri
Statutorum eiusdem tenoris: quorum unus ponatur in Segrestia Parmensis Ecclesiae sigillatus, et
alius sit penes Potestatem et eius Assessores, et alius penes Massarium et Cercatores, et alius sit in
palacio catenatus, ita quod quilibet possit habere copiam ex eo. M. CC. lv., XIII. Indictionis.
De privilegiis, instrumentis et juribus Communio semel in anno videndis.
Capitulum pro habenda melius commemoratione privilegiorum, instrumentorum et omnium jurium
Communis tam veterum quam novorum quod Potestas teneatur semel in anno, quando placuerit et
videbitur Potestati, habere sex homines per portam tam peditum quam militum, antiquorum et
juvenum, quibus faciat legere et videre privilegia et instrumenta et jura Communis quae sunt penes
filios domini Boverii, et alios ea habentes; non habendo propterea dicti VI. Sapientes aliquid a
Communi. M. CC. lv., XIII. Indictionis. t
Quod quilibet qui dicit se fecisse accatum a Communi
teneatur estendere, instrumentum accati Potestati, et infra quod
tempus, et de instrumento in libro scribendo, et de superpresis
inveniendis, et viis circa foveas et terralios aperiendis, terminandis et expeditis tenendis, et per
quos, et de eorum salario.
Capitulum quod quilibet, qui dicit se fecisse emptionem vel accatum a Communi Parmae de
aliquibus terris vel possessionibus a viginti annis citra, teneatur et debeat praesentare instrumentum
emptionis vel accati Potestati vel ejus judicibus per totum mensem januarii proximum. Et si non
(**) Additum est capitulo de Statutis Communis Parmae et adjectionibus exemplandis et in uno Libro scribendis etc.,
quod Potestas teneatur infra duos menses de voluntate Antianorum et illorum de curia eligere quatuor Sapientes bonos
et legales cum uno Notario qui debeant videre et diligenter examinare Statuta et adjectiones Voluminis Statutorum, et ea
quae invenerint vacata vel cancellata secundum formam Statuti, amovere de Libro, et ea quae loquuntur- de laboreriis
factis, similiter; habendo prius certitudinem quod ipsa laboreria facta sint, et alia omnia Statuta et adjectionos compilare
et in scriptis ponere, et rubricari facere secundum formam Statuti. Et praedicta fieri debeant usque ad sanctum Petrum.
M. CC. LXIIII.
59

praesentaverit, praesumatur cum de jure non tenuisse, vel possedisse; et dictae possessiones
deveniant in Commune. Et teneatur Potestas, facere scribi dicta Instrumenta in uno Libro pro
Communi, ut melius possint inveniri superprehensae factae de rationibus Communis M. CC. LIIII.
duodecimae Indictionis. Additum est huic capitulo quod sint quatuor superstantes cum uno notario
quorum superstancium sit unus per portam, et eligantur per Potestatem ad praedicta invenienda, ad
inveniendum et inquirendum superpresas factas in rebus immobilibus Communis in civitate et extra,
et ad faciendum aperiri vias et expediri et terminari quae debent esse circa foveas civitatis et
terralios, quae debent esse amplae per decem pedes perticae secundnm formam Statuti. Et debeant
habere XII. imperial de libra inter omnes de eo quod recuperaverint, exercendo communiter dictum
officium et non separatim. Et quilibet qui fuerit inventus habere de supradictis presis solvat
praedictos XII. Imperial. de libra ejus quod inventus fuerit habere secundum extimationem eius quod
tenuerit. Et praedicta omnia deveniant in Commune. Et si quis de cetero fecerit superpresam de
bonis praedictis Communis, restituat ea Communi cum poena dupli. Et haec adiectio facta fuit in M.
CC. lv., XIII. Indictionis.
Qualiter Potestas teneatur facere iurare omnes homines
districtus Parmae custodire et salvare, et de currendo ad
mesclancias (1) , et de malefactoribus capiendis.
Capitulum quod Rector civitatis teneatur facere iurare omnes homines districtus Parmae sine fraude
quod salvabunt et guardabunt omnes homines civitatis Parmae in eundo, stando et redeundo. Ita
quod illi qui sunt vel fuerunt de terra seu loco aut villa vel castro quae erunt ad apilianciam (2) , ubi
civis Parmae fuerit vulneratus vel percussus aut captus, qui erunt de ipsa terra ubi apiliancia fuerit,
etsi non fuerint ad apilianciam, currere debeant ad clamorem, et ad suum posse levare cridum bona
fide retro. Et illi qui primo fuerint ad apilanciam ab initio, et qui postea cucurrerint, debeant illum
capere bona fide sine fraude qui civem Parmae vulneraverit aut percusserit aut ceperit. Si habuerit a
xxx. libris imper. supra, non sit districtus eum capere. Et si hoc non fecerit, debeat solvere bannum
ordinatum a Rectore, excepto de uno cive contra alium civem, nisi fuerit ei praeceptum; et poterit se
defendere per sacramentum quod bona fide ad clamorem cucurrerit, et de eo capiendo operatus
fuerit.
(1) Il Ducange ha misclantia che significa, come qui, rixa, jurgium.
(2) Anche questa voce ha il significato di rissa. Il Ducange registra appligantia.
60

De custode inveniendo in qualibet vicinia ne turpe aliquod
projiciatur in canalibus seu viis vel zimenteriis, et de poena
contrafaciencium.
Capitulum quod Potestas teneatur infra mensem sui regiminis invenire unum custodem in qualibet
vicinia civitatis Parmae, qui debeat custodire ne aliquod turpe vel ledamen aut terracium vel
spazatura seu vinacium, nec aliud nocivum projiciatur in canalibus seu in viis civitatis, et
zementeriis ecclesiarum: et qui contrafecerit solvat pro banno in qualibet vice v. sol. parm., cujus
medietas sit accusatoris, et alia medietas Communis; et credatur sacramento illius custodis.
De exercitu generali non faciendo ante festum
sanctae Mariae per VIII. dies.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae et omnium Sanctorum, quod Potestas teneatur
non facere nec fieri facere per octo dies ante festivitatem Beatae Mariae Virginis de Augusto
exercitum generalem: sed debeant in civitate morari, ad hoc ut festum melius et diligencius possit
fieri et celebrari ad honorem Beatae Virginis Mariae. Et si contigerit aliquo casu esse in exercitu,
teneatur ibi festum celebrare, ac si essent in civitate, prout est consuetudo nostrae civitatis.
Qualiter Potestas et quilibet de familia tenetur non percutere
aliquem civem Parmae, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod Potestas, et quilibet de sua familia, teneatur non percutere aliquem civem Parmae,
nisi esset in exercitibus et cavalcatis in quibus possit percutere quemlibet descherantem, vel non
euntem ad scheram; vel nisi esset in rixa, quam dividere aliter non posset: et si contrafecerit, amittat
de suo feudo pro qualibet vice xxv. libras parm. ; et cercatores qui pro tempore fuerint possint
ipsum cercare, et ei auferre dictam quantitatem.
De generali Conscilio faciendo qualiter mercadancia et alia victualia
debeant venire ad civitatem, et infra quod tempus.
Capitulum quod Potestas teneatur infra mensem postquam intraverit in suo regimine facere generale
Conscilium; et in ipso conscilio proponere qualiter et quomodo omnis mercadancia tam victualium
quam aliarum rerum possit et debeat venire et duci ad civitatem Parmae: et quicquid placuerit
Conscilio vel majori parti super hoc faciendum. Potestas teneatur bona fine sine fraude adimplere,
et ad finem perducere.
Infra quod tempus Potestas teneatur ponere ad Conscilium
qualiter layci possint recuperare sua jura a clericis.
Capitulum quod Potestas teneatur infra xv. dies ex quo intraverit in regimine ponere ad Conscilium
61

quando et qualiter layci possint et debeant recuperare sua jura a clericis, et ab ecclesiasticis
personis.
Infra quod tempus Potestas teneatur complere, ei compleri
facere portas de sancto Michaele, et de sancta Cruce, et de Navilio.
Capitulum quod Potestas teneatur complere et compleri facere portam de sancto Michaele prout
aliae portae sunt; et hoc sine tenore usque ad octavam Pascae. Et idem teneatur de porta de sancta
Cruce, et de porta de Navilio hinc ad sanctum Petrum (*) .
Infra quod tempus Potestas teneatur facere fieri portas de muro in strata
Claudio, et in strata sancti Barnabei; et quo modo.
Capitulum quod Potestas teneatur facere fieri portas de muro in strata Claudia ibi ubi melius visum
fuerit hominibus de Conscilio, et unam aliam portam in strata de sancto Barnabeo ibi ubi melius
visum fuerit hominibus de Conscilio: et hoc teneatur facere fieri hinc ad sanctum Petrum in
proximo (*) .
Quod portae civitatis Parmae teneantur et deveniant in Communi;
et de porta sancti Pauli complenda.
Capitulum quod Potestas teneatur tenere portas civitatis Parmae factas et faciendas ad honorem Dei
et ad bonum statum civitatis Parmae in Communi, et in Commune facere devenire, et in Communi
tenere perpetualiter. Et si quis habet, vel habuit aliquod jus, quocumque modo habeat, amittat illud
jus. Et quod Potestas teneatur facere compleri portam sancti Pauli usque ad carnisprivium. Et hoc
idem habeat locum in porta de sancto Michaele de arcu.
(*) Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur facere refici et fieri pontem, qui est extra ipsam portam sancti
Michaelis, super foveam, de lapidibus sive quadrellis in eo statu in quo consuevit esse tempore quo fuit destructus: et
hoc usque ad sanctum Petrum. Et quod domus dictae portae planelletur. Millesimo CC. LX. terciae Indictionis. Additum
est adjectioni statuti loquentis de ponte de sancto Michaele de arcu reficiendo, et de domo dictae portae planellanda,
quod Potestas teneatur illam adiectionem executioni mandare sine tenore, alioquin amittat de suo feudo xxv. libras
parm. Et eodem modo teneatur facere aptari tali modo quod aqua, quae decurrit per barbacanum, non destruat muram.
M. CC. LXIIII.
(*) Additum est quod ipsa porta debeat fieri ad modum portae positae in capite pontis salariorum, et murus, qui est a sero
dictae portae, levetur et merletur a praedieta porta de sancto Barnabeo usque ad murum de glarea. Et alia porta de muro
similis dictae portae debeat fieri ad portam stratae de Coliculo de sancto Francisco hinc ad sanctum Michaelem. Et
postea fiant duae portae de muro singulis annis ibi ubi sunt aliae portae quae non sunt muratae, usque ad sanctum
Michaelem, quousque omnes fuerint completae. Haec adjectio facta fuit per D. Ugonem Neffi et Johannem Arlotti, et
socios Ancianos, et per D. Bernardum de Benedictis, et Bernardum de Ghynammis et socios Statutarios in M.CC. LVIIII.
Indictione secunda. Additum est capitulis loquentibus de portis civitatis fiendis quod Potestas teneatur facere fieri
portam de strata de Coliculo et portam de ponte de Bononia hinc ad sanctum Michaelem proximum. Millesimo CC. LX.
terciae Indictionis. Additum est huic adjectioni quod Potestas teneatur illam portam de ponte de Bononia facere fieri
secundum modum dictae adjectionis sine tenore M. CC. LXII.Indictione quinta. Additum est huic adjectioni quod Potestas
teneatur facere fieri portam de sancto Baxilio usque ad sanctum Michaelem sine tenore M. CC. LXIIII.
62

Qualiter portae civitatis debeant custodiri, et a quibus
debeant eligi custodes, et de eorum feudo et officio.
Capitulum quod Potestas teneatur facere custodiri portas civitatis in die hoc modo, videlicet: quod
eligantur in qualibet porta per Potestatem et Curiam et Sapientes duo custodes boni et fideles, qui
debeant stare et custodire per totam diem; et possint et debeant auferre res prohibitas deportantibus
et aportantibus contra bannum Communis, de quibus habeant medietatem, et medietatem banni. Et
mutentur ipsi custodes singulis mensibus; habendo quilibet custos quolibet die II. imper. qui
solvantur de eo quod assignaverint Communi pro sua parte Communis: et debeant et teneantur
auferre deportantibus et aportantibus ligna, herbas et uvas ablatas malo modo.
Quod portae civitatis non debeant vendi nec alienari nec
infeudari nec habitari; et quod devastatae pro guerra, devastatae perpetuo remaneant.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, et ad bonum civitatis Parmae quod portae
civitatis Parmae perpetuo non debeant vendi, nec alienari, nec infeudari, nec aliquo alio titulo in
alium transferri; et illae portae, quae sunt devastatae pro Communi Parmae pro guerra praesenti,
perpetuo devastatae remaneant. Et portae factae, et quae fient pro Communi Parmae, non possint
neque debeant habitari per aliquem aliquo modo vel ingenio, nisi csset pro custodiis ipsarum
portarum faciendis pro Communi Parmae. Et quod custodes mutentur omni mense in ipsis portis
secundum quod Potestati placuerit de conscilio Sapientum.
Quod Potestas possit habere parabolam de laboreriis
sine tenore fiendis.
Capitulum quod Potestas possit habere parabolam de omnibus capitulis quae loquuntur de laboreriis
fiendis sine tenore ab hinc retro per suum tempus.
Infra quod tempus debeant emendari domus destructae et
rugnatae, et arbores incisae tempore D. Gerardi de Corigia,
et quae devenerunt in Commune; et quo modo.
Capitulum quod Potestas teneatur domos destructus et rugnatas tempore Potestariae Domini Gerardi
de Corigia (1) pro Communi Parmae, et arbores incisas quae devenerunt in Commune Parmae facere
emendare illis hominibus quorum erant, secundum extimationem factam per magistros vel alios
homines; et illae quae non sunt extimatae debeant extimari per bonos homines; et illis quorum erant
debeant emendari secundum extimationem quae fiet a praediciis hominibus. Et Potestas teneatur
omnia praedicta et singula attendere et observare et adimplere usque ad mediani quadragesimam (*) .
(1) Nel 1238.
(*) Additum est capitulo loquenti de domibus destructis et rugnatis (2) et arboribus incisis tempore D. Gerardi de Corigia
etc. quod Potestas teneatur cum curia eligere duos superstantes cum uno notario qui debeant invenire quantitatem
63

De quibus capitulis praecisis et non praecisis Potestas sit absolutus.
Capitulum quod Potestas sit absolutus de omnibus capitulis praecisis et non praecisis loquentibus de
viis et stratis et dugariis et pontibus et aliis laboreriis faciendis extra civitatem Parmae et quae non
sint ad defensionem et tuitionem sive munitionem civitatis Parmae; et quae capitula fuerunt facta
antequam civitas veniret ad mandata Ecclesiae.
Qualiter Potestas et Massarius possint accipere mutuum
nomine Communis, et mutuum scribi debet et solvi, et de
poena contrafacientis, et quando Massarius non potest facere,
aliquod debitum, et qualiter legi debeant omnia debita, Communis et assignari.
Capitulum quod Potestas et Massarius sacramento teneantur quod non debeant nec possint mutuo
accipere nec aliquod debitum facere nomine Communis, nisi in Conscilio publice ad campanam
sonatam, nominando ibi debitum, et quare fit et a quo fit, et quantitatem debiti et terminum ipsius et
donum debiti. Et nullam securitatem alicujus debiti debeant nec possint nomine Communis faccre
nisi in Conscilio ad sonum campanae sine fraude, et sine parabola et voluntate dicti Conscilii. Et si
aliter fecerint, Commune non teneatur; sed ille qui fecit debitum solvat de suo. Et omne mutuum
quod a Massario colligitur vel ab alio pro Communi teneantur scribere per se et per portam, et
millesimum et diem quo recipient: et ille qui primo mutuaverit, primo scribatur in receptis Massarii
et Cercatorum; et qui primo mutuaverit primo solvatur, nisi per eum steterit, de dono et sorte. Et si
Massarius contrafecerit, Potestas teneatur eum in Conscilio condempnare in iii libris parm. pro
qualibet vice et pro quolibet debito; de quibus iii. libris parm. mediatas sit creditoris cui
contrafactum fuerit, et de ipsa condempnatione facienda non possit habere parabolam a Conscilio
aut a Concione quin ipsam faciat. Item teneatur Massarius non facere aliquod debitum per quatuor
dies proximos ante annum novum, et infra praedictos IIII. dies teneantur Potestas et Massarius legi
facere in Conscilio generali omnia debita Communis, et cui debentur, et quare debentur et ad quem
terminum, et summam dictorum debitorum, et inde facere fieri cartam.
Et scripta debitorum et cartam summae ipsius debiti debeat dare sequenti Massario in Conscilio. Et
sic omnes Massarii teneantur unus alteri debita in scriptis dare, et in Conscilio facere ut supra
terrarum positarum in foveis factis pro defensione civitatis et burgorum tempore guerrae secundum quod mensuratae
fuerunt, et eas in scriptis reducere et facere extimari per bonos homines habentes notitiam ipsarum terrarum usque ad
octavam Paschae Resurrectionis: quibus extimatis, fiat solutio ipsarum pro Communi usque ad sex annos proximos,
videlicet sextam partem singulis annis. M. CC. LXIIII.
(2)V’ebbe chi suppose che la voce rugnatae fosse errore del testo, e che dovesse leggersi ruynatae. Ma trovandosi la stessa voce
chiaramente ripetuta per tre volte (e la terza volta nella giunta al Capiolo, la quale è d' altra mano e d' altro tempo), ci fu forza
conchiudere non esserne errata la scrittura. Rognatus è, a nostro avviso, identico a roisnatus, che secondo il glossario del Ducange ha
origine dal francese rogne, e val quanto mutilatus, recisus. Ora è da credere che a' tempi del Podestà Giberto da Correggio volendosi
fortificar Parma, parecchie case situate nell' estrema parte della città, le quali erano per avventura d' impedimento alle nuove
fortificazioni, venissero quali distrutte, quali mozzate (rugnatae); e che nella stessa occasione fossero anche tagliati gli alberi, di cui
fa menzione il capitolo surriferito.
64

legitur.
De denariis solvendis iis qui mutuabunt Communi et ad
quem terminum, et de parabola petenda, a creditoribus et
qualiter, et quid teneatur Potestas facere circa praedicta.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur dare et solvere denarios creditoribus civitatis
Parmae, qui de cetero mutuabunt denarios Communi Parmae, ad terminum et terminos statutos
contentos in instrumentis eorum; et non possint petere nec habere parabolam a creditoribus ultra xv.
dies quin solvant sortem. Vel se concordent cum creditoribus ad voluntatem eorum, et parabolam
petant Potestas et Massarius in propriis personis et non per nuncios. Et non possint Potestas vel
Massarius vel aliquis pro Communi poenam imponere vel tenere, seu bannum, sub aliquo ingenio
creditori vel creditoribus ut dent vel det ei vel eis parabolam de debitis, nec ut taceant quin petant
eam.
Et teneantur Potestas et Massarius et Cunzatores Statuti, qui pro tempore erunt, non facere aliquod
statutum contra hoc statutum, nec contra creditores, nec in praejudicium creditorum: et si quod esset
factum vel fieret non observetur: et non possint Potestas et Massarius petere ab solutionem
specialem vel generalem, temporalem aut perpetuam de hoc capitulo, nec de aliqua parte hujus
capituli a Conscilio, neque a Concione; et si daretur ab aliquo vel ab aliquibus, nihilominus
teneantur Potestas et Massarius de dictis debitis solvendis. Et Potestas teneatur sequentem Rectorem
facere jurare et attendere et observare hoc capitulum, et ut in sacramento Massarii continetur, de
debitis solvendis.
Et quilibet ex creditoribus possit habere exemplum hujus capituli per instrumentum publicum. Et
hoc capitulum habeat locum tantum in civibus. In hominibus vero de foris, vel qui pro tempore
habitaverint vel essent extra civitatem, possint petere parabolam Potestas et Massarius per nuncios,
et usque ad mensem. Et hoc capitulum habeat locum in debitis factis per Dominum Rolandum
Norenghi condam Massarium, si aliquid remansit ad solvendum. M. CC. XXVII.
De eodem, et poena contrafacientis.
Capitulum quod Potestas et Massarius, qui pro tempore fuerint teneantur sacramento satisfacere
creditoribus in sorte vel dono ad voluntatem creditoris, et petere terminum ab eis bona fide sine
fraude.
Et si non habuerint unde satisfaciant in sorte vel dono, teneantur mitterc ad Conscilium generale et
facere quidquid Conscilio placuerit. Et si in hoc negligentes fuerint, vel facere obmiserint, Potestas
amittat de suo feudo xxv. libras parm., et Massarius c. sol. parm.; et cercatores de hoc cercare
possint, et ab eis auferre praedictas poenas. In M. CC. XXXVIII. Indictione XI
65

De eodem, et poena contro, arrengantis.
Capitulum in pleno Conscilio etc. Statutum et ordinatura fuit de voluntate Potestatis et curiae et
tocius Conscilii quod Commune Parmae et Massarius qui est, et pro tempore fuerit, teneantur
solvere et reddere denarios mutualos integraliter creditoribus Parmensibus, qui mutuaverunt
aliquam quantitatem Communi vel Massario pro Communi, ad terminum statutum et ordinatum
inter creditores et dictum Massarium pro Communi; et hoc sine tenore. Et teneantur non potere
parabolam nec recipere sub aliquo ingenio a Conscilio, vel a Concione, vel ab aliquo; et non cogere
eos directo vel per obliquum, nec aliquo ingenio seu modo, de termino prolungando seu
compensacione obtinenda, vel de novando debito, vel recipiendo aliquam rem in solutum pro dicto
debito. Et teneantur auferre xxv. libras parm. arrengatori sine remissione cuilibet danti conscilium
quin praedicta fiant vel aliquod praedictorum. Et Potestas praesens et futura teneantur facere jurare
Statutarios futures, qui pro tempore erunt, de praedicto capitulo integraliter in Statuto ponendo sine
aliqua diminutione vel interpretatione vel adjectione in praejudicium creditorum. Et teneatur
Potestas facere jurare sequentem Rectorem de praedicto capitulo manutenendo et observando; et si
contrafecerit Potestas vel successor, qui pro tempore fuerit, amittat de suo feudo CC. libras parm.,
remanente dicto statuto in sua firmitate. Et haec omnia praedicta juravit Manfredus de Oculo
correrius supra animam Potestatis et curiae et tocius Conscilii generalis, et hoc capitulum observare
et observari facere. Et securitates, quas petierint ei voluerint creditores, dentur; et recipiantur ad
camaram Massarii. Et Massarius possit compellere pro Communi petitos fidejussores a creditoribus
intercedere apud creditores pro Communi Parmae, qui fidejussores debeant se obligare pro
Communi ad voluntatem creditorum. M. CC. XLII. Die tercio exeuntis Januarii, Indictione xv.
Additum est huic capitulo de voluntate Conscilii generalis, quod Massarius amittat L. libras parm.
de suo proprio si non satisfecerit creditoribus, qui mutuaverint vel mutuabunt pecuniam Massario
pro Communi, ad eorum voluntatem, terminis constitutis inter eos et dictum Massarium. Et
cercatores teneantur ipsum cercare. Et in loco ubi dicit Potestas amittat CC. libras parm. de suo feudo
additum est quod cercatores teneantur ipsum cercare. Et nulla protestatio facta in Conscilio vel extra
ei prosit vel valeat quin praedicta teneatur observare. Et haec adjectio facta fuit M. CC. XLV.
Indictione tertia. Additum est quod Potestas teneatur praedicta observare ad voluntatem Conscilii, et
non aliter.
De eodem.
Capitulum quod Potestas teneatur omnes denarios, quos acquisierit mutuo suo tempore pro factis
Communis, reddere creditoribus antequam exeat de suo regimine, et hoc teneatur facere sine tenore:
et si non restituerit, amittat de suo feudo L. parm., et de hoc non possit habere verbum nec licentiam
66

a Conscilio neque a Contione.
Quod, si discordia fuerit inter negociatores Parmae et alias
civitates, Potestas teneatur dare ambaxatores, si requisitus
fuerit a Potestate seu Consulibus negociatorum, pro negociatoribus Parmae.
Capitulum quod Potestas teneatur, si aliqua discordia fuerit inter negociatores Parmae et alias
civitates et negociatores aliarum civitatum, quod teneatur eis dare ambaxatores de voluntate
Conscilii pro Communi et expensis Communis, si requisitus fuerit a negociatoribus Parmae, a
Potestate mercadantiae, seu a Consulibus negociatorum pro eis, ad hoc ut negociatores Parmae
possint ire et stare per Lombardiam et ducere negociationem in Parmam cum amicis Communis
Parmae.
Et hoc pro bono statu civitatis Parmae.
Quod Potestas teneatur, si discordia fuerit inter civitatem
Parmae et aliam civitatem quae sit de societate Parmae, dare
opem et conscilium ut concordia fiat.
Capitulum quod Potestas teneatur, si aliqua discordia est vel fuerit inter civitatem Parmae et aliam
civitatem, vel alias Lombardiae, vel extra Lombardiam, quae sunt de societate nostrae civitatis,
quod dabit opem et favorem et conscilium et adjutorium pro suo posse ut concordia fiat inter ipsas
civitates, ad hoc ut negociatores et alii homines hujus civitatis libere possint ire et redire et stare in
illis civitatibus, et ilii de illis civitatibus in civitate Parmae sine impedimento et contradictione
alicujus.
Quod Potestas teneatur requirere Vicarios Domini Electi Parmensis qui debeant requirere
ponterios pontisTaronis et Henciae de stratis Claudia et Sorbuli; et quid super iis sit statutum.
Capitulum quod Potestas teneatur requirere Vicarios Domini Electi Parmensis (1) , qui debeant
requirere, et ante se convocare ponterios (2) de ponte Taronis de strata Claudia, et de Ponte de Hencia
ejusdem stratae, et de ponte de Sorbulo; et ordinare cum eis et cogere eos ad reaedificationem
ipsorum poncium de bonis dictorum poncium et domorum ipsorum, ita quod commode transiri
possit per eos ad pedem et ad caballum. Et si dicti ponterii hoc nollent facere, Potestas teneatur
possessiones ipsorum poncium obligare pignori, et obligatas defendere quibuslibet volentibus
reaedificare ipsos pontes, et reaedificari facere, quousquc satisfactum fuerit de expensis factis in
ipsis pontibus et utilitate ipsorum.
De poena Potestatis facientis fieri aliquod statutum pro se,
(1) Probabilmente di Alberto Sanvitale, creato Vescovo di Parma nel 1244.; il quale ritenne il semplice titolo di Eletto
Parmense fino alla sua morte, avvenuta il 16 Maggio 1257.
(2) Costoro appartenevano al corpo degli Spedalieri di Altopascio, come dimostra l'Affò nella St. di P., T. II. p. 251.
67

vel familia sua, vel aliquo de familia; et si factum fuerit, sit
cassum et vanum.
Capitulum quod si Potestas faciet fieri aliquod capitulum seu statutum pro se, vel pro familia sua,
vel pro aliquo de familia a Statutariis vel a Conscilio, vel ab arengo, debeat amittere de suo feudo
CCC. libras parm., et statutum sit cassum et vanum, et nullius momenti seu valimenti. Et de hoc
capitulo, sive de parte, non possit nec debeat habere parabolam vel absolutionem; et si poterit,
eodem modo amittat de suo feudo CCC. libras parm (*)
Quod capitulum supra proxime scriptum non habeat locum
in D. Giberto de Gente.
Additum est huic capitulo quod non habeat locum contra D. Gibertum de Gente Potestatem Parmae,
Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LIII. Indictione undecima.
Qualiter parabola sit danda, vel non danda alicui Potestati,
seu Capitaneo castrorum.
Capitulum quod Potestas teneatur non dare parabolam Potestati alicui castrorum civitatis standi
extra castrum ultra mensem inter unam vicem et aliam, si non esset justo Dei impedimento; et tunc
ponendo alium ydoneum loco sui. Et hoc habeat locum in illis qui habent feudum a Communi. Et
Potestas teneatur facere eligere illum ydoneum in Conscilio de campana. In M. CC. XXXVIII. Indictione
undecima.
Additum est huic capitulo quod de cetero nullo modo debeant stare extra castrum per aliquod
tempus sine parabola Potestatis Parmae; et hoc intelligatur etiam de Capitaneis castrorum.
De stationibus Communis, et Palatio Imperatoris et coquina,
et domo monetae et aliis domibus Communis locandis, et per
quos et qualiter; et infra quod tempus pensio salvi debeat, et
de poena non solventis.
Capitulum quod Massarius civitatis teneatur stationes Communis, quando locari debebunt, publice
facere cridari, et denotare quantum de eis habere potest, per plures vices in platea; et expectare per
IV. dies post cridamentum; et postea eas locare conscilio Potestatis et cercatorum, et plus offerenti
(*) Additum est huic capitulo, loquenti de poena CCC. librarum contra Potestatem facientem fieri statutum in favorem
suum, quod illud statutum non habeat locum contra D. Iacobum Butigellam (1), nec contra aliquem de familia sua pro
statuto seu juncta ducentarum librarum imp. sibi facta de voluntate Consiliorum Communis, tanquam illud statutum et
haec adjectio facta fuissent sine ejus consensu et tractatu, neque eciam illud. Et ita Statutarii et illi de sine tenore
observandum providerunt. Millesimo CCLXI. Indictione IIII.
(1) Il Butigella, o Bottigella, Pavese fu Podestà di Parma appunto nel 1261, in cui fu fatta allo Staiuto la presente addizione. Egli è
indicato più innanzi sotto lo stesso anno col vero suo nome di Giacomo e non di Francesco, come per isbaglio lo chiama 1'Affò nella
Storia, T. III. p.262.
68

dare, et pensiones dictarum stationum recuperare; et si pensio soluta non fuerit infra mensem post
terminum solutionis elapsum, cercatores teneantur illi vel illis in duplum auferre. Et hoc capitulum
factum fuit M. CC. XXVI. Indictione XIIII.
Additum est huic capitulo quod Fratres laborerii Communis debeant stationes Communis et tabulas
locare ad majorem utilitatem Communis, et archenbanchos qui fiunt sub Palacio Communis.
Capitulum quod Potestas teneatur facere locare stationes Communis, et domimi monetae, et
Palacium Imperatoris et coquinam, et omnes alias domos Communis per Fratrem qui fecerit fieri
laboreria Communis, servata praeconatione et forma quae in capitulis antiquis continetur.
Qualiter et ubi et infra quod tempus pedagium vel tolomeum
debeat imponi illis hominibus civitatis, vel districtus, in qua
pedagium vel tolomeum novum civibus Parmae aufertur.
Capitulum quod, si Cremonenses vel alia civitas vel locus posuerint vel habent positum sive exigent
aliquod pedagium vel aliquod tolomeum novum in aliquo loco episcopatus Cremonae vel districtus,
vel alterius provinciae, vel loci, vel civitatis in homines vel ab hominibus civitatis vel districtus
Parmae, Rector Parmae, qui est vel fuerit pro tempore, teneatur sine tenore, infra xv. dies postquam
ei notum fuerit, simile pedagium vel tolomeum imponere, vel tollere, et exigere hominibus civitatis
et districtu Cremonae, vel alterius civitatis vel loci, in episcopatu vel districtu Parmae ibi ubi melius
visum fuerit hominibus de Conscilio; et de hoc capitulo non debeat, nec possit habere absolutionem.
De eadem reva (1) auferenda, quam auferunt Cremonenses et Piacentini; et de veritate inquirenda
quantum in aliis civitatibus nostris civibus aufertur; et infra quod tempus.
Capitulum quod eodem modo auferatur reva in civitate Parmae et inter homines Parmae, ut
cives Placentiae auferunt inter se, vel Cremonenses inter se; et non habeat locum in nundinis, nec in
mercatis annualibus.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur inquirere veritatem per bonos homines
civitatis Parmae quantum auferatur in aliis civitatibus nostris civibus; et secundum quod invenerit
auferri in aliis civitatibus nostris mercatoribus vel aliis, albergatores vel alii homines hujus civitatis
possint tantum accipere ab illis praedictarum civitatum, quantum invenerit auferri nostris. Ita tamen
quod nullus istius civitatis solvat aliquam revam. Et hoc teneatur Potestas facere infra mensem sui
regiminis: et dictum dictorum hominum teneatur facere scribi infra mensem sui regiminis in libro
Communis; et dicto eorum de cetero credatur semper. In M. CC. XXXIII.
(1) La reva era una tassa sull’ importazione ed esportazione delle merci. Nel Glossario del Ducange si fa questione se
l’origine di questa voce sia da riferirsi, giusta l’opinione del Menard, circa all’anno 1300; ma il presente Statuto prova
senz’altro che la reva era d’assai più antica.
69

Quid debeat solvere quilibet foresterius de qualibet mercadancia extrahenda de civitate et districtu
Parmae; et quod nullus civis Parmae faciat mercadanciam foresteriii suam; et de poena
contrafacientis.
Capitulum quod quilibet foresterius, qui extraxerit aliquam mercadanciam extra civitatem et
districtum Parmae, debeat solvere Communi Parmae de qualibet libra imper. Valimenti dictae
mercadanciae duos denarios imper.: et si extraheret, non facta dicta solutione, solvat duplum. Et
quilibet civitatis et episcopatus Parmensis teneatur non facere mercadanciam alicujus foresterii
suam;et qui contrafecerit, solvat pro banno xxv. Libras parm. pro qualibet vice; salvis pactis quae
sunt inter Commune Parmae et aliquam civitatem, de quibus appareret publicum instrumentum; et
salvis dacio salis, et aliis antiquis pedagiis.
De prexonibus locandis et cridandis.
Capitulum quod Potestas teneatur facere cridari prexones per plures vices publice quando
debebunt locari, ci expectare per iv dies post cridamentum; et eas eis locare ad guardandum, cum
curia sua, qui pro minori precio voluerint custodire, habita bona securitate. Et hoc capitulum factum
fuit M. CC. XLIII.
Additum est quod guardatores prexonum teneantur sacramento quod nihil accipient ab aliquo
incarcerato, nisi inbogatus (2) fuerit; et si ipsum inbogaverint , auferant ei tantum XII. parm. pro
inbogatura (*) .
Qualiter molendina Communis debeant locari, et de eis manutenendis.
Capitulum quod Potestas teneatur locare molendina Communis quae sunt in canale de
Blanconesio communitatibus villarum in quibus sunt dicta molendina, secundum quiod locata fuere
tempore.
D. Taurelli de Strata, vel melius si poterit: et hoc infra mensem ex quo intraverit in regmine. Ita
quod Commune illius villae, cui fuerit locatum molendinum, vel ille qui habuerit pro Communi
illius villae, ducat et duci faciat redditum et partem Communis Parmae; scilicet medietatem usque
ab kalendas augusti, et aliam medietatem usque ad sanctum Andream, et Massario assignare; et
(2) Lo stesso che compedibus vinctus, V. il Ducange alla v. Imbogare.
(*) Additum est capitulo loquenti de guardatoribus prexonum, ibi ubi dicit quod de inbogatura auferant tantum duodecim
parm. etc, quod pro inbogatura et desbogatura et boghis etiam non plus accipiant quam dictum est; alioquin solvant pro
banno C sol. parm. pro qualibet vice; et quilibet possit accusare: et nullus custos carcerum debitorum, vel latronum seu
malefictiorum aliquid aliud accipiat occasione custodiae, vel aliter. Sed ordinetur eis salarium pro Communi occasione
custodiae supradictae ita quod concedatur ei qui melioribus conditionibus dictos carceres; voluerit custodire. Item quod
Potestas teneatur facere fieri unum carcerem in domo quae quondam fuit D. Iacobi Preyti convenientem pro debitoribus
tenendis a custodiendis, cum alius carcer sit virgis asper et reclusus. Et in aliis carceribus stare debeant, ex una parte,
latrones, et in alia, malefactores. Et praedicta teneatur facere fieri Potestas usque ad sanctum Petrum sine tenore. M. CC.
LXIIII.
70

teneatur praedicta molendina, et quidquid ad ea pertinet bona fide sine fraude manutenere, et
teneatur remondare canale de subtus a molendinis usque ad cotesserum alterius molendini sine
expensis Communis; et debeat in se tenere molendina ei locata, ei non dare in aliquem.
Additum est quod Potestas et Massarius teneantur inquirere et invenire ante locationem quantum
solverunt tempore D. Taurelli praedicta molendina, et pro tanto ea locare, specificando quantitatem
in instrumento locationis quantum solvere debent et de frumento et de mistura.
De terris, possessionibus et jurisdictionibus, vassallis et honoribus non alienandis homini extra
districtum Parmae, et de alienatis recuperandis, et de poena alienantis ci Potestatis non
inquirentis.
Capitulum quod nullus de civitate Parmae vel districtu debeat vendere, nec ullo alio modo
alienare homini extra districtum Parmae terras, nec possessiones [Additum est: et jurisdictiones,
honores vel vassallos; et hoc in. M. CC. LIII. Indictione XI.]; et si contrafecerit, alienatio sit nulla; et
solvat pro banno L. Iibras parm. ille qui alienaverit; et insuper Potestas teneatur recuperare rem
alienatam, et in Communi mittere; et medietas dictarum L. librarum parm. sit accusatoris. Et si
Potestas hoc non fecerit, amittat de suo feudo L. libras parm.; et cercatores teneantur cercare, et in
duplum exigere. Additum est quod habeat locum in laicis et clericis, undecumque sint; et hoc M. CC.
XLI.
Item additum est huic capitulo quod intelligatur alienationem esse factam homini extra
districtum Parmae, si fuerit facta et qui non fuerit natus ipse et pater et avus in civitate Parmae vel
episcopatu: et praesumatur et intelligatur alienatio esse facta contra formam Statuti, si praedicti
aliquo modo inveniantur possidere per se vel per alium. Et haec adjectio facta fuit M. CC. LIII.
Indictione XI.
Qualiter porticus sit concedenda vicinis volentibus eam facere, et qui compellantur solvere ad
porticum.
Capitulum quod Potestas teneatur, si vicini alicujus vicineae vel aliquarum vicinearum, omnes
vel aliqua pars, voluerint facere porticum sub qua conveniant homines, cogere illos vel illum, cujus
fuerit domus in qua voluerint facere porticum, dare vicinis dictam domum justo precio, facta
extimatione per duos honos homines; et cogere omnes, ad quorum utilitalem pertinuerit conferre ad
solutionem domus praedictae, ad aedificationem porticus. Ita quod dicta porticus debeat fieri ad
expensas illorum ad quos spectat utilitas. In M. CC. XXVII. Indictione xv.
Additum est quod, ubi dicit de parte aliqua intelligalur de majori. Et Potestas teneatur invenire
duos de vicinis illius contratae ubi porticus factae sint vel fierent, qui debeant cercare illos qui
71

laborerium fieri fecere; et si ad dictum opus non solvere, compellantur solvere illi qui fuerint
inventi: et illud quod solvere expendatur in utilitatem porticus. Haec adjectio facta fuit in M. CC.
XXVIII.
Qualiter puteus sit concedendus vicinis,
et cujus expensis fieri debeat.
Capitulum quod Potestas teneatur si vicini alicujus viciniae qui puteum non habeant voluerint
puteum facere et habere, si fuerit requisitus per majorem partem viciniae, quod teneatur illum facere
fieri ad expensas illorum ad quorum utilitatem spectat plus quam alius puteus. Interpretatum est, ubi
dicit vicinia, quod intelligatur de una contrata vel rua. Additum est quod habeat locum in villis, seu
in aliqua contrata villarum. In M., CC. XXXIII. Indictione VI. Additum est quod idem observetur in
furnis et puteis villarum.
De arbore a Magistro habente laborerium super se non incidenda
sine voluntate illius cujus fuerit.
Capitulum quod de cetero nullus Magister, qui acceperit laborerius Communis super se, quod
non debeat incidere arborem aliquam alicujus, nisi de voluntate illius cujus esset. Et Potestas
teneatur non ipsum cogere, cujus esset arbor, dare eam ipsi Magistro.
Quod nullus Magister emat circulos pro revendere postquam fuerit in glarea, et de poena
contrafacientis.
Capitulum quod Potestas teneatur sacramento facere ita quod aliquis Magister non debeat emere
circulos ad revendendum postquam in glarea fuerit. Et si contrafactum fuerit, Potestas teneatur
sacramento auferre ei pro banno x. sol. parm. sine remissione. Et custodes civitatis debeant ipsos
accusare, et habeant corum partem banni, ut debent de aliis bannis; et quilibet possit ipsos
Magistros accusare, et habeat accusator terciam partem.
Quod licitum sit cuilibet vendere linum in grossum et ad minutum quolibet due, et ubi voluerit.
Capitulum quod liceat cuilibet civi et foresterio ducere et vendere linum in grossum ct ad
minutum in civitate Parmae in glarea et alibi ubi voluerit die sabati, et quolibet alio die (*) .
Qualiter dampnum datum occasione alicujus discordiae
debeat emendari.
Ordinatum est per Conscilium generale, quod si dampnum datum fuerit in aliquo loco vel villa in
(*) Additum est huic capitulo quod nullus linarolus debeat per se vel per alium emere linum in die sabati, ad hoc ut ex eo
possit melius forum haberi. Et qui contrafecerit solvat pro banno viginti sol. parm. pro quolibet pondere, et amittat
linum; et quilibet possit accusare contrafacientem, et accusator habeat medietatem banni. Millesimo CC. LXI. quartae
Indictionis.
72

episcopatu Parmae occasione alicujus guerrae vel discordiae vel litis seu controversiae quae fuerint
inter aliquos civitatis Parmae vel episcopatus, quod Potestas possit et debeat facere dampnum
emendari suo arbitrio illi vel illis quibus dampnum datum fuerit ab altera parte, cujus occasione
dicetur dampnum datum fore: et hoc sine aliqua juris solempnitate servata, nec aliquo statuto
obstante. Et non teneatur rationem facere de praedictis ipse nec aliquis de sua familia post exitum
sui regiminis.Et habeat Rector super praedictis et citra praedicta quicquid voluerit libere ipse et
judices sui, ad hoc ut mala cessent, et malefactores et cogitatores et factores melius puniantur.
Per quos debent fieri ea laboreria quae fiunt de avere Communis, et qualiter notarii et correrii
eorum eligi debeant, et ratio fieri debeat ab eis.
Capitulum quod Potestas teneatur facere fieri ea laboreria, quae fiunt de avere Communis, per
personas religiosas, non obstante aliquo capitulo. Additum est notarii et correrii, qui debent stare
cum Fratre de laboreriis, debeant eligi ad brevia in Conscilio, et debeant reddere rationem, scilicet
notarii et correrii, in Conscilio sicut Massarius, illis Sapientibus qui vident rationem Massarii. Et
hoc locum habeat in praesentibus et futuris Fratribus, notariis, et correriis: et cercatores teneantur
cercare notarios et correrios (**) .
Infra quod tempus Potestas teneatur invenire unum hominem qui debeat custodire dugarias et vias
in paludibus de Cervaria, et Castronovo, et Petrabaldana; et de banno destruentis eas.
Capitulum quod Potestas teneatur infra duos menses sui regiminis conscilio curiae suae,eligere
unum virum quem crediderit utiliorem ad hoc, quem cogat custodire et salvare dugarias et vias
factas in paludibus de Cervaria, et Castronovo, et Vidigomerio, et Petrabaldana; et de novo facere
fieri pontes et dugarias; et custodes ibi ponerent qui jurent accusare omnes homines et bestias
destruentes praedictas dugarias. Et qui contrafecerit solvat pro banno de bestia II. sol. Parm, et de
persona tantumdem: et habeat camparius terciam partem banni et Commune aliam terciam; et
Potestas sive consules ilIius terrae, aliam terciam.
De Castro et Rocha Valusneriae in Communi tenendo,
et Custodiendo pro Communi.
Capitulum quod Potestas teneatur Castrum et Rocham de Valusneria tenere et manutenere pro
Communi Parmae, et in Communi Parmae, et facere ipsum custodire pro Communi (1) .
(**) Additum est huic capitulo quod Frater, qui eligetur ad laboreria Communis fieri facienda, debeat esse Frater qui
moretur in aliqua Religione, et non de Fratribus Poenitonciae. Et hoc capitulum habeat locum ex nunc. Millesimo CC.
LXI. quartae Indictionis.
(1) Vallisniera fu posseduta in antico dal Vescovo di Parma, che però riconoscevala soggetta alla Diocesi ed al contado
di Reggio. Ma nel 1220 il nostro Comune spogliò il Vescovo del possesso di quella Terra, e se la appropriò, malgrado le
rimostranze fatte da’ Reggiani ai nostri, e rinnovate col mezzo di una solenne ambasceria nel 1229. Dopo quest’anno
Vallisniera fu sottratta alla dipendenza dcl Comune di Parma; il quale per altro tornò ad impadronirsene nel 1247.
73

De Rocha Valis suzulinae manutenenda cum omnibus
suis jurisdictionibus.
Capitulum quod Potestas seu Rector civitatis Parmae teneatur sacramento manutenere, et tenere
et defendere Castrum et Rocham Valsazulinae (2) cum omnibus hominibus, jurisdictionibus, pascuis,
montibus et vallibus, sylvis et boschis ad dictum Castrum pertinentibus, et dare operam efficacem
pro posse invenire et recuperare omnes homines, possessiones, et redditus et jurisdictiones et
rationes quae unquam fuerunt habitae seu detentae per ipsum Castrum, seu per homines dicti Castri
et in Communi Parmae tenere.
Infra quod tempus Advocati et Consules justiciae, et Capitanei castrorum, locorum episcopatus
Parmae, et eorum notarii et correrii et servientes teneantur assignare et manifestare Massario
Communis totum illud quod ad eorum manus pervenerit occasione dictorum officiorum ultra
salarium eis concessum.
Capitulum quod Capitanei castrorum, locorum et villarum episcopatus Parmae et burgorum, et
eorum notarii et correrii et servientes teneantur assignare et manifestare Massario Communis
Parmae totum illud quod ad eorum manus pervenerit occasione suae capitanariae vel officii, vel ad
a1iquem alium pro eis, ultra salarium eis constitutum per Commune, infra quartum diem postquam
exiverint de capitanaria vel officio eorum: quod si non fecerint, cercatores ex tunc teneantur et
possint eos cercare, et ab eis illud in duplum exigere, aliquo capitulo non obstante, seu Conscilio. Et
istud capitulum teneatur Potestas jurari facere cuilibet Capitaneo, quando fecerit securitatem
Communi, et quod dictum capitulum inviolabiliter observabunt. Et eodem modo teneantur Consules
et Advocati et eorum notarii et correrii et servientes ipsorum assignare et manifestare Massario
Communis totum illud quod ad eorum manus pervenerit occasione eorum officii qualitercumque,
vel ad alium pro eis, ultra salarium eis constitutum per Commune. Et cercatores possini et debeant
eos cercare et in duplum ab eis exigere infra mensem finito eorum officio.
Quod Potestas teneatur defendere et manutenere omnes forcias et possessiones quae sunt in
confinibus episcopatus Parmae, et de eis non alienandis extra episcopatum Parmae.
Capitulum quod Rector civitatis teneatur Omnes forcias et possessiones quae sunt in confinibus
episcopatus Parmae, vel erunt, manutenere et defendere bona fide sine fraude; nec eas terras, sive
forcias, et possessiones quae sunt vel erunt in confinibus episcopatus Parmae alienare permittere
alicui personae extra episcopatum Parmae; et si deinceps alienabunt, teneatur alienationes
retractare, nec acquisitoribus habere permittat (*) .
(2) Valle Sazulina, posta in quel di Toscana, fu tolta ai Marchesi Malaspina da’ Parmigiani nel 1231.
(*) Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur infra mensem introitus sui regiminis eligere cum Ancianis et illis de
curia quatuor bonos et legales homines, qui debeant superesse ad videndum et inquirendum an aliquid sit occupatum
74

De domibus D. Jacobino de Benezeto et D.Jacobo Preiti auferendis
et qualiter.
Capitulum quod Potestas teneatur per sacramentum auferre pro Communi D. Jacobo de
Benezeto omnes domos quas habet a mane et a meridie Palacii Communis Parmae usque ad turrim
ipsius D. Jacobi, et D.Jacobo Preiti (1) eundo versus sero recta linea usque ad contrafortem Palacii,
habendo quilibet, qui habet ibi domum, medium cupum extra murum versus viam, et non plus: facta
extimatione dictarum domorum per quatuor bonos et legales homines, qui non sint de vicinia sancti
Vitalis, et qui non sunt propinqui D. Jacobini usque ad quartum gradum, neque D. Jacobi de Preitis.
Et hoc fiat usque ad octavam Paschae resti resurrectionis.
De casamentis Dominorum Jacobi de Benezeto et Hugonis de
sancto Vitale et fratrum auferendis pro Communi, et qualiter.
Additum est huic capitulo quod idem observetur de casamentis omnibus dicti D. Jacobi de
Benezeto quod dictum est de domibus, et secundum quod confines determinatae sunt per vetus
Statutum: et idem observetur in casamentis D. Hugonis de sancto Vitale et fratrum, quae sunt inter
palacium et ecclesiam sancti Vitalis, cum Commune emerit partem ipsorum casamentorum
contingentem Dominum Decimam de sancto Vitale (1) , faciendo extimare ea secundum formam
Statuti veteris hinc ad kalendas Februarii; et ex nunc sint Communis, et remaneant perpetuo in
Communi. Et facta extimayione, tenatur Potestas eis satisfacere quam citius poterit. Et haec adjectio
facta fuit M. CC. LIII. Indictione undecima.
De xx. sol. imper. dandis annuatim per Commune
Bernardo Buxancho.
Capitulum quod Potestas Parmae, qui fuerit pro tempore, teneatur dare et dari facere de avere
Communis Parmae D. Bernardo Buxancho et ejus heredibus xx. sol. imper. omni anno, secundum
quod ipse et pater ejus sunt consueti habere a praedicto Communi ; et hoc fìat sine acquirere
parabolam a Conscilio (*) .
seu detentum de territorio et districtu Parmae, et specialiter in confinibus episcopatus Parmae et Reginorum tam a parte
superiori, quam media et inferiori. Et si quid invenerint occupatum seu detentum, Potestas teneatur illud recuperare
sicut placuerit Consilio generali. Et dictam inquisitionem faciant dicti sapientes modis quibus melius poterunt. M. CC.
LXIIII.
(1) L’Affò, che cita questo capitolo nel tomo III. della Storia di Parma a pag. 259, lesse Pitii, ma il testo ha chiaramente Preiti.
Altrove è scritto Preyti, come a pag. 97 del presente vol.
(1) Decima è soprannome di quel Jacopo o Jacopino di Anselmo Sanvitale, di cui il Litta non reca altro che il nome nell’albero della
mentovata Famiglia. V. Tav. I. L’arch. dello Stato conserva un rogito orig. di Giovanni d’Alberto Grandi del 10 settembre 1227, col
quale Jacobus, cui dicitur Decima, filius Domini Anselmi de sancto Vitali vendeva alcune terre in Montechiarugolo a Gherardo Priore
di Santa Fenicola. Da tale Atto si pare che Jacopo avea per moglie un’Utilia, della quale non è detto il casato.
(*) Additum est huic capitulo quod idem observetur et locum habeat in Clerighino et Bernardino ejus filiis. M. CC. LXIIII.
75

Quod Potestas teneatur invenire VIII. sapientes qui debeant
providere super castris episcopatus Parmae.
Capitulum quod Potestas teneatur invenire viii. sapientes qui debeant providere super castris quae
sunt in episcopatu Parmae, ita quod castra,quae non fuerint Ydonea et congrua ad tenendum, nou
teneantur sed destruantur; et quae fuerint ad tenendum, reficiantur, et restituantur et manuteneantur
secundum conscilium praedictorum.
Infra quod tempus Potestas teneatur ponere ad Conscilium
de castris episcopatus Parmae custodiendis.
Capitulum quod Potestas teneatur infra mensem sui introitus ponere ad Conscilium de castris
episcopatus Parmae custodiendis; et ea quae yidonea non fuerint ad tenendum, devastentur; et ea
quae fuerint ydonea ad tenendum, reficere et tenere, et secundum quod Conscilio placuerit
procedere.
Quod Potestas teneatur semper guarnire et guarnita tenere castra episcopatus Parmae per duos
menses de victualibus
et aliis rebus necessariis.
Capitulum quod Potestas teneatur sacramento facere guarniri et guarnita teneri castra episcopatus
Parmae, quae custodiuntur et guarniuntur pro Communi per duos menses, ita quod semper dicta
castra sint guarnita per duos menscs de victualibus et aliis necessariis dictis castris.
Quod Potestas et omnes de sua familia teneantur non ire in monasterium Monacharum, ci non
permittere albergare aliquem foresterium, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod Potestas teneatur non permittere albergare aliquem foresterium in monasteriis
Monacharum civitatis Parmae.Et Potestas teneatur ipse et omnes de familia sua non ire in
monasterium dictarum Monacharum, nec ad domum ipsarum; et si contrafecerit, amittat de suo
feudo pro qualibet C. sol. parm. et cercatores possint eos cercare.
De gabionibus fiendis per loca episcopatus Parmae, et qualiter
fieri debeant et Fratri de laborerio consignari.
Capitulum quod Potestas teneatur infra mensem sui introitus per omnes villas et loca in plano
episcopatus Parmae facere fieri gabiones bonos et ydoneos pro defensione civitatis et murorum, et
eligere duos per portam infra dictum terminum qui teneantur dividere per portas, per dictas villas et
loca, dictos gabiones usque in eam quantitatem tuae Conscilio Communis placuerit. Et debeant dicti
gabiones portari ad domum monetae, et consignari Fratri qui facit laboreria Communis, qui eos
debeat custodire et salvare; et dictus Frater semper teneatur et debeat habere ad domum monetae ad
76

minus L. gabiones, et eos, quando oportebit, ponere et operari in laboreriis Communis et serviciis (*) .
De conservando eo toto quod concessum est heredibus
quondam Andreae Borgarelli (1) .
Capitulum quod Potestas teneatur conservare et manutenere heredibus quondam Andreae
Borgarelli totum illud, quod datum est et concessum eis et decretum a Communi et Conscilio
Communis Parmae, hinc ad XI. annos, et specialiter in officiis habendis notariorum Potestatis, aliquo
capitulo non obstante seu aliquibus, salvo eo quod Potestas ob hoc non minus teneatur eligere duos
notarios Potestatis per portam quamlibet secundum formam statuti De Notariis Potestatis eligendis.
Et hoc capitulum Potestas teneatur facere jurare sequenti Rectori.
De promissionibus et pactis observandis heredibus
quondam Andreae Borgarelli.
Capitulum quod Potestas teneatur observare et observari facere omnia pacta et promissiones facta
heredibus quondam Andreae Borgarelli, et omnes sentencias latas per dominum Octavianum (1) Dei
gratia sanctae Mariae in via lata Diaconum Cardinalem Apostolicae sedis Legatum, ut in carta facta
manu Bernardi Marini mio notarii et alia facta manu Uliverii Robae Notarii continetur.
De promissionibus et pactis observandis Alberto
et Francisco et Symoni de Paniciis.
Capitulum quod Potestas teneatur praecise et sine tenore attendere et observare omnia pacta et
singula, et omnes promissiones et singulas facta et factas in Conscilio generali D. Alberto filio
Bernardi Paniciae et Francisco filio D.Aegidii Paniciae et Symoni filio Jacobi Paniciae integraliter
sine aliqua diminutione sicuti in reformatione Conscilii scripta manu Bartholomei Guerreriae notarii
et in instrumento facto manu Rolandi Guarcini notarii continetur.
De electione magistri Palmerii de Monticellis, et ejus officio et feudo.
Capitulum quod electio facta in magistrum Palmerium de Monticellis de officio tabellionatus
Communis et Potestatis Parmae a die praedictae electionis usque ad annum novum et ab anno novo
proximo usque ad quinque annos per Potestatem et Conscilium generale Parmae, ut constat
instrumento facto manu Bernardi Gerardi Attonis notarii, sit rata et firma usque ad dictum tempus
sine aliqua mutatione vel diminutione vel correctione seu interpretatione. Et cum Potestas et viginti
(*) Additum est huic capitulo quod Frater qui facit fieri laboreria Communis faciat fieri ipsos gabiones, et quod propterea
non eligantur de cetero superstantes ad ipsos fieri faciendos. Millesimo CC. LX. terciae Indictionis.
(1) V. la Nota a p. 52.
(1) Degli Ubaldini di Firenze.
77

sapientes populi electi et positi penes eum pro negociis Communis et populi disponendis
ordinaverint et arbitrati sibi fuerint pro Communi xlv. libras parm. in sex mensibus praeteritis
proxime pro remuneratione sui laboris et scriptis Consciliorum et Credenciarum et litterarum
Communis Parmae tempore quod D. Gilbertus de Gente erat Potestas populi et Mercadanciae
tantum, Sapientes electi ad Statuta Communis facienda corrigenda et emendanda, considerantes
nunc laborem continuum ipsius intollerabilem quasi diei et noctis, addiderunt sibi pro Communi C.
sol. parm. singulis sex mensibus, et statuerunt quod deinceps singulis sex mensibus dicti
quinquennii quinquaginta libras parm. habere et percipere debeat a Communi praedicta causa. Et
Massarius qui pro tempore fuerit sibi dare et solvere sine sui praejudicio, periculo et gravamine
possit, et sacramento teneatur, pro feudo et salario et remuneratione sui laboris in scriptis
Consciliorum, Credenciarurn et litterarum Potestatis et Communis, ut dictum est, dictas
quinquaginta libras parm. singulis sex mensibus dicti quinquenni de avere Communis, non obstante
aliquo capitulo facto vel faciendo (*) .
Incipit de sacramento Assessorum et Militum
Potestatis, et de eorum officio.
Ego Judex Potestatis Parmae juro quod causas et controversias et lamentancias de laudis ruptis
et de maleficiis cognoscam ci diffiniam bona fide sine fraude secundum rationem et usum civitatis
Parmae, nec fraudulenter dimittam quin ego recipiam praedicta et cognoscam et diffiniam. Et non
tollam nec accipiam per me vel per alium aliqua occasione vel ingenio, et non permittam nec
consenciam alicui mihi preces porrigenti recipere vel habere aliquod donum seu aportum vel
servicium occasione mei officii fraudulentum; et si scivero aliquem qui mihi promiserit vel alicui
alii, prout dictum est superius, publice in Conscilio manifestabo. De avere Communis Parmae, vel
quod Communi pertineat vel quod ad me occasione mei officii, fraudem seu furtum non faciam nec
fieri consenciam. Et si scivero aliquem qui fecerit, in Conscilio civitatis Parmae publice
manifestabo; et totum illud avere, quod mihi occasione Communis vel alterius pro me pervenerit,
infra mensem Massario Civitatis Parmae dabo et assignabo; nec per fraudem dimittam quod ad
manus meas pervenerit; et bona fide dabo operam quod Potestas et omnes alii officiales attendant
sacramentum sui officii et observent. Si Potestas pecierit a me conscilium, et eciam si non peciorit,
super negociis civitatis Parmae; dabo conscilium ad majorem honorem, utilitatem et statum civitatis
Parmae. Et credencias civitatis Parmae tenebo toto tempore vitae meae nec alicui manifestabo, nisi
essent publicatae primo; et quicquid praecepero alteri, credenciam in me tenebo, nec manifestabo
(*) Additum est huic capitulo quod electio facta de magistro Palmerio de Monticellis in notarium et tabellionem Potestatis
et Communis Parmae, et ejus officium, ut continetur in veteri Statuto, duret et valeat et valere debeat et inviolabiliter
observetur quamdiu et sicut Potestas et Anciani statuerint et decreverint et eodem modo et forma. Et hoc habeat locum
ex nunc, non obstantibus aliquibus capitulis.
78

nisi fuerint prius manifestata. Et haec omnia praedicta attendam et observabo bona fide sine fraude,
remoto odio et amore, timore, precio et precibus, et speciali meo commodo vel alieno [ Additum est
quod teneatur rationem facere omnibus conquerentibus de omnibus quaestionibus secundum quod
dictum est de laudis ruptis et maleficiis, secundum quod Potestas tenetur in suo sacramento. Et haec
adjectio facta fuit in M. CC. XXXIII. Et non possint ab hinc in antea causas appellationum delegare]. Et
de cetero non vadam pro guastis neque pro bannitis seu maleficiis per episcopatum Parmae
[Additum est: expensis Communis, M. CC. XLIII. Indictione prima, eo salvo quod si Potestas iverit
possit secum ducere militem vel milites. Item sacramentum facient milites, exceptis de rationibus
faciendis, de quibus non teneantur ]. Et ordinamenta Parmae tenebo et observabo, et operam dabo
quod Potestas et alii officiales attendant et observent Statuta civitatis Parmae, quae ad eorum
officium pertinuerint.
Additum est huic capitulo, quod unus de Judicibus Potestatis, quando Potestas fuerit in Palacio
[Additum est: sive non fuerit in Palacio Potestas, M. CC. XLIII. Indictione prima], teneatur stare extra
camaram in Palacio, ad hoc ut possit reddere jura petentibus.
De judicibus sedentibus cum Assessore in bancho super Palacium non vocandis ad conscilium; et
de poena contrafacientis et sedentis.
Capitulum quod Potestas et sui Judices teneantur sacramento non vocare aliquem judicem ad
conscilium alicujus causae seu litis qui sedeat secum supra banchum in Palacio superiori
Communis; et si fecerit contra, perdat pro banno de suo feudo C. sol. parm.; et cercatores teneantur
eos cercare. Additum est huic capitulo quod quilibet judex civitatis teneatur sacramento non sedere:
et si contrafecerit, consules judicum teneantur auferre et III. sol. parm. pro qualibet vice (*) .
Quod unus de judicibus Potestais debeat recuperare condempnationes, et quas; et de poena ejus si
non fecerit.
Capitulum quod unus ex judicibus Potestatis debeat superesse ad recuperandum omnes
condempnationes factas a tempore praesentis guerrae citra per ordinem, et eas recuperare per
ordinem communiter et aequaliter secundum quod in libro Communis continetur: et illos qui non
solverint praedictas condempnationes teneatur bannire, et eorum bona devastare; et eos postea legi
facere in Conscilio generali; et si contra factum fuerit, amittat Potestas de suo feudo X. libras parm.
quoties contra factum fuerit: et cercatores praesentes et futuri possint eum cercare, et ab eo exigere.
(*) Additum est huic capitulo et ita interpretatum, quod locum habeat dictum capitulum vetus, si sedebunt dicti judices
intus a stanghis.
79

Incipit de officio Advocatorum et Consulum justiciae. Qualiter Advocati et Consules justiciae et
Massarius teneantur venire ad plateam, et eorum officium exercere.
Capitulum quod quilibet Advocatus vel Consul justiciae teneatur venire in mane sine fraude ad
plateam, et stare ad banchum, et causas bona fide facere usque ad terciam, et post prandium venire
et stare usque ad vesperas ab anno novo in antea usque ad carnisprivium, nisi in festivis diebus qui
servandi sunt sine fraude, aut in diebus jejunii in quibus venire post prandium non teneantur; nec ibi
venire tempore feriarum teneantur, nisi Potestas pro eis miserit. A carnisprivio usque ad Pascha
Resurrectionis stare debeant usque ad missam de medio die et a Pascha in antea usque ad festum
Omnium Sanctorum non teneantur stare a tercia usque ad nonam. Et a festivitate Omniurn
Sanctorum in antea usque ad annum novum, ut dictum est supra; et ab anno novo usque ad
carnisprivium, nisi remanserit parabola Potestatis.
Additum est huic capitulo M. CC. XXXIII. quod Advocati et Consules teneantur non venire et non stare
diebus jejunii post nonam seu post prandium occasione rationis faciendae, et specialiter in diebus
majoris quadragesimae.
Item additum est huic capitulo: quod dictum erat de octo qui eligebantur ad condempnationes
faciendas habeat locum in Consulibus et Advocatis et Massario.
Item additum est huic capitulo in officio Advocatorum et Consulum quod Advocati et Consulos
debeant et possint exercere et facere eorum officium ut soliti erant facere et exercere antequam
fuissent electi condempnatores et cazabannitos; quod idem intelligatur de Massario, praeter de
guastis faciendis (*) .
Qualiter Advocati et Consules justiciae cum suis notariis
debeant stare ad banchum per se.
Capitulum quod quilibet Advocatus et Consul justiciae cum suis notariis debeat stare ad banchum
per se ut cuique tribuat suam rationem et conquerenti coram eo secundum Statuta civitatis. Qui
teneantur cognoscere et causas terminare secundum quod in sacramentis eorum continetur, et illis
(*) Additum est huic capitulo quod intelligantur eciam dies jejunii omnes dies veneris vigiliae festivitatum Beatae Mariae
Virginis et omnium Apostolorum. Nec in diebus sabati venire debeant nec stare post terciam ad rationem reddendum, ad
hoc ut mercata melius fiant. Et si contrafecerint solvant pro banno pro qualibet vice xx. sol. parmens. Et quilibet possit
eos accusare, et habeat medietatem banni. Millesimo CC. LX. terciae Indictionis. Additum est huic capitulo et adjectioni
quod ipsi Consulos et Advocati teneantur sacramento expresso et sine tenore illis diebus et horis, quibus prohibitum est
per Statuta Communis, non venire nec stare ad banchum ad rationem reddendam, nec aliquid in fraudem juris reddendi
facere, nec eciam post sonum campanellae stare ad banchum, nec etam subtus Palatium ad aliquam rationem
reddendam, nec praeceptum faciendurn aliquo modo qualitercumque: et si contrafecerint, solvant pro banno pro
quolibet et pro qualibet vice tres libras parm. Et etiam teneantur bancho discedere et ibi non stare aliquo modo vel
aliqua occasione in praedictis horis et diebus prohibitis sub praedicto banno. Et quilibet possit accusare, et accusator
habeat medietatem banni: et cercatores possint eos cercare. Et toneatur Potestas facere quod illi de curia eligant unum
ex eis in abbatem infra octo dies eorum introitus, qui teneantur facere sonare campanellam, quae est subtus Palatium,
horis congruis pro recessu faciendo: et hoc locum non habeat in officialibus appellationum. M. CC. LXIIII.
80

terminis.
De quibus Potestas et Judices sui et Advocati et Consules
justiciae debeant cognoscere.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae, et Potestas et ejus Advocati debcant cognoscere
de omnibus quaestionibus de quibus cognoscebat Commune Parmae ante compositionem factam
inter Commune Parmae et Episcopum, de quibus non est prohibitum in compositione. M. CC. XXX.
Indictione tercia. Et Advocati et Consules justiciae debeant cognoscere de laudis ruptis ci scavizatis,
et tenutis ruptis; et mandare , sentencias executioni in omnibus et per omnia, ut Judices Potestatis
possunt. Et hoc in eodem millesimo.
Qualiter Advocati et Consules justiciae debeant praeceptum facere super debito confesso, et ad
quem terminum, et qualiter appellatio dicti praecepti fieri possit.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae Communis Parmae de cetero de aliquo debito
confesso non debeant aliquam sententiam in scriptis facere, vel aliter, nisi praecipere quod solvat: et
praeceptum illud loco sententiae sit, et vim sententiae teneat. Et Potestas teneatur praeceptum illud
ita facere et observare quemadmodum tenetur de sentencia: et teneatur auferre et qui non
observaverit, illud idem bannum, et tantumdem quomodo de sententia, nisi appellaverit: et
appellatio non recipiatur nisi primo appellator juraverit quod non appellat nisi quod putat cum
ratione tueri: et appellatio locum non habeat nisi hoc juraverit: et hoc locum habeat in debitis
confessis. Et Advocati et consules justiciae teneantur dare terminum XX. sol., et a XX. sol. injosum X.
dies et minus ad suam voluntatem de X. diebus, et. a XX. sol. imper. insursum usque in C. sol. imper.
XX. dies, et a C. sol. imper. insursum XXX. dies et non plus.
Additum est huic capitulo quod Advocati et Consules teneantur non condempnare ad minorem
terminum, nisi prout in Statuto continetur, nec concordiam parcium nec pro remunerationem aliqua.
M. CC. XXVIII. Eo salvo quod fidejussor debeat condempnari ad x. Dies.
Additum est huic capitulo quod praedicti Advocati et Consules et Potestas et Judices sui teneantur
non dare terminum alicui ultra laudum scavezatum, quod est v. dies, vel VII. in fidejussore; et postea
si debitor reperiatur, compellatur ad solutionem faciendam corporaliter.
De recusatione Advocatorum et Consulum et ammonitione libelli, et termino ipsius dando et
scribendo, et de ejus solutione.
Additum est quod Advocati et Consules justiciae teneantur dare libellum petentibus, et darc eis
terminum ad respondendum IIII. dies ad minus a tribus libris parm. injiosum dent terminum eorum
arbitrio: et scribatur libellus in libro Communis statim cum datur, et terminus quando debet
responderi: et solvat qnaelibet pars pro libello et termino I. parm. . Et teneantur armonere partes si
81

volunt libellum Advocati ante quam respondeant: et possint rei recusare Advocatos et Consules si
fuerint conjuncti actori usque ad tertium gradum, vel si fuerint ejus domini vel vassa1li, sive de una
vicinea, sicuti si judex esset delegantus. Additum est quod eodem modo possit Consul recusari vel
Advocatus si aliquis ex tabellionibus ejuS fuerit in eadem causa suspitionis, de qua dictum est de
Consule vel Advocato. Et haec adjectio facta fuit M. CC. LV., XIII Indictionis.
Qualiter die dati Conscilii vel sequenti debet ferri sententia.
Capitulum quod Judices Potestatis, et Advocati et Consules justiciae, et omnes alii qui
cognoscant ordinario modo, teneantur die dati Conscilii, vel alia die sequenti ferre sententiam, nisi
dimiserint de voluntate utriusque partis.
Quod Advocati et Consules teneantur non ferre sentenciam, nisi soluta dacia; et quando solvi
debet, et cui, et assignari Communi.
Capitulum, quod Consules et Advocati teneantur non facere sentenciam nisi primo fuerit soluta
dacia ubi debet: et teneatur notarius eam accipere et Communi assignare; alioquin cercatores
auferant eis in duplum M. CC. XXX. Indictione tercia.
Item additum est huic capitulo in M. CC. XLII. quod Judices Potestatis et Consules et Advocati
cognoscentes de causis appellationum teneantur sacramento non facere sentenciam diffinitivam, nec
etiam testes aperire, nisi primo soluta dacia, quae debet dari et solvi et designari Fratri, qui tenet
sigillum, quem Potestas faciat stare in Palatio pro dacia a quolibet recipienda cum uno alio Fratre
notario. Qui Fratres teneantur dictam daciam assignare Communi infra xv. dies postquam habuerint:
quae dacia accipiatur a dictis Fratribus ut in capitulo continetur quod sic incipit: Capitulum quod, et
finitur per contumaciam.
De datia, solvenda in denariis ante aperturam testium, et qualiter accipi debeat, et apertura testium
fieri debeat.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae teneantur accipere pignus daciae ab actore ante
aperturam testium ad rationem trium sol. parm. pro qualibet libra imper., si causa fuerit a decem sol.
imper., supra. Ita ut si reus subcubuerit, condempnetur victori in dacia; salvo quod dictum est de
debitis confessis: nec apertura testium fieri debeat nisi partibus convocatis, vel altera parte absente
per contumaciam.
Additum est huic capitulo quod dacia solvatur in denariis, et non accipiatur pignus; et haec
adjectio facta fuit M. CC. LV., XIII. Indictionis.
Qualiter sententia possit fieri, lite non contestata.
Capitulum quod si quis deposuerit querimoniam de aliquo, qui in legitima aetate fuerit, de aliquo
82

debito de quo cartam obstendat, et ille de quo querimonia facta fuerit legitime appellatus fuerit,
scilicet ut, si habitaverit in civitate, per duos nuncios domui ejus denuncietur ad minus; et si extra
civitatem habitaverit in episcopatu, semel denuncietur domui ejus, et Potestas et Advocati et
Consules justiciae teneantur sententiam diffinitivam facere eciam lite non contestata, dato termino
post denunciationem per VIII dies antequam sentencia feratur, si habitaverit extra civitatem; et si in
civitate habitaverit extra civitatem; et ei credatur de termino: et habeat locum quando reperitur
debitor per nuncium.
Additum est quod habeat locum sive debitor reperiatur, sive non. Et haec adjectio facta fuit M. CC.
XXXIII. Et hoc locum habeat in debito personali certae quantitatis, et excepta poena.
Quando dacia est accipienda, et quando non; et quando dbitum intelligatur confessum.
Capitulum quod de omni debito confesso sine sacramento calumpniae ab hinc in antea feudum, sive
dacia, non solvatur. Et hoc habeat locum in rebus mobilibus [Additum est quod locum habeat in
immobilibus. Et haec adjectio facta fuit M. CC XXXIII]. Et si post sacramentum calumpniae confessus
fuerit, et ab initio negaverit, solvat pro unaquaque libra XVIII. Parm. Et si reus fieri fecerit
calumpniam, et reus postea jurare noluerit, tunc III. sol. parm. accipiantur de libra, et in eis rus
condempnetur, licet debitum confiteatur. Et debitum confessum intelligatur si in publico
instrumento apparuerit quantum: ad hoc ut dacia non accipiatur, sive venerit, sive non venerit, de
quo querimoniam deposuerit. Item additum est quod debitum intelligatur confessum sive reus fuerit
condempnatus, sive non, dummodo de debito appareat publicum instrumentum debiti. Et haec
adjiectio facta fuit M. CC. LIII. Indictione undecima.
Quibus non est auferendum laudagium seu dacia,
et de quibus causis.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae non auferant landagium de judiciis relictis
laborerio sanctae Mariae, et hospitali Redulfi Tancii, et pontibus Taronis, stratae et Fornovi, et
pontibus Henciae, scilicet stratae et Sorbuli, et ponti de Tario (1) , et domui Religionis Apostolorum (2) ,
et omnibus leprosis de Parma et Parmexana et hospitali sancti Sopulcri, et hospitali sancti Aegidii,
et hospitali Misericordiae, et hospitali sancti Oderici; et hoc habeat locum in rebus mobilibus
tantum. Et hoc habeat locum si supradictae domus debent solvere laudagium de suo, et non de avere
illius cum quo litigant: alioquin solvant.
(1) L’Affò, recando per intero questo Capitolo nella St. di P. III. p. 222, nota 6, lesse inesattamente et pontis Henciae ecc.,
et pontis Dataris.
(2)
L’Ordine degli Apostoli ebbe vita in Parma nel 1249 per opera di Gherardo Segarello, rozzo uomo e fanatico, ch’erasi prefisso di
menar vita Apostolica. Malgrado le stravaganze dell’Istitutore e de’suoi seguaci, quest’ Ordine, o a dir meglio setta, godè per alcun
tempo la protezione de’ parmigiani, della quale ci fornisce una prova questo stesso Capitolo. Intorno alle vicende del Segarello e de’
suoi compagni veggasi l’ Affò nelle Memorie di Alberto e d’Obizzo Sanvitali, Vinegia pel Coleti, I784. Pag. . 28 e seg.
83

De eodem.
Capitulum quod si aliqua mulier petierit tenutam de bonis mariti causa dotis suae conservandae,
quod aliqua dacia non accipiatur.
De eodem.
Capitulum quod Potestas et ejus Judices et Advocati et Consules teneantur nullam accipere
daciam orphanis et viduis pauperibus et miserabilibus personis, quam deberent solvere de suo: et
Notarii et Judices teneantur non accipere aliquid occasione conscilii, vel scripturae, qualitercumque
factae fuerint. Et Judex pauperum teneatur sacramento dicere si interrogatus est, et si non est, de
illis pauperibus quos adjuvat, qui non possint solvere propter inopiam.
Qualiter Advocati non debent causare tempore sui officii, et in quibus causis advocare possunt; et
qualiter non possunt esse sindici seu procuratores.
Capitulum quod Advocati non debeant causare ante alios Advocatos Communis Parmae nisi in
suis propriis causis, et in iis causis quas incoepissent ante quam fuissent Advocati, unde essent
soluti, vel pignora haberent, vel occasione; et Advocati non possint advocare ante alios Advocatos,
nec possint esse sindici vel procuratores pro aliquo, vel pro aliquibus tempore advocatae ante alios
officiales Communis, vel mercadanciae, vel militum; nec ante aliquem officialem, nec eciam ante
officiales Episcopi.
De causis non delegandis nisi in Concordia partium.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae teneantur non delegare causas, nisi in concordia
partium.
Quod Advocati et Consules justiciae, nec aliquis alius officialis possit ire pro bannitis ex causa
capiendi vel devastandi eos, nisi de voluntate illius pro quo fuerint in banno.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae, neque correrius, neque aliquis alius officialis non
debeant, nec possint ire pro aliquibus bannitis qui sint in banno ex causa pecuniaria capiendis nec
devastandis, nisi de voluntate illius pro quo fuerint in banno. In M. CC. XLIII (*) .
Quod bannum auferatur judici, seu laico praecedenti in calumpnia.
Capitulum quod Rector civitatis, et Advocati et Consules justiciae teneantur auferre judici
praecedenti in calumpnia, vel respondenti xx. sol. parm.; et layco de civitate et episcopatu x. sol.
parm. sine remissione. Idem in eo qui juravit de veritate dicenda. Et nulla persona doceat aliquem
(*) Additum est huic capitulo quod aliquis non possit ire nec mitti pro dictis bannitis aliquo modo nisi de voluntate illius
pro quo fuerint in banno. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno xx. sol. parmensium pro qualibet vice. Et quilibet
possit accusare contrafacientem, et habeat medietatem banni. Millesimo cc. lx. Indictione tercia.
84

ad respondendum ad calumpniam.
De Judicibus communiter ad conscilia causarum vocandis, et de non veniendo ad conscilium nisi
vocatus, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod Advocati et Consules justiciae teneantur sacramento bona fide habere et convocare
Judices Parmae communiter ad conscilia placitorum et causarum habenda. Eodem modo teneantur
Judices Potestatis, et ceteri officiales. Et nullus Judex vadat ad conscilium placitorum nisi fuerit
vocatus ab ea persona, vel ab ejus nuncio, sub quo causa ventilatur: et qui contrafecerit, solvat pro
banno V. sol. parm. et Judex, vel Consul, dictum bannum auferat et bannum sit Communis: et
consciliatura non solvatur ei.
Additum est huic capitulo quod aliquis qui ordinarie cognoscat non possit nec debeat interesse
consciliis causarum et aliorum qui Ordinarie cognoscant; et si fuerit, et aliquid inde habuerit,
cercatores teneantur et in duplum auferre. In M. CC. XXVII.
Item additum est in M. CC. XLII. quod cercatores et judex cercatorum, et judex appellationum
intelligantur cognoscere ordinarie quantum ad hoc ut non possint placitare pro aliis, neque interesse
consciliis causarum quae ventilantur sub aliis cognoscentibus ordinarie in palacio.
Quod Judices debeant solomodo accipere consciliatorum a partibus secundum quantitatem et
qualitatem negocii, et secundum quod fuerit terminatum per eum qui cognoscit de causa: et idem de
notariis, de omnibus suis scripturis pertinentibus ad causas, et de poenis contrafacientium.
Capitulum quod Judices, qui dabunt conscilia in causis et quaestionibus quae vertuntur coram
offìcialibus Communis, teneantur solummodo accipere solutionem a partibus de dictis consciliis,
secundum quantitatem et qualitatem negocii, et secundum quod fuerint determinatae ab illo officiali
sub quo fuerit illa quaestio. Et ille officialis teneatur sacramento bona fide sine fraude facere fieri
dictam solutionem, prout sibi conveniens videbitur: et hoc debeant jurare officiales in sacramento
sui officii.
Et si quis contrafecerit, Potestas debeat eos punire suo arbitrio; et quod, ultra id quod conveniens,
datum fuerit restitui faciat. Et quod dictum est de judicibus, observetur in notariis scribentibus dicta
conscilia, et alias scripturas pertinentes ad causas.
Qualiter Judex alieni episcopatus admittatur ad conscilia causarum
et ad placitandum, et qualiter non.
Capitulum quod nullus Judex, qui sit de alieno episcopatu, admittatur ad conscilia causarum nec ad
placitam peroranda coram Advocatis nisi ita primo juret quemadmodum Parmae, nisi esset ductus in
civitatem pro certa causa. Et de hoc teneantur Consules justiciae eum non accipere nec audire. Et
hoc locum habeat in civilibus causis, observato praefacto constituto super cusis facto.
85

De quibus causis Potestas, Advocati et Consules Communis cognoscere teneantur, non obstantibus
feriis.
Capitulum quod Potestas et Advocati et Consules Communis Parmae, qui pro tempore fuerint,
teneantur sacramento facere rationem omni tempore omnibus hominibus et personis conquerentibus
coram eis, non obstantibus feriis, a jure concessis exceptis, de omnibus injuriis, offensionibus,
interdictis, furtis, rapinis, de omnibus violenciis factis in rebus et personis, et de omnibus
successionibus a tempore praesentis guerrae citra praeteritis, praesentibus et futuris, cuicumque
fuerint praedictae successiones ordinatae, et de depositis, non obstante aliquo statuto, forma, vel
modo facto vel faciendo de voluntate Conscilii generalis vel specialis.
De officio Massarii, et ubi Massarius cum massaratico et rebus Communis debeat stare, et ubi
custodire, et recipere data et recepta, et de suo feudo; et qualiter teneatur reddere rationem; et ubi
et qualiter Potestas teneatur praedicta facere observari, et de poena si contrafecerit, et qualiter
scribi debeant data et recepta; et qualiter possit expendere, et qualiter coltam et daciam exigere
debeat; et de aliquo non sparando; et per quos sint colligenda; et qualiter Mistrales et Consules
terrarum parmexanae jurare debeant; et de libris cercatorum sigillandis in Conscilio et
deponendis; et de notariis Massarii, et de eorum feudo; et de feudo notarii cercatorum, qui moratur
cum Massario, et ejus officio; et de avere Communis non mutuando.
Capitulum ad honorem Dei et Communis Parmae, quod Potestas teneatur sacramento facere stare
Massarium cum massaratico et rebus Communis in Palatio Communis in inferiori parte turris
Communis, et camerae; et ibi stare quolibet die quando fuerit necesse sine fraude;et ibi data et
recepta recipere, et collocare et custodire; et habeat tantum pro suo feudo VI. libras. imperial.
De eodem.
Capitulum quod Massarius Communis teneatur sacramento in quolibet mense facere et reddere
rationem in pleno Conscilio de avere Communis de omni eo et toto quod receperit et expenderit
minutatim,apponendo causas, et non in summa. Et Potestas teneatur dictum capitulum observare, et
observari facere; et si contrafecerit, amittat de suo feudo pro qualibet vice xxv. libras parm.; et
cercatores possint ipsum cercare, et dictam quantitatem sibi auferre: ad hoc ut sciatur quantum
remanet de avere Communis penes Massarium quolibet mense.
De eodem.
Capitulum quod Massarius teneatur avere Communis et pignora quae ad suas manus pervenerint vel
ad alium per eum . occasione sui officii guardare et salvare bona fide sine fraude; et in libris
rationum tantum omnia data et recepta, sive quae dederit et receperit, in scriptis poni facere; nec
86

dimittere fraude quin ad ejus manus pervenerint. Et scribatur una cum cercatore vel cercatoribus, et
non aliter. Et teneatur non recipere vel dare et expendere aliquid de avere Communis sine cercatore
vel cercatoribus, nisi incontinenti, quando receperit et quando expendiderit, faciet, praesente
cercatore, in suo libro et libro cercatorum scribi quod receperit vel expendiderit, nulla mora
interveniente, et non in libellis. Et coltam et daciam, quae commissae fuerint Massario ad
colligendum et ad exigendum, bona fide sine fraude in terminis datis et ordinatis colligere teneatur
aequaliter. Ita quod amore, neque timore, neque precio, neque precibus non prolungabit terminum
colligendi, neque aliquem sparabit, nec aliquem vel aliquos retinebit in se a Communi villae
segregatum vel segregatos pro colligenda colta pro aliquibus condictionibus faciendis Communi
toto tempore sui officii: nec segregatim accipietcoltam vel daciam ab aliquo nisi a Consule vel a
Mistrale Communis villae pro ipsa villa. Et Massarius teneatur facere jurare Mistralibus villarum
colligere coltam ab hominibus vil1arum, secundum quod eis imposita fuerit, bona fide et sine
fraude. Ita quod neminem sparabunt. Et si aliquem sparaverint, Potestas teneatur illi qui sparaverit
x. sol. parm. Pro banno auferre pro quolibet sparato; et sparato facere solvi coltam. Et in histis
terminis Massarius teneatur colligerc coltam, scilicet: primus Massarius tenatur recuperare
medietatem coltae tantum et non plus sine fraude usque ad kalendas Junii sine tenore; et teneatur
facere jurare Mistrales seu Consules terrarum parmexane tam illi Massario, qui post intrabit, quam
sibi, et scripta praeceptorum coltae sequenti Massario dare et assignare: et sequens Massarius
teneatur recuperare aliam medietatem coltae usque ad festum Omnium Sanctorum sine tenore. Et
primus Massarius teneatur dare et assignare omnia ea, quae habebit de avere Communis in se vel in
alium,infra xv. dies ex quo Massarius intraverit, praeter libros dati et recepti. Et cercatores scripta
eorum teneantur dati et recepti primi Massarii ponere in tasca in Conscilio Parmae coadhunato ad
sonum campanae, et sigillare eam sigillo Communis; et postea eam deponere in segrestia: et hoc
faciant cercatores primo die mensis Junii.
De eodem.
Item Massarius habeat tantum duos notarios, et quilibet habeat pro suo feudo tantum XII. libras
parm. et non plus pro aliqua scriptura, vel pro inventione scripturae, vel pro aliqua alia occasione,
vel pro scriptura banni; eo salvo quod possint habere id quod concessum est eis pro carta pignorum
Communis, et unum denarium pro scriptura testium. Et teneantur scribere omnia quae fuerint
necessaria scribi pro Massario. Et si aliquid habuerit ultra quod dictum est occasione sui officii
Massarius, cercatores teneantur ei, vel eis, in duplum auferre. Et praedicti notarii inveniantur ad
brevia, quando Massarius invenitur ab illis qui Massarium invenerint. Notarius vero cercatorum, qui
moratur ad scribendam rationem Massarii, habeat pro suo feudo XII. libras parm. pro sex mensibus,
ut illi Massarii habent.
87

Additum est huic capitulo quod notarii Massarii et notarius cercatorum, qui scribunt data et
recepta Massarii teneantur scribere in qualibet scriptura dati et recepti Massarium, diem mensis, et
duos testes ad minus coram quibus facta sint data et recepta, et praesente cercatore prout in capitulo
continetur veteri. Et si contrafecerint, solvant pro banno c. sol. parm. pro qualibet vice: et quilibet
possit eos accusare, et medietas banni sit accusatoris; nec de hoc possint absolvi. Et haec adjectio
facta fuit M. CC. LIII., XI. Indictionis.
De eodem.
Capitulum quod Massarius teneatur de avere Communis non dare in aliquem neque causa mutui,
neque causa depositionis, sive aliquo modo per se vel per alium, nec permittere dari vel recipi: et
quod de avere Communis non expendet aliquid in suam utilitatem; nec furtum inde faciet, nec fieri
permittet: et quod non accipiet mutuo aliquod avere nomine Communis. Pignora tamen quae habet
debeat accommodare illis qui dederint, habita securitate de eis post condempnationem, vel
absolutionem reddendis, et non aliis. Et teneatur Massarius manifestare in Conscilio coadhunato ad
campanam sonatam illum, qui noluerit sibi solvere avere Communis quod debuerit, infra xv. dies.
Qualiter Mistrales, Camparii, et nuncii debeant eligi per districtum Parmae; et qualitev terra
debeat sacramentari, et qualiter colta debeat poni communiter et non divisim.
Capitulum quod Rector civitatis teneatur mittere per totum districtum Parmae pro Mistralibus et
Consulibus veteribus Episcopatus, et facere eos venire Parmam ante Massarium infra xv. dies post
annum novum. Et faciet eos jurare quod invenient Mistrales et Consules et Camparios Communis
praesentis anni in qualibet villa et terra episcopatus Parmae, et unum nuncium aut plures in qualibet
terra, qui faciant ambaxatas, et libellos recipiant ab hominibus Parmae et episcopatus; et praedicta
in concordia vicinorum omnium vel majoris partis: quibus inventis, Mistrales et Consules teneantur
venire ante Massarium infra VIII. dies ex quo fuerint inventi. Et Massarius teneatur ipsos Mistrales et
Consules cujuslibet terrae facere jurare sacramentum Communis, et tantum plus quod facient jurare
hominibus suae terrae sacramentum Communis, et Camparis sacramentum campariae, et
bannitoribus sacramentum de bannis; quos bannitores teneantur similiter eligere ut dictum est de
aliis ad terminum quem Massarius eis dederit. Et si quis per eos dictum sacramentum facere
noluerit, teneantur dare in scriptis Massario nomen ejus: et Massarius teneatur mittere ad eum ad
expensas illius hominis, et facere venire ante se, et jurare digiuno sacramentum Communis: et hoc
observotur hoc anno. Et in sacramento dictorum Consulum et Mistralium addatur quod ipsi de
cetero per xv. dies ante annum novum eligent praedictos officiales cum voluntate vicineae totius vel
majoris partis; quos facient jurare, scilicet mistrales et consules, quod se repraesentabunt sequenti
Massario infra xv. dies post annum novum, et ejus praecepto stabunt. Qui Massarius teneatur eos
88

facere jurare de terra assacramentanda, ut dictum est. Et ita de cetero assacramententur episcopatus
sine expensis Communis. Et quilibet Mistralis et Consul cujuslibet terrae et villae teneatur colligere
coltam tam in se quam in aliis tocius terrae et villae communiter, et alias factiones facere, et
Massario dare communiter, Et Massarius teneatur communiter in una summa cujuslibet terrae et
villae percipere coltam, et assignare communiter et non divisim per contratam vel vicineam, vel per
partes alicujus terrae vel villae, vel alicujus personae, sive contratae habeant mistrales, vel non, per
se. Et Massarius praesentis anni teneatur facere venire praedictos Mistrales et Consules praeteriti
anni ante se minoribus expensis quibus poterit sine fraude.
De securitatibus dandis a Mistralibus, Consulibus, et dominis Castrorum et terrarum et locorum
episcopatus Parmae.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur mittere pro omnibus Mistralibus et Consulibus
et dominis castrorum, terrarum et locorum quae sunt ad praecepta Communis Parmae, et erunt, et ab
eis ydoneam securitatem recipere quod ipsi obedient omnibus praeceptis eis factis a Potestate et a
suis Judicibus et a nunciis Communis, hinc ad octo dies post annum novum; et securitas debeat esse
de civitate Parmae; et scribantur in uno libro et per portam. Et habeat Notarius de qualibet securitate
terrarum quatuor denarios imper., et non plus. Et haec adjectio facta fuit in M. CC, LI. Indictione
nona.
Qualiter Massarius teneatur condempnationes recuperare, et pignora vendere; et ad quod tempus.
Capitulum quod Massarius teneatur condempnationes praeteritorum annorum usque ad kalendas
madii proximi recuperare; et pignora sibi per praecedentes Massarios assignata vendere ad eumdem
terminum, nisi essent recuperata ab illis qui dicta pignora dedissent. Et teneatur Massarius, quum
pignora vendere voluerit, facere ea deferre juxta columpnam lapidis in platea nova correriis sine
expensis Communis, et praeconari per civitatem dicta pignora: et ibi vendantur, et non alibi, et plus
offerenti bona fide dentur sine fraude. Et condempnationes suo tempore factas teneatur infra
mensem recuperare; vel pignora, transacto mense, quam citius poterit, omni fraude cessante,
vendere praedicto ordine. Et si plus de ipsis pignoribus acceperit quam condempnati fuerint,
Massarius superfluum reddere illi vel illis, qui pignora dederint, infra octo dies teneatur. Et teneatur
non dare alicui dictas condempnationes ad recuperandum (*) .
(*) Additum est huic capitulo quod Massarius sine voluntate Consilii generalis non possit solvere aliqua debita
contracta…pro Communi. Et quod non possit nec debeat solvere de denariis coltarum impositarum et imponendarum
pro Communi Parmae in aliquo alio debito, nisi solomodo in illis debitis solvendis pro quibus dictae coltae impositae
fuerint. Et si Massarius contrafecerit, teneatur restituere de suo; et cercatores teneantur eum cercare. Et de solutione
debitorum veterum facienda non ponatur ad Consilium, nisi in genere de omnibus debitis. Et cx nunc habeat locum hoc
capitulum: salvis debitis solvendis per sententiam D. Giberti de Gente, et quidquid in ipsa sententia continetur; cui
sententiae per hoc capitulum nullum in aliquo praejudicium generetur. M. CC. LX. Indictione tercia.
89

Qualiter cartae et quaterni Communis emi debeant, et per quos, et dari officialibus; et de eis
guardandis et salvandis bona fide.
Capitulum quod Massarius Communis teneatur cartas et quaternos, quos vel quas emit pro
Communi, invenire pro meliori nomata quam poterit bona fide, et ab eo tantum emere qui pro
meliori nomata dare voluerit. Et eodem modo teneatur ejus notarius, et facere cridare.
Additum est huic capitulo in millesimo CC. XLII. quod cartae et quaterni inquirantur et inveniantur
pro Communi, et emantur per duos fratres religiosos in civitate, et alibi ubi melius forum invenerint:
quae cartae et quaterni dentur officialibus Communis per eosdem fratros. Et in sacramento
officialium et notariorum contineatur de ipsis guardandis et salvandis bona fide. Qui fratres
eligantur per Potestatem tantum conscilio ministrorum fratrum. Et si placuerit Conscilio praesentis
anni, eligantur auto quam Massarius, ad hoc ut debeant praeparatas cartas invenire ante annum
novum, et quaternos.
Qualiter expensae correrium scribi debeant in uno libro,
et de earum ratione facienda.
Capitulum quod Massarius teneatur expensas datas correriis Communi per parmexanam, et
extra, ponere et scribere in uno libro per se continue, ab aliis libris separatim et ab aliis rationibus;
et eam rationem continue, et summam ejusdem rationis in Conscilio facere recitari in praedictis
rationibus.
De salario Potestatis solvendo, et ad quod tempus;
et qualiter Massarius Communis officialibus solvere debet.
Capitulum quod Massarius Communis solvat Potestati terciam partem sui feudi introitum sui
regiminis; et aliam terciam ad kalendas maii, et etiam terciam ad sanctum Michaelem: nec ante
praedictos terminos debeat solvere, eciam parabola Conscilii vel Concionis. Et Potestas teneatur
parabolam non petere per se, vel per alium, Et reliquis officialibus teneatur Massarius solvere
feudum infra IIII. menses postquam intraverint in officio Communis.
De salario Potestatis, advocatorum et Consulum, et notarii et correrii mercadanciae, et Consulum
militum solvendo; et ad quod tempus.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur dare Potestati negociatorum pro se et advocatis
negociatorum et consulibus XLVIII. libras parm., et uni notario VI. libras parm., et pro uno correrio
XXX. sol. parm. hinc ad kalendas augusti proximi. Et ad cumdem terminum teneantur dare
Consulibus militum XLVIII. libras parm, et XII. libras parm. pro remuneratione expensarum, quae
90

ablatae eis sunt. Et insuper teneantur dare Consulibus militum, pro societate communis militum LX.
libras parm. Et dicti Consules militum debeant retro reddere Massario pro Communi, pro pedagio
quod habent a Communi, XV. libras parm.
Qualiter notariis Massarii debeat dari feudum,
et quibus non, et quantum.
Capitulum quod nullus notarius, sive sit in officio sive non, debeat habere aliquod feudum de
avere Communis, nisi notarius Massarii, qui habeat feudum retro sibi concessum tantum; et notarius
qui steterit cum Massario pro cercatoribus, qui similiter habeat feudum quod ei fuit retro
concessum, ut dictum est, tantum; et notarius de sigillo III. libras parm. [Et additum est huic capitulo
quod notarius de sigillo debeat habere pro suo feudo v. libras parm., et nihil accipiat ab aliquo
civitatis vel episcopatus per se vel per alium]; et notarius qui tenet libros Communis IIII. libras
parm.; et quilibet notarius pensatoris grani x. libras parm.; et notarius Massarii pro carta pignoris,
quae fit coram Massario, non debeat habere ab aliquo homine singulari nisi sex parm., et a
Communi villae XII. parm., sive pignora debeant reddi, sive non, precario.
Quod feudum teneatur Massarius dare tubatoribus, et aliis correriis.
Capitulum quod quilibet tubator habeat pro suo feudo VI libras et non plus; et quilibet alius
correrius electus ad tenendum equum habeat pro suo feudo XXX. sol. parm., et non plus. Et nullus
alius correrius habeat feudum a Communi, nisi infulas (1) , pro quibus infulis Massarius teneatur dare
cuilibet correrio XII. parm. infra mensem post annum novum.
Additum est huic capitulo, ubi dicit quod quilibet ex tubatoribus habeat VI. libras parm., quod
debeat habere x. libras parm. quilibet, tenendo per ipsum feudum bonum equum et congruum,
valentem xxx, libras parm.; et debeat et possit habere in cavalcatis tantum duos equos, ad expensas
Communis, quilibet ipsorum.
Additum est inno capitulo quod debeant habere pro suo feudo xv. libras parm. Item additum est
huic capitulo quod habere debeant pro suo feudo XVIII. libras parm., scilicet medietatem ad
carnisprivium, et alicui medietatem ad sanctam Mariam de medio Augusto.
Quid debeant habere Conzatores Statuti, et notarius et correrii;
et per quot dies.
Capitulum quod Conzatores Statuti debeant habere quilibet in quolibet die III. sol. Parm. pro
eorum expensis; et hoc per unam hebdomadam: et debeant in communi loco civitatis stare.
Additum est quod notarius, et correrii, qui non sunt ultra IIII., habeant quilibet tantumdem. Et
(1) Colla voce infula è designato il berretto de’ Corrieri. Lo Statuto impresso da Angelo Ugoleto nel 1494 prescrivca loro
a car. Xxiii. tergo di portare in capitibus continue capellinas rubeas cum armis et insiginis Communis.
91

haec adjectio facta fuit M. CC. XXVIIII. Item additum est in M. CC. XLIII. quod quilibet Emendatorum
Statuti habeat, pro quolibet die in quo steterit, pro suis expensis II. sol. imper., et nihil aliud debeant
recipere vel habere per se, vel per alium, ab aliqua persona seculari vel ecclesiastica (*) .
Quid debeant habere ambaxatores et notarii et correrii a Massario
per episcopatum, per Lombardiam, et extra Lombardiam.
Capitulum quod quilibet ambaxator, qui iverit cum Potestate et sine Potestate, debeat habere per
parmexanam IIII sol. parm. pro quolibet equo, pro duobus equis in quolibet die et non plus. Et extra
parmexanam per Lombardiam in quolibet die habeat v. sol. parm. pro quolibet equo, pro tribus
equis [quod interpretatum est de xx. denariis (1) ] versus mane usque ad Furlivum [et ultra Furlivum II.
sol. imper. (2) ], versus meridiem usque ad Pontremulum, versus sero usque ad Comum et Sausiam,
versus nullam horam usque Veronam et Ferrariam; et extra Lombardiam VI. sol. parm. pro quolibet
equo, et pro tribus equis. Et notarius, quum iverit per episcopatum cum Poteslate vel ambaxatoribus,
habeat pro suis expensis IIII, sol. parm. pro quolibet equo; et extra parmexana, pro duobus equis, pro
quolibet equo v. sol. parm. et non plus, nec occasione eciam laboris sui;. nisi faceret. publicum
instrumentum, pro quo possit habere usque ad VIIII. sol. parm. et non plus, sed minus ad voluntatem
Potestatis secundum formam et qualitatem rei et scripturae (*) .
De vecturis non dandis, et quod Massarius non vadat in ambaxatis; et quid debeant habere quando
iverint pro Communi.
Additum est huic capitulo quod illi qui vadunt in servicio Comnmunis non habeant vecturam
equorum in ambaxata. Et Massarius de cetero non vadat nec debeat ire in aliquam ambaxatam
(*) Additum est his capitulo et adjectionibus quod Fratres commorantes cum dictis Statutariis, qui tenent claves Palacii,
debeant habere a Communi tantum quantum unus ex Statutariis pro quolibet. Millesimo CC. LXII. Indictione quinta.
(1) Intendi danari Imperiali, ch’ erano appunto la più comune moneta allora corrente in Lombardia.
Da questo passo vediamo come 5 soldi, che è quanto dire 60 denari, di moneta parmigiana, rispondessero a danari 20 di
moneta imperiale. Donde raccogliesi che la moneta imperiale aveva a que’ giorni un valore di due terzi maggiore che la
parmigiana. E ciò consuona con documenti degli anni 1212, 1222 e 1226 allegati dall’ Affò nella Zecca di P. a p. 37.
“Questo rapporto del tre all’uno (osserva un dotto numografo) durò fin oltre il 1284. Di fatti dalla Cronaca del nostro
Fra Salimbene si trae che il fiorino valeva in Parma nel detto anno mezza lira imperiale; quindi la lira imperiale
spendevasi per un valore di 24 franchi. Ora siccome la bontà de’ primi danari parmigiani (che si cominciarono a battere
nel 1207 ) si trova corrispondente a 333 diecimimillesimi di franco, così la lira parmigiana non poteva valere che
franchi 8, cioè la terza parte della lira imperiale. Il detto rapporto pare che cessasse nel 1326, in cui il Legato di Papa
Giovanni XXII, preso possesso di Parma, fece improntare un nuovo danaro imperiale, che fu sostituito al parmense, e
che prese poi esso il nome d’Imperiale”.
(2) Con questa giunta intromessa nel Capitolo è chiarito in modo speciale che la parte di territorio, la quale rimane di là da Forlì, non
voleasi considerata come perinente alla Lombardia. Ora i due soldi imperiali per ogni cavallo, assegnati qui all’ Ambasciatore che
oltrepassava Forlì, corrispondono in punto alla somma espressa più innanzi nello stesso Capitolo, di soldi sei parmigiani dovuti all’
Ambasciatore che portavasi extra Lombardiam. Il che vale a novella confermazione del ragguaglio tra la moneta imperiale e la
nostra, indicato nella Nota precedente.
(*) Additum est huic capitulo quod de cetero ambaxatores Comrnunis, et notarii et correrii qui secum iverint, habeant pro
suo feudo II. sol. Imper. pro quolibet equo extra episcopatum Parmae, et per episcopatum Parmae v. sol. parm. pro
quolibet die.
92

Communis in episcopatu Parmae, nisi fuerit pro maleficio vel guasto, sine parabola Conscilii. Et
quilibet correrius, quando iverit in ambaxatam extra civitatem et episcopatum, habeat v. sol. Parm.
In quolibet die pro uno equo; et quando iverit in exercitu vel cavalcata, habeat pro se et suo equo III.
sol. parm. pro quolibet die, et non plus aliqua occasione: scilicet illi XII. correrii, et illi sex tubatores
qui sunt concessi Potestati, quando erit in exercitu cum populo, qui morari debeant juxta papilionem
Potestatis in una vel duabus tendis. Et Massarius teneatur eas eis dare. Et boves et carra ad
deferendum res suas, sicuti alii homines civitatis habent. Si vero Potestas iverit in cavalcata sine
populo, habeat de correriis minus pars pro qua vexillum datum fuerit, alioquin nihil habeat.
Additum est quod tubatores tantum debeant habere in exercitibus generalibus quantum habent in
cavalcatis Parm.
Qualiter Massarius teneatur solvere expensa qui iverint pro Communi, et infra quod tempus, et de
poena; et quod non recipiant expensas sine parabola ambaxatorum; et de correriis non mittendis
nisi quos ambaxatores voluerint.
Capitulum quod Massarius teneatur dare et solvere Rectori et ambaxatoribus et omnibus aliis, qui
iverint ad expensas Communis per episcopatum vel extra a Communi, expensas infra VIII. dies sine
tenore ex quo redierint, et petitae fuerint: quod si non fecerit, tantum de suo proprio petere possit ab
eo ille qui dictas expensas habere debebat; et nihilominus expensas solvat. Et teneatur dare illi vel
illis, quibus ambaxatorerius fecerit, solvat pro banno x. sol. parm., et tunc cum ambaxatoribus non
vadat. Naec aliquis correrius preces faciat ambaxatoribus de eundo cum eis. Et Potestas et Advocati
et ejus milites et Massarius teneantur quod non mittent aliquem correrium cum aliquo qui iverit pro
Communi, nec alicui dicet ducite talem correrium, sed ille qui iverit, vel qui iverint pro Communi
ducant quem voluerint.
De domo monetae locanda ad pensionem.
Capitulum quod Massarius debeat ad pensionem locare domum monetae, quando moneta non fit;
facta prius praeconatione, Ita ut plus offerenti detur.
De Palatio et Coquina imperatoris locandis.
Item teneatur Massarius locare ad pensionem pro Communi Palacium et Coquinam Imperatonis,
et plus offerenti dare, facta prius praeconatione.
Qualiter stationes Communis locari debeant, et de pensionibus recuperandis et per quos locari
Capitulum etc. (1) .
debeant.
(1) Il capitolo viene omesso per essere una ripetizione di quello che leggesi a p. 95; se non che in questo luogo il Codice ms. dopo l’
anno M. CC. XXVI. e l’Indizione XIIII. ha le parole: tempore D. Huberti de Montemerlo Potestatis Parmae.
93

De platea Communis spalanda (2) , et spazatura portanda, et qualiter.
Capitulum quod Massarius et Potestas teneantur quolibet mense facere spalari plateam
Communis semel, et illam spalaturam facere portari in glaream, vel alibi extra civitatem: et hoc
faciant minoribus expensis quibus poterunt. Et eodem modo teneantur facere portari remondaturam
canalis. M. CC. XVII.
Additum est huic capitulo quod Massarius teneatur facere cridari per civitatem, quod si aliquis
vult spalare et remondare plateam Communis suis expensis, habendo ledamen et remondaturam,
quod Massarius teneatur ei dare, et ipse teneatur remondare dictam plateam quolibet mense. In M.
CC. XXXIII.
Item additum est huic capitulo quod si contrafecerit, Potestas teneatur eam facere spalare ad
expensas Massarii.
Quid Potestas et Massarius teneantur accipere cuilibet revenditori, et triculae, et venditori piscium,
et pro quibus locis.
Capitulum quod Potestas et Massarius teneantur auferre cuilibet revenditori, et triculis,quae vendunt
herbas, sive revenditoribus frugium v. sol. parm.: et debeant stare circa plateam versus sero et
versus meridiem, et circa ecclesiam sancti Petri et versus plateam. Et teneatur Potestas et Massarius
auferre cuilibet revenditori piscium de omni quoque brachio albit et storae et bancae x. sol. parm.;
et debeant stare per stratam ubi solebant stare; et de vezolo xv. sol. parm.; et qui teneantur solvere
ad terminum, sive terminos, eis statutum per Potestatem et Massarium in poena dupli.
Qualiter laboreria Communis fieri debeant, et de non ponendo laboratore Communis in proprio
laborerio; et de poena contrafacientis; et de salario D. Boverii gubernatoris instrumentorum
Communis.
Capitulum quod Massarius teneatur quod ea die in qua laboreria Communis debent fieri quod
ipse laboratores Communis non in suo, neque notarii sui, neque alterius, usi in laboreriis
Communis, laborerio mittere debeat. Et hoc locum habeat in quolibet qui fecerit fieri aliquod
laborerium Communis Parmae; et notarius illius qui fecerit. fieri laborerium eodem modo teneatur,
ut superstans, de praedictis. Et teneatur facere praeconari per civitatem quod, qui minori precio vult
laborare laborerium, seu laboreria Communis, veniat et laboret: et Potestas seu Massarius ei vel eis
qui minori precio laborare voluerit, et qui indios sciverint, facere dare teneatur. Et Massarius
teneatur non remunerare aliquam personam pro aliquo facto Communis, salvo eo quod continetur de
(2) Il verbo spalare, che manca nel Ducange, trovasi usato anche nella volgar lingua in significato di tor via con pala (pala per
purgare).
94

atione Massarii, et de cartis gubernandis; de quibus D. Boverius gubernator instrumentorum debeat
habere III. libras parm. et non plus, eciam parabola Conscilii; et de aliis remunerationibus quae
continentur in Statutis.
Additum est quod si Massarius, vel alii qui laborerium Communis fieri fecerint, ad domum suam
vel alterius ad laborandum miserit, quod Potestas teneatur et pro banno auferre x. sol. parm., et
magistro et laboranti xx. sol. parm.: de quibus accusator habeat medietatem; et quilibet possit
accusare. Et haec adjectio facta fuit M. CC. XXVIII. Indictione prima. Et cercatores hoc invenire
teneantur.
De pontibus videndis per civitatem, reficiendis et aptandis, et per quem.
Capitulum quod Massarius Communis sacramento teneatur in unoquoque mense ad minus semel
ire circa civitatem, et videro pontes civitatis, et quod aptabit et reficiet, ita quod homines ad pedem
et ad caballum cum carris ci berociis sine fraude per eos bene ire possint. Et idem observetur de
ponte facto per vicinos de sancta Caecilia super flumen Parmae (*)
Quid debeant habere Judices Parmae et Communi.
Capitulum quod Judices Parmae habeant a Communi Parmae id in futuris temporibus quod
consueti erant habere in donis et pastis, et per ea tempora quae consueti erant habere.
Quae condempnationes tenentur solutae et cancellattae,
et de subscriptione facienda, et de poena non subscribentis.
Capitulum quod notarius Massarii teneatur subscribere in quaterno condempnationum juxta
condempnationem quae debet cancellari, qualiter sit facta solutio, et cui; et nomen Massarii et suum
ponatur, et scribatur in dicta subscriptione. Additum est quod si notarius praedictum capitulum non
observaverit, quod Potestas teneatur et auferre C. sol. parm. sine remissione. Et non credatur solutio
facta, nisi eo modo reperiatur solutio scripta in libro Massarii et cercatorum.
De vecturis non dandis a Communi.
Capitulum quod nulla persona de civitate seu episcopatu, quae vadat pro Communi, habeat aliquam
(*) Additum est capitulo loquenti quod Massarius Communis sacramento teneatur in unoquoque mense semel ad minus
ire circa civitatem, et videre pontes etc. quod Potestas teneatur facere fieri et aptari et refici omnes pontes civitatis et
burgorum per Fratrem deputatum ad laboreria Communis fieri facienda,de bono ligniamine et de tasellis de robure, et
postmodum careghentur de glarea ut melius et firmius durent; et ex utraque parte cujuslibet pontis fiat ancipectus de
bonis spranghis, et per eos possit securius transiri. Et aliquis non ponat in dictis pontibus lanam, pannos, cena, culcidras,
aut aliquod aliud impedimentum aliquo modo. Et, qui contrafeccrit, solvat pro banno tres libras parm pro qualibet vice:
et quilibet possit accusare contrafacientes. Et teneatur Potestas praedictos pontes fieri facere usque ad octavam Pascae
sine tenore. Et teneatur etiam Potestas facere fieri pro Communi, et expensis Communis, pontem qui est super foveam
Communis portam de sancto Paulo, et alium pontem qui est, de sancto Bartolomeo, et pontem salariorum de lapidibus et
muro ancipectis; ita quod homines, equi, et bestiae melius et securius per eos ire possint ad feram de glarea usque ad
dictum terminum, et sine tenore. M. CC. LXIIII.
95

vecturam a Communi, seu ab aliquo privato homine. Qualiter equi et arma debeant emendari a
Communi.
Capitulum quod quilibet ambaxator Communis Parmae, sive sit officialis sive non, sive notarius,
sive correrius, sive sit milex (sic), sive alius quicumque iverit in ambaxatam Communis Parmae in
episcopatu vel extra, si amiserit equum morte, vel equus crus fregerit, vel oculum amiserit, vel si
arma portaverit et arma sibi per Vim ablata amiserit, vel aliam robam, dampnum equi mortui, vel
cruris fracti, secundum quod extimatum fuerit ab extimatoribus, et de oculo, secundum quod
extimatores dixerint, pejoramentum et emendetur a Communi; de armis et vestibus per vim ablatis
suo sacramento credatur; et quod per sacramentum dixerint, eis emendetur. Et si alio modo
praedicta amiserint, nihil eis emendetur (*) .
Quando feudum tubatorum debeat solvi, et per quem, et de poena.
Capitulum quod Potestas teneatur solvere tubatores Communis, et solvi facere Massario
Communis ad illos terminos quibus solvitur feudum Potestati. Et si hoc non fecerit, amittat de suo
feudo pro quolibet termino quo eis solvere non fecerit, et quo suum feudum recepit, xv. libras
parm., pro qualibet vice: et Massarius Communis teneatur eis solvere ad dictos terminos; et si non
solverit, amittat Massarius de suo feudo pro qualibet vice C. sol. parm. Et cercatores Communis
possint et debeant cercare Potestatem et Massarium et eis dictam quantitatem sine remissione
auferre (**) .
Quid solvere debeat qui impedierit plateam Communis.
Capitulum quod quaelibet persona quae impedierit, impedit vel impediet plateam Communis
revendere aliquid, debeat solvere Communi v. sol. parm. pro quolibet brachio; salva locatione facta
salarolis: et si minus uno brachio impedierit, nihilominus teneatur solvere pro uno brachio (***) .
(*) Additum est quod illud capitulum habeat locum de cetero in equis mortuis et magagnatis in hostibus et cavalcatis
fiendis pro Communi, Haec adjectio facta fuit per Dominos Ugonem Neffi, et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et
per Dominos Bernardum de Benedictis et Bernardum de Ghinammis et socios Statutarios in M. CC. LVIIII. lndictione
secunda.
(**) Additum est capitulo loquenti de feudo tubatorum, et solutione etc., quod Potestas cum Ancianis et curia eligant duos
bonos tubatores pro Communi loco Manfredi de Oculo et Fredenzoni olim tubatorum; qui tubatores eligendi nullum
feudum habeant a Communi quousque praedicti Manfredus et Fredenzonus vixerint. Et teneatur Potestas facere stare et
habitare duos ex tubatoribus in porta de Parma, unus quorum stare debcat in capite pontis; et duos in porta Benedicta; et
duos ad minus in qualibet aliarum portarum. Et nihilominus Manfredus et Fredenzonus habeant feudum eis ordinatum
pro Communi quousque vixerint. M. CC. LXIIII.
(***) Additum est huic capitulo quod quilibet qui steterit in platea Communis pro revendere aliquid, solvat ad rationem
trium brachiorum xx. sol. imp. Communi: et hoc habeat locum similiter ab angulo domus Potestatis, qui est in via quae
vadit versus sanctum Jeorium, usque ad Pescariam; et hoc in quolibet anno.
96

Incipit de officio cercatorum, et notariorum et correriorum eorum, et qualiter possit ab eorum
sentencia appellari; et de poena cercatoris non facientis suum officium, et de quo non sunt
compellendi cercatores a Potestate.
Capitulum quod quilibet cercator teneatur stare cum notario ad hoc designato cum Massario, ad
voluntatem Massarii; et si contrafecerit, Potestas teneatur et auferre pro qualibet vice III. libras parm.
Sine remissione quotiens opus fuerit; et facere scribi omnia data et recepta in libro cercatorum. Et
iis scriptis et assignatis, postea non assignet librum suum cum libro Massarii; et finito suo offìcio in
die anni novi faciet sigillare libros de datis et receptis intus unam tascam in Conscilio ad campanam
sonatam coadhunato, et ponat in Secrestia: qui libri assignentur sequentibus cercatoribus. Et
cercatores teneantur cercare omnes officiales, et etiam cercatores sicuti alios officiales [excepto in
terra militum, et de iis quae pertinent ad milites, et ibi soliti sunt habere], scilicet veteres officiales
civitatis et episcopatus, et alias personas quae de avere Communis habuissent. Et teneantur cercare
de serviciis factis officialibus vel aliis pro eis, et expensas fraudulosas factas per praesentem
Massarium, et sequentem et praeteritum, et ea quae de avere Communis habuerit: et de expensis
fraudulenter factis ab officialibus, et de serviciis factis in duplum esigere, secundum quod in breve
cercatorum continetur. Et non vadant foras per episcopatum ad cercandum, sed mittant unum
correrium cum uno notario per quamlibet portam,qui faciant jurare homines, et scribant secundum
quod solitum est fieri. Et jurent notarius et correrius facere bona fide et sine fraude hoc secundum
quod eis dictum fuerit per cercatores; et quam citius poterunt facient ccrcamentum, et scripta dabunt
cercatoribus et assignabunt, et domui redient (sic). Et habeat notarius pro dispendio et scriptura pro
se et equo IIII sol, parm.; et correrius II. sol. parm.
et nihil aliud pro vectura vel ob id aliud. Et cercatores eligant notarios et correrios bonos et
ydoneos, et mittant ad hoc officium faciendum. Et si aliquem de officialibus de avere Communis in
fraudem invenerint, a quindecim sol. parm. in sursum, teneantur cercatores cum vel eos in publica
Concione recitare, et legi facere fortiter, ita quod nomen et supranomen legatur, et non mutetur. Et
si aliquis appellatus fuerit a cercatoribus, et ad eorum praecepta stare de avere Communis noluerit,
cercatores teneantur publice in Conscilio facto ad campanam sonatam manifestare: et Potestas
teneatur cum vel eas de facta cercamenti ad eorum praecepta stare facere. Et si aliquis de
officialibus fuerit condempnatus de avere Communis ultra summam xv. sol. parm., quod non debeat
nec possit esse in officio Communis aliqua usque ad x. annos, nisi sentencia rescindetur. Et si a xv.
sol. parm. injusum aliquem in fraudem invenerint, illud in duplum emendari facient; et illos
mistrales seu consules, ad quorum manus colta pervenerit, teneantur condempnare, et non alios,
secundum formam cercamenti; et alios, quos in fraudem non invenerint teneantur absolvere.
Additum est quod cercatores, ex qua invenerint aliquem quem cercaverint esse sine culpa,
97

debeant ipsum relaxare, et rationem ejus canzellare sine expensis illius qui sine culpa fuerit
inventus. Et teneantur tantum cercare de anno praeterito, et non de aliis: et non teneantur nec
debeant cercare aliquem occasione expensarum factarum pro suis negociis, et causis, seu laboreriis
pro eis factis. In M. CC. XXXIII. Indictione VI.
Item Potestas teneatur non compellere cercatores ne manifestent illos quos in fraudem
invenerint, ut superius dictum est: et omnes condempnati a cercatoribus possint appellare tantum
semel, et non plus. Et teneantur cercare si notarius de penso, et illi qui debent superesse cum notario
ad praedictum officium, non fecerint praedictum officium prout in statuto sui officii continetur; et si
invenerint eos ita non fecisse, auferre eis pro banno III libras parm., et eos ab omni officio civitatis
ordinario et extraordinario espellere usque ad quinque annos. Et cercamentum intus et extra fiat ad
expensas Communis et cercatorum, scilicet pro tercia parte ex parte cercatorum, et pro duabus
partibus de avere Communis; et notarius cercatorum, vel alius qui exercet ibi officium aliquod, nec
aliqua alia persona debeat pro inventione scripturae vel mortificatura aliquid habere; nec debeat
accipere notarius ultra I. imper. dicto consulis sive mistralis, et unum pro scriptura Conscilii, et pro
carta absolutionis ultra VIIII. Parm., nec alia occasione, et nullum onerabunt probatione, si
crediderint non esse compellendum, sive habere immunitatem.
Additum est huic capitulo, quod notarii qui vadunt pro cercamento extra civitatem teneantur
nihil auferre hominibus episcopatus pro scripturis quas fecerint notarii occasione cercamenti; et
nihil aliud consequantur aliqua occasione pro praedicto officio faciendo et ut continetur in statuto
quod dictum est de notariis; et habeat locum in correriis.
Additum est huic capitulo quod cercatores possint cercare de anno in quo sunt electi cercatores
usque ad finem officii sui, quemadmodum possunt de praeterito, ad hoc ut fraudes melius
inveniantur quando fuerint de novo. Et haec adjectio facta fuit M CC. XLVIIII. Indictione VII (*) .
Qualiter Potestas et illi de sua familia debeant cercari.
Capitulum quod si Potestas recepit per se vel per alium, vel aliquis de sua familia, aliquod avere
Communis Parmae eciam parabola Conscilii vel Arengi occasione sui officii, nisi illud concessum
fuerit ei ante quam fuerit electus, cercatores teneantur et vel eis auferre in duplum, et in contione
facere legi. Nec de hoc cercatores possint habere parabolam a Conscilio vel a Concione.
Additum est huic capitulo quod eodem modo teneantur cercatores exigere in duplum illud quod
recepit per se vel per alium ipse vel aliquis de sua familia ab aliqua persona seculari vel
(*) Additum est quod habeat locum tantum de anno praesenti et praeterito, et non de aliis annis. Haec adjectio facta fuit
per Dominos Ugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per Dominos Bernardum de Ghinammis et
Bernardum de Benedictis et socios Statutarios in millesimo CC. LVIIII. Indictione secunda.
Additum est his capitulis et adjectionibus quod judices qui de cetero eligentur ad dandum consilia super quaestionibus
vertentibus coram cercatoribus eligi debeant per Potestatem, vel ejus judices, ut melius eligantur sine suspicione.
Millesimo CC. LXII. Indictione quinta.
98

ecclesiastica (*) .
Infra quod tempus avere Communis debeat Massario assignari, et de poena non assignantium per
cercatores ab eis exigenda.
Capilum quod si aliquis officialis civitatis Parmae non assignaverit Massario Communis avere
Communis, quod ad suas manus pervenisset infra xv. dies post exitum sui officii, quod cercatores
possint et debeant illud avere ab eo in duplum exigere: nec de hoc Potestas vel Massarius possit et
dare parabolam. Idem observetur in eo qui non est officialis: et alicui non prosit minor aetas, dum
tamen sit major XIIII. annis. In M. CC. XXX. Indictione tercia.
Additum est huic capitulo quod ibi tibi dicit quod debeant assignare infra xv. dies, quod debeant
assignare infra tercium diem. Et haec adjectio facta fuit M. CC. LV., XIII. Indictionis (**) .
De correriis cercandis de V. sol.
Additum est huic capitulo quod cercatores possint cercare, et debeant, omnes correrios de v. sol.
quos dant, et eos exigere in duplum.
De cercamento civis qui est sparatus a colta,
et quis intelligatur sparatus.
Capitulum quod aliquis civis non debeat scampare a colta civitatis; et si quis scampatus esset,
cercatores debeant invenire, et eam in duplum exigere; et ex eo habeant suam partem. Et illum
intelligimus scampatum qui non solvit Massario, vel suprastanti, vel alii qui esset pro Communi. Et
hoc locum habeat in iis qui utuntur privilegio civium.
De cercamento rustici sparati a colta, et quis intelligatur sparatus.
Capitulum quod cercatores teneantur cercare si quis est sparatus in anno praeterito in aliqua villa
episcopatus Parmae qui coltam solvere debeat et non solvit, et quod cercatores teneantur et in
duplum auferre. Et hoc Tlocum habeat in futurum. Ita videlicet quod ille intelligatur sparatus qui
(*) Additum est capitulo loquenti de cercamento Potestatis et ejus familiae faciendo etc. quod infra tercium diem ex quo
novus Potestas intraverit in regimine, et ante si poterit, teneatur facere eligere ad brevia in Consilio generali quatuor
bonos et legales homines cum uno notario, qui debeant cercaire et sindacare Potestatem et ejus familiam, faciendo
praeconari publice per civitatem quod, si quis voluerit aliquid dicere contra Potestatem et ejus familiam, se repraesentet
coram eis infra quartum diem. Et si invenerint ipsum Potestatem vel aliquem de sua familia commisisse fraudem in
avere Communis, aut illud indebite habuisse, voi servitia recepisse in fraudem Statutarum circa Statuta, quod teneantur
ab eo, seu ab eis, in duplum auferre: et habeant medietatem ejus tocius qnod exegerint; et alia rnedietas deveniat in
Commune. Et si nullam fraudem invenerint in praedictis, vel in aliquo praedictorum, teneantur declarare Communi
Parmae post X. dies, secundum formam Statuti. Et dicti cercatores tantum et non alii (1) et ex omnibus a
cercatoribus de quibus possint et debeant cercari et sindicari secundum formam Statutorum ….electoribus nec electis ad
alia brevia, et officia habenda. Eo salvo…….contra ejus familiam. M……
(**) Additum est huic capitulo quod ibi ubi dicit quod debeat assignari infra tercium diem, dicat et locum habeat infra
decem dies; quum terminus trium dierum sit impossibilis, eo quod cercatores infra ipsum terminum saepe non sunt
electi, nec assignatio facta sit novo Massario per veterem Massarium. Et capitulum, sive adjectio quae loquitur de
termino trium dierum sit cassa et vana, et nullus valoris, M. CC. LXIIII.
(1) Ne’ luoghi punteggiati manca un brano del foglio originale.
99

non solvit coltam sibi petitam pro Communi; et. si non fuit petita, solvat tantum simplum. Petita
intelligatur ex quo publice imposita est. Et hoc m. cc. xxx. Indictione tercia.
Quam partem cercatores debeant habere
de eo quod ad eorum manus pervenerit occasione sui officii.
Capitulum quod cercatores omnes communiter et aequaliter habeant de eo toto, quod ad eorum
manus pervenerit occasione sui officii, terciam partem tantum, et non plus. •M. CC. XXXIII.
De illis cercandis quibus locata fuerunt molendina de Blanconesio, et de poena Potestatis et
Massarii non locantium ipsa molendina.
Capitulum quod cercatores teneantur inquirere illos quibus locata fuere molendina Communis quae
sunt in canale de Blanconesio, et si invenerint aliquem non solvisse tempore quo solvere debebat,
teneantur ipsum in duplum exigere. Et habeat locum a tempore Domini Manfredi de Cornazano (1) et
de cetero. Et si aliqua vel aliquod remanserint ad locandum, quod cercatores possint et debeant
auferre tantum Potestati et Massario quantum Commune habere deberet vel haberet de ipso
molendino seu molendinis locandis, vel de uno aliorum.
Qualiter fornarii, laboratores, aratores, fornaxarii et magistri murorum et manariae debeant
cercari.
Capitulum quod cercatores possint et debeant cercare si fornarii fecerint contra eorum Statutum,
et non observaverint cum (sic) in totum. Et toneantur ab eis in duplum auferre. In M. CC. xli.
Additum est quod cercatores teneantur cercare laboratores qui in capitulo continentur. Et si
invenerint contra factum esse, teneantur eis auferre in duplum id quod ultra acceperint. Idem
observetur et faciant de aratoribus qui accipiunt ultra XI. sextaria; et habeant suam partem ut habent
de aliis rebus. Idem observetur in magistris murorum et manariae, et fornaxariis.
Quid possunt accipere notarii Potestatis, et Advocatorum et Consulum justiciae et appellationum
de eorum scripturs, et quid alii notarii de scripturis testium et reversionum, et quid observare
(debeant in ipsis scripturis testium et reversionum, et de poena contrafacientium, et qualiter cercari
debeant.
Capitulum quod notarii Advocatorum et Consulum debeant habere de carta praecepti VI. parm.
usque ad centum sol. imper.; et a centum sol. imper in sursum usque ad x. libras imper., VIIII, parm.;
et a x. libris imper. in sursum usque ad xx libras imper., XII parm; et a xx. Libris imper. in sursum
quantumcumque ascendat, II sol. parm. et non plus: de aliis sentenciis et tenutis datis usque in C. sol.
imper., XII. parm. et non plus; a C. sol. imper. in sursum usque in x. libras imper. XVIII. parm.; et a
(1) Podestà nel 1224.
100

x. libris imper. in sursum usque in xxx. libras imper., II. sol. parm.; et a xxx. libris in sursum usque
in xl. libras imper. III. sol. parm. ; et a xl. libris imper. in sursum, II. sol. imper. et non plus. Et iilud
idem observetur in placitis appellationum. Notarii vero Potestatis et Judicum Potestatis de culpa
quam scribunt, III. parm. et non plus: de accusatione tantumdem et non plus: de scriptura laudi rupti,
III. denarios parm. Et quando notarius scribit pacem factam infra VIII. dies vel VIIII., III. parm., et non
plus: et quando scribit aliquem in banno, III. parm., et a Communi villae VI. parm. de ipsa scriptura.
Et si scripserit plures homines in banno pro querimonia alicujus, habeat tantum VI. parm. de ipsa
scriptura, et non plus. Salvo eo quod possit et debeat habere de carta banni VIIII. denarios parm., et
non plus, eciam si plures banniti fuerint in carta; et habeat tantum de litera sigillata VI. denarios
parm., et non plus. Si literam fecerit, teneatur sigillare quam citius poterit. Et nullus notarius
accipiat pro teste scribendo, nisi III. denarios parm., sive sit in officio, sive non.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod si quis notarius, sive sit in officio, sive non, fecerit contra hoc
statutum in aliquo, solvat pro banno pro qualibet vice C. sol. parm.; et quilibet possit eum accusare,
et accusator habeat medietatem; et cercatores teneantur praedictum bannum auferre et vel illis qui
contrafecerint. Et ad hoc teneantur cercatores, qui pro tempore fuerint, non obstante aliquo capitulo.
Et quilibet notarius, qui scripserit aliquod conscilium de aliquo negotio, debeat habere tantum XII.
parm. a qualibet parte, et minus secundum qualitatem negocii. Et si contrafecerint, solvant
praedictum bannum, ut supra dictum est, eodem modo.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod nullus notarius accipiat pro exemplatura alicujus testis, seu
reversionis ultra XVIII. parm., sed minus, si contentio esset, arbitrio Potestatis, et ejus Judicum: neque
libellum debeat ab eo, qui testes introducit, recipere. Item teneantur omnes notarii interrogationes
facere secundum quod in libelle continetur, et responsiones et dicta testium scribere secundum quod
ipsi dixerint. Et notarii Communis teneantur non causare per se vel per alium sub advocatis vel
consulibus cum quibus steterint; et advocati et consules justiciae teneantur eas querimonias non
recipere.
Et notarii Potestatis teneantur scribere et exemplare condempnationes et absolutiones, ita quod
nihil habeant a Communi propter hoc. Cartas tamen habeant a Communi. Et hoc teneantur facere
per se.
De unico solo instrumento faciendo de parabola petita in Conscilio ad Commune pertinente, et
quid notarius inde habere debeat.
Capitulum quod si in uno Conscilio petita fuerit parabo1a, vel parabolae, a Potestate vel ejus
101

Jiudicibus, sive Milite, vel Massario de facto ad Commune pertinente, unum solum fiat
instrumentum: et notarius, qui fecerit aliquam cartam de parabola petita in Conscilio pro aliqua
persona privata, habeat pro qualibet carta XII. parm. et non plus.
De officio notariorum tascarum et de eorum feudo, et quid habere debeant pro inventione et
exemplo, et qualiter assignatio librorum eis fieri debeat.
Capitulum quod notarii qui tenent tascas et libros Communis debeant facere libros salvos pro
Communi, ut quilibet possit eos habere, et ostendere quando fuerit ei necesse; et debeant exemplare
illis qui voluerint confessiones et libellos, et invenire bannitos [et de exemplo confessionis habeant
I. parm., et de libello tantumdem; et de invenire bannitum, sive bannitos I parm. et non plus. Et idem
intelligatur et teneatur in quolibet alio qui exercet ibi illud officium], et recipere denarios ab
hominibus qui de banno exeunt, et de laudis ruptis; et jurent libros recuperare, et habere a quatuor
annis infra, bona fide. Et deinceps studeant libros Communis habere et guardare; et denarios, infra
mensem unum quo eos habuerint, Massario dare, nisi remanserit parabola Massarii: et habeant a
Communi pro feudo III. libras parm. Et Massarius debeat scrineum sive archenbanchum de
Communi tenere in camera quae est supra Palacium desuper, aut alibi ubi Potestati placuerit in
camera quae fuerit circa plateam; et teneatur omnes libros dare et assignare notariis qui fuerint
inventi in ipso officio. Et si quis voluerit ut inveniant librum, et confessiones, seu libellum, aut
terminum; habeant de inveniendo librum I. parm., etiam de eo qui non fuerit exemplatus. Et notarii
advocatorum et consulum justiciae ipsis notariis teneantur libros dare et assignare finito eorum
offìcio per‘VIII. dies. Et jurent quod illos denarios non mutuabunt alicui, neque in sua utilitate
neque alterius eos mittere permittent, donec eos Massario dederint. Et denarii illi non dentur de
cetero nisi illis notariis. Et notarii teneantur scribere denarios qui eis dantur, et nomen illius qui dat,
bona fide, et quantitatem. Et teneantur non ire in aliquam ambaxatam Communis toto tempore sui
officii, nec extra civitatem ultra milliarium sine parabola Potestatis vel ejus judicis. Et teneantur
facere instrumenta illis qui extracti sunt de banno in libris.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod notarii tascarum sint IIII., scilicet unus per portam; et quilibet
habeat libros suae portae tam bannitorum quam aliarum scripturarum; et teneantur isti quatuor non
habere aliquam societatem insimul occasione praedicti officii, habendo quilibet de praedictis suum
scrineum, sive scrinea, per se, in qua vel in quibus ponant libros sibi assignatos. Et quilibet notarius,
quum exierit de suo officio, infra VIII. dies teneatur assignare libros sui officii notario suae portae. Et
eligatur alius notarius bonus et legalis qui debeat stare in turri Communis, et scribere omnia nomina
hominum et personarum qui exirent de banno, uno vel pluribus, in quatuor libris per portam; qui
102

libri assignentur ab eodem notario cercatoribus infra tercium diem ex quo exiverit de officio: et
eligatur ab illis quatuor qui elegerint praedictos, et habeat pro suo feudo x. libras parm. a Communi
pro medio anno: et non habeat communionem, nec habere possit cum supradictis aliqua occasione
vel ingenio (*) .
De affido notarii qui debet scribere ambaxatas, et ejus feudo: et qualiter ambaxatae correriorum
factae pro Communi debeant scribi.
Capitulum quod notarius, qui debeat scribere ambaxatas correriorum, sacramento teneatur
scribere ambaxatas correriorum praedictorum quando iverint in ambaxatis pro factis Communis, et
loca ad quae iverint, et ea specificare, et diem quo incoeperint ire, et quo redierint. Et ostendet
scripta Massario quando eos solvere debet. Et correrii teneantur non ire in aliquam ambaxatam pro
Communi parmexanam et extra, nisi primo fuerint scripti, ut dictum est: et quum redierint,
teneantur facere scribi statim unde redierint. Et si contrafecerint, et non fuerunt in libro notarii
praedicti scripti, nihil eis solvatur a Communi de ambaxata non scripta. Et notarius teneatur stare ad
camaram Massarii in mano usque ad terciam; et post prandium usque ad vesperas, et quotiescumque
opus fuerit. Et teneatur non exire de civitate per milliarium sine parabola Massarii; et habeat pro suo
feudo VIIII. libras parm., et cartas a Communi. Et praedicti officiales sacramento teneantur dicere
veritatem quo vadunt, et unde veniunt, sino augmento. Et teneatur scribere notariis omnia praedicta,
bona fide, sine fraude.
De officio notarii debentis stare in glarea.
Capitulum quod notarius, qui debet stare in glarea, sacramento teneatur quod non habebit
aliquam societatem cum aliquo bovarolo, nec cum aliqua persona, nisi esset notarius cum qua
haberet societatem de notaria, et de lucro dividendo quod fecerit in dicto mercato; et quod non
astringet de non faciendo instrumento ex dono cui voluerit. Et juret de eundo in mercatum, et cartis
reddendis, prout in Statuto continetur.
Quid statutum sit super facto notariorum.
Super facto notariorum haec statuta sunt, videlicet: quod omnes notarii civitatis et suburbiorum
et episcopatus Parmae cogantur sacramento imbreviare scedas instrumentorum in eo loco, sine
fraude, ubi tradaverint antequam celebretur contractus, et partibus legere (1) Et notarius debeat
(*) Additum est capitulo loquenti de notariis tascharurn quod si Commune et homines alicujus villae positi fuerint in
banno, quod illud bannum habeatur loco unius banni tantum et solvant tantum quinque sol. parm. pro exire de ipso
banno. Et notarii tascharum, et alii notarii qui habuerint ipsa banna, teneantur et debeant ipsa banna canzellare, recepta
solutione quinque sol. parm. tantum. Et idem observetur et locum habeat in bannis datis consulibus viciniarum sive in
ipsis bannis expressa sint nomina consulum viciniarum, vel mistralium, sive non. M. CC. LXIIII.
(1) A car. XCII. dello Statuto impresso da Angelo Ugoleto nel 1494 si legge allo stesso proposito: omnes notarii civitatis et
episcopatus Parmae cogantur omnia instrumenta, quae notaverint in scedis, imbreviare et scribere, antequam celebrentur
contractus vel instrumenta, in praesentia partium, et legere partibus.
103

eddere cartam infra xxx. dies ex quo tradaverit (2) cartam [salvo eo quod dictum est de notariis
ingroxatorum (3) ], si de illis cartis solutus erit; et habeatur pro solutore qui paratus fuerit solvere. Et
hoc in banno x. sol. parm., medietas cujus banni sit accusatoris, vel eorum cum quibus convenerit
reddere si ab eis requisitae fuerint; nisi eorum parabola remanserit qui debeant eas habere, vel justo
Dei impedimento, vel causa oblivionis. Et si quem notarium contigerit mori, quod alii qui
remanserint debeant facere illius cartas. Et idem observetur de notarius qui sunt in longaeva
absencia (*) (4) .
De eodem.
Additum est quod quilibet notarius teneatur millesimum et quantitatem pecuniae, quae apponitur in
istrumentis, scribere per consequentiam literarum et in scedis et in instrumentis. Et teneatur in
qualibet anno apponere signum suum in capite libri in qua debet cartam imbreviare in illo anno, et
millesimum; et scribat praedictum librum esse breviarium, et in fine similiter subscribat. Et quando
est solutus de carta, teneatur extra continenciam scedae istud vorbum ponere solvit. In M. CC. XXXIII.
Indictione VI.
De eodem.
Capitulum quod quilibet notarius de civitate vel episcopatu teneatur ponere in cartulis et aliis
scripturis, quas attestatur, nomen ejus et supranomen. Et debeat nominare nomina et supranomina
contrahencium; et si de episcopatu, ponere nomen villae unde esset.
De officio dugaroli et notarii et correrii ejus;
et quid habere possint, et a quo.
Capitulum quod dugaroli habeant officium incidendarum arborum et de coaclis (sic) et seculariis
(2) Tradaverit sta per tradiderit. Nel citato Statuto del 1494 si ha a car. XCIIII, tergo: quilibet notarius, qui decetero tradet
vel rogabit aliqua instrumenta seu chartas, teneatur et debeat scribere primo in protocollo seu cedula saltim substantiam
facti et principia clausularum necessariarum; et hoc antequam legat, tradat et stipuletur ipsum vel chartam. Ivi nel
seguito del capitolo s’incontrano altri esempi del tradere sustituito al tradare.
(3) L’istituzione del magistrato degl’ Ingrossatori data dalla fine del secolo XII. Nel qual tempo reggitori della cosa pubblica » videro,
dice l’Affò, l’nconveniente che tutti quasi i possessori di terreni parte in un luogo ne avessero, parte in un altro; dalla quale
segregazione avveniva che, negligentata una gran quantità di piccoli poderetti, su cui mantenere agevolmente non si potevano
famiglie di abili agricoltori, e avuta cura unicamente delle più ampie tenute, grossa porzion del contado, in picciole parti dispersa, o
sterile si giaceva del tutto, o per non essere ben lavorata mal corrispondeva ai bisogni della crescente popolazione. Pensarono
adunque alla legge dell’aggregazione de’ terreni da eseguirsi col mezzo di vicendevoli vendite e permutazioni sotto il giudizio di un
magistrato detto degl’Ingrossatori delle terre, tanto che, cedendo ed acquistando, ogni proprietario venisse a riunire tutte in un corpo
le sue possessioni. St. di P. T. III. p. 33.
(*) Additum est huic capitulo quod notarii et tabelliones teneantur ponere in imbreviaturis quaecumque apponuntur in
instrumentis perfectis sine etcetera, et hoc ne, mortuo illo imbreviatore, oriatur aliqua ambiguitas de ejus scriptura; et
hoc ut reperiatur illud in breviariis quod reperitur in instrumentis. Et istud statutum teneantur consules tabellionum
facere poni in statutis tabellionum. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno xx. sol. parm. pro qualibet vice, et pro
quolibet instrumento. Et hoc locum habeat ex nunc.
(4) Qui nell’ originale è ripetuto il Capitolo che comincia: 1tem juro quod faciam jurare omnes tabelliones ecc., riferito giù a pag. 10.
104

et andronis villarum et stratarum, et de cepis et porcilibus auferendis: et teneantur singulis
mensibus, quilibet a sua porta, videre et facere expedire, et arbores facere incidere quae juxta
confines sunt per unam perticam rationatoriam, exceptis frugibus quas non incidant; habendo ille,
cujus fuerint, ipsas arbores et XVIII. parm. de plaustro ab eo qui incidere fecerit. Et ille qui incidere
fecerit, solvat suprastanti III denarios parm. de singulis plaustris. Et pro laudagio, quod suprastantes
seu dugaroli teneantur medietatem feudi Massario dare infra duos menses; et non incidant arbores
ultra unum milliarium prope civitatem. Et hoc locum habeat in plopis et in salicibus quae sunt intus
a foveis civitatis in hortis. Et notarius ejus habeat tantum quantum superstans seu dugarolus; nec
accipiat aliquid ab aliqua occasione sui officii. Et si aliquod laborerium fieret per omnes portas,
possit superstans seu dugarolus unius portae ire in portam alterius ad superstandum, arbitrio
Potestatis.
De eodem.
Additum est huic capitulo in M. CC. XLIII. quod officium dugaroli et superstantis stratarum et
arcinorum de cetero fiat per unum Fratrem poenitenciae per portam cum uno notario; et eligantur
per Potestatem et ejus curiam; et habeant tantum pro suo feudo quilibet eorum quantum dugarolus
et ejus notarius habebunt.
De eodem.
Additum est huic capitulo de dugarolis, quod non debeant nec possint ire per civitatem nisi uno
die per mensem pro contratis privatis et aliis videndis ad expensas Communis, sed alio tempore
teneantur ire ad postulationem cujuslibet sine expensis Communis, et exercere officium suum bona
fide sine fraude. M. CC. XXVII.
Additum est huic capitulo ad officium dugaroli, quod debeant et possint facere fieri ostia sive
portas in claudinis factis pro comunalibus terrarum episcopatus, si petitum fuerit ab aliqua qui
habeat ibi ad faciendum; et debeant esse ostia et portae ita factae quod possint levari et abassari ad
majorem utilitatem dugariae et claudinae per illos qui fecere dugariam et claudinam.
De eodem.
Additum est capitulo de dugariis et dugarolis, quod quilibet dugarolus, sive superstans,
sacramento teneatur non sparare aliquem vel aliquos, nec boves nec plaustra alicujus personae cujus
boves sint soliti laborare; sed teneatur servare et attendere, et observari et attendi facere bona fide
omnia quae continentur in statutis de dugariis loquentibus. Et qui contrafecerit, solvat pro banno xx.
sol. parm. pro qualibet vice.
105

De eodem.
Additum est huic capitulo de dugarolis qui exercent officium superstancium, quod ipsi vadant
per civitatem et extra per episcopatum ad postulationem illius vel illorum qui eos pecierint, et ad
expensas ejus vel eorum vel comunalis alicujus terrae qui pecierint eos, et omnium quorum est
utilitas, secundum quod consueverunt habere a Communi; et vadant ipsi et notarii eorum et correrii
sine expensis Communis. Et hoc M. CC. XXXII (*) .
Additum est huic capitulo quod debeant ire ad expensas Communis quando vadunt pro stratis
Communis fieri faciendis. In M. CC XXXIII.
De eodem.
Additum est quod quilibet dugarolus possit secum ducere unum correrium quando vadit pro
stratis faciendis, pro facere praecepta hominibus villarum de laboreriis faciendis ad voluntatem
superstantis; et non debeat ibi stare ad expensas Communis, sed ad expensas illorum, debeat stare et
ire, qui non observaverint praecepta superstantis; et quod superstans debeat facere jurare duos
homines illarum villarum de veritate dicenda, cujus spectat utilitas, et credatur dicto eorum et
superstantium (**) .
Quid dugaroli debeant dare in scriptis cercatoribus, et infra quod tempus.
Capitulum quod dugaroli et omnes qui supersistunt laboreriis, unde solvuntur pro Communi,
teneantur sacramento et debeant dare in scriptis cercatoribus civitatis omnia laboreria quae fecerint
fieri intus civitatem vel extra, et per quot dies recepere solutionem, et de quibus mensibus, et quid
habuerunt quolibet die, et de quibus mensibus fuerunt illi dies unde receperunt: et hoc teneantur
facere infra VIII. dies ex qua exiverint de officio: et si non fecerint, cercatores debeant eis auferre
quicquid habuerint pro illo officio. Et cercatores teneantur cercare et inquirere utrum in dictis
laboreriis per plures dies, quam esset necesse, iverunt, vel fraudulose fecere fieri laborerium: et si
(*) Additum est huic capitulo de officio dugaroli, quod dugarolus et ejus notarius teneantur ire ad postulationem
cujuslibet petentis infra tercium diem ad quamlibet villam et locum, et eciam in clausuris pro viis et stratis terminandis,
et occupatis restitui faciendis in pristinum statum, et in melius, prout sibi videbitur et utilius fuerit. Et praedictas vias
debeat terminare, et occupatas invenire cum consilio quatuor hominum, civium et rusticorum, cujuslibet villae
eligendorum ab eo. Et quilibet teneatur stratam et viam terminatam, ut dictum est, tenere disgomberatam, sub poena et
banno trium librarum parm. pro qualibet vice. Et hoc capitulum ex nunc habeat locum. Millesimo CC. LXI. quartae
Indictionis.
(**) Item additum est officio dugaroli, quod si dugarolus vel alius officialis fuerit deputatus ad aliquam stratam vel viam
seu cavamentum fieri faciendum quod, facta divisione et designatione inter homines seu villas per quas ipsa laboreria
fieri debuerint, debeat ipsam divisionem et designationem ponere in scriptis in duobus quaternis; unus quorum
quaternorum assignetur infra octo dies, post ipsam divisionem, judici Potestatis. Et secundum dictam divisionem faciat
fieri dicta laboreria. Et si quid remanserit ad ipsum laborerium faciendum, futurus dugarolus seu officialis, secundum
dictam divisionem et designationem, faciat ipsum laborerium finiri et compleri. Et nulla pars dicti laborerii intelligatur
esse completa nisi prius fuerit approbata per Fratrem laborerium Communis per publicum instrumentum, ad hoc ut
fraudes evitentur. Et nulla persona debeat projicere remondamentum fossatorum seu canalium super stratas inglaratas ,
nisi esset glarea Et qui contrafecerit, solvai pro banno viginti sol. parm. pro qualibet vice. Et dugarolus et quilibet alius
teneatur accusare, et accusator habeat medietatem banni. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis.
106

invenerunt, teneantur eis auferre in duplum quid quid inde habuerint ultra quam esset necesse ire. M.
CC. XXVIIII.
Quid debeat habere dugarolus et notarius cum steterint ad laboreria Communis.
Capitulum quod dugaroli habeant cum steterint ad laboreria Communis in civitate, et extra usque
ad IIII. plebes (1) , in quolibet die XII. denarios parm. quilibet; a quatuor plebibus ultra, II. sol. parm., et
non plus: et notarius tantumdem (*) .
Quod quilibet dugarolus debeat ire a sua porta in illa terra in qua appellatus fuerit, et qualiter ire
debeat, et quid ibi facere, et quantum stare debeat; et de poena non observantis praecepta ejus.
Capitulum quod quilibet dugarolus a sua porta debeat ire in illa terra in qua appellatus fuerit; et
qui primo appellaverit, primo ad eum vadat, et non vadat nisi primo fuerit appellatus. Et cum fuerit
in illa terra, debeat appellare consules et mistrales illius terrae, et facere eis jurare sua praecepta de
facto dugariae; et debeat ire cum eis et aliis, qui sibi placuerint, videndo dugarias et loca per quae
fieri debuerint, et eas designare secundum quod sibi melius visum fuerit, et praecipere dictis
mistralibus et consulibus quod faciant [jurare (4) ] omnes habitantes in dicta terra tam servos quam
liberos et cives, qui laborant ibi terram ad donicatum [additum est: vel terram alterius], quod
laborabunt in dugariis pro uno die unaquaque hebdomada. Et si Commune alicujus terrae fuerit
appellatum in praedicta faciat, et non fecerit, solvat pro banno C. sol. parm., cujus medietas sit
accusatoris; et si fuerit specialis persona, solvat pro banno II. sol. parm., cujus medietas sit
accusatoris. Et homines debeant laborare in dictis laboreriis, quorum spectat utilitas, arbitrio
(1) Le quattro Pievi erano quelle di San Prospero, di Porporano, di Sampancrazio e di S.Martino, come è dichiarato nel L. III. al
Capitolo: quid statutum sit contra illos qui cazaverint intus a quatuor plebibus etc.
(*) Additum est ibi ubi dicit quod debeat habere quatuor imperiales intus a quatuor plebibus (2), quod debeat habere sex
denarios imp.; et ibi ubi dicit quod debeat habere octo imp. extra quatuor plebes (3), quod dicat: et debeat habere XII.
imperialos. Et debeat fieri solucio excavaturae per illos homines et personas quae habent terras tenentes caput ad
dugariam quae debet fieri, et per quoslibet alios quorum terrae habebunt discursum aquae in ipsam dugariam. Et
dugarolus et ejus notarius teneantur ire ad dicta laboreria fieri facienda ad postulationem cujuslibet petentis; et hoc in
poena, et banno trium librarum parm. solvendarurn Communi pro qualibet vice. Et fiat designatio et divisio laborerii
fiendi per dugarolum. Et debeat praecipere cuilibet, cui spectabit dictum laborerium, quod fiat illud ad dictum
terminum; et si non fecerit, dugarolus et notarius redeant et stent ibi pro ipso laborerio fieri fiendo ad expensas
illorum qui dictum laborerium non fecissent ad terminum eis datum, quotisque laborerium fecerint eis praeceptum. Et
dividatur expensa solutionis fiendae dugarolo, notario et correrio. Et dicti laborerii, et pontium, et claudinarum, et
aliorum omnium laboreriorum per dugarolum et ejus notarium et per duos bonos homines ad quatuor portas eligendos
fiat ratio secundum quantitatem et qualitatem terrarum….quas illa laboreria tangent ut dictum est…..Haec adjectio
facta fuit per dominos Hugonem Neffi et Johannem Arlotti et socios Ancianos, et per dominos Bernardum de Ghinamis
et Bernardurn de Benedictis et socios Statutarios in millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, Indictione secunda.
(2)Il Capitolo dice veramente 12 denari parmigiani; ma la cosa torna la stessa, considerato che i 4 denari imperiali rispondevano in
punto a 12 de’nostri. V. le precedenti Note a p . 128.
(3)Anche qui è da osservare che gli 8 denari imperiali equivalevano a denari 24 di Parma, ossia ai 2 soldi parmigiani, nominati nel
Capitolo.
(4) Jurare manca nel ms.
107

dugaroli, ita tamen quod illi qui habitant a strata superius non debeant laborare a strata inferius: et
hoc faciant in qualibet hebdomada anni, excepto de mense julii [additum est: neque de mense
augusti] Et possit dugarolus stratas et vias et arginos rumpere, ubi melius fuerit et visum, faciendo
ibi fieri pontes [additum est: “de lapidibus” in M. CC. XXVIII.] si necessarii fuerint., ad expensas
illorum qui habent utilitatem de dogana pro qua frangitur.
Nec dugarolus debeat permanere in illa villa, nisi tantum quantum praecepta fecerit et
designationem; nisi postea fuerit appellatus ut rediret, et tunc teneatur redire. Et si aliquis locus est
in parmexana, qui non possit cavari nisi certo tempore anni propter multitudinem aquarum, teneatur
dugarolus ire in illo loco, si appellatus fuerit, et per ipsum locum videre et facere cavare ibi eciam
per plures dies in hebdomada, secundum quod melius visum fuerit. Et non vadat in aliqua terra nisi
dugarolus cum notario suo.
De quatuor hominibus eligendis qui debeant videre planellamenta, et eorum remuneratione et
officio.
Capitulum quod Potestas teneatur eligere cum curia sua quatuor homines bonos et congruos ad
hoc, unum per portam, infra mensem post introitum sui regiminis, qui debeant videre planellamenta
tocius civitatis Parmae si bene sunt facta vel non, ita quod aqua libere possit discurrere ad aliam
partem qua eis videbitur melius discurrere posse, ita quod aqua non remaneat in planellamentis. Et
si aliquis nimis levasset, possint et facere abassare; et si quis nimis abassasset, quod possint ei
facere levare, ad hoc aqua possit discurrere josum; et hoc remoto odio, amore, timore, precio, et
precibus. Qui remunerentur ad voluntatem Potestatis et curiae suae. Et omnia supradicta debeant
jurare. Et hoc capitulum factum fuit M. CC. XXXI. Additum est quod praedicti quatuor similiter
teneantur videre pontes, qui sunt intus a civitate, et eos facere aptari ibi ubi opus fuerit.
facere.
Additum est quod praedicti quatuor sint Fratres poenitenciae, qui teneantur attendere et attendi
Quod dugaroli et eorum notarii exerceant eorum officium ut in statutis eorum officii continetur.
Capitulum etc. (1) .
De officio pensatorum grani et eorum notariorum, et quid statutum sit super penso blavae et
farinae, et de poena superstantis et notarii et mulinarii contrafacientis; et quid mulinarii pro
macinatura habere debeant, et qualiter teneantur dampnum emendare, et credatur contra eos, et
cui.
Capitulum quod pensatores grani et farinae sacramento teneantur pensare granum et farinam
(1) Si omette il Capitolo, perchè identico a quello già riferito a p. 25 e 26 col titolo: qualiter dugaroli debeant exercere officium suum
108

quod et quae ibit et redibit a molendino et ad molendina, quod et quam macinabunt hominibus
civitatis et suburbiorum; et quod auferent bannum quod constitutum fuerit, quod tale erit. Si fraus
inventa fuerit in grano vel farina, in duplum emendari facient. Et si fraus a duabus libris in sursum
in nocte fuerit inventa, dampnum emendari facient in duplum de farina, quam farinam mulinarius
secum ad pensum deferre debeat; et antequam mulinarius de penso recedat, dampnum in duplum illi
cui datum fuerit ad voluntatem pensatoris emendari debeat [quod si non fecerit, prout dictum est
superius, XII. parm. pro banno solvat pensatori; de quo banno pensator quantam partem debeat
habere, et ejus sit]. Si vero in die fraus facta fuerit ad una libra subtili in sursum, dampnum
emendari facient, et Mulinarios contentos facient stare in XVIII. copeliis. Et si quis mulinarius
macinaverit blavam, quam debeat macinare de civitate vel burgis, quae non fuerit pensata per
pensatoros Communis Parmae, XII. denarios parm. pro banno ei tollant [pro uno quoque molendo
tollent sine remissione]. Si vero fraus in nodo inventa fuerit, XII. denarios parm. pro banno ei
tollent si a duabus libris supra fuert, et dampnum emendari in duplum ei facient habenti dampnum;
et quarta pars banni sit notarii. Et pensatores teneantur habere domum ubi placuerit majori parti
mulinariorum, et acquirere meliorem et utiliorem ad mulinarios de sua porta. Et pensatores
teneantur juramento quod studiose vel fraudulose non facient mulinarios in banno cridare. Et
quilibet possit habere pensum in domo sua. Et quod dictum est de banno suprascripto ad pensum
Communis, idem observetur ad pensum cujuslibet habentis in domo sua. Et pensatores teneantur
stare ad pensum in mane usque ad terciam, et a torcia usque in sero post prandium sine fraude toto
tempore sui officii, exceptis diebus dominicis et festis Apostolorum, et aliis magnis
solempnitatibus; nec de hoc sacramento possint habere parabolam ab aliqua persona. Et si ita non
fecerint, Potestas teneatur eis auferre x. sol. parm. sine remissione; et hoc totum teneantur attendere
pensatores, nisi justo remanserit Dei impedimento. Et ad hoc in Commune nihil expendat in carta,
pensatores grani habeant tabulas inzessatas a Communi, in quibus scribant. Et Notarius qui est
pensator teneatur stare ad pensum, ut in Statuto continetur, et officium suum porgere per se et non
per interpositam personam, nisi remanserit justo Dei impedimento. Et si contrafecerit in aliquo
praedictorum, solvat pro banno iii libras parm., cujus medietas sit accusatoris; et quilibet de vicinia,
in qua manserit, debeat accusare [Additum est, et non molinarii]. Et eodem modo teneantur qui
debeant superesse cum tabellionibus ad praedictum officium faciendum]. Et superstantes de
pensibus teneantur facere jurare mulinarios quod portabunt blavam ad pensum et farinam antequam
farinam reddant, in banno v. sol. parm., et hoc bannum non dividatur ut aliud; et pensa sint
comunali loco intus a foveis civitatis.[Additum est ibi ubi dicit quod electio domus sit ubi placuerit
majori parti mulinariorum, quod ipsae domus debeant esse intra confines plateae prout melius
videbitur Potestati, et solvatur pensio domorum a mulinariis. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LV.,
109

XIII. Indictione] Additum est capitulo de molendinariis quod quilibet qui habet pensum in domo sua,
si invenerit ipse vel manpastrus (1) ejus molendinarium sibi fraudem fecisse, quod possit ipse vel
manpastrus ejus dictum molendinarium detinere quousque emendaverit sibi dampnum, vel
promiserit emendare coram duobus testibus ad certum terminum; et si promittere noluerit, possit
eum ducere ante advocatum: quibus testibus credatur sine sacramento. Et si non emendaverit ad
terminum statutum, et querimonia inde facta fuerit advocato vel consuli justiciae, emendet
dampnum in duplum, et consules et advocati teneantur et auferre per bannum iii. sol. parm. et facere
restitui conquerenti omnes expensas. Et dicta querimonia fiat per eum cujus blava fuerit, vel per
ejus manpastrum. In M. CC. XXVII.
De eodem.
Additum est huic capitulo de grano et farina pensanda, quod quilibet mulinarius teneatur portare
granum et farinam ad pensum Communis, quamvis possetur (sic) ab eo cujus granum fuerit in
domo. Et pessatores teneantur cercare farinam, et si in ea fraudem invenerint factam aut male
macinando vel volaticam inponendo in ea, teneantur dampnum in duplum emendari facere, et
manifestare cui dampnum datum fuerit. In m. cc. xxviii. Additum est quod de fraude credatur, si
mulinarius negaverit, sacramento illius cujus farina vel blava fuerit, vel scutifero aut camarere (sic);
et fraude inventa, solvat pro banno mulinarius v. sol. parm. et dampnum emendet. Et hoc in M. CC.
XXVIIII.
De eodem.
Additum est huic capitulo in M. CC. xliii. quod si aliquis mulinarius non iverit et redierit ad
pessandum granum et farinam prout in Statuto continetur, et non fecerit pessare, Potestas teneatur ei
vel eis auferre per bannum III. libras parm. pro quolibet molendo sine remissione; et quilibet possit
accusare. Tercia pars cujus banni sit accusatoris, et alia tercia pessatoris, et alia tercia Communis. Et
si inventi fuerint in fraudem per pessatorem ultra id quod continetur in Statuto molinariorum,
possatores teneantur ei vel eis auferre per bannum xx. sol. parm. pro qualibet vice, et dampnum in
duplum emendare, cujus medietas sit pessatoris. Et quod pessatores teneantur ire ad molendina ad
cercandum si mulinarii habuerint granum non pessatum prout dictum est, quando poterunt et eis
visum fuerit. Et pessatores et notarius teneantur denunciare Potestati quando invenerint mulinarios
praedicta non observare, et Potestas teneatur eos condempnare.
De eodem.
Additum est huic capitulo, ibi ubi dicit quod solvat mulinarius iii. libras parm. pro quolibet
(1) Nel Ducange è manupastus (domesticus).
110

molendo non pesata, quod amittat tantam blavam de sua vel farinam, quanta fuerit non pesata, vel
extimationem ipsius ultra dictum bannum trium librarum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LV.,
XIII. Indictione.
De eodem.
Additum est huic capitulo, ibi ubi dicit quod pesatores teneantur ire ad molendina ad cercandum
si mulinarii habuerint pesatum granum quod Potestas alios debeat accusatores invenire ad
cercandum praedicta, qui habeant medietatem banni de grano vel farina, quod vel quam invenerint
non pesatum esse. Et praedicti accusatores possint et debeant accusare pesatores si non steterint ad
pensum prout debent, et habeant medietatem banni. Et haec adjectio facta fuit M. CC, LV., XIII,
Indictionis.
De eodem.
Additum est de molendinis de foris, si fraus facta fuerit a molinario, credatur de fraudo
sacramento illius cujus blava fuerit, vel sacramento scutiferi, vel camarare (sic) illius cujus blava
fuerit. Et Potestas seu consules vel mistrales villae facient dampnum in duplum emendari. M. CC.
XXX.
De sacramento mulinariorum et omnium personarum suae familiae, et de poena non observantis, et
de non tenendo a domino molendini aliquem qui non juret.
Capitulum quod Potestas teneatur facere jurare omnes mulinarios cuim omnibus personis, quae
erunt de sua familia x. annis supra, guardare et salvare blavam omnium illorum hominum et
personarum de civitate et burgis et parmexana et aliunde, quae dabitur eis ad macinandum, per
bonam fidem et sine fraude. Et si aliquis voluerit dare ad macinandum eis ad pensum blavam, ipsi
recipient; et ad eundem pensum reddent. Et faciet jurare mulinarios omnes civitatis et episcopatus
quod non accipient plus de xviii. copellis unum copellum, et quod non descaregabunt blavam neque
farinam in domo alicujus nisi in domo pensi, et in molino. Et si contrafecerint, Potestas teneatur
auferre III. sol. parm., et dampnum emendare in duplum. Et domini molendinorum teneantur, et
nuncii ecclesiarum, sacramento quod non habebunt neque permittent esse aliquem molendinarium
in molinis eorum, nec aliquem portare granum neque farinam de molendinis eorum, qui non fecerit
sacramentum molendinorum. Et mulinarii teneantur accipere omnem blavam cjuscumque maneriei
eis dare voluerint ad macinandum, et eam macinare bene, bona fide, sine fraude, et bonam farinam
facere, et quam citius poterunt, eam reddere; et si appellati recipere noluerint, solvant pro banno III.
sol. parm., cujus medietas sit accusatoris.
111

De eodem.
Additum est huic capitulo ibi ubi dicit quod solvat pro banno iii. sol. parm, quod debeat solvere
pro banno x. sol. parm.; et credatur accusatori qui dixerit per sacramentum quod eam blavam
accipere noluerit. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LV., XIII. Indictionis.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod mulinarii quando vadunt per civitatem non stent super asinam, si
est ibi granum vel farina. Et si contrafecerint, solvant pro banno XII. parm. Et haec adjectio facta fuit
in. M CC. XXX.
De copellis bollandis et tabulis habendis a mulinariis, et de blava scribenda.
Additum est huic capitulo quod Potestas teneatur facere fieri duos copellos per portam
secundum formam Statuti, per quos omnes alii copelli de civitate et episcopatu adaequentur, et
praeterea bollentur bullo Communis: et habeat pro bullatura copelli I. parm. et non plus. in. M
CC.XXXIII. Item additum est eodem millesimo, ne mulinarii faciant fraudem dominis suis, quod notarii
pensi et superstantes teneantur recipere et habere unam tabulam a quolibet molinario, in qua notarii
teneantur scribere totam blavam quam defert ad molendinum in qualibet hebdomada.
Quod Potestas teneatur facere ire mulinarios qui sunt ultra Parmam versus sero ad pensos
Communis a porta de Parma, et quid super hoc sit observandum.
Capitulum quod Potestas teneatur facere stare et ire omnes mulinarios qui sunt ultra Parmam
versus sera ad pensos Communis de porta de Parma, scilicet illos qui portant blavam de civitate; et
debeant pensare blavam et farinam, et pensi debeant esse ibi ubi major pars dominorum in
molendinorum voluerit, et quilibet mulinarius habeat suam tabulam ad pensum, et superstans et
notarius debeant scribere et pensare blavam recte et bona fide in qualibet tabula, et rationem domini
de molendinis cui suo molinario in qualibet hebdomada facere de molitura. Et si praedictus
superstans et molinarius et notarius non attenderit, solvat per bannum et pro qualibet vice X. sol.
parm., et quilibet dominus possit eos accusare, et Commune habeat medietatem, et accusator aliam
medietatem. Idem observetur in illis qui habitant a mane fluminis Parmae a porta Benedicta, et ab
aliis portis.
De eodem.
Additum est in M. CC. XLII. capitulo de penso farinae et grani, quod superstantes et eorum notarii
sint Fratres qui eligantur per Potestatem et ejus curiam conscilio Ministri Fratrum, qui debeant
superesse et providere, stare et facere officium pensi integraliter sicuti faciebant layci. Et debeant
esse VIII., scilicet unus per portam cum uno notario; et habeant iii. libras [pro quolibet penso, pro
112

pensione domus, et pro suo salario x. libras parm.] quilibet, et notarii tantundem. Et mulinarii
omnes teneantur et jurent sub eis secundum formam Statutum, et de bannis et aliis rebus. Et hoc
totum, ad hoc ut non fiat fraus in dicto officio. Et praedicti Fratres teneantur observare omnia
Statuta pertinentia ad eorum officium, et sint ligati bannis Statutorum.
De officio extimatorum fictorum.
Capitulum quod extimatores fictorum debeant, quilibet in sua porta, ad petitionem illius qui
fictum reddit, et ad petitionem alicujus cui fictum redditur, aliquo eorum postulante, extimare
fictum et investituram et omnem utilitatem cujuslibet praedictorum in civitate et burgis, et de
omnibus rebus de quibus fictum redditur, inspecta utilitate loci, et omni utilitate cujuslibet. Et
debeant facere domino solvi id quod praedicti electi, quilibet in sua porta, judicaverint; et praedicti
electi qui erunt hoc facere teneantur, remoto odio, amore, timore, precio et precibus, speciali eorum
commodo et alieno; et debeat habere quilibet in sua porta ab eo, qui postulaverit hoc fieri, XII.
denarios de libra.
Additum est huic capitulo quod praedicto modo et ordine, quo francantur ficta laycorum inter se,
debeant francari ficta clericorum et ecclesiarum, quae praestant et eis praestantur. Si placuerit D.
Episcopo, valeat haec adjecito; et si eam firmaverit consensu Canonicorum et Abbatis, haec
confirmatio scribatur in isto Statuto. M. CC. XXX. Indictione tercia.
De officio extimatorum equorum Potestatis et aliorum.
Capitulum quod extimatores equorum teneantur infra VIII. dies, ex qua electi fuerint, extimare
equos concessos Potestati et suae familiae: si destrarium, LXXV. libras parm.; et palafrenum, XXXVI.
libras; et quemlibet roncinum, xv. libras parm.; et non plus, sed minus teneantur extimare eas, si
minus valuerint. Et si non fuerint extimati ut supra dictum est, mendum non habeant. Et teneantur
quolibet die dominico, ex quo electi fuerint usque ad kalendas Junii, post prandium usque ad
vesperas, sine fraude omnes stare in glarea Parmae, et extimare equos hominum Parmae et
parmexanae, qui ad eos ducti fuerint, secundum quod crediderint eos valere ad plus, et extimum
facere scribi notario eorum, et in uno libro, quem massarius eidem notario daret. Et nullus habeat
mendum a Communi de suo equo, nisi fuerit extimatus ab ipsis extimatoribus, et extimum in libro
scriptum, si fuerit tempus ad ducendum ad extimandum. Et notarius teneatur sacramento extimum
scribere secundum quod fuerint extimari, et non plus nec minus; et cuilibet, potenti et valenti, dare
extimum sui equi vel suorum equorum sigillatum et clausum cum sigillo sibi dato a Communi tunc
quando equi extimabuntur, eo ceram dante cujus equus vel equi fuerint, et habendo pro scriptura
extimi, ab eo qui voluenit extimum, pro quolibet equo I. parm., et non plus.
113

De sacramento fornariorum, et eorum officio,
et poenis appositis contra eos.
Capitulum quod fornarii civitatis Parmae sacramento teneantur [et illi de eorum familia]
guardare et custodire ne aliquis furnum faciat de pasta seu farina quae vadit ad furnum. Et si aliquis
feceret, teneantur prohiberc, si poterunt; et teneantur domino, quam citius poterunt, manifestare et
dicere. Et teneantur dicit fornarii et omnes de eorum familia panem hominum Parmae bene coquere,
et levare seu saxonare; et quod ipsi furtum non facient de pasta, seu farina, quam recipient a
domina; et si fecerint, dampnum emendare. Et si aliquis vellet facere fieri ad domum suam panem,
liceat ei. Et fornarius teneatur panem portare ad furnum supra panariam. Et omni die teneantur
coquere, si poterunt, nisi in die dominico et festis principalibus; et omnibus personis teneantur
coquere, et taliter quod non baxentur panes. Et habeant de sextario frumenti III. parm., et do sextario
speltae unum mezanum; et si contrafecerint, non habeant de cocta aliquid [et si contrafecerint, de
furto vel dampno, aliter quam superius dicitum est, solvant pro banno III. sol. parm. pro qualibet
vice]. Et quilibet possit eos accusare. Et hoc capitulum teneatur Potestas facere eis jurare. Et omnes
de sua familia hoc juramentum faciant similiter, videlicet in totum observare dictum capitulum. Et
si farinam vel pastam dimiserint in fumo illi qui fecerint panem, teneantur reddere domino vel
dominae cujus esset.
Additum est huic capitulo in. M. CC. XLIII. quod fornarii teneantur observare formam praedicti
Statuti in totum; et si non observaverint in totum, vel contrafecerint, Potestas teneatur et vel eis
auferre III. libras parm. pro qualibet vice; et quilibet possit accusare eos, et credatur sacramento
accusatoris; et accusator habeat terciam partem. Et debeant habere vasa propria cum quibus reddant
panem.
Additum est quod quilibet fornarius possit habere IIII. parm. de sextario frumenti, et II. parm. de
sextario speltae et alterius misturae, pro eo quod debent deferre panem ad pensandum Fratribus ad
plateam. M. CC. XLII.
Additum est huic capitulo quod possint habere pro sextario melecae, et de mistura melicae IIII.
parm. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LIII.
lndictione undecima.
Quid debeant habere victurales bovum a quatuor plebibus versus civitatem, et qualiter debent
onerare plaustra.
Capitulum quod victurales bovum debeant habere a quatuor plebibus versus civitatem VIIII
denarios parm. ad rationem de quolibet milliario, et non plus; et a fornacibus de qualibet volta VI.
parm., et non plus aliqua occasione, ducendo per quamlibet voltam CC., et dimidium quadrellorum
114

vel planellarum vel copporum; et de volta calcinae, ricalcii, et sablonis a sancto Leonardo versus
civitatem et a muridello similiter tantumdem; et de calcina debent ducere duo modia per voltam; et
alias res debent ducere secundum formam praedictam. In M. CC. XXX. Indictione tercia.
De magnitudine carrariae, et quid zapatores, segatores. Messores, vindemiatores, et portantes
solium habere debeant singulis diebus.
Capitulum quod vecturales qui menabunt vinum ad vecturam ad civitatem debeant habere
carrariam de mina, et non de minus; et zapatores III. imperiales singulis diebus, et segatores VI.
imperiales, et messores VI. imperiales, et vindemiatores II. imperiales, et ille qui portat solium III.
imperiales. Et insuper praedicti laboratores debeant habere pasturam, exceptis bobus de vectura,
quibus quis non teneatur dare pasturam Et qui contrafecerit, solvat pro banno v. sol. parm., et tercia
pars sit accusatoris.
De officio guardatorum noctis, et quid habere debeant in bonis,
et quam partem habere debeant; et de eorum poena.
Capitulum de guardatoribus noctis, quod quilibet guardator noctis habeat pro suo feudo XL. sol.
imper. pro medio anno, et debeat habere valens LX. libraruìm parm.; et in eorum sacramento ponatur
quod tantum habeat valens, et debeat custodire per totam noctem a guarda sonata usque ad matutina
sonata per capellas. Et vadant cum armis. Et debeant capere et detinere homines quos invenerint
euntes per noctem sine lumine, et repraesentare Potestati bona fide, vel Potestati accusare si eos
capere non possent; et providere si aqua fuerit projecta in die de seclariis, et auferre bannum quod in
Statuto continetur. Et specialiter debeant custodire eos qui ludunt ad azarum, vel ad alios ludos
vetitos, et tenentes dictos ludos in domo vel alibi, et eos accusare coram Potestate, omni fraude
cessante. Et debeant cridare per civitatem de nocte cum guardant [Et si inventi fuerint minus habere
quam jurassent, Potestas teneatur eis auferre III. libras parm. per bannum, et eos expellere de officio
ordinario usque ad x. annos. Et si dixerint se non habere III. librarum parmensium valens, et inventi
fuerint, hoc jurare teneantur Et si juraverint, Potestas teneatur alium invenire]. Et terciam partem
omnium bannorum quae eorum occasione ad Commune pervenerint, habererc debeant, et non
amplius aliqua occasione. Et ipsi guardatores teneantur quod per fraudem neminem accusabunt; et
si inventi fuerint aliquem per fraudem accusare, restituant accusato id quod solvit pro banno
Communi, et tantumdem solvant Communi de suo. Et si porcae inventae fuerint ire per civitatem
cum porcellis, et Potestas hoc sciverit, tantum guardatori debeat pro banno auferre, quantum debeat
solvere pro banno ille, vel illi, cujus porca et porcelli fuerint.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod si custodes non custodierint secundum formam capituli, quod
115

quilibet eorum solvat pro banno x. sol. parm. pro qualibet vice. Et haec adjectio facta fuit in M. CC.
LV., XIII. Indictionis.
De eodem.
Additum est quod iidem guardatores teneantur non recipere donum, neque aportum (1) , neque
aliquod servicium tempore sui officii; neque bibere, neque comedere in aliqua domo
tabernarioruim, neque pistorum neque albergatorum et si contrafecerint, solvant pro banno pro
qualibet vice III. libras parm. Et quilibet possit accusare eos, et accusator habeat medietatem; et
insuper ab officio expellantur. In M. CC. XXXVIII. Indictione undecima.
De eodem.
Capitulum quod guardatores Communis Parmae debeant guardare et invenirc ne cera et candelae
et canellae et oleum et piperata falsentur, ita videlicet quod nulla persona quae facit candelas debeat
lucrari de libra cerae in candelis factis ad longitudinem sibi a Communi datam ultra IIII. parm.; et de
libra piperis vendendi ad minutum IIII. parm.; et si vendantur in grosso, II. parm. de libra. Et nulla
persona vendat ceram, vel candelas, in qua sit sepum vel pegola, nec aliquid aliud nisi vera cera. Et
nullus vendat oleum in quo sit aqua mixta. Et si quis contra praedicta reperius fuerit facere,
guardatores hoc Potestati denuncient. Et Potestas teneatur x. sol. parm. pro banno auferre, et plus ad
suam voluntatem, cujus medietas banni sit guardatorum (*) .
De Potestatis villarum et locorum episcopatus Parmae,
et qualiter eligi debeant, et per quos; et de eorum jurisdictione, et eorum feudo; et qui possint eligi,
et de eorum poena contra eos inventa.
Capitulum quod Potestas teneatur per Commune Parmae dare Potestatem illis terris et locis quae
petierint, et quas petierint per homines terrae aut villae, secundum quod majori parti placuerit,
coadhunatis hominibus publice ad Ecclesiam illius terrae: et fieri debeat infra octavam Natalis. Et si
homines eligere noluerint, aut non elegerint, cives, qui habent in ea terra ad faciendum, habeant
potestatem eligendi; dum tamen eligant de mense Januarii coadhunati cives publice ad Ecclesiam
villae. Et Potestas debeat dare Potestatem, illis terris et locis in quibus fuerit discordia inter eos,
(1) Nel Ducange Apportum.
(*) Additum est huic capitulo quod guardatoros possint et debeant facere et exercere officium eorum secundum formam
Statutorum Communis loquentium de officio eorum, et non ultra; nec possint aliquem accusare ultra formam dictorum
Statutorum, nisi de injuria eis illata. Et si contrafecerint, solvant pro banno centum sol. parmen. pro qualibet vice. Et
teneantur facere accusationem illorum quos accusare voluerint intra tercium diem, ex quo eos invenerint fecisse contra
formam Statuti et banna Communis, sub praedicto banno. Et haec adjectio ex nunc habeat locum. Et haec adjectio facta
fuit in millesimo ducentesimo sexagesimo Indictione tercia. Additum est adjectioni capituli loquentis de officio
guardatorum etc. quod ipsi guardatores faciant et exerceant officium eorum singuli in sua porta et pro sua porta tantum
die noctuque, et non aliter, nisi hoc facerent de mandato et voluntate Potestatis seu familiae ipsius eundo cum eis. Et qui
contrafecerit, solvat pro banno C. sol. parm. pro qualibet vice. M. CC. LXIIII.
116

illam quam crediderit eis utiliorem fore. Et Potestas faciat jurare ipsam Potestatem tenere homines
illius terrae in pacem et concordiam; et quod nullum bannum accipiet nec tollet, nisi illa quae
continentur in capitulis Statutorum; et possit facere placita usque ad quantitatem XL. sol. parm, et
non ultra, occasione arbitrii, nec dividendo litem: et terciam partem de eo, quod ad ejus manus
pervenerit, dabit et assignabit Massario infra duos menses, nisi remanserit ejus parabola, et nihil
accipiet de debito confesso. Et possit auferre bannum illi, qui suam sentenciam non observaverit,
XII. parm. de libra; et si minus fuerit, vi. parm. tantum. Et Potestas villae aut castri debeat et possit
auferre illi qui non observaverit ejus praecepta, vel sui nuncii, de laboreriis ipsius terrae faciendis,
scilicet de illis quae fient de voluntate Conscilii illius terrae, tocius vel majoris partis, III. sol. Parm.;
et tantumdem de domo illius qui non observaverit, unde possit facere suam partem laborerii; et de
qua banno ipsa Potestas habeat terciam partem. Et eumdem (sic) bannum auferat ei qui asmentiverit
aliquem coram se, vel aliud rusticum dedecus dixerit ei; et simili modo dividant illud bannum. Et si
illa Potestas villae praedictum bannum auferre non poterit, et Potestati Parmae dixerit, Potestas
Parmae teneatur ibi mittere correrium ad expensas illius qui praedictae Potestati villae dare noluerit,
et II sol., parm., sine remissione et pro banno auferre et facere et fieri dictum laborerium secundum
quod fuerit praeceptum a Potestate villae. Et Potestas debeat habere pro suo feudo pro unoquoque
pario bovum unam minam frumenti; et ab illo de zappa tres imperiales, et hoc si Potestaria fuerit
data secundum formam Statuti, exceptis bonus civium de donicatu, qui non debeant aliquid dare. Et
nullus possit habere ultra unam Potestariam uno eodemque tempore, excepto si Potestas sit alicujus
castri, quod possit esse Potestas tocius curiae, si placuerit villarum praedictae curiae omnibus
hominibus, vel majori parti [scilicet cujuslibet villae, habendo in qualibet villa x. bobulcas terrae
anno per annum, et plus, secundum quod in capitulo continetur]. Et nullus possit habere Potestariam
alicujus terrae nisi juret eam coram Potestate facere secundum Statuta civitatis; et debeat facere
dictam Potestariam per se et non per alium. Et non habeat aliquis Potestariam alicujus villae vel
terrae episcopatus Parmae, nisi in ea habuerit ad faciendum per annum unum ante, et x. bobulcas
terrae, vel plus; et eam sequenti anno habere non possit. Et si contra quis fecerit, cercatores
teneantur inquirere, et in duplum ei auferre de eo quod inde habuerit. Quod locum non habeat in
illis terrus in quibus eliguntur Potestates ad brevia. Et Potestas villae teneatur facere jurare
campariis custodire ne aliquis de villa, unde erit Potestas, debeat deportare arma vetita, et facere
jurare campariis custodire; et si quem invenerit portare, teneatur et auferre XV. Sol. parim. et arma
vetita; de quo banno Potestas habeat terciam partem, et Commune terciam, et camparius aliam
terciam. Et Potestas villae teneatur, si invenerit portari arma vetita, auferre dictum bannum illi qui
portaverit. Eodem modo teneantur mistrales, sive consules, auferre et facere custodire, nisi fuerit in
comarchis. Et Potestas de foris, vel consules, si Potestas ibi non fuerit, possint et debeant et
117

teneantur facere aptari et expediri et reficere vias et stratas destructas et impeditas et occupatas a xx.
annis citra, et facere fieri pontes necessarios et possint ibi ponere bannum, et auferre pro custodia et
laboreriis illius terrae ad voluntatem majoris partis Conscilii ipsius terrae usque in VI. sol. parm.
Additum est huic capitulo in M. CC. XLIII. quod si aliqua Potestas alicujus villae episcopatus
Parmae fecerit, exercendo officium suum, contra formata Statuti Communis Parmae scienter, vel
ultra Statutum, totum illud quod fecerit ultra id, vel contra, non valeat. Et teneatur Potestas Parmae
auferre contrafacienti c. sol, parm., medietas cujus sit accusatoris.
Additum est huic capitulo quod nullus qui non sit civis, vel qui non utatur privilegio civium,
non eligatur in Potestaria alicujus villae, sive castri, vel curiae; et si electus fuerit, et aliquid
habuerit, cercatores teneantur id quod habuerit in duplum exigere.
Additum est quod quilibet Potestas villarum vel loci episcopatus Parmae in quibus erunt
tabernae, quod illa Potestas debeat dare operam quod ipsi tabernarii bene faciant, et observent
sacramentum eorum, et Statutum de tabernariis. Et si invenient aliquem contrafecisse, teneatur ei
auferre pro banno, qualibet vice, XII. parm.; cujus tercia pars sit dictae Potestatis, et duae partes sint
Communis. Et teneantur Potestates villarum inquirere fraudes commissas a tabernariis villarum
unde esset Potestas, et denunciare majori Potestati. Et nihilominus officiales Communis, super hoc
ordinati, faciant suum officium.
De jurisdictione Potestatis vel Consulis Berceti.
Additum est quod Potestas seu Consules Berceti possint facere placita usque in tribus libris
parmensium. Additum est: et pro omnibus aliis factis, pro quibus voluerint praedicta banna facere et
ordinare. Additum est huic capitulo quod quilibet qui fuerit electus in Potestatem alicujus castri vel
villae episcopatus Parmae debeat eligi ad ecclesiam, ut continetur in Statuto: et nullus credatur recte
electus, nisi ostenderet cartam publicam electionis ipsius, in qua contineatur nomen et supranomen
majoris partis hominum illius terrae, qui consensissent electioni praedictae. Et reddatur jus per illam
Potestatem ad ecclesiam illius terrae, si discordia erit tunc inter dominos illius terrae.
Additum est huic capitulo quod omnes habitantes in villis vel castris teneantur ad praedicta
laboreria facienda, praeter cives, catanios et vavasores.
Qualiter camparii eligi debeant, et de eorum officio; et de speciali campario, et silvano.
Capitulum quod Rector civitatis sacramento teneatur quod in qualibet terra et districtu Parmae
ponantur camparii, qui juramento custodiant blavas, vineas, prata, arbores et fructus et nemora
ipsius terrae seu villae unde fuerint; et auferant pignora omnibus quos invenerint in dampnum
alterius; quae pignora valeant bannum inferius declaratum: et pignora dabunt et assignabunt infra
VIII. dies, ex qua habuerint, illis quibus a Rectore fuerit commissum. Et si pignora auferre non
118

potuerint, quibus fuerit commissum infra VIII. dies denuncient; quod nuncii Communis postea in
duplum teneantur ea exigere infra mensem sine fraude ex quo eis denunciatum fuerit. Et camparii
sacramento teneantur quod per fraudem neminem accusabunt, nec pignora ab eis auferent, nec
aliquid, quod invenerint, succelabunt. Qui camparii ponantur per Potestatem illius terrae, in qua
fuerit, et si Potestas ibi fuerit pro Communi. Et si quaecomque persona de civitate Parmae, vel de
episcopatu in suo podere proprium camparium sive custodem aut silvanum habere voluerit, Potestas
teneatur eum, quem ante se duxerit, ordinare et dare;. qui eodem modo jurent et teneantur ut
praedicti camparii: et cuilibet illorum credatur de dampno, et accusatione. Quae banna sunt haec. Si
aliqua persona dampnum dederit vel fecerit personaliter alicui incidendo arborem ad pedem, vel
scalvando arborem, vel auferendo ligna de bosco vel vinea, scilicet faxum, vel herbam de prato seu
hortis, III. sol, parm.; vel si cum plaustro et berocio aut traza vel nave, xv. sol, parm., si in die fuerit;
si vero in nocte, in duplum praedictorum bannorum, prout determinata sunt [per bannum sine
remissione], Potestas per se vel alium, sine remissione, et auferre teneatur; et insuper dampnum in
duplum facere emendare et vel illis, cui vel quibus dampnum datum fuerit. Et si aliqua persona cum
bestiis dampnum dederit alicui; de bove vel bovo XVIII. parm., de porco vel capra VI. parm., de asino
XII. parm., et de qualibet alia minuta bestia I. denarium parm. [ita tamen quod si fuerint ultra XXXVI.
pecorae, aliquod bannum non auferant eis ultra III. sol. parm., si in die fuerit; si vero in nocte
duplum praedictorum bannorum, sicuti sunt determinata] Potestas per se, vel alium sine remissione
bannum et auferre teneatur; insuper dampnum in duplum emendare illi, cui dampnum datum fuerit.
Faciet quod dictum est de banno pratorum, a kalendis aprilis usque ad kalendas septembris, de iis
pratis quae segantur bis in anno; et de illis vero quae tantum semel segantur in anno, a kalendis
aprilis usque qua fuerint semel segata: a porcis omni tempore custodiantur, et bannum praedictum
auferatur. Quorum bannorum camparii Communis habeant terciam partem, et alia lorda deveniat in
Communi, et alia tercia in Potestate illius villae, si fuerit pro Communi Parmae; et si non fuerit,
mistralibus et consulibus illius villae. Banna specialium custodum ita dividantur, scilicet: duae
partes deveniant in Communi, tercia namque in custodibus specialibus, ita tamen quod custos
specialis non auferat bannum alicui, nisi et quem sine campario Communis invenerit. Camparius
Communis totum bannum habeat, et non custos specialis. Et quilibet locus habitatus possit habere
generalem camparium; et Potestas vel Massarius teneantur eum ei dare si petitum fuerit. Quae
banna possint diminui arbitrio Potestatis in tota terra quae regitur per Potestatem montaneae. Et
nullus vadat per campum inblavatum, neque per aliquam vineam, facienda senterium donec poterit
ire per viam: et qui contrafecerit, solvat pro banno XVIII. parm. custodibus ipsius terrae, sive privati
hominis. Qui •custodes teneantur accusare eas, et suprascriptum bannum auferre, et medietatem
Massario Communis dare, et assignare. Et si campanius non observaverit sacramentum sui officii,
119

Potestas illius terrae vel villae, vel consules, possint et teneantur et auferre qualibet vice III. sol.
parm., habendo Commune suam partem de praedicto banno, sicut de aliis bannis, Et Potestas, vel
consules villae possint ponere banna in concordia Conscilii tocius, vel majoris partis, illius terrae
vel villae usque in III. sol. parm.; de quo banno Commune habeat duas partes, et Potestas, vel
consules ubi non est Potestas in villa, terciam partem.
De eodem.
Additum est quod boves custodiantur a vineis per totum annum; et si contra inventum fuerit,
solvatur pro banno, secundum quod in Statuto campariorum continetur. In M. CC. XXXIII.
Additum est quod camparii juramento teneantur non dare dampnum alicui per se et cum suis
bestiis; et si dederint dampnum, emendent dampnum in duplum. Et haec adjectio facta fuit in M. CC.
XXVIII.
Additum est capitulo campaniarum quod si aliquis dixerit coram cercatoribus quod dedisset
aliquid campario, et camparius negaverit, non credatur et nisi per unum testem hoc probaverit. In M.
CC. XXVIII.
Additum est capitulo de campariis, quod camparii et custodes generales et speciales sacramento
teneantur denunciare illi vel illis, cui vel quibus dampnum datum fuerit ab hominibus vel a bestiis,
infra VIII. dies, ex quo sciverint dampnum datum fore; et Potestas seu consules villae sacramento
teneantur facere dare illi cui dampnum datum fuerit tantum quantum est bannum Communis pro
qualibet vice in qua [aliquis] dampnum dederit, et nihilominus teneatur dampnum emendare
secundum formam Statuti. Et si camparius succelaverit aliquem, teneatur tantum solvere quantum
debebat ille qui dampnum dederit. In M. CC. XXVIIII.
De pratis Terreni, clausuris et hortis civitatis et tocius districtus Parmae, et eciam de blavis
custodiendis.
Additum est quod si aliquis dederit dampnum in pratis Terreni, et in clausuris et hortis civitatis,
quod Potestas teneatur et auferre per bannum x. sol. parm., sine remissione, et dampnum in duplum
emendare, si ille, cui dampnum datum fuerit, per unum testem probaverit ipsum dampnum dedisse.
Et idem observetur de bestiis quod dictum est de personis secundum praedictum modum, quod ille
cujus bestiae fuerint, solvat quod dictum est superius. In M. CC. XXX. Indictione tercia.
Item additum est de voluntate Conscilii quod idem observetur quod dictum est, et locum habeat
per totum episcopatum Parmae.
Additum est huic capitulo quod id, quod dictum est de custodia pratorum et clausurarum et
hortorum, habeat locum et in blavis. Eo salvo quod usque in quantitatem xxx. pecudum,
quantaecumque sint, solvant pro banno v. sol. parm. tantum; et si plures fuerint, solvant bannum x.
120

sol. parm. Et haec juncta facta fuit in M. CC. XXXI.
De eodem.
Item additum est M. CC. XXXII. quod idem observetur in nemoribus et in silvis quae custodiuntur,
scilicet in primo anno quando inciduntur.
De nominibus campariorum in uno libro per portam scribendis.
Capitulum quod nomina campariorum specialium ponantur in uno quaterno separatim per
portam, ad hoc ut cercatores et condempnatores possint scire nomina eorum. In M. CC. XXXIII.
De officio correriorum et eorum sacramento, et quis possit esse correrius et de securitate danda ab
eis, et quid dare debeant Communi, et de eorum poena, et quid possint acciper pro eorum
ambaxatis, et a quo debent se abstinere durante suo officio.
Capitulum quod correrius debeat habere in bonis xv. libras parm. et esse liber et civis per v.
annos continuos ante electionem, et non scutifer; et hoc jurare debeat: et non debeat laborare in
laborerio alicujus, nisi in sua proprio, ad precium, donec duraverit ejus officium. Et si inventus
fuerit contrafecisse, vel aliter quam jurasset esse in aliquo praedictorum, Potestas teneatur ei auferre
per bannum III. libras parm. sine remissione; et quilibet possit eum accusare, et habeat accusator
medietatem banni ipsius: et si quis fuerit condempnatus de praedictis vel aliquo praedictorum,
expellatur ab omni officio ordinario et extraordinario usque ad x. annos.
De eodem.
Additum est capitulo correriorum quod quilibet correrius teneatur infra mensem Januarii bonam
et ydoneam securitatem de Statutis eorum servandis dare Massario Communis; quae securitas
scribatur in uno libro Communis, et per portam. Et nullus intelligatur esse correrius nisi scriptis
fuerit in dicto libro, et dictam securitatem dederit. Et quilibet consulum correriorum teneatur
accusare quemlibet correrium facientem contra praedicta Statuta vel aliquod praedictorum: alioquin
solvat bannum quod correrius contrafaciens solvere deberet. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LV. ,
XIII. Indictionis.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod nullus recipiatur in curraria, nisi consul vel jurator vicineae
venerit secum dicens et affirmans cum talem esse ut in Statuto isto continetur: et dictum ipsius
consulis, vel dictum juratoris scribatur juxta sacramentum correrii. Et si aliquis fuerit accusatus de
aliquo praedictorum quae in Statuto continentur, et ipse correrius non probaverit ea esse non vera,
condempnetur secundum poenas hujus Statuti. In M. CC. XXX.
121

De eodem.
Capitulum quod nullus recipiatur in curraria, nisi de mense Januarii, et nisi primo solvat
Communi v. sol. parm. Et si quis [consul], vel jurator vicineae laudaverit aliquem correrium contra
formam Statuti, solvat pro quolibet correrio quem laudaverit c. sol. parm.; et quilibet possit
accusare, et accusator habeat medietatem. In M. CC. XXXVIII. Indicitione XI.
De eodem.
Capitulum quod nullus correrius qui iverit per parmexanam habeat ultra II. parm. per milliarium,
sive iverit pro facto Communis, sive pro facto alicujus privati hominis, sive pro facta alicujus terrae;
sive iverit ad unum locum tantum, sive de loco ad locum, sive de persona ad personam, quocumque
loco cercaverit et quocumque personas. Et si pro facto uno debuerit ire ad aliquem locum, vel ad
aliquam [personam] alicujus [terrae, et unus] voluerit, vel plures voluerint, quod ei vel eis
ambaxatam faciat unam vel plures in eodem loco vel in eisdem locis; habeat VI. parm.: de ambaxata
illa vel de illis ambaxatis, et non plus. Et si alius voluerit, vel alii voluerint, quod faciat ei vel eis
ambaxatam de illo loco, ad quem iverat, ad alium locum longiorem (puta de Culiculo ad
Fornovum), habeat tantum II. parm. de milliario de illa via quae est de Culiculo ad Fornovum ab eo
qui eum miserit de Culiculo ad Fornovum, et sic de ceteris. Et Potestas teneatur compellere
Commune cujuslibet villae parmexanae facere rationare et mensurare .suis expensis cuidam
rationatori, quot milliaria sunt a foveis civitatis usque ad villam, et de villa in villam; et sicuti
fuerint inventa milliaria, per tantam quantitatem solvantur correrii, et non plus; et cogantur ire in
ambaxatis per episcopatum per precium consuetum de milliario, prout in Statuto continetur: et de
hoc habeat quaelibet villa publicum instrumentum. De tenuta danda habeat correrius tantum IIII.
parm. in civitate et burgis; et extra, VI. parm. sine praecio viae; eo salvo quod, quando iverit per
montagnam, habeat III. parm. de quolibet milliaria; et non habeat vecturam a Communi, vel a
privato. Et quando iverit correrius cum ambaxatoribus vel Potestate per episcopatum vel extra,
habeat tantum pro uno equo quantum unus de ambaxatoribus habet pro uno equo. Et quando
correrius iverit extra episcopatum sine Potestate vel ambaxatoribus, habeat a Communi quolibet die
v. sol. parm. pro se et equo, et non plus; et sine equo, III. sol. parm., neque occasione vecturae. Et in
quolibet die quo sozornaverit in illo loco, ad quem missus fuerit, habeat IIII. sol. parm., et non plus.
Et si sozornaverit per parmexanam pro facto Communis, habeat in quolibet, die II. sol. parm., si
habuerit equum; et si non habuerit equum, XII. parm. quolibet die. Et quilibet correrius teneatur
sacramento redire de qualibet ambaxata, quam fecerit per episcopatum et extra, quam citius poterit.
Et de uno homine, quem in banno cridaverit, habeat III. parm.; et si duos cridaverit, habeat vi. parm.;
et si plures cridaverit aut Commune alicujus villae, habeat tantum VI. parm. et non plus. Et
122

quemlibet de civitate vel burgis, quem cridare debuerit, teneatur praeconari eum vel eos in platea
nova Communis, et in vicinea sua; et si de episcopatu fuerit, vel erunt, et in villa habitaverit, debeat
praeconari et denotari in villa in qua habitat, et ad domum eorum, eundo correrius ad dispendium
illius qui bannitur, si habet unde solvere possit; alioquin solvatur ab eo qui fecerit eum vel eos
bandezare, habendo de via de quolibet milliario II parm., secundum quod supra determinatum est. Et
si Commune villae bandezaretur, denuncietur ad Ecclesiam, aut in platea Communis villae; nec
extrahatur de banno Commune villae, vel alius homo qui cridatus fuerit in banno, donec restituerit
et, vel eis, qui ipsum [vel ipsos] bandezare fecerit, precium quod dedit correrio, pro itinere et cridare
quando ivit ad denunciandum ei ad villam. Et Potestas teneatur praedicto ordine facere praeconari et
denunciare: et nullus correrius habeat aliquid pro ambaxata quam fecerit in civitate vel burgis; et
ille correrius qui contra hoc fecerit, Potestas teneatur ei auferre pro banno III. parm., et eum
expellere de dicto officio. Et de cetero non debeant ire ad mortuos civitatis vel suburbiorum, nisi
sex correrii causa cridandi. Et Potestas teneatur, et consules, et advocati, et Massarius infra xv. dies,
ex quo intraverint in officio Communis, dividere correrios inter se et alios officiales civitatis,
praeter tubatores qui sunt cum Potestate. Et quilibet de consulibus et de advocatis habeat ad minus
unum de correriis de equis. Et quilibet correrius teneatur stare in civitale, et se omni die
repraesentare coram illo officiali, cui designatus fuerit, ad suam voluntatem; nec de civitate exibit
pro aliquo facto sine parabola dicti officialis, vel ejus notarii; et si exire debuerit extra civitatem in
episcopatu pro aliqua ambaxata, quod ascendet super lapidem Potestatis, et cridabit fortiter bis si
quis vult mittere in villa in qua vadit pro aliqua ambaxata, et villam nominabit: et ambaxatam, ut
continetur in Statuto, faciet. Et teneatur officialis bona fide, sine fraude dividere ambaxatas in suos
correrios. Et si ita non observaverit correrius, officialis possit et auferre pro banno v. sol. parm.:
quod bannum sit Communis; salvis omnibus aliis bannis superius factis.
De eodem.
Additum est capitulis correriorum, quod quilibet teneatur facere ambaxatam sibi impositam per se,
et non per alium, et alii non dare ad faciendum ambaxatam. Et hoc idem faciat de hominibus dandis
ad cridare in banno; et die, quo fuerit et praeceptum, debeat hominem ad domum suam in banno
cridare, vel alia die sequenti sine fraude. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. XXVIII.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod correrii teneantur non refutare aliquam ambaxatam fiendam per
civitatem, sibi impositam a Potestate, vel advocato, vel consule; et si contrafecerint, solvant pro
banno III. sol. parm. Et haec adjectio facta fuit M. CC. LV., XIII. lndictionis.
Additum est quod auferatur cuilibet correrio, qui non observaverit praedictas adjectiones, pro
123

anno v. sol. parm. M. CC. XXVIIII.
De eodem.
Additum est quod correrii teneantur non ire foras pro bannitis, qui sint vel fuerint in banno pro
debitis, nisi praecepto Potestatis, vel ejus judicum, ad petitionem illorum pro quibus sunt in banno.
Et si quis contrafecerit, Potestas teneatur et auferre per bannum c. sol. parm. et expellere de omni
officio. Et cercatores teneantur ab eo exigere in duplum id quod inde habuerit: et hoc non noceat
quin consules et advocati possint mitti pro bannitis capiendis ad postulationem illorum pro quibus
sunt in banno. In M. CC. XXX.
Additum est quod eodem modo de banno et aliis observetur in consulibus et advocatis
quemadmodum de correriis. Et teneatur correrius non suscipere procurationes seu curas voluntarias,
nec pro aliquo patrocinare.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod aliquis correrius non sit custos alicujus canalis, nec scutifer
alicujus qui habeat molendinum. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno x. sol. parm. sine
remissione.
De eodem.
Capitulum quod correrii, ad quorum manus pervenerit precium de robis de guastis, vel de aliis
rebus occasione alicujus guasti, debeant et teneantur dare illud et illas Massario Communis infra xv.
dies ex quo habuerint. Et Massarius teneatur eis terminum non prolungare. Et si quis contrafecerit,
cercatores teneantur ei auferre pro qualibet vice xx. sol. parm. sine remissione ultra id quod
assignare debeat.
De eodem.
Additum est quod habeat locum in omni alio avere Communis, quod ad manus eorum
pervenerit. In M. CC. XXXIII.
De eodem.
Capitulum quod correrii non debeant aliquem pignorare, nisi esset pro negociis Communis et
pignorum quae dantur officialibus civitatis et episcopatus. Et nullus correrius, quando vadit pro
facto Communis super aliquem vel aliquos, quod non debeat habere aliqua occasione, nisi ea quae
sunt ei concessa per viaticum; et ea die, qua sozornaverit, pro suo labore et expensis XII. parm. si
fuerit pedes; et si fuerit ad cabaillum, II. sol. parm. tantum, et non plus. Et si contrafecerint,
teneantur [restituere] cum poena dupli.
124

Qualiter correrii mittendi sint pro avere Communis recuperando.
Capitulum quod quilibet officialis Communis teneatur sacramento non mittere ultra duos
correrios pro aliqua dacia Communis recuperanda in villa vel in aliquo loco episcopatus Parmae, et
minus secundum quantitatem negocii et loci. Et ambaxatam, pro qua iverit, teneatur facere, et quam
citius poterit domum redire; et solutionem pro rata recipere ab hominibus quando iverit ad eorum
expensas, secundum quod est determinatum in Statuto de solutione correriorum. Et si ultra
receperit, in duplum teneatur restituere illi cui abstulerit, et bannum inde ad voluntatem Potestatis
solvat Et si quis correrius iverit ad domum alicujus pro aliqua dacia, quam ille, pro qua ivisset,
deberet, nihil teneatur ab eo de dicta ambaxata, sive via, recipere.
De expensis dandis correriis in hostis (sic) et cavalcatis.
Capitulum quod correrii qui vadunt cum Potestate in exercitu et cavalcatis debeant habere
dispendium a Communi Parmae - aequaliter. Et Potestas non -possit nec debeat cogere aliquem
correrium sibi dare, vel accommodare, vel ad vecturam accipere equum alicujus correrii aliqua
occasione.
De quatuor correriis dandis Ancianis.
Capitulum quod Potestas teneatur compellere consules correriorum ut debeant assignare et dare
Ancianis Consorcii quatuor correrios pro ambaxatis et serviciis ipsorum Ancianorum et Consorcii.
De pasco cavando, et in qua quantitate, et usque ad quod tempus.
Capitulum quod Potestas teneatur pascum, secundum quod statutum est ab anteriori Rectore,
bona fide cavari facere. Quingentas perticas tempore meae Potestariae cavare faciam, et remondare;
et dugarias bona fide faciam fieri usque ad kalendas augusti, nec datum de eo pascuo faciam alicui,
nec fieri permittam, parabola Conscilii mihi data, nec aliquo alio modo.
De eodem.
Additum est quod Potestas teneatur facere cavare fossam, quae vadit juxta pascuum a domo
Aegidii Putalii usque ad domum militum, per illos homines et terras; ad quas spectat utilitas, usque
ad sanctum Michaelem.
Qualiter jurare debeant qui habitant juxta pascum, et de eo custodiendo, salvando et terminando,
et de poena occupantium et dampnum dantium.
Capitulum quod Potestas teneatur facere jurare omnes homines, qui habitant juxta pascuum
Communis, custodire et salvare dictum pascuum: et non consencient facere furtum seu dampnum in
dicto pascuo secundum quod dictum est superius, nec facient; et si quis fecerit, vel facere voluerit,
125

ipsum pro eorum posse vetabunt quod non fiat; et si prohibere non poterint, consulibus militum vel
eorum notariis seu pedageriis manifestabunt quam citius poterunt. Et si quis in praedictis dampnum
dederit, in duplum restituere faciam consulibus militum ab eo, vel ab eis, qui dampnum dederit. Et
teneatur Potestas facere terminare praedictum pascuum consulibus militum hinc ad octavam Pascae
de terminis lapidum, tales ut sunt termini Communis de quibus glarea est terminata. Et
determinationes factas inter praedictas confines si quis praeoccupaverit, solvat pro banno xx. sol,
parm. Communi, et restituat quod occupavit, et quilibet teneatur ipsum accusare.
De pace et concordia Cremonensium, et Mutinensium et Reginorum.
Item teneatur Rector Civitatis pacem et concordiam Cremonae et Mutinae et Regii, sicuti sunt
factae et ordinatae et scriptae, toto tempore sui regiminis firmas et stabiles tenere et observare, et
stabiles teneri facere omnibus personis districtus Parmae bona fide, sine fraude.
De amicitiis Parmae, et stratis manutenendis,
et aqua Paudi, et aliarum connumeratarum in Statuto.
Amicitias omnes, quas Parmenses nunc habent aut in antea habebunt, bona fide tenebo. Vias
quas nunc habent Parmenses observabo, et quas non habent, bona fide adquiram et expediam et
nominatim viam Mantuae, et Veronae, et aquam Paudi, et specialiter stratam Franciscam per
Monbardonum: cui Mutinensibus tractabo et ordinabo ne alibi vadat Stratas quoque et mercata
Parmae sine fraude guardabo, et omnes venientes ad praedicta mercata ad fiduciam Rectoris in
avere et personis salvabo bona fide; et si offensio eis facta fuerit, bona fide emendari faciam.
De societatibus et conjurationibus destruendis, et de eis cercandis, et de poena eas faciendum, et de
armis faciendis fieri vicineis.
Ego qui sum Rector Civitatis Parmae juro quod omnes societates et conjurationes factas in
civitate vel episcopatu de adjuvando unus alterum occasione parentelae, vel occasione alicujus
misterii, vel occasione armorum eorum destruam et unus alterii absolvi faciam nec deinceps
restituere permittam; nec aliquam toto tempore mei regiminis fieri permittam. Et Potestas teneatur
invenire et cercare per consules vicinearum et societatum, per juratores et per alias personas, quas
ad hoc bonas seu utiles putaverit, et zuras et conjurationes praedictas; et si quam invenerit factam,
ante annum novum faciat absolvere ab omni sacramento sine petitione seu banno aliquo: et
praecipiat ne de cetero fiant aliquo modo vel ingenio sub banno infrascripto. Si vero aliqua fieret
suo tempore, vel reconciliata fuerit, teneatur auferre per bannum militi xxx. libras parm., et pediti
xv. libras parm. sine remissione. Et hoc locum habeat sive conjuratio sit occasione armorum, sive
aliqua alia occasione. Et istud idem in generali sacramento populi poni faciam, et ita jurare faciam
sequenti Rectori.
126

Additum est capitulo de conjurationibus, ad hoc ut melius juramenta et conspirationes
destruantur, quod Potestas teneatur facere fieri omnibus contratis seu vicinanciis arma per se cum
vicinis suis, et ad hoc ut exercitus Parmae melius appareat et pulcrior (*) .
De collegio vel adunancia non faciendis, nec de Rectore seu Potestate vel Capitaneo in fraudem
Potestatis vel Ancianorum non eligendis; et de poena facientium contra in frascriptum capitulum.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, et ad bonum statim Potestatis et
Communis Parmae quod nullus homo civitatis vel episcopatus Parmae collegium vel adunanciam
audeat vel praesumat facere vel tractare de faciendo aliquam conjurationem seu conspirationem, nec
potestatem, seu rectorem, seu ancianos, seu capitaneum, vel capitaneos, seu aliquam eloctionem
alicujus vel aliquorum, quae sit in fraudem Potestatis, Rectoris, Ancianorum seu Capitaniorum,
absque licentia Potestatis Parmae, et omnium Ancianorum Consorcii sanctae Mariae populi Parmae,
qui dare non debeant nec possint dictam licentiam absque consensu Potestatis Parmae. Et si quis
contra praedicta vel aliquod praedictorum fecerit vel praesumpserit facere; si fuerit miles, solvat pro
banno CC. libras parm.; et si fuerit pedes, solvat pro banno C. libras parm., et plus et minus ad
voluntatem Potestatis secundum qualitatem facti: et si solvere non poterit, detineatur donec solverit:
et si haberi non poterit, ponatur in banno; de quo banno exire non possit, nisi prius solverit dictum
bannum; et bona ejus tunc publicentur et deveniant in Commune. Ille vero qui receperit vel
praesumpserit recipere, vel verba receperit de praedictis, et eciam consenserit de eligendo se in
potestatem; vel rectorem, vel ancianum, vel capitaneum, in fraudem aliquorum ex praedictis,
alicujus conventiculae, conjurationis, conspirationis, vel misterii, vel collegii, vel alterius
cujuscomque generationis hominum, capite puniatur. Notarius vero, sive alius scriptor qui inde
aliquam scripturam fecerit, manus dextera ei amputetur sine remissione, et puniatur perpetuo
tamquam falsarius. Testes vero, qui interfuerint praedictis, puniantur pro quolibet in C. libris parm.,
et plus, arbitrio Potestatis, et omnes praedicti, nisi illud ea die manifestaverint Potestati et Ancianis
Consorcii sanctae Mariae populi Parmae. Eo tamen salvo quod negociatores Parmae possint habere
tantum unam suam Potestatem, et electionem de ipsa facere secundum modum servatum et
consuetum ab hinc retro secundum formam Statuti; et quod dicti mercatores possint cum Potestate
habere consules, et advocatos, et notarios, et correrios, secundum modum consuetum ab hinc retro.
Eo item salvo quod quodlibet misterium civitatis Parmae habeat suos consules et ancianos,
secundum quod consueti sunt habere ab anno novo retro publice. Consules vero militum eorum
notarios et correrios more solito habeant; et ita oligantur, et non aliter. Potestates vero et capitanei
(*) Ordinatum est et mutatum: quod capitulum, quod loquitur de societatibus destruendis, vacet incontinenti.
127

villarum, castrorum et locorum episcopatus Parmae, et consules et mistrales eligantur secundum
formam Statuti Communis Parmae, et non aliter. Eo tamen salvo quod Anciani Consorcii sanctae
Mariae populi Parmae, et ipsa societas Consorcii, et eorum notarii et correrii semper sint et esse
debeant; et perpetuo et inviolabiliter per Potestates vel Rectores civitatis Parmae et homines ipsius
civitatis et episcopatus observentur et manuteneantur. Transgressores vero hujus capituli poenis
suprascriptis puniantur, si haberi poterunt; et si haberi non poterunt, ipsi et sui fulii perpetuo
banniantur tamquam falsarii et prodictores Communis Parmae, et eorum bona publicentur et
perpetuo remaneant in Communi. Si quid autem factum esset contra praedicta vel aliquod
praedictorum, ex nunc illud sit cassum, irritum, et inane, et nullius momenti. Et inter se vicissim ex
nunc absolvere se debeant ab omni promissione et obligatione, et vinculo sacramenti; et in posterum
nullatenus renovare praesumant sub poenis praedictis. Et dictum capitulum legatur quater quolibet
anno in Conscilio vel Concione.
De puniendis arbitrio Potestatis omnibus, quorum facto
dicto, opere, tractatu, vel indictamento, alicujus vel plurium,
rumor factus fuit seu seditio vel rixa.
Capitulum quod si facto, vel dicto, vel opere, vel tractatu, vel indictamento alicujus personae,
voi plurium, civitatis Parmae vel episcopatus factus fuerit rumor, vel tumultus, vel sedicio, vel rixa
in civitate Parmae et burgis colligendo homines et faciendo adunanciam contra Potestatem Parmae,
vel Ancianos Consorcii; quod ille vel illi, qui praedicta fecerint vel aliquod praedictorum, et ejus
sequaces puniantur in avere et personis arbitrio Potestatis secundum qualitatem delicti et culpae.
De asseto (1) non tenendo ab aliquo misterio quominus quilibet possit vendere majori et minori
precio, et de sacramento a consulibus misteriorum faciendo, et quid in eo Contineatur.
Item Potestas teneatur facere jurare speciale sacramentum illi aut illis qui vendunt vel vendere
faciunt oleum minutim, quod non tenebunt assetum quin quilibet possit pro minori precio et majori
vendere. Et idem intelligatur in quolibet negociatore. Et quod nullus civis possit compellere aliquem
de suo misterio quod non possit laborare, et carnes facere et vendere quando voluerit die noctuque
quantum poterit [Additum est: et ubi voluerit, non obstante aliquo capitulo. Et haec adjectio facta
fuit in M. CC. LIIII., XII. Indictionis]. Et Potestas teneatur facere durare consules misteriorum praedicta,
et quod non accipient aliquod servicium aliquo modo ab aliquo qui intrare voluerit in eorum
misterio. Et faciet consules praesentes et praeteritos venire qui ostendant ei scripta brevia nova et
vetera; et si quid erit in ipsis scriptis, quod noceat communi utilitati, vel quod noceat praedicto
(1) Voce mancante nel Ducange. Lo Statuto impresso da Angelo Ugoleto nel 1494 ha a car. 105 che artifices, misteria ecc, non
possint nec debeant exercere vel habere inter se asetum vel ordinamentum utilitati communi Contrarium.
128

ordinamento, faciet auferri: et hoc teneatur facere sine tenore infra duos menses ex quo intraverit in
regimine.
De eodem.
Additum est de asseto non tenendo, quod quilibet beccarius teneatur non vendere carnes feminas
pro masculo; nec carnes de pecora, seu de montone pro castrono; nec carnes de bestia infirma. Et
qui contrafecerit, solvat pro qualibet vice xx. sol. parm.; et quilibet possit accusare.
De eodem.
Capitulum quod beccarii possint uti staderiis suis per totum annum ad pensandum carnes suas
friscas et salatas subtus beccariam, et non alibi: quae staderiae sint justae ad modum staderiae
Communis.
De asseto a fornaxariis non tenendo, et de eorum sacramento, et qualiter continue laborare
debeant, et de poena transgressorum.
Capitulum quod fornaxarii non teneantur aliquo asseto quominus possint vendere certo precio
majori vel minori; ita tamen quod debeant facere quadrellos ad modum novum et feratum eis datum
a Communi Parmae; et cum modulo cupporum non debeant facere ultra xx. milliaria cupporum; et
vendere calcinam ad culmum ad legitimum sextarium currentem de Parma et adlectam; et si ad
culmum non vendiderint, et querimonia Rectori facta fuerit, teneatur eis pro banno auferre pro
quolibet sextario XII. parm. Et teneantur cuppos et quadrellos de fornace trahere, et eos adaquare. Et
teneantur quod non tenebunt assetum inter se aliquod quod non possint facere aliquod laborerium,
et coquere fornaces quacomque hora voluerint. Et quod nullum sacramentum inter eos facient, vel
promissionem, seu consulatum; et si fecerint, non observabunt [Eo salvo quod dicti fornaxarii
teneantur non accipere per se, vel per alium, de milliario quadrellorum et planellarum et cupporum
ultra x. sol. imper.; et de modio calcinae III. sol. imper., et non plus aliqua ratione vel occasione. Et
qui contrafecerit, solvat pro banno C. sol. parm., et hoc bannum observetur in aliis personis de
civitate et episcopatu Parmae, et medietas sit accusatoris. Et haec quantitas fuit taxata in M. CC.
XXXIII] Et Potestas teneatur facere laborare omnes fornaxarios continue congruo tempore. Et Potestas
teneatur hoc capitulum facere legi in Concione infra mensem ex quo intraverit, et facere cridare per
civitatem et per mercatum. Et dicti fornaxarii teneantur bene coquere cuppos, et quadrellos, et
calcinas, et planellas sub praedicto banno. Et praedictum bannum debeat auferri quotiens
contrafactum fuerit, vel fecerint. Et hoc capitulum teneatur Potestas facere jurare futuro Rectori, et
de tanto plus teneatur quod faciet jurare omnibus fornaxariis quod praedicta attendent.
129

De eodem.
Additum est huic capitulo in M. CC. XLII. quod Potestas teneatur hoc capitulum facere attendi et
observari: alioquin perdat de suo feudo xxv. libras parm. Additum est huic capitulo quod comunales
terrarum Parmae non teneantur laborare in fornacibus.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod fornaxarii teneantur sacramento vendere cuppos, et quadrellos,
et calcinam; et planellas, quos et quas fecerint in fornacibus eorum, cuilibet volenti emere pro
precio quod in Statuto continetur: et si contrafecerint, solvant bannum quod in Statuto continetur. Et
haec adjecito facta fuit in m. cc. xlv. Indictione tercia (*) .
De sacramento magistrorum manariae et murorum,
et cooperiencium domos.
Idem statutum est de magistris murorum et manariae, et coopertorum domorum; ita tamen quod
eorum sacramento teneantur quod non facient aliquod sacramentum seu promissionem inter se
quominus possint laborare mercede minori vel majori, et quod non habebunt, neque tenebunt
aliquem consulatum. Et teneantur quod non facient dare pro mercede zignoribus suis, qui non
stetissent in zignoria per duos annos, nisi tantum quamtun haberet unus ex portatoribus maltae vel
lapidum (**)
(*) Additum est huic capitulo de assetto fornaxariorurn quod sex boni homines eligantur per Potestatem et curiam: duo ex
iis stare debeant…et sui copiam facere ad fornaces de sancto Bernabeo, et alii duo ad fornaces de porta de Parma, et alii
duo ad fornaces de porta nova; qui dobeant mensurare calcinam et eligere secundum formam Statuti. Et habeant de
quolibet modio tantum ab emptore. Et nullus alius possit nec debeat mensurare. Et qui contrafecerit in quolibet
praedictorum, solvat pro banno decem sol. parm. pro qualibet vice, et quilibet possit accusare, et habeat medietatem
banni. Et praedicti homines debeant continue stare ad dictas fornaces quando calcina aperietur: et cercatores teneantur
cercare contrafacientes, et bannum in duplum exigere. m. cc. lxi. quartae Indictionis.
Additum est huic capitulo et adjectioni quod credatur cuilibet sacramento ipsius in tanta quantitate quadrellorum,
calcinae et cupporum, et planellarum, quantam probaverit se ab ejus fornace duxisse, vel duci fecisse, de precio quo
juraverit se emisse quadrellos, calcinam, cuppos et planellas; et hoc si probaverit, saltem per unum testem, quod
praedicta duxerit vel duci fecerit: qua probatione per unum testem facta et sacramento praestito, si ultra acceperit quam
in Statuto continetur, Potestas teneatur et auferre bannum quod in Statuto continetur.
(**) Additum est huic capitulo de magistris manariae et murorum etc., quod a kalendis Octubris usque ad kalendas Maii
debeant tantum habere et percipere, et non plus aliquo ingenio, per se vel per alium pro mercedibus suis quolibet die
novem denarios imper. super se, et sex denarios imper. expensis illius cui laborabit. A kalendis vero Marcii usque ad
kalendas Octubris debeant habere super se duodecim denarios imper; et expensis illius cui laborabit, octo denarios
imper. Maltaroli et Marcii laboratores debeant habere a kalendis Octubris usque ad kalendas Marcii super se septem
imper., et expensis conductoris quinque imper. A kalendis vero Marcii super ad kalendas Octubris debeant habere
novem denarios imper., super se, et expensis conductoris quinque imper. Et de praedictis credatur sacramento
conductoris. Et Potestas teneatur eos compellere facere laboreria pro praedicto precio. Et quilibet possit et debeat
accusare contrafacientes, et cercatores teneantur eos cercare. Millesimo CC. LXI, quartae Indictionis.
130

Qualiter albergatores tenentur non habere societatem vel communionem ad invicem quominus
strata quae venit per Burgum sancti Domnini vadat per Monbardonum et civitatem Parmae; et
pelegrini et mercatores vadant unde voluerint; et de poena transgrediencium.
Capitulum quod Potestas teneatur compellere albergatores civitatis et districtus Parmae quod
non habeant aliquam societatem, vel conjurationem, vel communionem unus cum altero quominus
strata quae venit per Burgum sancti Domnini vadat per Monbardonum et per civitatem Parmae, ita
quod quilibet peregrinus et mercator vadat unde voluerit; et utramque stratam teneantur defendere et
manutenere. Et teneatur Potestas inquirere ad voluntatem albergatorum civitatis Parmae et
Monbardoni, et si aliquam societatem habent inter se praedicti albergatores cum illis de Burgo
sancti Domini; et nullus albergator vadat vel mittat obviam pelegrino, vel alicui alii: et si quis
contrafecerit, solvai pro banno in. libras. parm. In M. CC. XXXV. Indictione VIII.
De platea nova expedienda, et expedita tenenda,
et de poena contrafacientium, et qualiter custodienda sit et a quibus.
Capitulum quod Potestas teneatur facere expedire plateam et expeditam tenere, sicuti est empta
pro Communi, ita quod non permittat aliquem habere lignamina. vel storia, vel aliam aliquam rem,
vel aedificum, vel aliquid aliud usque ad muros domorum praeter grondariam de medio cuppo. Et
idem observetur usque ad murum Ecclesiae sancti Petri. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno x.
libras parm. pro qualibet vice. Et Potestas teneatur nihilominus facere auferre totum quod esset ibi
positum vel missum. Et praedictum bannum Potestas teneatur ei auferre sine remissione. Idem
observetur contra cui qui in praedicta platea projiceret ruscum seu ledamen, nec etiam aquam, nisi
in nocte a guarda sonata in antea. Et teneantur custodes civitatis omni die et omni nocte venire et
accusare quamlibet personam facientem contra praedicta; et habeant terciam partem de supradicto
banno, et Commune duas alias partes; et de hoc parabolam habere non possint salvo eo quod in
domibus Communis, in quibus Potestas manet, possit meliorari et aptari, secundum quod placuerit
Conscilio [Eo salvo quod si consules militum voluerint accrescere grondam porticus militum sancti
Petri per duo brachia vel III., ita quod non pluat super soliam porticus, quod possint facere, si
placuerit Conscilio. Et haec adjectio facta fuit M. CC. XXVIII.].
De plaustris lignornm foeni et paleae non veniendis neque standis in platea die sabati, et quod res
non debent in platea teneri, et de poena contrafacientium.
Capitulum quod plaustra lignorum et foeni et paleae non debeant venire neque stare in dicta
platea in die sabati. M. CC. XXXIII. Additum est quod nuillus teneat gabiam neque corocios seu
fascedellos lignorum, vel aliquid nocivum in dicta platea, nisi esset blava vel vinum, vel panis seu
fruges, vel pisces, vel herbae. Et qui contrafecerit, Potestas teneatur ei auferre pro qualibet vice III.
131

sol. parm.
Additum est, ibi ubi dicit quoti auferantur pro banno III. sol. parm., quod auferantur pro banno x.
sol. parm. pro qualibet vice. Et custodes civitatis teneantur accusare qui contrafecerit, et habeant
medietatem banni (*) . Et teneatur Potestas hoc observare et observari facere; et si non fecerit, amittat
de suo feudo xxv. libras parm., et cercatores teneantur, si contrafecerit, ei dictam quantitatem
auferre.
Additum est huic capitulo quod nullus teneat tabernam, aut faciat focum sub palatio
Communis (**) .
De eodem.
Additum est de platea nova expedienda et expedita tenenda quod nullus habeat nec teneat aquam
in platea nova nec juxta plateam pro piscibus tenendis nec lavandis; et si contrafactum fuerit, solvat
pro banno quilibet et pro qualibet vice xx. sol, parm., et quilibet possit eos accusare, et accusator
habeat medietatem. Et si aliquis tenuerit vel tenere voluerit pisces in platea nova, quod teneatur pro
quolibet brachio, qua impedierit plateam cum piscibus seu cum vase piscium vel cui aliqua re in qua
tenuerit pisces, solvere Communi Parmae de quolibet brachio v. sol. parm., et teneatur hoc solvere
usque ad mediam quadragesimam sub poena dupli; et Massarius, et Potestas teneantur inquirere et
invenire diligenter omnia praedicta et quantitatem impedimenti praedicti. Et si tenuerit vegeticulum
piscium vel anguillarum, solvat de quolibet vegeticulo x. sol. parm. eodem modo ut dictum est de
aliis; nec possit ibi habere aliquam cooperturam; et omni sero expediant plateam. Haec adjectio
facta fuit in M. CC. XXXVIII. Indiectione XI.
Ubi piscatores debeant vendere pisces, et quid teneantur dare Communi.
Additum est huic capitulo quod piscatores et venditores piscium debeant stare et vendere pisces
super casamentum quod fuit domini Alberti de Cassio retro domum Potestatis, et non in platea
Communis; ita tamen quod ideo non impediant aliquam viam, solvendo Communi prout in veteri
(*) Additum est huic capitulo quod, si custodes civitatis non accusaverint contrafacientes, amittant medietatem sui feudi.
Et hoc intelligatur tantum de plaustris lignorum, foeni et palearum, ne alias contradicatur alii statuto quod loquitur quod
cuilibet liceat venire ad vendendum in plateam.
(**) Additum est capitulis et adjectionibus capitulorum loquentium de plaustris lignorum, foeni et paleae non tenendis in
platea Communis etc., quod platea, quae est a mane dicti palatii, similiter debeat stare expedita tam per stratam quam
alibi inter palatium et ecclesiam et porticum sancti Vitalis a domo doanae in josum: et omnia banna et statuta loquentia
super expeditione plateae Communis, quae est a sero palatii, locum habeant et serventur in praedicta platea quae est a
mano dicti palatii. Item quod pro evitandis fraudibus quae fiunt in plaustris lignorum venalium, quod aliquod
impedimentum non debeat esse in lecto carri, nisi solomodo ligna jacentia in ipso carro, et lectum carri, sive assis lecti,
esse debeat amplum per medium brachium. Et nullum lignum pro brasiliono sive bastonus ponatur intus a scalis carri,
sed stroppae ponantur et ligentur extra scalas carri de foris ad scalium pro ipsis lignis ligandis; et dictae stroppae non
habeant de intervanio ultra unum brachium. Et omnia ligna, quae ducuntur in dictis carris ad vendendum debeant esse
longa quatuor brachiis. Et qui contrafecerit, solvat pro banno C. sol. parm. pro qualibet vice, et quilibet possit accusare
contrafacientes, et habeat medietatem banni M. CC. LXIIII.
132

capitulo continetur. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno x. sol. parm. Et haec adjectio facta fuit
in M. CC. LIII. Indictione XI.
De platea sanctae Mariae expedita tenenda,
et de suprapresis non faciendis.
Capitulum quod platea sanctae Mariae debeat teneri expedita, sicut hucusque stetit et fecit, et
porticus omnes quas Commune consuevit tenere; ita quod nulla persona debeat nec possit facere
presam supra, nec aliquod impedimentum in ea vel in ejus porticibus dictis; salvo eo quod vicini
possint ibi stare, et pro eis expedita teneri debeat. Et guardatores illius portae teneantur providere, et
si invenerint contra factum, teneantur Potestati denunciare; et Potestas teneatur facienti contra
auferre per bannum III. libras parm. sine remissione, cujus banni tercia pars sit guardatoris. Et
Commune illas porticus expeditas teneat, et permittat ibi esse expeditas ut modo sunt.
De glarea Parmae manutenenda, et de confinibus ejusdem, et de ea expedienda et expedita
tenenda, et qualiter videnda sit, et de poena occupancium.
Ego qui sum Rector civitatis Parmae juro quod manutenebo glaream Parmae totam ab una ripa
usque ad aliam de terra veteri Communis Parmae, et eam expeditam tenebo a ponte Nusiclae usque
ad molendinum filiorum Bocconi de Vigomudulis: et idem faciam de glarea Baganciae usque ad
claudinam Crottorum: ita quod animalia hominum possint ibi pascere sine impedimento alicujus
hominis privati. Et acressimentum, si quod evenerit, Communi Parmae tenebo. Secundum quod
degata et terminata fuerit tempore Gabrielis de Camino expediam et expeditam tenebo, et faciam
jurare sequentem Rectorem ita attendere, ita quod precium non detur alicui pro degatura, et confines
designatas in mercato de glarea astringi non permittam. Et Potestas teneatur confines glareae
superius nominatas videre singulis tribus mensibus; nec ad hoc aliquid a Communi habeat. Et
Potestas teneatur cuilibet occupanti, vel ultra dictas confines, auferre per bannum iii. libras parm
quarum medietas sit accusatoris, nec accusator manifestetur alicui. Et illi qui faciunt cordas de
budellis nec stent nec morentur ad faciendum dictum misterium inter canale de Tarone et ecclesiam
sancti Leonardi. Nec linum ponatur ad macerandum a canale dominae Abbatissae, et domini Teberti
in sursum in flumine usque ad canalem Taronis, nec in ipso canali.
Additum est quod idem observetur de coriis non scarnandis, nec abluendis de calcina; nec pilum,
nec calcina projiciatur a ponte de sancto Paulo in flumine Parmae in sursum. Et haec adjectio facta
fuit M CC. XXVIV. Et si quis contrafecerit, solvat pro banno xx. sol. parm.; et si bannum solvere non
poterit, ponatur in banno, de quo non possit extrahi, nisi prius solvat xx. sol. parm.
133

Incipit de jurisdictione Consulum militum.
Qualiter Potestas teneatur facere jurare praecepta Consulum militum fabros et ferrarios et
scudarios et alios in Statuto, et de forma sacramenti.
Capitulum quod Potestas teneatur usque ad kalendas februarii facere jurare praecepta Consulum
militum fabros et ferrarios qui ferrant equos, et scudarios et scudarios, et omnes alios vendentes
frena et cavacinas equorum et sperones et lanceas occasione eorum officii, et facere eis attendere
omnia quae ipsi Consules praedictis praeceperint occasione eorum officii. Et si fuerint accusati a
Consulibus, Potestas teneatur eis auferre xx. sol. parm. pro banno.
De eodem.
Capitulum quod si aliquis scudarius malum colorem vel corium, vel sellarius malum aredum in
sellis et scutis et cazetis, vel ferrarii male versati fuerint in ferrando vel fabricando, et non bene
fabricando, quod istarum rerum sit cognitio. Consulum militum. Insuper praedictis bene faciendis
homines misteriorum praedictorum teneantur Consulum militum praecepta attendere. Et si non
observaverint eorum praecepta, quod possint non observanti pro qualibet vice auferre v. sol. parm.
pro banno, quod deveniat in Commune militum. Et Potestas Communis Parmae non possit
compellere Consules militum absolvere, homines praedictorum misteriorum, quin praedicta
observent ad voluntatem Consulum militum.
Quid Potestas vel Commune tenentur facere Consulibus militum, et quid possunt Consules exigere
ab ills de terra militum et Curte Raygosiae pro zappa et pario bovum.
Capitulum quod Consules militum habere et exigere possint ab illis de terra militum iii. sol.
parm. pro pario bovum, et pro zappa viiii. parm., scilicet ab illis terris quae sub eis juraverint et eis
bovatariam solverint. [Et omnes alii remaneant ad Commune Parmae, et solvant coltam Communi:
et Massarii teneantur eis tollere coltam secundum quod facient aliis de episcopatu Parmae. Et haec
adtendantur, salva ratione Curte Raygossae] quae solomodo id militibus solvant quod solvere
consueverunt In praedictis terris, in quibus habuerint bovatariam, milites habeant plenam
jurisdictionem, salva ratione Curte Raygossae; et omnia banna, quae imposuerint in dictis terris,
Potestas teneatur adtendere et adtendi facere [scilicet Consulibus militum]. Et si offensio vel injuria
aliqua facta fuerit in terris militum, quod Potestas et Commune Parmae teneantur dare forciam
Consulibus militum de dicta injuria ut puniatur. Et teneantur non vetare Consulibus militum quin
dictam injuriam et maleficium puniant: et si quos in banno posuerint de illis qui sunt sub
Consulibus militum, quod pro bannitis habeantur pro Communi Parmae.
134

Determinatio compositionis mercadanciae.
In nomine Domini amen. Nos Johannes de Colurnio, et Gerardus Scaravaxia, et Jacobus Abrae,
et Matthaeus Buthulini, electi a domino Roberto Manfredi Pizi Potestate Parmae (1) in Conscilio
generali Parmae facta ad sonum campanae in Palacio Communis sine fraude coadhunato ad
dixernendum et separandum et tenminandum quae sunt placita et banna mercadanciae Parmae,
videlicet quae debeant exerccri et fieri per Rectores mercadanciae, a placitis et bannis Communis
civitatis Parmae, ita in concordia dicimus et determinamus et separamus praedicta. Super placitis ita
dicimus in concordia et determinamus: quod Rectores mercadanciae cognoscant inter infrascriptos
negociatores civitatis Parmae et episcopatus, scilicet Cambiatores, Drappierios, Beccarios,
Calzolarios, Callegarios, Drapperios panni lini, Merzadros, Corezarios, Boarolos, Sallarios,
Sartorios, Napparios, Zappellarios, Parolarios et Ferrarios [Additum est huic compositioni quod
Aurifices, Textores pignolati, Cartarii, et Coronarii, Patterii, Pellizarii, operae domesticae et
salvaticae, Speciales, et Textores pannorum de lana, et Fublarii de auricalco sint eodem modo et
forma in hac determinatione, ut praedicta quindecim misteria sunt. Et haec adjectio facta fuit in M.
CC. LIII. Indictione undecima (*) ] controversiam inter se habentes, sive inter se litigantes de rebus
mobilibus et mercibus mobilibus quas suprascripti mercatores inter se emunt et vendunt, seu
permutant, gratia lucri aquirendi, scilicet quando emunt aliquas res mobiles sive merces mobiles,
sive ex permutatione accipiunt a suprascriptis mercatoribus ad hoc scilicet ut revendant eas alicui
vel aliquibus, vel eas ex causa permutationis alii vel aliis concedunt, cuicumque dent et concedant.
Et hoc tantum de suprascriptis controversiis et litibus inter suprascriptos mercatores habitis de
suprascriptis rebus et tercibus cognoscant Rectores mercadanciae tantum, et non de aliis, neque
inter alias personas hujus civitatis et episcopatus nec aliunde, cujuscumque misterii sive artis sint.
Et omnes aliae controversiae sive sint inter praedictos mercatores de rebus quas emunt, vel in causa
permutationis accipiunt, ut in domo sua consumant et utantur gratia victus et vestimenti et
nutrimenti hominum et animalium, sive de rebus immobilibus, sive controversie sive lites inter
suprascriptos mercatores, eorum sit cognitio Communis civitatis Parmae. Ceterae insuper
controversiae sive lites inter quascomque personas, sint civitatis vel episcopatus Parmae vel aliunde,
(1) Vuolsi che questo Podestà fosse della cel. famiglia de’ Pici, o Pichi, che poscia signoreggiarono la Mirandola. Egli
resse il Comune di Parma neI 1215 al qual anno appartiene il capitolo presente. V. Affò, St. T. III. p. 84 e 329.
(*) Additum est huic capitulo, compositioni et determinationi quod Carnaroli et Piscatores, Linaroli et Lanaroli sint eo
modo et forma in hac determinatione in praedicta misteria. Et haec adjectio facta fuit de voluntate Consilii generalis
Communis Parmae, prout in carta facta per magistrum Palmerium de Monticellis notarium continetur, in millesimo
ducentesimo sexagesimo primo quartae Indictionis (1).
(1)La data di questa giunta, malamente letta, trasse in errore i Compilatori dello Statuto publicato colle stampe dall’Ugoleto nel 1494;
ove a car. CIII. il presente Capitolo viene dichiarato dell’anno 1264. Ivi è errato anche il cognome del Podestà detto Roberti quondam
D. Manfredi purgi, il qual cognome nella tavola de’ capitoli è cambiato in pingi. I medesimi svarioni sono riprodotti nella ristampa di
Erasmo Viotti (1590).
135

sive sint mercatores sive non, sive sint inter mercatores et non mercatores, de quibuscumque rebus
et juribus mobilibus sive controversiae sive lites, per Commune civitatis Parmae cognoscantur et
determinentur. Insuper appellationes causarum mercadanciae, et executiones sententiarum
mercadanciae, et banna laudorum ruptorum mercadanciae per Commune civitatis Parmae fiant, et in
Commune civitatis Parmae deveniant [Additum est huic capitulo quod Potestas et ejus Judices et
Consules et Advocati possint et debeant dictas executiones facere eciam diebus feriatis; et hoc de iis
qui possunt conveniri et debent sub mercadancia. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. LIII. Indictione
XI.] Ita in concordia dicimus et determinamus super facto bannorum: quod Rectores mercadanciae
Parmae possint et debeant accipere de passo falso et de libra falsa xv. sol. parm. et non ultra pro
banno pro quolibet passo et qualibet libra; ita videlicet quod si ille, cui ablatum fuerit bannum,
voluerit dicere ipsum bannum sibi injuste ablatum esse per Rectores mercadanciae, cognitio sit sub
Commune Parmae: reliqua vindicta sit sub Commune Parmae, et in Commune civitatis Parmae
deveniat. Cetera vero banna de omnibus aliis mensuris et ponderibus falsis, videlicet de staderia
magna de carnibus et de oleo et de penso et de mazo et staderia parva, et de sextario et mina et
terzario et quartario omnium quae mensurantur, et de mensura vini et galettae et sipho, et de
omnibus aliis mensuris et ponderibus falsis, sint Communis civitatis Parmae, et in Commune
Parmae veniant, et per Commune civitatis auferantur et puniantur; et per Commune civitatis Parmae
dentur et bollentur et adaequentur et custodiantur et teneantur. Item in concordia dicimus et
determinamus: quod Rectores mercadanciae habeant guardam et custodiam omnium mercatorum
civitatis et episcopatus Parmae expensis mercadanciae, et sabbatorum annualium: ita videlicet quod
si offensio facta fuerit ab aliqua persona quae iverit causa mercanti , aliquid sive aliquam rem, et
offensio facta fuerit in ipsis mercatis infra loca in quibus homines mercantur communiter, et
specialiter in mercatis sabbatorum infra loca in quibus communiter et specialiter mercantur in
mercatis sabbatorum, et infra hos confines ab ecclesia sancti Bernabei usque ad pontem Dominae
Giliae, Rectores mercadanciae possint eis qui offenderint auferre xv. sol. parm. pro qualibet persona
sciente offensionem, et hon ultra sed minus secundum modum culpae et offensionis, quaecomque
fuerit offensio: reliqua vero vindicta offensionis remaneat Communi Parmae et in Commune
deveniat et per Commune fiat. Et si querimonia facta fuerit eis in ipsis mercatis de unaquaque
persona fuerit, eam compellent, et ad rationem stare compellant; et ad Commune civitatis Parmae
eas mittant et ire praecipiant, si cognitio non fuerit eorum, secundum quod superius concessum et
determinatum est de placitis per praedictos IIII. determinatores; ita tamen quod in mercato sancti
Herculiani, et in mercato quod fit in kalendis maii, et in mercato sanctae Mariae de augusto, in
quibus tribus mercatis annualibus Advocati Communis stant ad rationem faciendam. Commune
civitatis Parimae habeat suum proprium nuncium in dictis mercatis, qui cognoscat de placitis quae
136

pertinent ad Commune Parmae superius determinatis.
De eodem.
Additum est huic capitulo quod mercadancia habeat tantum solomodo id quod continetur
proximo praecedenti capitulo, et nihil amplius debeat habere pro mercadancia ab hinc in antea; nec
debeant esse ad emendationem Statuti. Eo salvo quod debeant habere id quod debent habere a
Communi pro eorum feudo. Et haec adjectio facta fuit M. CC. XXXI. Indictione IV.
Quod Potestas et officiales mercadanciae debeant stare
subtus palatium Communis ad jura reddenda.
Capitulum ad honorem Dei et sancti Petri, quod Potestas mercatorum, advocati et consules et
officiales mercadanciae teneantur non stare nec haec placita in ecclesia sancti Petri, sed debeant
habere bancum subtus palacium Parmae ibi ubi melius steterint, pro rationibus et juribus
mercadanciae reddendis et faciendis, et [hoc] propter perjuria quae ibi fiebant; salvo quod possint
facere in praedicta ecclesia conscilia et arenga quando opportunum fuerit, et facere officium
mercadanciae ad praedictum bancum, et venire et stare et jura reddere ut faciebant in praedicta
ecclesia. M. CC. XLII.
Quid sit observandum super misterio pignolati.
Hoc ordinamentum est, sive capitulum, factum super facto ministerii pignolati in concordia
Conradi Munarii tunc Parmae Potestatis (1) , atque tocius Conscilii Parmae facti et choadhunati ad
campanam sonatam sine fraude per homines de Conscilio et per consules ministeriorum et per
juratores do contratis et de eorum . voluntate, et concordia Guidonis Uberti tunc negotiationis
Parmensis et societatis Potestatis negotiatorum (2) , videlicet: Ego qui sum Potestas, vel Consul,
Parmae juro quod bona fide et sine fraude manutenebo misterium pignolati in Parma, et faciam fieri
ad bonum et utilitatem Communis Parmae et honorem hominum ipsius misterii toto tempore mei
regiminis, et ita faciam jurare Consulibus, vel Potestati, qui post me intrabunt; et quod in Parma nec
in episcopatu Parmae non permittam vendere, nec debeat vendi, aliquod pignolatum, nisi illud quod
erit factum in civitate Parmae vel in burgis. Et nullum pignolatum factum vel districtum de aliqua
civitate Lombardiae debeat duci Parmam nec in episcopatum Parmae pro revendere; et si sciverit
(sic) aliquem qui ducat dictum pignolatum, ei auferam, et super regiam sancti Petri eum ardere
facere (sic). Et ei qui detulerit vel deferri fecerit, pro unaquaque pecia (1) pignolati per bannum xv.
(1) Nel 1211.
(2) Così il codice: ma è da leggersi Potestatis societatis negotiatorum. L’ Affò nella St. di P. T. III. p.325 in vece di tunc
negotiatoris ha per errore tunc negotiationis.
(1) Dopo unaquaque il ms. presenta la parola vice punteggiata sotto; il che dimostra ch’essa fu, ed è da ritenersi,
suppressa. Ma l’Affò, luogo cit., lesse pro unaquaque vice pecia ecc. senza avvertire il trascorso del copista.
137

sol. parm. auferam. Et omnes personae quae velint venire Parmam pro facere pignolatum vel facere
fieri [veniant] ad plenam fiduciam eundo et stando; undecumque sint, [et] permanendo ad civitatem
ad faciendum dictum misterium pignolati, sicuti alii cives Parmae. Et omnia praedicta attendam et
observabo imperpetuum (2) ad voluntatem Conscilii Parmae facti et choadhunati ad campanam
sonatam.
Quantum debeant esse longi cavestri et cordellae, et de poena contrafacientis et vendendis minus
longos, et qui possint eos accusare.
Capitulum quod Potestas teneatur facere fieri cavestros de sex brachiis, quilibet, et cordellas de
XII. brachiis. Additum est: et si contrafecerit, solvat pro banno iii. sol. parm.
Item quod si quis fuerit inventus vendere cavestros seu cordellas minus longos et longas quam in
capitulo continetur solvat bannum suprascriptum; et quilibet possit eum accusare, et accusatores
habeant medietatem. Et guardatores civitatis teneantur accusare, et habeant medietatem praedicti
banni. Haec adjectio facta fuit in M. CC. XXXVIII. Indictione. XI.
De societate non habenda inter drapperios et sartorios,
et quid facere teneantur, et qualiter Potestas mercatorum
tenetur eos facere jurare.
Capitulum quod quilibet drapperius teneatur sacramento non dare aliquod servicium alicui
sartorio, nec alicui personae, pro facere ei vendere aliquem drappum. Et occasione praedicta et
eodem modo teneantur sartorii non potere aliquod servicium nec recipere per se nec per alium. Et
quod quilibet santorius sacramento teneatur consciliare bona fide sine fraude illum, cum quo venerit
ad emendum drappos, accipere et emere meliorem, remoto odio, amore, timore, et speciali utilitate
sua vel aliena. Et quod nullus santorius, nec drapperius, unus cui altero habeat societatem aliquam
cui aliqua persona de drappis nec de zendale. Et quod nullus drapperius habeat societatem cum
aliqua persona, nisi fuerit societas assettata. Item teneantur drapperii infra xv. dies, ex quo emerint
drappos in societatem, una statione cum alia, dividere drappos emptos communiter, nisi fuerint
scarlatta et postea eos non accomunare. Et qui contra omnia praedicta et singula fecerint, solvat pro
banno III. libras parm. pro qualibet vice. Et quilibet possit accusare, et accusator habeat tertiam
partem, et teneatur credencia. Et cercatores possint et debeant cercare. Et quilibet drapperius,
teneatur non emere drapum falsum nec furatum, nec cui vendere (*) .
(2) L’Affò ha in integrum: eppure sull’originale sta imperpetuum chiaro e lampante.
(*) Additum est huic capitulo de societate drapperiorum et sartoriorum non habenda, pro evitandis fraudibus
mensuratorum et emptorum, quod panni cujuscumque conditionis pignolati, et ea omnia quae mensurantur ad passum,
de cetero extendantur super assidem seu discum, quando mensurabitur, et nullo modo tirentur. Et nullo alio modo
ematur voi vendatur; et hoc in poena et banno xx. sol. parm. et pro qualibet vice, et quilibet possit et teneatur accusare,
et accusator habeat medietatem, et cercatores teneantur eos cercare. Et augeanlur passi tantum quantum presa capit,
138

Additum est huic capitulo quod hoc capitulum detur Potestati mercatorum, qui teneatur facere
jurare drapperios et sartorios hoc capitulum attendere et observare; et legatur in contione
mercatorum ter in anno ut melius attendatur: et sacramentum istud fiat quando mercadancia
asacramentatur (**) .
Quantum Tessitores et illi qui tescunt in civitate et episcopatu Parmae possunt accipere pro
tessitura panni, et de poena contrafacientium, et de eorum sacramento.
Capitulum quod omnes tessitores et personae quae tescunt in civitate et episcopatu Parmae de
cetero non habeant pro factura panni, nec recipiant per se nec per alium, ultra infrascriptam
quantitatem pro precio et pacamento et factura panni, videlicet: quod habeant de duobus lenzolis de
passo VIIII. sol. parm. et de illis de quarta minus de passo IIII. sol. parm. et dimidium, et de pecia de
panno de octo IIII. sol. et dimidium parm. et de pecia de septem XII. imper., et de pecia petinis
quinque, VIIII. Imperi.; et de brachio mantilis de minus de passo I. imper., et de brachio de passo II.
denarios imper., et de brachio de quarta plus de passo II. imper., et de lenzolis de quarta plus de
passo duos imperial. de brachio. Item quod debeant jurare facere laboreria quae receperint ad
faciendum, et complere et salvare et guardare bona fide sine fraude, et non facere furtum nec
fraudem nec aliquam maliciam in filo nec in panno quae receperint, nec permittere aliis facere; et
quod restituent passum et filum, quod supererit, et cujus fuerit, vel suo nuncio. Item teneanitur non
recipere per se, nec per alium, aliquod servicium vel aportum vel livraticam nec comenzaticam nec
aliud, nisi illud quod superius eis concessum est pro factura panni, sive lenzoli. Et consules vel
juratores de contratis teneantur eos ita facere jurare quando fiunt sacramenta Communis. Et qui
contrafecerit, solvat pro banno xx. sol. parm. in qualibet vice, et medietas sit accusatoris, et quilibet
possit eos accusare (***) .
De quatuor custodibus stationum eligendis,
et quibus expensis et infra quod tempus.
Capitulum quod Potestas. teneatur eligere facere Potestati mercatorum IIII. custodes qui
custodiant stationes et domos, in quibus est mercadancia, a capite pontis lapidis versus mane usque
quae consueta est fieri pannis cum consilio quatuor honorum hominum eligendorum per Potestatem et Ancianos. Et
facto dicto augumento, passi veteres non utantur ab aliquo, nec teneantur; sed habeantur pro falsis. Et hoc capitulum
habeat locum a kalendis septembris proximis ultra. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis.
(**) Additum est huic capitulo quod Potestas infra quindecim dies sui regiminis teneatur eligere quinque bonos homines
per portam, cum quibus debeat videre, tractare et ordinare quicquid eis melius visum fuerit quod sartorii melius et
legalius suum possint et debeant officium exercere ad voluntatem hominum civitatis et episcopatus Parmae; inter quos
non sit aliquis sartorius vel drapperius. Et quicquid super hoc fuerit ordinatum Potestas teneatur facere et attendi et
observari tanquam Statutum. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis.
(***) Additum est huic capitulo quod credatur sacramento cujuslibet qui juraverit se dedisse tessitoribus ultra id quod
continetur in ipso Statuto. M. CC. LXIIII.
139

ad canalem Rachelii ab utraque parte stratae; et hoc expensis illorum negociatorum quibus spectat
utilitas. Quae expensae dividantur et colligantur arbitrio Potestatis mercadanciae, et quatuor
bonorum mercatorum, ad hoc ne stationes rumpantur et bene custodiantur. Et Potestas
nogociatorum teneatur bonos, et ydoneos ad custodiam invenire conscilio consulum mercatorum;
qui custodes inveniantur hinc ad medium Januarium.
140

De compositione Domini Episcopi et Communis (1) .
(1) Nel 1219 avendo il Re de’ Romani Federigo II. confermati a richiesta de’ parmigiani i privilegi da loro già ottenuti
nella Pace di Costanza, il Comune di Parma stimò che in virtù del regio atto venissero aboliti al tutto i diritti temporali
del Vescovo, ch’era a que’ di Obizzo Fieschi de’ Conti di Lavagna. Di che insorse fra le autorità ecclesiastica e civile
una grave quistione; la quale fu sostenuta con calore dal Podestà Negro Mariani, venuto al governo di Parma nel 1220.
Si pretendeva, dice l’Affò, che nè il Podestà, nè i Consoli fossero più astretti a prendere investitura delle cariche loro dal
Vescovo; il potere civile stese in la mano sulle terre di Colorno, Poviglio, Castelgualtieri, Montecchio, Collecchio,
Castrignano, Corniglio, Corte di Rigosa, Vallisniera, Berceto, Corte di Terenzo, Pietrabalza, Piatramogolana, Corniana
e Monte Bardone, dove il Vescovo avea tenuto mai sempre un assoluto dominio: temporale e spirituale: a lui non
voleansi riserbati altri diritti che quelli di giudicarvi delle cause matrimoniali, di usura, di emancipazione, di dar tutori e
curatori, d’interporre decreti per 1’alienazione de’ beni di minori, della pubblicazione di testimoni a perpetua memoria,
e d’instituire notai. Ogni altra giurisdizione volle il Comune a forza per sè, non ostante che Federigo con un secondo
atto dichiarato avesse che l’accennata confermazione de’ privilegi del Municipio non dovea ledere o menomare per
nulla le ragioni della Chiesa parmense. La persistenza de’ nostri in così fatto proposito giunse a tale, che a’ 25
novembre del 1220 il Podestà e il Consiglio di Parma furono scomunicati in Roma dal Vescovo d’Ostia e di Velletri a
nome del Papa, approvante lo stesso Federigo, ch’erasi colà fatto coronare Imperatore. Dopo una si terribil sentenza,
che mostrava congiunte a’ danni di Parma le due più grandi autorità della terra, e dopoché la città nostra ebbe un nuovo
Podestà nel pavese Torello da Strada, il Comune non ricusò di venire all’accordo, o composizione, ch’è qui riferito in
data del 10 di luglio 1221.
141

In nomine Domini. Exemplum Instrumenti concordiae et compositionis Domini Episcopi et
Communis Parmae in m. cc. xxi. die sabbati decimo intrante Julio, Indictione nona. Civitas restituat
omnia ablata, vel extimationem praestabit, et emendabit omne dampnum quod factum est Episcopo,
et quae sunt ablata ecclesiae et clericis et ecclesiasticis personis occasione discordiae ecclesiae et
civitatis ex quo Niger Marianus fuit Potestas usque ad diem hunc; et hoc fiat ante quam
excommunicatione absolvantur, vel de banno extrahantur. Item dimittet jurisdictionem clericorum
et ecclesiae et ecclesiasticarum personarum Episcopo et ecclesiae, nec de cetero se intromittet, nec
amodo eos banniet. Item statuto, quae fecit de clericis et ecclesiasticis personis vel spiritualibus
rebus contra ecclesiasticam personam et libertatem ecclesiae, destruet, nec de cetero ea vel similia
restituet. Et nominatim jurisdictionem decimarum novalium et quartesium dimittet, neque de ea se
intromittet. Episcopus non dabit civitati banna et placita de terris quae nominabuntur in
concessione, sicut exprimuntur in sentencia Domini Papae; sed retinet sibi, nec dabit civitati,
Curtem Raygosae, Cornilium, Agrimons, Mosalli; in quibus dat civitati placita et banna quae
habuerit cum hominibus civitatis vel episcopatus vel aliarum terrarum, si de ipsis terris querimonia
facta fuerit civitati. Et concedit exercitum et cabalcatam civitati in eisdem terris, sicuti habent in
aliis terris episcopatus; et bovatariam VI. imper. pro pario bovum, et III. imper. pro zappa, sicut
praestant aliae terrae quae assignatae sunt militibus. Et teneantur ad banna quae posuerit civitas de
blava et aliis rebus non exportandis extra episcopatum, et facere alias factiones quas fecerit civitas,
et sicut, et quando faciet: ab aliis, vero omnibus coltis et collectis, factionibus et oneribus sint
liberae. Nec impediet Dominus Episcopus civitati exorcere in terris suis omnia plene et integre quae
voluerint, ut faciunt in aliis terris quae ad Episcopum non pertinent exceptis Curtis Raygosiae,
Cornilii, Agrimontis, Mosalli, et exceptis libertatibus datis Rochis a civitate, scilicet Petramogolana,
Petrabarcia, et Corniliana, et Rocha ferraria. Et propter hoc civitas dabit Episcopo medietatem
omnium promititium (1) placitorum et bannorum, a quocumque percipiantur et habeantur de
quibuscumque hominibus terrarum suarum, quacomque occasione ipsos banniet et puniet civitas vel
alii pro civitate, sive communitates terrarum, sive speciales personas. Et ita integram dabit illam
medietatem sine aliqua diminutione, quod nihil sihi retinebit, nec alium retinere nec habere
permittat. Liceat tamen civitati ipsam medietatem retinere, quandocumque ipsi dari placuerit M M M.
libras imper. Episcopo, de quibus teneatur emere terram in episcopatu Parmae, salvis praedictis
terris Episcopo, et dictum est: reservatis libertatibus datis Rochis ab ipsa civitate, et salvis et integris
omnibus aliis rationibus Episcopi, et antiquis usanciis, quas habet vel habere consuevit in suis terris:
exceptis placitis et bannis Communi Parmae concessis, Potestas, sive Consules, recipiant
investituram infra xv. dies de regimine civitatis postquam intraverint, sicuti antiquitus consueverunt.
(1) Proventuum?
142

Episcopus sacramentum calumpniae non faciet; set juret, si opus fuerit, de veritate dicenda.
Emancipationes, curationes generales minorum, dationes tutorum, interpositiones decreti in
alienationibus rerum pupillorum, et productiones testium ad aeternam memoriam recipiendorum, et
creationes tabellionum dimittent Episcopo, nec impedient, neque amodo de eis se intromittent. In
duellis vero servabunt Episcopo et facient secundum quod consueverunt. Attractum non subtrahet
civitas praedictis terris quas sibi retinet Episcopus, sed concedet quando dabit aliis terris
episcopatus. Nullum onus imponet hominibus terrarum Episcopi, nisi quale imposuerit aliis terris
episcopatus. Et praedicta observare promittent et jurabunt Potestas et Conscilium, Consules
vicinearum et Rectores misteriorum, et faciet Potestas successores jurare idem, et quod teneatur
quilibet Rector successorem suum facere jurare hoc idem sacramentum. Et praedicta concordia, sive
conveniencia, scribatur in Statuto civitatis, et non unquam deleatur, sed perpetuo ibi maneat. Et si
contra praedicta vel aliquid de praedictis venerit, et superius dicta non observaverit, perdat civitas
omne jus quod concessit Episcopus placitorum et bannorum in terris suis; et conveniencia, seu
concessio haec nullius momenti sit, et integra sint omnia jura Episcopo ut erant ante conventionem
istam, ei integre Episcopo competant, nisi amoniti infra VIIII. menses Episcopo satisfecerint,
Episcopus autem promittat per se et suos successores haec concessionem et conventionem firmam
tenere civitati; et se, obligabit quod occasione sentenciae Domini Episcopi ve1 aliquo jure contra
praedicta non veniet, nec impediet nec molestabit civitatem de jurisdictione terrarum suarum, vel
aliarum episcopatus seu civitatis, occasione sentenciae, vel aliqua alia de causa, integra et rata
manente prout superius composita est. Et hoc totum dicet et promittet Episcopus se facturum, si
placuerit Domino Papae, Imperatori, Archiepiscopo Ravennati, et promittet quod ex fide dabit
operam ad habendum praedictorum consensum. Et in Potestatis sacramento continetur, et in Statuto
civitatis semper ponetur, et numquam de cetero delebitur, quod faciet rationem clericis et
ecclesiasticis personis, defendet eos et eorum bona sicut alios homines civitatis. Item Dominus T.
de Strata Potestas Parmae tale sacramentum fecit; Juro nomine et vice Communis Parmae, et
promitto vobis Domino Episcopo Parmensi stipulanti nomine et vice Parmensis Ecclesiae attendere
et observare, et attendi et observari facere compositionem sive concordiam factam inter Ecclesiam
Parmensem et Commune Parmae integre absque ulla diminutione. Sacramentum Consciliariorum et
Consulum vicinae et Rectorum ministeriorum tale est, et tale erit: Ego talis Consciliarius Communis
Parmae, sive Consul talis vicineae, sive Rector talis misterii promitto et juro quod, quantum in me
erit observandum, observabo dictam compositioneim, et bona fide dabo operam ut observetur a
Communi Parmae. Et si aliquando tractum fuerit de veniendo contra dictam compositionem
contradicam omnibus volentibus venire contra.
De eodem.
143

Capitulum quod Potestas teneatur dare et solvere Domino Episcopo et Parmensi Palacio M M M.
libras imperial. quas debebat habere occasione compositionis usque ad III. annos, videlicet M. libras
imper. in quolibet anno. Et ab hinc in antea non debeat habere Dominus Episcopus redditus quos
consuevit habere occasione solutionis dictae pecuniae non factae. Quae pecunia debet poni et
expendi secundum formam compositionis inter Episcopum et Commune Parmae factae. Et ita
redimere jurisdictiones terrarum Domini Episcopi teneatur Potestas.
De Statutis contra libertatem Ecclesiae.
Capitulum Fratris Gerardi quod Potestas Parmae teneatur per se vel per Judices suos infra III.
menses, postquam habuerit Statuta in suis viribus et capitula Statutorum, teneatur expressim ex
debito sacramenti inquirere diligenter et perscrutari totum volumen Statutorum, et singula capitula
invenire, et si invenerit aliquod Statutum in volumine, seu voluminibus nominatis, quod sit contra
libertatem ecclesiae et ipsius debitam rationem, illud capitulum et Statutum (1) ….Fratris Gerardi in
sua propria persona inquirendis et persecutandis ipsis Statutis non potuit tam subtili indagatione
adesse, ex tunc ea omnia generaliter, si qua sunt vel inventa fuerint ut superius continetur, cassavit
et anihilavit, et nullius momenti pronunciavit, sicut superius statuit cancellanda: et de hoc non possit
peti parabola, neque dari, quin fiat infra terminum supradictum.
De pactis inter Commune Parmae et Hospitale
Hierosolymitanum observandis.
Capitulum quod Potestas teneatur attendere et facere attendere pacta et conventiones et
ordinamenta facta inter Commune Parmae ex una parte, et Guilielmum Priorem Venetiarum nomine
et vice hospitalis sancti Johannis Hierosolymitani ex altera, secundum quod in carta facta per
manum Segorini notarii continetur: Et hoc teneatur Potestas attendere et attendi facere, quousque
ministri praedicti hospitalis, vel aliquis pro hospitali, observaverint dictam compositionem seu
transactionem Communi Parmae. Et si ministri praedicti hospitalis, vel aliquis pro dicto hospitali
non observaverint praedictum vel contravenerint aliqua occasione, et Potestas et Commune eis et
dicto hospitali non teneantur de praedictis per istud capitulum.
De pactis inter Commune Parmae et Pontem Taronis
de strata Claudia observandis.
Capitulum quod Potestas teneatur adtendere in perpetuum omnes promissiones et pacta et
(1) Qui doveano seguire le parole debeat cancellare, od altre simiglianti, che il copista antico lasciò nella penna. In questo luogo il ms.
originale difetta, per lo meno, di una linea.
144

transactiones factas et facta inter Commune Parmae et Pontem Taronis de strata Claudia ipsi Ponti
seu ministris ipsius Pontis, secundum quod continetur in carta facta per manum Rolandi Gilii
Stadiliani.
Quod omnia capitula et statuta et praecepta Fratris Gerardi
firma et rata teneantur.
Capitulum quod omnia capitula et statuta facta et ordinata vel praecepta per Fratrem Gerardum
de Ordine Fratrum minorum, vel per ejus vicarios, et omnes absolutiones factae ad petitionem
Fratris Gerardi, vel aliquo alio modo per Conscilium vel Concionem sint firma et rata. Et si aliquod
Statutum est factum contra praedicta vel aliquod praedictorum, sit ipso jure cassum et vanum, et pro
capitulo seu junctis non habeatur. Et si aliquod Statutum remansit in isto libro Statutorum quod
contradicat vel contradicere videatur alicui de praedictis, sit ipso jure cassum, et Potestas non
teneatur attendere.
De capitulis Fratris Gerardi in Statuto scribendis et observandis.
Item statuit et firmavit quod Potestas teneatur facere exemplari omnia capitula et Statuta quae
noviter facta sunt per Fratrem Gerardum tam pro pacibus, confinibus, et condempnationibus, et
bannitis, quam omnibus aliis de causis, interseri et scribi in corpore et volumine Statutorum Parmae
usque ad annum proximum: et praedicta omnia Statuta teneatur ipsa Potestas, milites, et judices sui,
et officiales universi attendere et observare [quae quidem omnia eis praecepit Frater Gerardus sub
debito juramenti quo et teneantur] nullo alio Statuto facto vel faciendo obstante. Et quod debeat
Potestas et teneatur facere jurare successorem suum super omnibus suprascriptis capitulis sine
diminutione aliqua.
Qualiter privilegia Fratrum poenitenciae sint observanda.
Item statuit Fratres Gerardus quod Potestas et Consules Communis Parmae, qui pro tempore
fuerint, teneantur servare privilegia Fratrum de poenitencia, quae sunt eis ab Ecclesia attributa, et
non gravare ipsos Fratres de poenitencia, nec aliquem qui modo sit vel in futurum fuerit de Ordine
suo, contra privilegiorum suorum tenorem.
De eodem.
Statuerunt emendatores Statuti quod Fratres poenitenciae, et omnes alii Fratres commorantes in
domibus eorum cum familiis eorum teneantur servire Communi Parmae cum armis et equis
secundum quod serviunt alii homines civitatis Parmae. Et haec adjectio facta fuit in M. CC. XLVIIII.
Indictione septima.
145

De militibus faciendis in festo sanctae Mariae.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, quod omnes homines civitatis Parmae,
vel parmexanae, qui volunt se facere milites in civitate Parmae, faciant se tantum in festivitate
sanctae Mariae.
Qualiter quilibet civis et qui utitur privilegio civium teneatur venire ad festum sanctae Mariae, et
canellas portare, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod quilibet civis et milex civitatis et episcopatus Parmae, et qui utatur privilegio
civium et militum, debeant esse et venire in civitate in festivitate sanctae Mariae, nisi justo
remanserit impedimento, et canellam in vigilia festivitatis ad ecclesiam majorem portare eum
vicinis suis, et canellam in manu portare a domo sua usque ad ecclesiam majorem; et quilibet
teneatur non emere ad ecclesiam majorem canellam. Et hoc si civis et miles essent in episcopatu
Parmae. M. CC. XXVIIII.
De eodem.
Additum est quod si aliquis de praedictis non venerit ad praedictam festivitatem, et canellam non
portaverit, Potestas teneatur ei auferre per bannum xx. sol. parm. et teneatur Potestas appellare
Consules vicinearum et juratores infra octavam sanctae Mariae, et inquirere diligenter, qui fuerunt
illi qui non venerunt de qualibet vicinea, et bannum praedictum auferre illis qui non venerit et
praedicta non fecerit; exceptis illis qui se custodiunt cum armis, qui non debeant venire in vigilia
sanctae Mariae cum canellis ad ecclesiam ad festum.
Qualiter canellae fieri debeant, et de poena contrafacientium,
et qualiter portandae sint ad ecclesiam.
Capitulum quod Potestas teneatur facere venire ante se omnes homines, qui faciunt canellas, per
II. menses ante festum sanctae Mariae, et eos compellere facere eas bonas et legales de cera, et sine
colla et sepo, et sine colore nisi naturali, et non ponere in eis lignum nec pannum, nisi papirum vel
stupulum et ceram et non aliud: nec facere eas bonas vel zettatas. Et hoc faciat praeconare Potestas
per civitatem et quod illi qui noluerint facere, doplonos faciant. Et quod omnis homo civitatis
Parmae vel episcopatus teneatur non portare, nec mittere canellam aliquam, in qua sit lignum vel
aliud, nisi stupulum et ceram; et consules et juratores viciniarum civitatis teneantur inquirere qui
contra fecerit; et ipsi, et quilibet alius qui sciverit aliquem contrafacere, teneatur Potestati
manifestare. Et Potestas debeat eum credenciam tenere. Et teneatur Potestas cum curia sua invenire
IIII, bonos homines et legales qui debeant praedicta videre et cercare et invenire: et si quis inventus
fuerit contrafacere, Potestas teneatur ei auferre pro banno c. sol. parm. Et praedicti IIII. jurent
146

accusare, et habeant terciam partrm praedicti banni. Et quilibet, qui voluerit facere canellas, habeat
unum bollum cum quo debeat bollare suas canellas, et Communi exemplum sui bolli dare. Et illi qui
fecerint canellas, vel duplones, faciant eos bonos et legales. Et possint lucrari de libra cerae III.
parm. tantum, et non plus; et fiant de libra una cerae, sive de media libra et de plus et de minus
ascendendo et descendendo de lucro ad rationem librae, ut dictum est, deductis omnibus expensis;
excepto quod quilibet possit facere in domo sua canellas pro se et illis de domo sua tantum. Et nemo
debeat ire in vigilia sanctae Mariae ad ecclesiam majorem cum canella antequam pulsetur
matutinum dictae ecclesiae. Et ecclesia sanctae Mariae debeat custodiri intus et extra ab omni
brutto. Et custos eligatur per illos de laborerio ad custodiendum ne praedicta fiant. Et si quis
contrafecerit, Potestas teneatur ei auferre pro banno VI. sol. parm; et credatur custodi, et medietas
banni sit accusatoris (*) .
De canellis non projiciendis, et de poena contrafacientis.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae quod quilibet teneatur sacramento non
projicere canellas, nec duplonos, cum fuerit in ecclesia majori per caput altarius, neque supcr alium,
neque super altare; sed ordinate debeat offerre Deo et gloriosae Virgini Mariae. Et qui contrafecerit,
solvat pro banno c.sol. parm.;et quilibet sit accusator, et habeat medietatem banni.
De quo debeant esse stupini cafnellarum, et quod canellae ad
pondus vendantur, et de poena contrafacientis.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, et ut falsitas canellarum evitetur quae in
festo ipsius portantur, teneatur Potestas quod omnes stupini canellarum sint et fieri debeant de filo
bambacis, vel lini; et super ipsis apponatur cera tantum, et nihil aliud. Et vendantur dictae canellae
ad pondus, et non aliter. Et qui contrafecerit, solvat C. sol. parm. pro qualibet vice, et amittat
canellas. Et quilibet civis teneatur sacramento nullam aliam canellam portare, vel portari facere. Et
qui contrafecerit, solvat pro banno xx. sol. parm.; et quilibet possit accusare, et habeat medietatem
banni.
De quatuor Fratribus poenitenciae eligendis ad canellas faciendas.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae et ad honorem festivitatis ipsius, quod
(*) Additum est huic capitulo quod pro Communi Parmae fiant singulis annis duo cerei, qui ambo esse debeant unius
ponderis cerae, pro eis offerendis ad altare gloriosae Mariae Virginis; et qui cerei serventur et operentur in solempnibus
festivitatibus pro divinis officiis celebrandis ante altare. Et ut gloriosa Virgo Maria civitatem et episcopatum Parmae
conservet in statu pacifico et trarnquillo, et de bono in melius augeat, quod pro quolibet Plebatu et Praepositura
episcopatus Parmae et ecclesia baptismali, et hominibus ipsorum plebatuum debeat fieri unus cereus quinque librarum
cerae ad minus, sed pluris si voluerint; et ipsos cereos offerre singulis annis in vigilia festivitatis Beatae Mariae debeant
ad ecclesiam majorem; in quibus cereis esse debeant scripta nomina cujuslibet plebatus: qui cerei teneantur et serventur
appensi in ecclesia, ita quod aperte videantur, usque ad annum; et completo anno auferantur exinde per Massarium
laborerii Beatae Mariae, et alii ponantur ibidem loco ipsorum. M. CC. LXIIII.
147

Potestas teneatur per sacramentum eligere IIII. homines per portam qui sint Fratres poenitenciae, ,
ante per unum mensem festivitatis sanctae Mariae de medio Augusto, qui debent facere canellas pro
Communi Parmae; et stupuli earum debeant esse de bambacino vel lino; et debeant habere de lucro
pro Communi ipsarum canellarum et pro ipsis canellis unum imper. de libra, ultra expensas quas
fecerint occasione ipsarum canellarum. Et nullus de civitate, nec de episcopatu, vel aliunde debeat
nec possit facere nec facere fieri canellas ad dictam festivitatem. Et qui contrafecerit, solvat pro
banno C., sol. parm., et plus arbitrio Potestatis; et quilibet possit eum accusare, et accusator habeat
terciam partem banni, et teneatur credencia. Et praedictae canellae vendantur a praedictis Fratribus
in platea Communis.
De privilegiis datis Communi Parmae a Serenissimo condam Domino nostro imperatore Friderico
Hierosolymitanorum et Siciliae Rege super decretis interponendis; et in quibus casibus, et qualiter
dicta decreta a Communi Parmae interponi debeant.
Cum Serenissimus Dominus noster Imperator Fridericus Hierusalem et Siciliae, Rex gratis et ex
mera liberalitate sua ad petitionem Domini Thebaldi Francischi Parmensis Potestatis fidelis sui per
sacrum Imperiale privilegium liberaliter concesserit in perpetuum Communi Parmae jus et
potestatem interponendi decreta in alienationibus rerum immobilium pupillorum, et jus dandi
tutores et curatores generales minoribus xxv. annis, et omnibus aliis quibus de jure dantur, et
emancipandi, et insinuandi testes qui dantur ad aeternam rei memoriam de voluntate Potestatis
praedictae et generalis Conscilii Parmae est perpetuo statutum ut, sicut praedicta gratis data sunt ci
concessa Communi Parmensium, ita gratis perpetuo et sine ullo precio, mercede et salario dentur et
concedantur et interponantur ab omnibus Potestatibus, Rectoribus, et officialibus Communis
Parmae sine omni precio et venalitate. Et hoc capitulum sine mutatione perpetuo debeat observari in
Communi Parmae, et sit perpetuum, praecisum, et sine tenore, ita quod a Communi, vel Conscilio,
vel Arrengo, vel a Statutariis non possit mutari, nec aliquis possit contra hoc capitulum consulere,
vel arrengare in poena et banno C. librarum parm. Et Potestas cuilibet contrafacienti teneatur auferre
dictum bannum sine remissione pro qualibet vice quociens contrafactum fuerit.
Quod Potestas teneatur non audire aliquem volentem conqueri occasione alicujus exactionis factae
pro Curia Domini Imperatoris, vel Regis.
Ad honorem Dei et Domini Friderici Dei gratia Romanorum Imperatoris et semper Augusti
Hierusalem et Siciliae Regis, et Illustris filii sui Domini Henrici Dei et Imperiali gratia Regis
Sardennae, sacri Imperii Legati in Italia generalis, et Communis Parmae. Capitulum de mandato
Domini Regis praedicti, et voluntate Conscilii generalis Parmae, Consulum vicinearum et artium, et
Juratorum contratarum, coadhunati in palatio Communis Parmae more solito per dominum
148

Henricum Testae Imperiali mandato Potestatem Parmae (1) , quod Potestas seu Rector vel Rectores
civitatis Parmae, et omnes officiales ejusdem civitatis, qui modo sunt vel pro tornporc fuerint
qualitercomque, praecise et sine tenore sacramento teneantur non audire aliquem vel aliquos, nec
eorum heredes vel habentes causam ab eis, vel aliquem alium qualitercomque volentem seu
volentes conqueri de aliquo seu de aliquibus de iis quae essent exacta, seu exigentur, seu habita
aliquo alio modo qualitercomque a Curia D. Imperatoris vel D. Regis, seu ab alio vel aliis pro ea
Curia, de redditibus seu fructibus sive obvencionibus, seu debitis seu fictis, pensionibus,
praestationibus, conditionibus, seu de aliis qualitercomque de bonis bannitorum et non bannitorum
Imperii dum tamen recessissent ut dictum est, seu alio modo pertinentibus ad eos vel ad aliquem
eorum, qualitercomque sint vel fuerint eorum, qui recesserunt de civitate Parmae ad rebelles Imperii
seu ad aliqua alia loca in quibus prodictores et rebelles Imperii conversantur vel recipuntur. Et ex
hoc statuto quodlibet habeat perpetuam exceptionem; et hoc statutum perpetuo stet et teneatur
scriptum et ponatur in libris Statutorum Communis Parmae, nec de iis voluminibus Statutorum
perpetuo auferatur seu abradatur vel aboleatur. Nec aliquod aliud statutum, seu ordinamentum, vel
conscilium, vel ordinatio, vel scriptura, vel quid aliud simile contra praesens statutum ponatur vel
mentem ejus et robur ejusdem, per quod vel quae aliquid detrahatur vel diminuatur verbis seu
viribus praesentis statuti. Et si aliquis Rector vel Rectores, Potestas, vel Consul seu Consules, vel
officiales civitatis Parmae passus fuerit aliquid fieri vel consciliari contra praedicta omnia et
singula, vel aliquid duxerit attentandum, amittat integraliter feudum suum, et centum marcas auri
optimi Curiae se noverit soluturum; nec a praesenti statuto seu aliquibus praedictorum possit
absolvi nec liberari a Conscilio vel •Arengo in toto nec in parte, aliquo modo vel ingenio, nec aliqua
occasione qualitercomque posset excogitari. Et quod Potestas, seu Rector, vel Rectoros civitatis
Parmae sacramento teneantur, et de quo absolvi non possint parabola Conscilii nec Arenghi, poni
facere Statutariis Communis Parmae in Statuto Communis hoc statutum, et eis in eorum sacramento
exprimere ut praesens statutum in libris Statutorum ponatur et scribatur, et juretur attendi et
observari in perpetuo de Rectore in Rectorem, et de tempore in tempus sine aliqua diminutione, non
obstante aliquo statuto, conscilio, scriptura, interpretatione, facto vel quod fieret in futurum. Et si
Statutarii, vel aliquiis eorum, vel alius praesens statutum non poneret in libris Statutorum, vel ex eo
aliquid auferre praesumpserit, vel contrarium in libris Statutorum ponerent, vel alibi, a Communi
Parmae in centum libris imper. puniantur, et nihilominus praesens statutum sui roboris plenariam,
integram et incorruptibilem perpetuo obtineat firmitatem.
(1) Nel 1247.
149

Quod Consorcium sanctae Mariae possit habere Ancianos, et qualiter Potestas tenetur eos audire,
et quod debeant interesse Consciliis generalibus ci credenciis, et quot esse debeant.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Sanctae Mariae, et ad bonum statum Romanae
Ecclesiae et Communis Parmae, quod illi de Consorcio pro eis et populo Parm. possint et debeant
habere Ancianos quos ipsi elegerint, et quos Potestas teneatur audire et intelligere quotiens coram
eo iverint pro bono et statu Romanae Ecclesiae et Communis Parmae, et ipsis Ancianis credenciam
et conscilium dare quandocumque pecierint praedicta occasione.
Additum est huic capitulo quod Anciani, qui pro tempore fuerint, toto tempore sui ancianatus
debeant interesse Consciliis generalibus et credenciis generalibus, dummodo non sint ultra duos per
portam.
Qualiter Potestas teneatur facere attendi ei observari praecepta
Ancianorum, et de poena non observancium.
Capitulum quod Potestas teneatur adtendi et observari facere omnibus et singulis de Consorcio
omnia praecepta et banna quae eis facta et imposita fuerint ab Ancianis pro bono, statu et honore
Romanae Ecclesiae, et civitatis Parmae, et illorum de Consorcio. Cujus banni sit medietas
Communis Parmae, et reliqua medietas remaneat in Consorcio.
De quatuor correriis dandis Ancianis, et de eorum salario.
Additum est capitulo quod sic incipit: “Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae” in
ea parte capituli in adjunctione ibi facta ubi . dicit quod Potestas teneatur, quando Anciani voluerint,
facere Conscilium seu credenciam, facere illam cridari correriis Communis seu tubatoribus; quod
Potestas teneatur dictis Ancianis Consorcii Beatae Virginis Mariae dare IIII. correrios in eorum
electione, scilicet unum per portam: qui correrii teneantur facere eorum cridamenta et praecepta, et
habeant pro eorum feudo a Communi, quilibet, xx. sol. imper., et durent dicti correrii per annum, et
Massarius Communis eis teneatur solvere. Et Potestas teneatur observare dictum capitulum in dictis
correriis dandis ipsis Ancianis, infra mensem ex quo intraverit in suo regimine.
Additum est in ea parte ubi dicit quod Potestas teneatur audire Ancianos, quoti habeat locum in
militibus et judicibus Potestatis.
Quod Anciani possint et debeant habere unum notrium,
et de ejus salario.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae, quod Anciani Consorcii possint et
debeant habere unum, notarium pro eorum consciliis, credenciis et litteris scribendis, et aliis
negociis Consorcii faciendis, qui notarius habere debeat a Communi Parmae xx. sol. imper. pro
150

medio anno. Et Massarius Communis teneatur ei solvere dictos denarios, non obstante aliquo
officio, vel statuto.
De eodem.
Addutum est huic capitulo quod debeat habere , dictus notarius XL. sol. imper. Et hoc capitulum
habeat locum in tabellione qui stetit cum Ancianis a sancto Petro citra. Et haec adjectio facta fuit in
M. CC. LIII. Indictione undecima.
De Palacio Imperatoris Ancianis pro custodia concedendo.
Capitulum ad honorem Dei et Beatae Virginis Mariae et Consorcii ejusdem, quod . Potestas, qui pro
tempore fuerit, sacramento teneatur dare et concedere pro Communi Parmae Ancianis praedicti
Consorcii pro ipso Consorcio in custodia et cura Palacium de Rena cum suis cohaerenciis
circomquaque pertinentibus ad ipsum Palacium, et quae sunt detentae ab hinc retro per praedictum
Palacium et per tenitores ipsius Palacii et ejus jurium; ut Anciani cum illis de Consorcio possint se
ibi congregare et adhunare pro negociis et factis Consorcii; ad hoc ut dictum Palacium, et id quod
est circomquaque Palacium non destruatur, cum de die in diem destruatur, et displanelletur, et
assides auferantur, et eciam arbores incidantur furtive et malo modo: eo salvo quod, si placuerit
Communi, quod possit auferre curtinas, quae sunt extra Palacium, pro utilitate Communis Parmae.
Pro quibus, et qualiter Anciani consorcii
teneantur ire coram Potestate.
Capitulum quod Anciani et illi de Consorcio teneantur quod, si quis accusatus fuerit vel
appellatus per Potestatem Parmae vel per familiam suam occasione alicujus suspecti, exceptis de
furto vel maleficio vel injuria facta veldicta in persona, seu in rebus, ire cum eo vel cum eis coram
Potestate, vel ejus judicibus, et facere eum vel eos manutenere ad rationem, ita quod non fiat ei vel
eis tortum; dicendo coram Potestate et ejus judicibus, quod debeat dicere qua de causa dicti
appellantur, et dicere Potestati quod dicantur nomina accusatorum, et qua de causa accusatur vel
accusantur. Quo patefactio, debeant insistere coram Potestate, vel ejus judicibus, dicendo quod
volunt interesse cum Potestate et volunt inquirere id de quo aliquis esset accusatus occasione
praedicta; et si inveniretur esse culpabilis, debeant denunciare Potestati quod debeat punire
secundum modum culpae; et si non inveniretur esse culpabilis accusatus vel appellatus, quod
teneantur eum vel eos facere ad rationem manuteneri, nec permittere ei vel eis tortum vel injuriam
facere. Et hoc capitulum Potestas teneatur manutenere et observare, et manuteneri et observari
facere Ancianis Consorcii. Ita tamen quod accusator debeat esse privatus ad voluntatem Potestatis;
sed quatuor ex Ancianis, si eis placuerit, teneatur Potestas manifestare accusatorem praedictum: et
illi quatuor ex Ancianis sint in electione Potestatis, ut eos debeat eligere qui hoc sciant, scilicet
151

nomen accusatoris.
Quod Anciani et illi de Consorcio possint se congregare, et qualiter.
Additum est capitulo loquenti quod Anciani possint se congregare pro negociis Consorcii faciendis,
quod habeat locum in Consciliis generalibus et in credenciis Communis Parmae, ad hoc ut possint
melius deliberare, et conscilium praebere super eo quod positum esset ad Conscilium ad meliorem
statum Communis Parmae.
De compromissis in Nobilem virum Dominum Gibertum de Gente factis per Potestatem, et
Conscilium et Commune et Ancianos Parmae ex una parte, et Burgenses et Parmenses olim exteros
pro se et omnibus qui sunt vel fuerunt de civitate et episcopatu Parmae ex altera; et iis, quae super
ipsis statuta sunt, inviolabiliter et sine aliqua diminutione servandis.
Capitulum in primis factum est ad honorem Dei et gioriosae Mariae Virginis et omnium Sanctorum,
et ad reformationem et confirmationen boni et pacifici status civitatis et Communis et populi
Parmensis, et confirmationem omnium infrascriptorum: quod compromissum, seu compromissa
factum et facta in Nobilem virum Dominum Gibertum de Gente tunc Potestatem populi et
mercadanciae Parmensis per Potestatem et Commune et Conscilium et Ancianos Parmenses ex una
parte, sicut continetur in instrumentis factis manu Magistri Palmerii de Monticellis notarii, et
Burgenses et Parmenses olim exteros pro se et omnibus qui sunt vel fuerunt de civitate et districtu
Parmae ex altera, sicut continetur in instrumentis factis manu Petri Portonarii notarii, seu per
alteram dictarum partium inter se pro pacibus faciendis et factis tenendis, et pro omnibus et singulis
aliis. quae continentur in ipsis istrumentis; et quod paces omnes et singulae factae et faciendae
mandato seu auctoritate vel jussu ejus vel alicujus judicum vel assessorum ejus; et quod sententiae
et interpretationes factae et faciendae per eum vel ejus mandato super praedictis omnibus et
singulis, et occasione praedictorum omnium et singulorum; et quod arbitria, libertates, licentiae et
facultates ei datae et concessae super praedictis et circa praedicta omnia et singula tam in Consciliis
quam extra qualitercomque; et quod electiones factae de dicto Domino Giberto in Potestatem et
populi et mercadanciae et Communis Parmae, et ipsae potestariae a die praedictarum electionum
usque ad annum novum, et ab anno novo usque ad quinque annos, cum omni jure et jurisdictione,
arbitrio, licentia, potestate, auctoritate, et libertate, et salariis, et reformationibus Consciliorum
concessis et acquisitis sibi praedictorum omnium et singulorum causa, qualitercomque sint, firmae
et firma, ratae et rata, et inviolabiliter in perpetuum observentur, nullo modo in aliquo
contraveniendo, omni extranea interpretatione remota. Et quod quicomque fuerit Rector seu
Potestas, vel Consul Communis Parmae post tempus quinquennii praecise teneantur et debeant
sacramento de observatione omnium praedictorum et singulorum sine diminutione aliqua facienda;
152

et quod generale Conscilium Communis Parmae, et generale Conscilium populi et mercadanciae et
Consorcii Parmae, et ipse populus totus, et omnes et singuli de civitate et districtu Parmae teneantur
sacramento omnia praedicta observare et singula, et facere in perpetuum observare; et quod
consules viciniarum et artium, et juratores teneantur expressim hoc sacramentum jurare et jurari
facere omnes et singulos suae vicineae, vel artis, de observatione praedictorum omnium et
singulorum; et quod omnes et singuli, qui ad emendanda vel facienda Statuta Communis pro
tempore fuerint, teneantur sacramento, et in poena CCC. librarum parm. pro quolibet sine remissione
exigenda si contrafactum fuerit, praedicta omnia et singula nullo modo aut ingenio vel causa
diminuere, interpretari, corrigere, tollere vel mutare. Si autem ille, qui pro tempore Potestas,Rector
seu Consul Communis fuerit, post exitum seu finem regiminis dicti Domini Giberti fecerit vel fieri
fecerit seu fieri permiserit contra praedicta vel aliquod praedictorum, pendat feudum suum totum,
privatus ex tunc ab omni jurisdictione, honore, regimine et potestaria civitatis et districtus Parmae;
nullo modo restituendus ad praedicta. Et quicomque arrengaverit, vel eciam alio modo contra
praedicta, vel aliquod praedictorum fecerit, solvat pro banno CCC. libras parm. applicandas
Communi, et a Consciliis et officiis Communis perpetuo sit remotus, cum detrimento infamiae ipso
jure irrogatae eidem: quod si solvere non poterit, perpetuo banniatur, bonis ejus omnibus in
Communi publicatis. Et universa praedicta et singula observentur, non obstante aliquo Statuto facto
vel fiendo. Et si quod Statutum, vel scriptura contra praedicta vel aliquod praedictorum est vel fuerit
vel erit, ex nunc sit cassum et inutile, et omni efficacia privatum. Et quod sentencia lata per
Dominum Gibertum Praedictum arbitrum et arbitratorem inter Commune Parmae, et Burgenses et
Parmenses olim exteros ponatur in Statuto Communis, et in Statuto Communis perpetuo permanere
debeat, ut quilibet possit habere de ipsa copiam.
Haec est sentencia Nobilis viri Domini Giberti de Gente
Potestatis Communis et populi et mercadanciae Parmensis.
In nomine Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo tercio, Indictione undecima, die
martis duodecimo exeuntis Maii. Nos Gibertus de Gente populi Parmensis et mercadanciae
Potestas, et arbiter electus a Potestate Parmae et ab Ancianis et ab universo Conscilio Pamiensi pro
Communi Parmae ex una parte, ut continetur in carta facta manu Palmerii . de Monticellis notarii, et
in alio instrumento facto manu ejusdem .notarii et arbiter electus a Domino Matthaeo de Sessio
Potestate parmensium extororum residencium in burgo sancti Domnini et Burgensium, pro ipsis
Parmensibus et Burgensibus, et a Parmensibus et Burgensibus, pro eis et eorum parte ex altera, ut
continetur in instrumento facto manu Petri Portonarii notarii, et in alio instrumento facto manu
ejusdem notarii, in quibus instrumentis factis ultro citroque de dictis compromissis observarndis
ambae partes praedictae compromittentes praedicta compromissa firmaverant juramento super
153

discordiis injuriis, offensionibus et maleficiis factis inter praedictas universitates, seu eciam inter
homines dictarum universitatum, et etiam quoslibet de eorum parte; visis instrumentis dictorum
compromissorum, et visa continencia eorumdem, potestate eciam nobis tradita ab utraque parte
diligenter inspecta dicendi, statuendi,. pronunciandi, arbitrandi, firmandi et sentenciandi quicquid
voluerimus et nobis visum expedire super praedictis reconciliandis, reformandis, et pacifìcandis ad
nostrum arbitrium et nostram voluntatem et ad nostram interpretationem et intellectum, omni
extraneo intellectu rejecto, et interpretatione remota, et remota omni juris solempnitate, eciam
utraque parte absente, et neutra citata; et viso instrumento pacis factae a Potestate Parmae et ab
universo Conscilio parmensi nobis recipientibus pro altera ut continetur in instrumento facto manu
Palmerii de Monticellis notarii (1) ; et viso instrumento pacis factae a Domino Matthaeo de Sessio
Potestate Communis Burgi et Parmensium exterorum, et eciam a praedictis Parmensibus et
Burgensibus, discreto . viro Domino Rolando de Manivertis Sindico Potestatis et Communis
Parmae recipienti omnia praedicta pro ipso Communi; volentes militibus et populo Parmensi et toti
civitati et statuti tocius civitatis iam pro intrinsecis quam extrinsecis Parmensibus et Burgensibus
salubriter previdere; invocato eciam Dei omnipotentis auxilio, qui res difficiles et penitus desperatas
donare et consummare sua virtute ac magnitudine potest, et gloriosae Beatae Mariae Virginis, cujus
meritis et auxilio gubernari et defendi, regi et protegi Parmensis civitas consuevit, cujus eciam
auxilium tam populares quam milites incessanter implorant et potunt pro bene pacis et utilitatis, et
ut pacis auctor digna et congrua veneratione colatur; sic dicimus, arbitramur, pronunciamus, et
talem sententiam in scriptis facimus seu praeceptum tam arbitraria quam judiciaria potestate, et
qualibet earum in solidum prout melius valere potest vel poterit: quia praecipimus utramque partem
pacem praedictam in perpetuum observare inviolabiliter debere et facere observari nullomodo in
aliquo contraveniendo, et omnes remissiones factas ultro citroque de injuriis, offensionibus,
maleficiis, homicidiis, dampnis et perditis, nedum aliis, sed etiam incarceratis, seu illis qui fuerunt
in confinibus, ex utroque latere qualitercomque factis et quocomque modo inviolabiliter, in
perpetuum adtendere et observare debere, et facere observari.
Insuper praecipimus Potestati Burgi et omnibus illis qui compromiserunt in nobis pro extrinseca
parte, ut restituant nobis pro Communi et populo Parmensi et ipsi Communi omnes captivos qui
sunt in Burgo sancti Domnini, et qui sunt, seu fuerunt, Cremonae et in districtu praedictorum
locorum vel alibi pro ipsis Parmensibus exteris et Burgensibus, secundum formam pacis et
compromissi, et ut restituant nobis Burgum sancti Domnini pro Communi et populo Parmensi
provisuris nunc et in posterum de Potestate et Rectore ejusdem loci prout nobis melius videbitur
(1) Il paragrafo et viso instrumento pacis factae a Potestate Parmae ecc. fino a notarii manca nella Storia dell’ Affò, T.
iii., ove a p 396 e seg. è riferita questa sentenza.
154

expedire. Et alia castra ab eis habita et detenta in districtu Parmae et nobis et Communi et populo
Parmensi restituant; et restituant infra quartum diem, a tempore latae sentenciae computantium, vel
infra monis ipsius (sic) sicut nobis videbitur expedire.
Item arbitramur banna et praecepta data vel facta contra illos qui steterunt vel fuerunt de foris ex
alia parte seu contra aliquos de parte ipsorum occasione praesentis guerrae esse cassa et inutilia et
de libris tollenda, ita ut de cetero non reperiatur eorum memoria, pro bono pacis conservandae et
pro omni odio removendo et occasione removendi mali similiter, restituendo etiam ipsos bannitos
praedicta occasione in integrum adversus praedicta banna, ita per omnia quod non pro bannitis
habeantur ulterius. Eodem modo dicimus in bannis datis contra Burgenses exteros, et contra illos
qui sunt vel fuerunt de parte civitatis Parmae a Potestate burgi et a Domino Fridenico Imperatore
quondam, seu ab ejus Vicariis vel Legatis qualitercomque occasione praesentis guerrae, ita quod
sint cassa et inutilia et pro infectis habenda, observando idem in omnibus et per omnia, ut superius
continetur.
Item viso tractatu facto et habito inter Ambaxatores Communis Parmae et Ancianos Consorcii
sanctae Mariae Virginis gloriosae ex una parte, et Ambaxatores Burgensium et Parmensium
exterorum ex alia, sic arbitramur, pronunciamus, et praedictos Parmenses et Burgenses exteros, qui
modo sunt vel fuerunt ab initio guerrarum, in integrum restituimus in domibus, casamentis et
possessionibus eorumdem in eo stato in quo omnino sunt praeter quam in casamento Portae
Domnae Giliae remanente semper et remansuro in dominio Communis; pronunciando quod
Commune Parmae eis teneatur restituere salvum cambium in arbitrio honorum virorum usque ad
virorum sancti Michaelis venientis in proximo, et quod de cambio salvo restituendo pro casamento
dictae Portae ad dictum terminum fiat statutum jurandum super animas illorum de Conscilio infra
quartum diem a tempore latae, sentenciae computandum; salvo quod si aliquae expensae
necessariae vel utiles faciae fecerunt in praedictis casamentis et domibus, prius eis qui fecerunt
expensas restituantur, taxatione facta primo ab hominibus eligendis . per nos, vel habeant licentiam
plenam tollendi aedificia quae fecerunt in domibus et casamentis praedictis, nisi altera pars parata
fuerit emere ipsa aedidificia justo precio extimando ab hominibus eligendis per nos; et salvo jure
fructuum colonario eis qui laboraverunt terras et possessiones praedictas, et eorum qui dederunt
semen, et quod precium restituatur emptoribus quod fuit in veritate solutum in pecunia numerata per
Commune Parmae usque ad kalendas Augusti; et quando colta precium pro debito praedicto
solvendo, cives de foris nihil debeant conferre; et quod de iis observandis fiat statutum jurandum
super animas illorum de Conscilio per unum praeconem infra quantum diem a pronunciatione
sentenciae; et quod de fructibus perceptis nulla fiat computatio.
Item arbitramur et pronunciamus quod illi de foris qui debita habere debebant ab illis de civitate,
155

vel de eorum parte, qui compulsi sunt solvere, vel fuerunt, dicta debita Communi integraliter vel
particulariter, possint exigere dicta debita tempore juridico, in nullo praejudicante eisdem solutione
dicta ipsi Communi, et quod pars quae fuit data accusatoribus dictorum debitorum reddatur ab
eisdem accusatoribus dictis debitoribus incontinenti, omni juris solempnitate remota, et cessante
omni frustratoria dilatione, et eciam remotis omnibus feriis; et reliqua paris dictorum denariorum
soluta Communi reddatur per Commune ipsis debitionibus usque ad festum sancti Michaelis
venientis in proximo; et idem observetur pro illis qui sunt de civitate, vel de eorum parte, contra
illos qui sunt de foris vel de Burgo; et hoc tam in clericis quam in laicis de debitis, domibus,
casamentis, possessionibus et omnibus aliis juribus in omnibus et per omnia ut dictum est supra. Et
idem observetur inter interiores et exteriores in omnibus et per omnia de Burgo, ut dictum est de
Parmensibus intrinsecis et extrinsecis; et quod Statutum fiat et juretur per Conscilium de reddendis
debitis solutis Communi a debitoribus exterorum, scilicet ea parte quam habuit Commune usque ad
festum Sancti Michaelis venientis in proximo; et hoc Statutum fiat infra quartum diem a
pronunciatione sentenciae computandum. Et illud debitum quod debebatur dictis emptoribus a
Communi compensatum cum precio dictarum vendictionum restituatur in statum pristinum
emptoribus praedictis contra Commune (1) , ita quod praedicti emplores possint illud exigere a
Communi, non obstante dicta compensatione tempore opportuno sicut possent si dicta compensatio
facta non esset, et ita quod nullo modo fiat diminutio debitorum propter perceptionem fructuum.
Item arbitramur et pronunciamus quod, si quae possessiones exterorum datae sunt in solutum
aliquibus ex parte interiorum pro debito quod debebatur ab exterioribus illis qui sunt ex parte
civitatis, quod illae possessiones reddantur ipsis exterioribus, et quod dictum debitum restituatur in
statum pristinum interioribus contra exteriores, ita quod possit exigi tempure juridico, sicut posset
non facta dicta datione in solutum, et quod de fructibus preceptis nulla fiat, computatio.
Praeterea arbitrantur et pronunciamus quod omnes illi qui erant de Conscilio tempore ultimae
Potesiariae Domini Henrici Testae, qui exiverunt de civitate occasione praesentis guerrae, seu qui
fuerunt extracti de civitate causa confinium, restituantur et restituti sint ipso jure ad dictum
Conscilium, et addantur iis qui sunt in dicto Conscilio absque diminutione ipsorum qui modo sunt,
ita quod possunt venire ad Conscilia sicut alii qui sunt de Conscilio praedicto, et sicut essent electi
ad brevia. Praeterea arbitramur et pronunciamus super facto justiciae reddendae in causis quae
moventur illos de foris ex utroque latere, et de causis quae moventur ab interioribus contra
exteriores, vel ab exterioribus contra interiores, quod si quae causae fuerint inter illos de foris ex
utroque latere civiles vel criminales, quod de illis de foris eligatur unus Judex per nos providus et
discretus cogniturus tempore juridico de omnibus praedictis causis civilibus et criminalibus inter
(1) In vece delle parole contra Commune, che nel ms. sono abbreviate, l’Affò lesse erroneamente cum conditione.
156

eos, et in iis jurisdictionem pienam habiturus, retinendo semper in nobis plenam potestatem faciendi
ultra, et ea quae in iis videbimus expedire. De causis vero civilibus, quae inter intrinsecos et
extrinsecos movebuntur, arbitramur quod sit cognitio Advocatorum et Consulum justiciae
Communis Parmae interiorum tantum: de causis vero criminalibus arbitramur quod sit cognitio et
tenrminatio eorumdem Potestatis Communis et nostri.
Insuper arbitramur et pronunciamus Potestatem, Conscilium et Commune Parmae ex una parte,
et Parmenses exteros et Burgenses ex alia, paces generales factas et speciales factas et faciendas
inter eos aut aliquem vel aliquos ex eis, et universa instrumenta ipsarum pacium apposita vel
apponenda inviolabiliter in perpetuum observare et facere observari, nullomodo in aliquo
contraveniendo.
Item arbitramur et interpretamur quod illae actiones quae competebant singulis interioribus ex
parte civitatis contra omnes et singulos exteriores, seu contra illos de Burgo vel e converso, et quae
competebant Burgensibus interioribus contra exteriores vel e converso, antequam fierent inimici vel
apparerent inimici, non intelligantur remissae propter generales remissiones factas in generali pace,
vel eciam in qualibet speciali.
Item arbitramur et pronunciamus quod emilia Statuta, quae locuntur de pacibus conservandis,
manutenendis et non violandis; et circa ea et circa eorum accessoria, et etiam omnia alia quae
fuerunt facta tempore Fratris Gerardi, et etiam quae locuntur de poenis rumpencium pacem locum
habeant et sint observantia per Potestatem Communis et populi et per Commune Parmae in pacibus
factis nostro mandato, vel interventu nostrorum Judicum, et faciendis, et in factis voluntarie, vel
eciam faciendis quandocumque; et juretur super animas tocius Conscilii et populi Parmensis
inviolabiliter in perpetuum observantium; retinendo semper in nobis plenam et liberam potestatem
in omnibus praedictis et singulis factis et faciendis, et circa ea vel aliquod eorum addendi,
diminuendi, corrigendi, interpretandi, dicendi et faciendi et arbitrandi ad nostram voluntatem,
arbitrium et interpretationem, omni extraneo intellectu sublato et interpretatione remota. Haec
autem omnia suprascripta et quodlibet singulorum disposuimus et dicimus religiosorum virorum
conscilio Domini Prandonis Rubei domini legum, Magistri Johannis Dominae Refudae (1) domini
Decretalium, et Domini Guilielmi de Cornazano Judicis.
Actum Parmae ante portam ecclesiae sanctae Mariae Parmensis. Ibi vero testes Frater Jacobus
Minister Provincialis Fratrum minorum; Frater Petrus de Verona, Frater Conradus, Frater
Illuminatus, et Frater Johachimus de Manivertis de Ordine minorum, Frater Jacobinus Magister
Theologiae, et Frater Alberius de Castronovo de Ordine praedicatorum, Dominus Jacobus Rubeus,
Dominus Gerardus et Dominus Guido de Corrigia, Dominus Conradus de Rogleriis, et Dominus
(1) Nell’Affò: Dominae Aegidiae
157

Aldus judex.
IN NOMINE DOMINI AMEN, HAEC SUNT STATUTA ET ORDINAMENTA FACTA AD
HONOREM DEI ET DOMINI GIBERTI DE GENTE POTESTATIS POPULI ET
MERCADANCIAE PARMENSIS, ET IPSIUS POPULI ET MERCADANCIAE.
De statu et honore Domini Giberti de Gente Potestatis toto tempore suae potestariae ab omntius
civitatis et episcopatus Parmae manutenendo.
Capitulum quod omnes et singuli civitatis et episcopatus Parmae et districtus ejusdem teneantur
manutenere et defendere Dominum Gibertum de Genio Potestatem populi et mercadanciae
Parmensis, et ejus statum et honorem toto tempore suae potestariae, nec pati diminutionem honoris
et status ejus fieri ullo modo, eorum posse: et si sciverint aliquem vel aliquos contrafacere velle, seu
tractare, bona fide sine fraude toto eorum posse prohibere, et quam citius poterunt ipsi Domino
Giberto manifestare et dicere; et qui contrafecerit, puniatur arbitrio Domini Giberti; et Potestas, qui
pro tempore fuerit, hoc facere teneatur.
Qualiter quilibet de populo, cujuscomque conditionis sit, teneatur venire ad Dominum Gibertum de
Gente cum armis et sine armis ad voluntatem ipsius Domini Giberti, et eum sequi, et de poena
contrafacientis.
Capitulum quod quilibet de quolibet ministerio, et quodlibet ministerium, et quaelibet societas,
et quilibet de qualibet societate, et quilibet alius de populo cujuslibet vicineae civitatis et burgorum
teneatur venire ad Dominum Gibertum cum armis et sine armis, quandocomque et quotienscomque
voluerit idem Dominus Gibertus, et stare, ire et redire suo velle. Et consules arcium et misteriorum,
et capitanei sive consules societatum et confalonerii eorumdem, et consules vicinearum teneantur
venire eodem modo et forma ad Dominum Gibertum, ut dictum est supra, et ipsum sequi cum
eorum confalonibus et banderiis ad voluntatem Domini Giberti, et operam dare ut quilibet, qui est
sub eis, cum ipsis teneatur venire; et si contrafactum fuerit, puniatur arbitrio Domini Giberti. Et
praedicti consules et confalonerii teneantur accusare et manifestare Domino Giberto quemlibet
contrafacientem de sua societate, vel mintsterio, vel vicinea. Item quod quilibet de civitate et
episcopatu Parmae et ejus districtu teneatur quemlibet inobedientem Domino Giberto praedicto in
inimicum specialem habere et tenere, donec fuerit . inobediens, nec conscilium vel auxilium seu
favorem ei dare; et contrafaciens puniatur arbitrio Domini Giberti.
158

Quid facere debeat quilibet de supradictis si aliquis rumor sonaverit,
et de poena si non fecerit.
Capitulum quod, si quis rumor fuerit in civitate die vel nocte, vel insignia Domini Giberti
fienent, quod quilibet ex supradictis teneatur venire cum armis ad Dominum Gibertum, et facere ea
omnia quae fuerint de ejus beneplacito et mandato et non ire ad domum alicujus, civitatis vel
districtus, nec ad aliquem alium; et qui contrafecerit, puniatur arbitrio Potestatis populi. Eo salvo
quod si fuerit confalonerius vel caput vel capitaneus vel consul alicujus artis vel misterii aut
societatis, et iverit praedicto tempore rumoris ad domum alicujus, vel ad alium, cum confalone seu
banderia, quod puniatur quilibet eorum in c. libris parm., et perpetuo banniatur: et si aliter iverit
cum armis et sine confalono et banderia, puniatur in c. libris parm.; et si sine armis, puniatur arbitrio
Domini Giberti. Et quaelibet alia persona singularis, quae praedicta fecerit cum armis, puniatur in
xxv. libris parm., et plus arbitrio Domini Giberti; et si sine armis iverit, puniatur arbitrio Domini
Giberti. Et Potestas Parmae, qui pro tempore fuerit, teneatur hoc modo eos punire, et praedicta et
singula attendere et observare, et attendi et observari facere.
Qualiter puniatur arbitrio Domini Giberti quilibet faciens rumorem contra honorem populi et
praedicti Domini Giberti.
Capitulum quod si quis de civitate vel episcopatu Parmae incoeperit vel fecerit rumorem contra
honorem populi et dicti Domini Giberti per quem possit scandalum genenari vel detrimentum fieri
populi vel civitatis, puniatur arbitrio Domini Giberti praedicti in persona et avere secundum
qualitatem personae et facti.
De congregatione vel coadhunatione non faciendis contra honorem et bonum et pacificum statum
civitatis Parmae et populi, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod nulla congregatio vel coadhunatio hominum debeat fieri die vel nocte in civitate
Parmae, vel extra, contra honorem et bonum et pacificum statum civitatis et populi Parmae; quod
totum sit in cognitione, arbitrio et interpretatu dicti Domini Giberti, ita quod, si in nocte fuerit,
fraudulose intelligatur; et si contrafactum fuerit, et in nocte fuerit, puniatur actor illius
congregationis in persona et avere arbitrio dicti Domini Giberti, banniendo eum perpetuo, et bona
devastando ejusdem: et quilibet alius de dicta congregatione puniatur in L. libris parm, et plus
arbitrio Domini Giberti secundum qualitatem personae vel facti. Et domus in qua congregatio fieret
devastetur et perpetuo devastata teneatur si, sciente domino domus, hoc fuerit; et si, ignorante
domino, habitator domus condempnetur in extimatione domus. Et si in die actor puniatur in C. libris
parm.: et quilibet alius qui fuerit in praedicta congregatione puniatur in xxv. libris parm., et plus
arbitrio dicti Domini Giberti in persona et rebus ex qualitate personarum et facti.
159

De conjuratione seu conspiratione non fiendis
sine licentia Domini Giberti et de poena contrafacientis.
Capitulum quod nulla societas vel conjuratio seu conspiratio de cetero fiat de novo absque
licentia dicti Domini Giberti: et qui contrafecerit, puniatur arbitrio Domini Giberti in persona et
rebus.
De malis verbis non dicendis scandalum vel detrimentum generantibus,
et de poena contrafacientis.
Capitulum quod quilibet civitatis et episcopatus teneatur non . dicere verba mala quae possint
scandalum vel detrimentum civitatis et populi generare, nec aliquod reproperium projicere vel
dicere per quod idem possit generari; quod totum sit in cognitione, arbitrio et interpretatione dicti
Domini Giberti. Et si contrafecerit, puniatur arbitrio ipsius Domini, Giberti.
Qualiter quilibet manutenendus et defendendus sit a jure suo.
Capitulum, ad hoc ut aequalitas melius servetur et quilibet in suo jure manuteneatur, quod
Dominus Gibertus de Gente Potestas populi teneatur quod omnes et singuli tam majores quam
minores de civitate et episcopatu Parmae audiantur et defendantur in suis juribus et rationibus. Et si
opus fuerit, et idem Potestas fuerit requisitus, teneatur ire vel mittere secundum qualitatem facti ad
Potestatem Communis, qui pro tempore fuerit, et ei fieri facere plenariam rationem secundum
qualitatem facti, et velocem.
Qualiter puniatur quilibet qui dederit, vel dare voluerit seu dixerit dare alicui aliquod avere in
detrimentum Domini Giberti et populi Parmae.
Capitulum quod si aliquis de civitate et episcopatu Parmae, vel aliunde et undecomque, dederit
vel dare voluerit seu dixerit dare aliqui de civitate vel episcopatu aliquod avere seu pecuniam, vel
aliquid aliud in detrimentum Domini Giberti Potestatis et populi Parmensis, seu pro facere
divisionem vel conspirationem inter homines civitatis et episcopatus Parmae contra bonum et
pacificum statum civitatis Parmae et populi ejusdem, puniatur acriter in arbitrio Domini Giberti: et
qui receperit vel sciverit, et dicto Domino Giberto non manifestaverit quam citius poterit, puniatur
arbitrio dicti Domini Giberti.
Qualiter observandum sit Statutum factum super
vassallis non recipiendis.
Capitulum quod Statutum, seu capitulum, factum per Ancianos olim super vassallis non
recipiendis habeat locum et observari debeat ab hinc in antea, nominatim super novis feudis non
dandis, et non recipiendis novis vassallis. Et hoc totum Potestas populi et Communis attendere et
160

observare et attendi et observari facere teneatur (*)
De litteris, seu ambaxatoribus, vel nuncio non mittendis
ad aliquam civtlatem vel Commune sine licentia Potestatis populi.
Capitulum quod quilibet civitatis et episcopatus Parmae teneatur non mittere aliquam litteram
vel ambaxatorem vel nuncium ad aliquam civitatem vel Commune extra civitatem vel episcopatum
Parmae sine licentia Potestatis jam dictae populi: et qui contrafecerit, puniatur arbitrio ipsius
Domini Giberti, inspecta qualitate facti et personae.
De pacibus generalibus et specialibus factis per Dominum Gibertum de Gente perpetuo firmis et
ratis habendis, et omnibus capitulis et statutis per Fratrem Gerardum vel Commune Parmae factis
de pacibus, habentibus locum in praedictis.
Capitulum quod omnes paces tam generales quam speciales factae vel faciendae per Dominum
Gibertum Potestatem populi et mercadanciae Parmae, sive de ejus mandato seu coram ipso,
perpetuo sint firmae et ratae, et perpetuo inviolabiliter firmiter observari debeant. ita quod nullo
modo nec aliquo jure, quod dici vel excogitari possit, debeant vel possint infringi vel retractari
occasione minoris aetatis, sive occasione defectus alicujus sollempnitatis juris vel facti; sed perinde
sint firmae et ratae, et valeant perpetuo contra principales et fidejussores, ac si omnis sollempnitas
juris vel facti esset adhibita tam in principalibus quam in fidejussoribus, tutoribus et curatoribus et
procuratoribus; et generaliter omnia capitula et Statuta facta per Fratrem Gerardum vel per
Commune Parmae, quae locuntur de pacibus, habeant locum et observentur in praedictis pacibus
factis et faciendis, et non retractandis tam in poenis quam in aliis.
De sententia lata per Nobilem virum Dominum Gibertum in intrinsecos et extrinsecos Parmenses
inviolabiliter observanda, et de pactis ordinatis circa eam.
Capitulum quod sentencia lata per dictum Dominum Gibertum inter intrinsecos et extrinsecos et
Burgenses et Parmenses, scripta manu Jacobi Alberti de Monticellis notarii, in perpetuum sit firma
et rata et stabilis, et inviolabiliter observetur iam in iis quae in dicta sentencia sunt, quam in iis quae
adhuc addere vel mutare vel interpretari voluerit super ea vel in ea, non obstante aliquo capitulo
facto vel faciendo. Ita quod aliquis de civitate vel episcopatu Parmae, vel aliunde, non possit nec
debeat contra eam aliquid dicere, objicere vel opponere de jure vel de facto. Et si quis contrafecerit,
non audiatur, et puniatur in persona et avere arbitrio dicti D. Giberti. Et Potestas, qui pro temporc
(*) Additum est huic capitulo quod liceat et licitum fuerit cuilibet habenti domum terras possessiones vel res aliquas. in
feudum ab aliquo vel, ab aliquibus ipsas res et possessiones vendere et vendidisse, alienare et alienasse feudum pro
feudo sine aliquo periculo et praejuditio sui praedictis capitulis non obstanlibus ullo modo illi vel illis quibus aliqua
poena vel gravamen imponitur per praedicta Statuta, cum aliter de jure res feudales alienari non potuerint nec possint
nisi feudum pro feudo. Millesimo CC. LXI. quartae Indictionis.
161

fuerit, praecise teneatur praedicta attendere et observare, et attendi et observari facere; et si
contrafecerit, feudum suum amittat, et ultra pro Potestate non teneatur nec habeatur.
Quod Potestas populi et mercadanciae debeat habere curam plenam et custodiam civitatis,
castrorum et munitionum civitatis et episcopatus Parmae, et qualiter.
Capitulum quod Dominus Gibertus Potestas populi et mercadanciae ad honorem Dei et populi
Parmensis habeat et habere debeat curam et custodiam plenam et integram civitatis et castrorum et
munitionum civitatis et episcopatus et districtus Parmae, ita quod per ipsum Potestatem et populum
debeant custodiri et teneri et salvari ad bonum et pacificum statum civitatis et episcopatus Parmae;
et quod possit secundum quod sibi melius et utilius videbitur, munire et inforzare civitatem et castra
et munitiones episcopatus, prout sibi melius visum fuerit et placuerit, tam in muris quam in aliis
fortitudinibus et laboreriis et cavamentis, et eciam destruere et munire castra et loca episcopatus
Parmae, quae sibi dicto Domino Giberto placuerit.
Quod Dominus Gibertus debeat interesse Statutis
Civitatis Parmae fiendis.
Capitulum quod toto tempore potestariae Domini Giberti de Gente, quando ordinamenta vel
Statuta civitatis Parmae fieri, debeat idem Dominus Gibertus per se vel alium interesse ad dicta
capitula et Statuta ordinanda et facienda (*) .
De Potestate, capitaneo, seu capite alicujus partis non fiendis, et de poena contrafacientis, et de
jam factis cassandis.
Capitulum quod de cetero non fìat nec fieri debeat in civitate vel episcopatu Parmae capitaneus
nec Potestas, nec caput alicujus partis fiat nec possit fieri, nec aliquis in fraudem capitanii,
Potestatis vel capitis alicujus partis; et si contrafactum fuerit, puniatur Capitaneus vel Potestas vel
caput vel ille qui fuerit in fraudem ipsorum, et quilibet illorum qui eum elegerit et praedicta
tractaverit, arbitrio Domini Giberti praedicti in avere et persona, et cassetur et irritetur: et hoc
habeat locum eciam in jam factis ut cassentur et irritentur: et ne de cetero in praedictis perseverent
sit exercicium praedictorum sub eisdem poenis et bannis.
Quod quilibet teneatur non esse in parte de cetero, nec congregationem seu adhunanciam
occasione alicujus partis facere, et de poena contrafacientis.
Capitulum quod aliquis de civitate et episcopatu Parmae teneatur quod de cetero non erit in parte
aliqua civitatis, nec coadhunationem nec congregationom faciet occasione alicujus partis civitatis; et
(*) Additum est huic capitulo quod ibi ubi dicit quod Dominus Gibertus de Gente Potestas Parmae debeat interesse ad
emondationem Statuti, quod illud idem debeat observari in Ancianis, qui debeant interesse dictae emendationi, et quod
eisdem solvatur pro quolibet tantum quantum quilibet Statutario.
162

si contrafactum fnerit, puniatur arbitrio dicti Domini Giberti. Et dictus Dominus Gibertus teneatur
omnes et singulos, qui sunt vel fuerint in praedictis partibus, absolvi facere, et amplius non
permittere esse in parte aliqua, salvis misteriis et artibus et mercadanciis et societatibus et consorciis
jam factis, vel quae fient de voluntate Domini Giberti Potestatis populi.
Quod omnis potestaria et jurisdictio concessa Domino Giberto de Gente apud eumdem debeat
remanere toto tempore suae potestariae sine aliqua diminutione.
Capitulum quod omnis potestaria et jurisdictio concessa Domino Giberto praedicto et ei data per
intrinsecos et extrinsecos per Conscilium Parmae, et per populum et mercadancim, et quae ei de
cetero concedetur vel dabitur per Conscilium Parmae debeat permanere apud eum toto tempore suae
potestariae absque diminutione aliqua, non obstantc aliquo capitale facto vel faciendo.
Quod Potestas Parmae praecise teneatur omnia suprascripta et infrascripta capitula attendere et
observare, et attendi et observari facere.
Capitulum quod Potestas Parmae, qui pro tempore fuerit, teneatur praecise, et omni tenore
remoto, omnia et singula suprascripta et infrascripta capitula et ordinamenta, et ea quae in eis
continentur, attendere et observare, et attendi et observari facere tam in puniendo et in poenis
exigendo, quam in aliis; et dictum Dominum Gibertum facere teneri per Potestatem populi et
mercadanciae, et ei facere obediri toto tempore sine potestariae populi et mercadanciae; et non
permittere nec pati quod ejus jurisdictio vel honor potestariae vel bailia minuatur in toto vel in parte
aut in aliqua. Et si praedicta et singula Potestas Parmae non observaverit et observari non fecerit,
totum suum feudum amittat; et ulterius per Potestatem Parmae non habeatur, nec teneatur, nec
debeat haberi. Et de praedictis et singulis non possit nec debeat habere licentiam vel parabolam a
Conscilio vel Arrengo, vel absolvi, nec aliquo modo alio vel ingenio quod dici vel excogitari possit;
et teneatur in principio sui regiminis jurare praedicta et singula attendere et observare; et aliter non
recipiatur, nec admittatur per Potestatem vel Rectorem Parmae.
De electione Potestatis populi et mercadanciae
Nobilis viri Domini Giberti de Gente manutenenda.
Capitulum quod electio potestariae facta in Dominum Gibertum de Gente per populum et
mercadanciam Parmae de potestaria eorum ad annum novum in proximo, et ab anno novo usque ad
quinque annos, sit firma et rata; et firma et rata permaneat, et usque ad praedictum tempus
inviolabiliter observetur; et in Conscilio et per Conscilium Parmae firmetur et approbetur, eo non
obstante quod non fuit electus ad brevia, et non distante aliquo capitulo facto vel faciendo, et non
obstante aliquo defectu solempnitatis juris communis vel specialis.
163

De salario Nobilis viri Domini Giberti de Gente Potestatis populi
et mercadanciae Parmae, et ejus quantitate.
Capitulum quod Dominus Gibertus Potestas, populi et mercadanciae Parmae pro suo feudo,
salario et remuneratione habeat et habere debeat de avere Communis Parmae mille libras parm. a
tempore inicii suae potestariae usque ad annum novum in proximo, et ab anno novo in antea usque
ad quinquennium, pro quolibet anno, mille quingentas libras parm. (1) ; et Massarius praesens, et qui
pro tempore fuerit, teneatur et solvere et possit dictum salarium et feudum de avere Communis, non
obstante aliquo statuto facto vel faciendo, vel modo invento vel inveniendo.
Item die xviii (2) Junii, Indictione XI. (3) , lecta fuerunt praedicta capitula et approbata in Conscilio
populi et Consorcii et mercadanciae atque generali per Albertum Gualdini, ut continetur in carta
facta manu Magistri Palmerii de Monticellis notarii.
De approbatione et confirmatione Statutorum populi.
Item die veneris vigesimo octavo Novembris, XI. lndictionis, suprascripta capitula omnia et
singula facta et ordinata per Sapientes et Statutarios populi, et lecta postea per Dominum Albertum
Gualdini notarium in generali Conscilio Communis et populi et Consorcii et rnercadanciae
Parmensis, et approbata in dictis et per dicta Conscilia, ut continetur in carta facta manu mei
Palmerii de Monticellis notarii, fuerunt firmata et approbata in concordia omnium per Nobilum
virum Dominum Gibertum de, Gente Potestatem tunc Communis et populi et mercadanciae Parmae,
et per discretos viros Dominos Johannem Arloti, Rolandum Ferram, Albertum de Fragnano,
Jacobum Spatareticam, Johannem Guercii, Albertum de sancto Paulo, Albertum de Burzatico, et
Jacobum Malepartis Ancianos tunc, et per Dominos Jacobum Clerici Potestatem beccariorum,
Gerardum Pultri, Guilielmum de Cornazano, et Buxantem Drapperium, Johannem Pataldi, Jacobum
Matallum, Opizonem Redaldi et Raynerium Baclochum electos ad Statuta Communis facienda et
reformanda, et per generale Conscilium Communis Parmae more solito congregatum de hominibus
de Conscilio et Consulibus vicinearum et artium per vocem praeconum et sonum campanae in
palatio Communis Parmae suprascripta die. Et statuerunt suprascripti in concordia quod omnia et
suprascripta capitula ponantur in Statuto Communis, et deinceps ut alia inviolabiliter observentur in
perpetuum.
(1) E’ notabile lo sbaglio corso nel Chronicon Parmense edito dal Muratori, T. IX. degli script. rer. ital. col. 777, ove
questo salario di Giberto da Gente è detto librarum quingentarum quinque millium imperialum. Ma l’antico cod. ms. di
esso Chronicon, che sta nella Parmense, ha rettamente librarum quingentarum imperialium, le quali rispondono
appunto alle suddette 1300 lire di Parma. V. il pres. Vol. a p. 128. n.
(2) Nella Storia dell’Affò, T. III. p. 400, in vece di die XVIII, come ha 1’originale, leggesi per errore die XXIII.
(3) L’anno, non espresso nel testo, è il 1253, al quale corrisponde l’Indizione undecima.
164

Testes Domini Hubertinus de Porta, Gerardus Caretus, Bernardinus Orrionum judices et
assessores dicti Domini Giberti Potestatis, et Capra notarius, et Grixopolus Bonederatae, et
Bertholus de Arena, et Gilius Ambrosii, et Hubertus Borgarelli, et alii plures.
165