PDF (Bilingual (Frisian/Dutch) manual of the language

F-TARSP

f-tarsp

j.e. dijkstra
F-TARSP
Fryske Taal Analyze Remediearring en Screening Proseduere.
In Fryske bewurking fan ’e TARSP.
fryske akademy – Afûk, Ljouwert 008

FA nr. 0 8
f-tarsp

Tankwurd
Graach soe ik elkenien tankje wolle dy’t op ’e ien of oare wize bydroegen
hat oan ’e ûntwikkeling fan it taalynstrumint F-TARSP. Yn it bysûnder wol
ik de Provinsje Fryslân betankje foar de finansjele stipe.
Earste stappen binne wichtich, dêrsûnder komme je nammentlik nearne.
Jehannes Ytsma is dejinge dy’t my yn dit projekt de earste stappen
sette litten hat. Jehannes, ek al koe ik mar koart op dy lynje, do wiest
tige wichtich foar dit projekt. It is dêrom ek ferskriklike spitich datst it
einresultaat net mear sjen kinst. Ik ha in soad weardefolle oantinkens oan
dy en oan dy tiid oerholden.
In grut projekt as dit is ek nearne sûnder begeliedingskommisje. Graach
wol ik alle leden tankje: Nynke van den Bergh, Renée van Bezooijen,
Siebren Dyk, Reintsje Miedema en Liesbeth Schlichting. Siebren Dyk stie
boppedat altyd klear mei syn saakkundich advys oer de Fryske taalkunde.
Lykwols, eventuele flaters en ûnfolsleinichheden yn dit projekt komme
fansels hielendal foar myn rekken. Yn it bysûnder wol ik graach nochris
de foarsitter fan ’e begeliedingskommisje, Liesbeth Schlichting, neame.
Neist dy rol naam sy nammentlik ek in grut part fan ’e begelieding op har,
dêr’t ik har tige tankber foar bin. Dêrby ha ik ek in soad stipe en wize rie
krigen fan Durk Gorter, fan ’e Fryske Akademy út de begelieder fan dit
projekt.
Yn it ûndersyk haw ik stipe krigen fan de stazjêres Femke van Dijk, Femke
van der Honing en Japke Palma. Mirjam van der Meij hat in ferskriklik
soad wurk ferset by it meitsjen en útskriuwen fan in grut part fan ’e
lûdopnamen. Fan Nynke van den Bergh mocht ik twa transkripsjes brûke
út har eigen materiaal (Van den Bergh, yn tarieding), dêr’t ik tige wiis mei
wie. Fierder wol ik noch de minsken tankje dy’t in konseptferzje fan dizze
hantlieding lêzen ha. Mar it measte ha ik miskien wol te tankjen oan alle
âlden en bern dy’t oan it ûndersyk meiwurke ha. Elkenien hertlik tank!
Ljouwert, febrewaris 008
Jelske Dijkstra

f-tarsp

F-TARSP profylkaart
Namme Leeftyd Datum Logopedist Totaal
A Onverstaanbaar Afwijkend Niet af Twijfel A totaal
Divers
V.U. Soc.: AangP Ster V.U. totaal
I Nee/ja
Zn VOORN G totaal
G tot: Avn
Bv/B W G.O.Fase PF
MEDEDELENDE ZIN VRAAG GEB W WOORDGROEPEN WOORDSTRUCTUUR
tot: OndB HwwZ
II BX Into Verkl*
tot 10 VC/OndW inZn
subtPF OndVC
Ov Kop
tot: OndWB BvZn
OndWVC VERB
XNeg Inv VzN en MvZn
III Vobij SamZn
tot 21 WBVC W(X) deZn ik Stam
OndBVC hin Stam+(e)t
subtPF XBB ZnZn
Ov (Vr)WOnd+**
tot: OndWBVC Hwwi
OndWBB VzBepZn
WOnd(X) dy/dizzeZn
BBv/B hy/er
IV Vo/bij it SamWw
tot 19 BepBvZn Voltdw
Ov Vr(XY) BvBepZn
subtPF Wdeel
WXY Ov
tot: HwwVd VerlTijd
BWOndBVC XenX+ Stam+(e)st
V BWOndBB mar(i) him
tot 19 wy
OndWVCVC(X) itZn my MvTT
subtPF Ov WOnd4 der
tot: 6+
BijzinzVerb** Vr4 WXYZ Ov
Nevens BezZn
VI VCbijzin/Bbijzin Nabep
tot 17 BBvZn
WW
want
sy(mv)
subtPF WOnd5+ mar(n) Inf+n
tot: Aan/uit
NevenszVerb
Vr5+ WXYZ5* Ov Bvze
VII Sz3+ sa’nZn je
tot 12 Ov dit/datZn at yts
subtPF WVz sy(ev)
Ov
F-TARSP © 2008 Fryske Akademy

8 f-tarsp
F-TARSP profylkaart (mei sidenûmers)
Namme 33 Leeftyd 33 Datum 33 Logopedist 33 Totaal 33
A 33 Onverstaanbaar 33 Afwijkend 34 Niet af 34 Twijfel 34 A totaal 35
Divers 36
V.U. 35 Soc.: AangP 36 Ster 37 V.U. totaal 38
I Nee/ja 37
Zn 39 VOORN86 G totaal 24
G 38 tot: Avn 87
Bv/B 39 W 39 G.O.Fase 23 PF 26
MEDEDELENDE ZIN 44 VRAAG 62 GEB W 65 WOORDGROEPEN 66 WOORDSTRUCTUUR 93
tot: OndB 46 HwwZ 94
II BX 46 Into 62 Verkl* 95
tot 10 VC/OndW 47 inZn 68
subtPF OndVC 47
Ov 48 Kop 47
tot: OndWB 49 BvZn 68
OndWVC 49 VERB 83
XNeg 49 Inv 50 VzN 69 en 84 MvZn 96
III Vobij 87 SamZn 98
tot 21 WBVC 50 W(X) 65 deZn 69 ik 88 Stam 98
OndBVC 51 hin 63 Stam+(e)t 99
subtPF XBB 51 ZnZn 70
Ov 51 (Vr)WOnd+** 63
tot: OndWBVC 52 Hwwi 70
OndWBB 52 VzBepZn 71
WOnd(X) 63 dy/dizzeZn 72
BBv/B 71 hy/er 88
IV Vo/bij 72 it 88 SamWw 99
tot 19 BepBvZn 73 Voltdw 99
Ov 53 Vr(XY) 64 BvBepZn 73
subtPF Wdeel 73
WXY 66 Ov 74
tot: HwwVd 76 VerlTijd 100
BWOndBVC 54 XenX+ 76 Stam+(e)st 101
V BWOndBB 54 mar(i) 84 him 88
tot 19 wy 89
OndWVCVC(X) 54 itZn 76 my 89 MvTT 101
subtPF Ov 55 WOnd4 64 der 89
BijzinzVerb** 55 Vr4 64 WXYZ 66 Ov 89
tot: 6+ 57
Nevens 58 BezZn 77
VI VCbijzin/Bbijzin 58 Nabep 77
tot 17 BBvZn 78
WW 78
want 84
sy(mv) 92
subtPF WOnd5+ 64 mar(n)84 Inf+n 102
tot: Aan/uit 59
NevenszVerb 59
Vr5+ 65 WXYZ5* 66 Ov 85 Bvze 103
VII Sz3+ 60 sa’nZn 80 je 92
tot 12 Ov 60 dit/datZn 80 at 85 yts 93
subtPF WVz 80 sy(ev) 93
Ov 81
F-TARSP © 2008 Fryske Akademy

Ynhâldsopjefte
tankwurd
ynlieding
1 de wurkwize
1. Opname
1. It taalsample
1. . It útskriuwen fan in opname
1. . Wat is in utering?
1. . Werhelle wurden, falske starts en selsferbetterings 8
1. . Artikulaasje, stavering en skriuwwize binnen F-TARSP
1. . Ynterpunksje 0
1. . De optimale lingte fan it taalsample
1. Analyze
1. . De analyze fan it taalsample
1. . De analyze fan Nederlânsktalige uterings en ynterferinsjes
1. It oerbringen fan ’e gegevens op ’e profylkaart
1. Bepaling fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze en it
berekkenjen fan ’e profylskoare en gemiddelde sinlingte
1. . Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
1. . Profylskoare 26
1. . Gemiddelde sinlingte yn wurden
1. It ferlykjen mei normaalpratende bern 8
1. Ynterpretaasje fan ’e profylkaart
1. . Lykwichtich taalprofyl
1. . Ûnderskikkende sinnen
1. . Natuerlike hiaten 0
1. . Taalfermogen en it konsekwint brûken fan in konstruksje 30
1. . Útwreiding fan sindielen 0
1.8 It oanfoljen en útlokjen fan konstruksjes
1. Bepaling fan ’e leardoelen
1. 0 Evaluaasje

2 de beskriuwing fan ’e profylkaart
2. Persoanlike gegevens
2. Afvallers (A) – Ôffallers
2. De grammatikale ûntwikkeling yn sân fazen
2. Vaste Uitdrukkingen (V.U.) – Fêste Útdrukkings
2. Grammatikale part fan ’e profylkaart 8
2. . Ienwurdsin 8
2. . Sindielen 0
2. . Sinkonstruksjes
2. . . Mededelende zin – meidielende sin
2. . . Vraagzin – fraachsin
2. . . Gebiedende wijs – hjittende wize
2. . Woordgroepen – Wurdkloften
2. . Verbindingswoorden – Ferbiningswurden 8
2. . Voornaamwoorden – Foarnamwurden 8
2. . Woordstructuur – Wurdstruktuer
3 foarbylden fan ’e analyze 0
4 opset en útfiering fan it ûndersyk
4. It ûndersyk
4. Datasamling en dataferwurking
4. . Ûndersyksgroep
4. . . Yndieling yn leeftydsgroepen
4. . . Seleksje fan dielnimmers
4. . . Gearstalling fan ’e úteinlike ûndersyksgroep
4. . Útfiering fan it ûndersyk
4. . . Opname en transkripsje 8
4. . . Kodearring en analyze
4. . . It opstellen fan ’e profylkaart
4. . . It opstellen fan ’e yndikaasjetabel
4. Diskusje
5 literatuer
bylagen
1 Frekwinsjetabellen
2 Tûkelteammen by it útskriuwen
3 Bûging fan frekwinte tiidwurden
4 Yndikaasjetabel
5 List fan taalkundige termen
0 f-tarsp

Ynlieding
Bern meitsje harren mei gemak ien as mear talen eigen. In inkelde kear
giet dat wat minder fanselssprekkend en wurdt in bern trochferwiisd
nei de logopedist. It is dan belangryk om de taalûntwikkeling goed te
ûndersykjen. Yn it gefal fan meartalichheid betsjut soks dat de taalûntwikkeling
sa mooglik yn beide talen ûndersocht wurde moatte sil. Op
dy manier kinne logopedisten in sa folslein mooglik byld fan ’e taalûntwikkeling
foarmje (Genesee e.o., 00 ). By in fan hûs út Frysktalich bern
wie dat oant no ta dreech. Foar it Frysk wie gjin taalynstrumint foarhannen
en de Nederlânske ynstruminten binne allinnich noarmearre
foar bern mei Nederlânsk as memmetaal. Boppedat is der noch mar in
bytsje bekend oer de taalûntwikkeling fan jonge Frysktalige bern. Yn
hokker folchoarder leare bern bygelyks de Fryske taalstruktueren? Dêr
is noch amper ûndersyk nei dien, wylst it belangrike ynformaasje foar
eventuele terapy jaan kin.
In Fryske ferzje fan ’e Nederlânske TARSP (Taal Analyse Remediëring
en Screening Procedure (Schlichting, 00 )) foarsjocht de logopedisten
net allinnich fan in taalynstrumint om it grammatikale ûntwikkelingsnivo
fan it Frysktalige bern te bepalen, mar ek fan ynformaasje oer
de Fryske taalûntwikkeling. De Fryske TARSP, ek wol F-TARSP neamd,
giet der fan út dat de iere taalûntwikkeling oant sawat ; jier yndield
wurde kin yn sân Grammatikale Ûntwikkelingsfazen. Dat ynstrumint
bestiet út in saneamde profylkaart. Dy kaart jout fan elke Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze in oersjoch fan ’e folchoarder dêr’t bern de Fryske
taalstruktueren yn winne. Dêrtroch kin de profylkaart ek tsjinje as basis
by it opstellen fan it behannelplan. Yn dizze hantlieding wurdt de
wurkwize fan dit ynstrumint beskreaun en wurde de konstruksjes op
’e profylkaart útlein. Omdat by it skriuwen fan dizze hantlieding dy fan
de Nederlânske TARSP (Schlichting, 00 ) as basis brûkt is, sille beide
hantliedings in soad oerienkomsten ha.
F-TARSP is basearre op in cross-sectioneel ûndersyk nei it ferrin fan ’e
taalûntwikkeling by jonge Frysktalige bern. Fia gemeenten binne 00
bern fan ; oant en mei ; jier selektearre, dy’t it Frysk as thústaal
brûke. Dy bern binne evenredich ferdield oer leeftydsgroepen, geslacht

en twa sosjaal-ekonomyske klassen. By elk bern is ien kear in lûdopname
makke. Fan elke lûdopname binne 00 uterings útskreaun. Op
basis fan dy uterings binne de profylkaart en byhearrende yndikaasjetabel
opsteld. De metodologyske en taalkundige ferantwurding stiet
beskreaun yn haadstik . De foarbylden dy’t yn dizze hantlieding folge
wurde troch namme en leeftyd, komme fan bern út it ûndersyk. Om de
anonimiteit fan ’e bern te garandearjen, ha se allegear in oare namme
krigen. Foarbylden sûnder namme binne betocht.
It taalynstrumint F-TARSP is, lykas sein, in bewurking fan ’e Nederlânske
TARSP, dy’t wer basearre is op it Ingelske taalynstrumint LARSP
(Language Assessment Remediation and Screening Procedure (Crystal
e.o., 8 )). As metodyk is foar it grutste part fêstholden oan dy fan ’e
Nederlânske TARSP (Schlichting, 00 ). Dochs binne der twa ferskillen
oan te wizen, dy’t beide slaan op ’e yndieling yn leeftydsgroepen.
It earste ferskil is it oantal leeftydsgroepen. De Fryske TARSP telt fiif,
wylst de Nederlânske seis hat. De jongste leeftydsgroep út ’e Nederlânske
TARSP, te witten ;0- ; jier, ûntbrekt by de Fryske. Schlichting
hat de data foar dy leeftydsgroep mei longitudinaal ûndersyk sammele
(Schlichting, ). Yn it ûndersyk fan F-TARSP wie dêr gjin tiid foar.
Boppedat kin dy leeftydsgroep ynkoarten mei de Lexiconlijst Fries
(Lutje Spelberg & Schlichting, yn tarieding) ûndersocht wurde. It twadde
ferskil hat te krijen mei de grinzen fan ’e leeftydsgroepen. De lêste
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze yn ’e Nederlânske TARSP, faze VII, is
op mar ien bern basearre. Mei de hope faze VII yn it F-TARSP ûndersyk
better ûnderboud te krijen, binne de leeftydsgrinzen trije moanne opskood,
sadat de Fryske bern trije moanne âlder binne. Dat alles betsjut,
dat de Fryske TARSP basearre is op gegevens fan bern út fiif leeftydsgroepen
fan elk in healjier: ; - ; jier, ; - ;8 jier, ; - ; jier, ; - ;8 jier
en ; - ; jier.
It logopedysk ûndersyk mei de F-TARSP ferget deselde hannelings as by
de Nederlânske TARSP. De logopedist skriuwt in lûdopname mei spontane
taal út en analysearret de uterings fan it bern op sin- en wurdnivo.
Dêrnei bringt de logopedist dy analysearre taalkonstruksjes oer op ’e
profylkaart en bepaalt op basis fan ’e sinkonstruksjes yn hokker Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze it bern him of har op dat stuit ûntwikkelet.
As lêste kin mei help fan ’e yndikaasjetabel sjoen wurde oft de taalûntwikkeling
miskien fertrage is. By de analyze wurdt fêstholden oan ’e
tradisjonele grammatika. Op ’e Fryske profylkaart steane deselde grammatikale
termen dy’t ek foar it Nederlânsk hantearre wurde, omdat dy
terminology it meast bekend is. By de útlis fan ’e konstruksjes wurde
f-tarsp

lykwols ek Fryske termen brûkt. Dêrom jout bylage in list mei Fryske
taalkundige termen en de Nederlânske ekwivalinten.
Yn hoefier moat de logopedist it Frysk behearskje wol hy of sy dit ynstrumint
goed brûke kinne? It is fanselssprekkend in pree wannear’t
de logopedist in memmetaalsprekker is. In twaddetaalsprekker fan it
Frysk moat him of har yn dy taal sa fertroud fiele dat hy of sy it ynstrumint
hantearje kin. By it útskriuwen is it perfoarst net needsaaklik korrekt
Frysk skriuwe te kinnen. Wannear’t de eigen stavering konsekwint
hantearre wurdt, sil it de analyze net yn ’e wei stean. De Fryskskriuwer
sûnder ûnderfining wurdt lykwols wol oanret om bylage foarôfgeande
oan it útskriuwen troch te lêzen. Hoewol’t yn ’e hantlieding by ferskate
konstruksjes de Fryske grammatika ek koart behannele wurdt, is in
deeglike foarkennis fan it Frysk wol fan belang by it wurkjen mei dit
ynstrumint. Dêrom wurdt advisearre in Fryske grammatika (bygelyks
Popkema, 00 en/of Tiersma, ) as neislachwurk te brûken.

f-tarsp

1 De wurkwize
Doel fan dit ynstrumint is om op basis fan in taalsample fan spontane
taaluterings fan it bern te bepalen hokker ûntwikkelingsnivo it bern hat
op it gebiet fan ’e morfo-syntaksis. Spontane taaluterings binne taaluterings
yn bygelyks in petear of ûnder it boartsjen of deistige aktiviteiten.
Om it ynstrumint ta te passen moatte ferskillende stappen set wurde. Dy
wurde yn ’e ûndersteande paragrafen taljochte.
1. Opname
De earste stap is it meitsjen fan in lûdopname fan ’e spontane taal fan it
bern. Dêrfoar kin ferskillende apparatuer brûkt wurde: mp -spiler, minidiskrekorder,
fideorekorder, dvd-rekorder, diktafoan, ensfh. It is belangryk
om in kwalitatyf goede opname te meitsjen, ûnder oare troch de
mikrofoan ticht by it bern te setten en oerstallige eftergrûnlûden safolle
mooglik te mijen.
De opname kin it bêste ûnder it boartsjen makke wurde. De ferhâlding
tusken bern en logopedist is dêrby fan grut belang. Sa moatte bern en
logopedist al in bytsje oaninoar wend wêze. Is dat net it gefal, dan is it oan
te rieden om de opname út te stellen oant it bern wat fertroud rekke is
mei de logopedist en syn of har wurkromte, wat faak in nije omjouwing is
foar it bern. Ûnder it boartsjen praat de logopedist Frysk. It bern bepaalt
it spul en de logopedist folget, dat wol sizze hy of sy freget en stjoert net
tefolle. Wol besiket de logopedist, bygelyks by de wat âldere bern, om ûnder
de opname in pear fragen bûten it hjir-en-no te stellen.
Boartersguod dat útnoeget ta boartsjen is wichtich, mar it mei ek wer
net sa ynteressant wêze dat it bern folslein yn it spul opgiet. Foarbylden
fan geskikt boartersguod binne: boerepleats mei bisten, playmobil, duplo,
teeservys, keukentsje, poppehûs en tekenpapier mei stiften. Printeboeken
binne net sa geskikt, om’t se minder rike uterings ûntlokje oan it bern.
Ûnder de opname is it oan te rieden om yn elk gefal mear as ien soarte
boartersguod te brûken.
It is net slim at it bern ûnder de opname sa no en dan oerskeakelet op
it Nederlânsk. Mocht dat barre, dan werhellet de logopedist op in rêstige
manier de utering yn it Frysk. Giet it bern troch mei Nederlânsk te
praten, dan kin oerstappe op oar boartersguod helpe om werom te kommen
by it Frysk. It is ferstannich om bekende figueren fan ’e Nederlânske
de w u r k w ize

tillevyzje yn it spul te mijen, om’t dy figueren der al gau foar soargje dat it
bern op it Nederlânsk oergiet.
By bern yn ’e ienwurdfaze hat it noch net safolle doel om in taalsample
te meitsjen. Dy bern kinne better ûndersocht wurde mei de Lexiconlijst
Fries (Lutje Spelberg & Schlichting, yn tarieding). Dy list is ferlykber mei
de Lexilijst Nederlands (Schlichting & Lutje Spelberg, 00 ), allinnich is
de Fryske twatalich.
1. It taalsample
Yn ûndersteande subparagrafen wurdt it útskriuwen fan in opname beskreaun
en wurde de definysjes fan uterings, werhelle wurden, falske
starts en selsferbetterings útlein. Fierder wurde de ûnderwerpen artikulaasje,
stavering, skriuwwize, ynterpunksje en de optimale lingte fan it
taalsample behannele.
1. . – It útskriuwen fan in opname
It útskriuwen fan ’e opname kin it bêste troch de logopedist sels útfierd
wurde, of troch immen oars dy’t by de opname oanwêzich wie, en leafst sa
gau mooglik nei de opname. Fansels is in koptelefoan dêrby in handich
helpmiddel. By in ekstreem bleu bern kin der foar keazen wurde om de
earste tsien uterings fan ’e opname net út te skriuwen om him of har sadwaande
de romte te jaan oer dy bleuens hinne te stappen.
Alle uterings, sawol dy fan it bern as fan ’e oare dielnimmers oan it petear,
wurde ortografysk útskreaun. Folslein Nederlânsktalige uterings of
uterings mei Nederlânske wurden, saneamde ynterferinsjes, wurde ek
útskreaun. Dy wurde nammentlik ek analysearre, sjoch paragraaf . . .
It is by it útskriuwen belangryk dat elke utering op in aparte rigel komt.
Der binne ferskillende manieren om uterings út te skriuwen. In sample
kin bygelyks útskreaun wurde as in tekst dêr’t elke sprekker en utering
op in nije rigel ûnderinoar komme te stean. Sa’n útskreaune tekst sjocht
der sa út:
Fragmint :
Minne, ; jier
Mem (M), Logopedist (L)
Minne: : bljon (ballon)
(Minne pakt syn ballon)
M: in ballon, hin?
Minne: 8: ballon
L: dat is in moaie
f-tarsp

In oare manier fan útskriuwen is mei help fan in tabel mei foar elke
sprekker in aparte kolom. Dy manier wurdt yn it neikommende
foarbyld toand. It is handich om de uteringsnûmers fan it bern yn in
ekstra (sub)kolom ûnder te bringen. De fragminten fan taalsamples yn
paragraaf . . binne ek yn dizze foarm útwurke.
Fragmint :
Mem (M), Logopedist (L) Minne, 1;11 jier
bljon (ballon)
(Minne pakt syn ballon)
M in ballon, hin?
8 ballon
L dat is in moaie
Omdat ús harsens de oanstriid ha om ûngrammatikale uterings ûnbewust
dochs grammatikaal te meitsjen, is it ferstannich om nei it útskriuwen
it hiele taalsample nochris oandachtich te beharkjen en it sample te
kontrolearjen.
1. . – Wat is in utering?
‘Eén of meer woorden die een op zichzelf staand geheel vormen, noemen
we een uiting. Een uiting is een volledige mededeling op zichzelf.’ (Schlichting,
00 , p. ). In útspraak lykas nee sjoch mem dat is de tafel is yn fjouwer
uterings op te splitsen dy’t elk op harsels in folsleine meidieling foarmje:
1 nee
2 sjoch
3 mem
4 dat is de tafel
Lykas hjirboppe te sjen is, wurdt de oansprutsen persoan, mem, ek as
aparte utering sjoen. Hoewol’t it hjir om fjouwer uterings giet, ha se wol
in ferbân. Dat leit ûnder oare op it gebiet fan ’e yntonaasje.
In ferbân tusken uterings kin ek mear taalkundich fan aard wêze, bygelyks
by in gearstalde sin. Yn dat gefal bestiet in utering út mear as ien
sin. Hy kin bygelyks twa haadsinnen omfetsje, lykas yn ik doch der hiel folle
yn, want oars sjocht ie it net (Elbrecht, ;0 jier). Mar hy kin ek bestean út in
haadsin en in bysin, bygelyks at it reint, dan is ie droech (Roelof, ;8 jier).
In utering kin maksimaal út trije haadsinnen mei byhearrende bysinnen
bestean, lykas yn en dan moat dy hjir lizze, en dan sjocht ie de ponnys, en dan
sakt ie dêrhinne (Femke, ; jier). Mocht in utering mear as trije haad- of
bysinnen efterinoar telle, dan wurdt om praktyske reden nei de tredde sin
mei in nije utering begûn.
de w u r k w ize

Uterings fan bern dy’t krekt tusken twa fazen yn sitte, bygelyks ien- en
twawurdsinnen, kinne by it útskriuwen lestich wêze. De útspraak drinke
pop (Marije, ; jier) kin sawol sjoen wurde as ien of as twa uterings. Dêrby
is neist yntonaasje ek de lingte fan ’e stilte tusken drinke en pop as kritearium
fan belang. De ynterpretaasje fan ’e logopedist dy’t de opname
útskriuwt, jout hjirby de trochslach.
Ynterjeksjes lykas hear yn de auto giet der even út, hear (Marcel ; jier) of hin
yn dêr kinst ite, hin? (Patrick, ; jier) foarmje gjin nije utering, mar hearre
by de foargeande utering. Dy wurde ek wol oanhingsels neamd. Ynterjeksjes
kinne net foarôf oan in utering foarkomme. In útspraak lykas: oh,
dan dy derop (Feite, ; jier) bestiet út twa uterings: oh en dan dy derop.
1. . – Werhelle wurden, falske starts en selsferbetterings
Werhelle wurden, falske starts en selsferbetterings steane yn it útskreaune
taalsample tusken heakjes en wurde bûten de analyze litten. Dat jildt
ek foar net útsprutsen klanken en wurdlidden, kommentaar en saneamde
parafrazen fan it bern, dêr’t (in part fan) in ûndúdlik útsprutsen utering
by ‘oerset’ wurdt, bygelyks even de aaike tearmeitsje (klearmeitsje) (Inge, ;
jier) of by de kakoes (koelkast) (Lise, ; jier). Mei help fan ûndersteande
foarbylden wurdt útlein wat werhelle wurden, falske starts en selsferbetterings
binne.
Fragmint :
8 f-tarsp
Logopedist Piter, 3;0 jier
dizze? ja
(Piter fynt) Piter fynt dy m +...
(dy, dy, dy is) dy is giel en dy
is wyt en dy is oranje
ja
in oranje ein
De wurden dy’t yn fragmint tusken heakjes steane, lykas Piter fynt (utering
) en dy, dy, dy is (utering ), binne werhelle wurden. Werhelle wurden
kinne sawol ien as mear wurden wêze. De ‘+…’ oan ’e ein fan utering
jout oan dat de sin net ôf is.

Fragmint :
Mem Claudia, 2;10 jier
mem ek in leppeltsje?
no
mar der bin(ne) gjin
leppeltsjes mear, tocht mem
(mar wat) it grutte leppeltsje
Fragmint lit in falske start sjen. It bern begjint yn utering mei mar
wat, mar betinkt har en begjint de utering op ’e nij mei it grutte leppeltsje.
Fragmint :
Logopedist Reitse, 3;11 jier
8 dêr kin twa
okee
(dêr) dêr kin net folle
nee?
00 hy (giet) wol net
0 mem
Fragmint hat ek in werhelling. Diskear giet it mar om ien wurd, dêr, yn
utering . Yn utering 00 lit it bern in selsferbettering sjen.
1. . – Artikulaasje, stavering en skriuwwize binnen F-TARSP
Lykas yn ’e ynlieding oanjûn, is it net beslist needsaaklik om Frysk skriuwe
te kinnen. Oer it algemien is it bêst genôch om de taal fan it bern yn in
eigen Fryske stavering út te skriuwen. Wurden dêr’t klanken fuortlitten of
ferfongen binne, hoege ek net perfoarst letterlik útskreaun te wurden (of
it moat wêze dat de artikulaasje ek analysearre wurdt). It is allinnich wol
fan belang dat de werjefte fan wurdlidden en bûgings goed is, benammen
by tiidwurden. Dêrby moat goed tocht wurde om de makke bûgings. Dy
binne letter wer belangryk by de analyze.
dêr bin(ne) se (Arjen, ; jier) meartalsútgong fan tiidwurd
net útsprutsen
hat ik ek in hengel (Sanne, ; jier) gjin kongruinsje persoansfoarm-ûnderwerp
en nije wike moet ik te proefdraaie(n)
(Fenna, ; 0 jier) n fan proefdraaien wurdt net
makke
de w u r k w ize

Guon minime skriuwflaters kinne liede ta grutte flaters by de analyze.
In foarbyld dêrfan is it dakje (aksint sirkumfleks) op dêr, dat, wannear’t
it fergetten wurdt, in oare analyze opleverje kin. Dat is it gefal yn ’e neikommende
utering: dêr/der stiet in hynder. It sindiel dêr is yn dy utering op
sinnivo in bywurdlike bepaling. Bedoelde it bern lykwols der, dan is it in
ûnderwerp op sinnivo en moat boppedat der by de foarnamwurden analysearre
wurde. Yn bylage stiet in oersjoch fan ’e meast foarkommende en
foar de hân lizzende skriuwflaters. Benammen de Fryskskriuwer sûnder
ûnderfining sil in soad baat ha by it oandachtich trochnimmen fan dy
bylage. Ien ôfspraak oer de skriuwwize fan bepaalde wurden is belangryk
genôch om hjir te neamen: de wurden alwer, nochris, wolris en samar wurde
as ien wurd skreaun yn F-TARSP. Fierder is it handich om wurden as
dêryn, hjirboppeop en derûnder ek as ien wurd te skriuwen om se dan by de
analyze makliker werom te kennen as foarnamwurdlik bywurd.
1. . – Ynterpunksje
De neikommende lês- en skriuwtekens wurde by it útskriuwen brûkt:
? In fraachteken jout in fraachyntonaasje oan. Dat kin likegoed by in utering
dy’t grammatikaal in fraach is, lykas kinsto him fine? (Jouke, ;0 jier), as
by in utering dy’t de foarm hat fan in meidielende sin, memmy hoecht net
mear? (Claudia, ; 0 jier) of noch wat kofje? (Auke, ;8 jier).
! Mei it útropteken wurdt de útropyntonaasje oanjûn, bygelyks lekker!
(Femke, ; jier) of wat in moai hartsje! (Silke, ; jier). It útropteken wurdt
ek brûkt om ’e yntonaasje fan ’e hjittende wize oan te jaan, sawol yn meidielende
sinnen mei in hjittend karakter, bygelyks noch mear! (Peter, ;
jier), as yn uterings dy’t grammatikaal sjoen hjittende wize binne, bygelyks
jou dan! (Robert, ; 0 jier).
( ) Werhelle wurden, falske starts, selsferbetterings, parafrasearrings en
kommentaar wurde tusken heakjes set. Eventueel kinne klanken of wurdlidden
dy’t net útsprutsen wurde ek tusken heakjes set wurde. Alles wat
tusken heakjes stiet, telt net mei by de analyze.
# Dit teken stiet foar in koarte stilte binnen de utering.
## In koarte stilte yn it petear wurdt mei ‘##’ tusken de uterings oanjûn.
xx In ûnfersteanber wurd yn ’e utering wurdt oanjûn mei twa kear in ‘x’, bygelyks
yn dêr xx (Casper, ; 0 jier) of wêr lytse xx no? (Robert, ; 0 jier). Dy uterings
wurde meiteld yn it totaal oan útskreaune uterings binnen in taalsample.
xxx De hiele utering is ûnfersteanber. Yn dat gefal stiet der trije kear in ‘x’ op
in nije rigel. Ûnfersteanbere uterings wurde yn it totaal oan útskreaune
uterings meiteld, mar net analysearre.
+... Mei in plusteken en trije punten wurdt oanjûn dat de utering net ôf is.
Sokke uterings wurde meiteld yn it totaal oan útskreaune uterings, mar
net analysearre.
0 f-tarsp

1. . – De optimale lingte fan it taalsample
It taalsample moat lang genôch wêze om foldwaande ynformaasje te jaan
foar in betrouber byld fan it grammatikale taalgebrûk fan it bern. Om de
lingte fan it taalsample jaan te kinnen, moatte earst de ferskillende soarten
uterings binnen F-TARSP definiearre wurde (Schlichting, 00 ):
a Afvallers, yn it Frysk Ôffallers: uterings dy’t om ’e ien as oare reden net
analysearre wurde kinne, bygelyks omdat se ûnfersteanber binne.
b Vaste Uitdrukkingen, yn it Frysk Fêste Útdrukkings: uterings sûnder grammatikale
struktuer of mei in fêste grammatikale struktuer, bygelyks ja,
hoi, sjoch ris.
c Analyse-eenheden, yn it Frysk Analyze-ienheden: uterings dy’t grammatikaal
analysearre wurde kinne.
It totale oantal útskreaune en skoarde uterings dêr’t de Ôffallers en de
Fêste Útdrukkings fan ôflutsen binne, wurdt Analyze-ienheden neamd.
Yn ’e regel is in sample fan 0 Analyze-ienheden genôch foar in betrouber
byld fan ’e grammatikale ûntwikkeling fan it bern (Schlichting, 00 ).
Fansels sil in sample fan mear as 0 Analyze-ienheden in folsleiner byld
jaan fan ’e feardigens fan it bern. It kin nammentlik sa wêze dat der grammatikale
struktueren binne dy’t it bern al wol brûke kin, mar dy’t net yn
it sample makke wurde. Foar it bepalen fan ’e saneamde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze binne 0 Analyze-ienheden lykwols foldwaande. Oer
it algemien sil, ôfhinklik fan it bern en de sitewaasje, in taalsample fan
sawat 0 oant 00 uterings genôch wêze om 0 Analyze-ienheden oer te
hâlden.
1. Analyze
1. . – De analyze fan it taalsample
Nei it útskriuwen fan it taalsample folget de grammatikale analyze. At
it der allinnich om giet om de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze te bepalen,
kin folstien wurde mei de analyze fan ’e sinkonstruksjes. Wannear’t
it taalsample ek as útgongspunt tsjinnet foar in behannelplan, dan wurdt
in folsleine analyze makke. In goede kennis fan ’e Fryske grammatika is
in pree by it brûken fan dit ynstrumint. As neislachwurk kin in Fryske
grammatika of de ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst (Haserijn
e.o., )) brûkt wurde. De ANS is ek fergees op ynternet as Elektronische
ANS (E-ANS) te hifkjen. Sjoch foar de ferwizings haadstik .
De analyze kin yn it taalsample makke wurde of op in apart stik papier.
It hinget der fan ôf wat de logopedist it maklikst fynt. Elke utering
wurdt op ferskillende grammatikale nivo’s analysearre: sinkonstruksjes,
de w u r k w ize

wurdkloften, ferbiningswurden, foarnamwurden en wurdstruktuer. Yn
haadstik stiet in wiidweidige útlis fan dy analyze en de konstruksjes.
In oare mooglikheid om de analyze te meitsjen is troch it kompjûterprogramma
fan CHILDES (MacWhinney, 00 ; MacWhinney, 000) te brûken.
Dat programma jout nei de analyze, dy’t troch de logopedist makke
is, automatysk it oantal kear dat in konstruksje foarkomt werom, sadat it
ienfâldich op ’e profylkaart oernommen wurde kin. Neidiel is wol dat de
ynformaasje fan ’e uteringsnûmers by de oanbelangjende konstruksjes
troch it wurkjen mei CHILDES ferlern giet, sadat in konstruksje net maklik
weromfûn wurde kin.
1. . – De analyze fan Nederlânsktalige uterings en ynterferinsjes
Hast elk Frysktalich bern, it iene wat mear as it oare, sil ûnder de opname
Nederlânsk prate. Dat kinne bygelyks folslein Nederlânsktalige uterings
wêze of in pear Nederlânske wurden, oftewol Nederlânske ynterferinsjes,
yn in fierder Frysktalige utering. It kin ek foarkomme dat it bern healwei
de Fryske utering oerskeakelet op it Nederlânsk, lykas yn en welke yn ’e
reade moa(st), moest even kijke (Iris, ; jier). It brûken fan twa (of mear)
talen binnen in utering as petear is in hiel gewoan ferskynsel by meartalichheid.
Yn ’e wittenskip wurdt dit ek wol code-switching of code-mixing
neamd. Yn ’e measte gefallen soe dit ferskynsel gjin reden wêze meie om
jin soargen te meitsjen oer in mooglike fertraging yn ’e taalûntwikkeling
by it bern (Genesee e.o., 00 ).
Nederlânsktalige uterings en ynterferinsjes, dy’t op ’e opname foarkomme,
wurde yn dit taalynstrumint gewoan útskreaun en, foar safier
mooglik, analysearre, sjoch ek paragraaf . . . . Der binne dan lykwols
al in pear beheinings by de analyze. Folslein Nederlânsktalige uterings
wurde yn syn gehiel analysearre op sinnivo en op wurdkloftnivo. Yn
’e kolommen Verbindingswoorden en Voornaamwoorden krije Nederlânsktalige
uterings allinnich in skoare at der wurden yn sitte dy’t yn it
Nederlânsk en it Frysk deselde betsjutting en útspraak hawwe, bygelyks
it persoanlik foarnamwurd ik. Yn ’e kolom Woordstructuur wurdt allinnich
skoard at it Nederlânsktalige wurd in Fryske morfeemútgong hat,
bygelyks de ferlytsing yn olifantsje (ynstee fan it Nederlânske olifantje
of it Fryske oaljefantsje). Foar de Nederlânske ynterferinsjes jilde sawat
deselde regels. Is in wurdkloft folslein Nederlânsktalich, dan wurdt
dy analysearre by de Woordgroepen. Der wurdt allinnich yn ’e kolom
Woordstructuur skoard at de ynterferinsje in Fryske morfeemútgong
hat.
f-tarsp

1. It oerbringen fan ’e gegevens op ’e profylkaart
Fan ’e webside fan ’e Fryske Akademy (URL: www.fryske-akademy.nl) kin in
pdf-bestân mei de profylkaart op A -formaat download wurde. At de analyze
klear is, wurde fan elke utering de wurd- en sinkonstruksjes dy’t fûn binne
ien foar ien op ’e profylkaart oerbrocht troch hieltyd it uteringsnûmer by
de oanbelangjende ôfkoarting op ’e profylkaart te skriuwen, ek wannear’t
it in Afvaller of Vaste Uitdrukking, yn it Frysk Ôffaller of Fêste Útdrukking,
is. Fan sinkonstruksjes mei in wurdkloft wurdt it uteringsnûmer yn
’e kolommen Mededelende zin, Vraagzin en Gebiedende wijs omsirkele. In
foarbyld fan in ynfolle profylkaart is te finen yn paragraaf . . .
At der net genôch romte op ’e profylkaart is foar alle uteringsnûmers, dan
sil der turve wurde moatte. Dat sil benammen it gefal wêze yn ’e kolom
fan ’e Voornaamwoorden. Fansels kin de logopedist der ek foar kieze om
altyd nei in oantal uteringsnûmers te turven. Neidiel is dan wol dat de
ynformaasje oer de uteringsnûmers by de konstruksje ferlern giet en it
minder maklik is om de konstruksjes yn it taalsample werom te finen.
By in oantal konstruksjes wurde ekstra gegevens op ’e (efterkant fan ’e)
profylkaart set, bygelyks by de oare konstruksjes yn ’e kolom Verbindingswoorden
(Ov yn faze VI), sadat bekend is hokker oare ferbiningswurden
troch it bern brûkt binne.
1. Bepaling fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze en it berekkenjen fan
’e profylskoare en gemiddelde sinlingte
1. . – Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
Oan ’e hân fan ’e ynfolle profylkaart kin de Grammaticale Ontwikkelingsfase
(G.O.Fase), yn it Frysk Grammatikale Ûntwikkelingsfaze, fan it bern bepaald
wurde. De Grammatikale Ûntwikkelingsfaze is de faze dêr’t it bern him
of har yn ûntwikkelet (Schlichting, 00 , p. 0). Letter kin op basis fan dy
faze sjoen wurde hoe’t it bern him of har ûntwikkelet yn ferliking mei
bern út deselde leeftydsgroep. Om de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
te berekkenjen moatte de neikommende stappen nommen wurde:
Stap : It berekkenjen fan it oantal Analyze-ienheden.
Stap : It berekkenjen fan it oantal sinkonstruksjes yn elke faze.
Stap : It bepalen fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
Dy trije stappen wurde hjirûnder fierder taljochte.
Stap 1: It berekkenjen fan it oantal Analyze-ienheden.
Lykas sein yn paragraaf . . , binne der ferskillende soarten uterings:
a Afvallers, yn it Frysk Ôffallers
b Vaste Uitdrukkingen, yn it Frysk Fêste Útdrukkings
c Analyse-eenheden, yn it Frysk Analyze-ienheden
de w u r k w ize

It totaal oan útskreaune uterings wurdt op ’e profylkaart hielendal rjochts
yn ’e boppeste rige efter ‘Totaal’ notearre. In rige leger stiet presys ûnder
Totaal de sel foar it totaal oan Ôffallers, ‘A totaal’, en wer inkelde rigen
leger dy foar it totaal oan Fêste Útdrukkings, ‘V.U. totaal’. Fan it totaal
oan útskreaune uterings wurdt sawol it oantal Ôffallers (A totaal) as it
oantal Fêste Útdrukkings (V.U. totaal) ôflutsen. Wat oerbliuwt, is it oantal
Analyze-ienheden, oftewol G totaal. Dat moatte op syn minst 0 wêze. It
oantal Analyze-ienheden wurdt yn ’e sel boppe de kolom Woordstructuur
efter ‘G totaal’ delset.
Yn in formule sjocht dit der sa út:
f-tarsp
Totaal – A totaal – V.U. totaal = G totaal
Foarbyld:
In sample fan yn totaal 8 uterings telt Ôffallers. Dizze Ôffallers wurde
fan it totaal fan 8 uterings ôflutsen. Dan bliuwe uterings oer. Dêrfan
hearre by de Fêste Útdrukkings. Dy wurde fan ’e oerbleaune uterings
ôflutsen. Dat betsjut dat der 0 Analyze-ienheden (G totaal) binne.
Stap 2: It berekkenjen fan it oantal sinkonstruksjes yn elke faze.
It oantal sinkonstruksjes dat skoard is yn ’e kolommen fan ’e Mededelende
zin, Vraagzin en Gebiedende wijs wurdt by elke faze yn ’e earste
kolom boppe de Romeinske faze-oantsjutting notearre achter ‘tot:’. De
konstruksjes yntonaasje en keppeltiidwurd (Into en Kop yn faze II) en
ynferzje en de oanhingselfraach ..., hin? (Inv en hin yn faze III) wurde yn
dit totaal net meinommen.
Stap 3: It bepalen fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
De regel foar it bepalen fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze is:
It bern moat op syn minst 5% fan it oantal Analyze-ienheden oan sinkonstruksjes
yn in bepaalde faze makke ha, foardat wy dat bern yn dy faze pleatse kinne
(Schlichting, 00 , p. ).
De Grammatikale Ûntwikkelingsfaze wurdt yn ’e sel boppe de kolom
Woordstructuur efter ‘G.O.Fase’ opskreaun.
Foarbyld:
Op ’e no folgjende side stiet de ynfolle profylkaart fan Robert (figuer . ).
Robert hat in taalsample fan Analyze-ienheden. By de sinkonstruksjes
(de kolommen Mededelende zin, Vraagzin, Gebiedende wijs) skoart
Robert fjouwer kear yn faze IV en ien kear yn faze V. Om yn in bepaalde
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze te kommen moat Robert teminsten twa

Figuer 1.1: De ynfolle profylkaart fan Robert
Analyze-ienheden ( % fan Analyze-ienheden) makke hawwe. Faze V hat
mar ien utering. Dat is net genôch om Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
te wêzen. By it tellen fan it oantal konstruksjes wurde de konstruksjes
yn ’e hegere fazen altyd meinommen. De utering út faze V mei dus by
dy út faze IV opteld wurde. Faze IV hat fjouwer uterings, en mei dy fan
faze V derby fiif uterings. Dat is bêst genôch om bestimpele te wurden ta
de w u r k w ize

Grammatikale Ûntwikkelingsfaze. Robert ûntwikkelet him dus op it stuit
yn faze IV.
Wannear’t de sinkonstruksjes dy’t de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
bepale, letterlike werhellings binne fan in utering fan ien fan ’e oare dielnimmers
yn it petear, dan meie dy uterings net meiteld wurde yn ’e bepaling
fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
De Grammatikale Ûntwikkelingsfaze wurdt dus allinnich op basis fan
sinkonstruksjes bepaald. Lykwols, wannear’t tocht wurdt dat de berekkene
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze net yn oerienstimming is mei de
werklike grammatikale ûntwikkeling fan it bern, dan is it better om in
folsleine analyze te meitsjen. At in bern neffens de %-regel yn faze IV
falt en alle konstruksjes fan faze IV brûkt, dan kin dat in oanwizing wêze
dat it bern kwa ûntwikkeling oan it begjin fan faze V stiet. Wannear’t
twivele wurdt oft de berekkene Grammatikale Ûntwikkelingsfaze goed
is, dan is it oan te rieden mear sinkonstruksjes te analysearjen (sjoch ek
bylage ).
Eventueel kin de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze skerper ûnderskieden
wurde troch in ‘+’ ta te kennen at mear as de helte fan ’e konstruksjes yn ’e
kolommen Woordgroepen, Verbindingswoorden, Voornaamwoorden en
Woordstructuur fan dy Grammatikale Ûntwikkelingsfaze skoard binne.
De ynfolle profylkaart fan Robert lit sjen dat hy yn faze IV fan ’e konstruksjes
út dy kolommen makket. Robert ûntwikkelet him dus yn faze
IV, net yn faze IV+.
1. . – Profylskoare
Neist de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze is it ek mooglik om in profylskoare
(PF) by it sample te berekkenjen. De profylskoare is ‘het totaal aan constructies
waarbij één of meerdere malen gescoord is’ (Schlichting, 00 , p. ). Dy
skoare kin brûkt wurde om in twadde taalsample fan itselde bern mei it
earste te ferlykjen. Betingst is wol dat beide samples likefolle Analyzeienheden
ha moatte. Sa’n ferliking is detaillearder dan ien dy’t allinnich
basearre is op ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
By it berekkenjen fan ’e profylskoare wurdt by elke faze it oantal
konstruksjes, dat it bern yn dy faze brûkt, notearre yn ’e earste kolom ûnder
‘subtPF’ (subtotaal profylskoare). It printe sifer ûnder de Romeinske
faze-oantsjutting jout it totaal oan ferskillende konstruksjes yn elke faze
oan. It totaal oan telde konstruksjes fan elke faze ûnder ‘subtPF’ wurdt op
’e profylkaart by ‘PF’ opskreaun, yn ’e sel boppe de kolom Woordstructuur.
f-tarsp

De maksimale profylskoare is . De konstruksjes yn faze I en de konstruksjes
mei twa stjerkes wurde by it berekkenjen fan ’e profylskoare net
meiteld. Oare konstruksjes, dy’t net yn it sample foarkomme, meie ûnder
betingst wol meirekkene wurde. Dat binne benammen konstruksjes út
faze II. Dy konstruksjes komme net of amper foar yn ’e folwoeksenetaal
en kinne dan ek beskôge wurde as in soarte fan foarrinner op kompleksere
konstruksjes út hegere fazen.
De konstruksje:
a OndVC telt mei as by OndWVC of OndWBVC skoard is.
b OndB telt mei as by OndWB, OndWBB of OndWBVC skoard is.
c VC/OndW telt mei as by OndWVC of OndWBVC skoard is.
d BX telt mei as OndWB, XBB, WBVC, OndWBVC, of OndWBB skoard is.
e Into telt mei as fierder yn kolom Vraagzin ek skoard is.
f XNeg telt mei as it sample in langere utering mei ‘net’ (Nederlânsk: niet)
hat.
De ynfolle profylkaart fan Robert yn paragraaf . . lit sjen dat syn profylskoare
is.
1. . – Gemiddelde sinlingte yn wurden
As lêste kin de gemiddelde sinlingte yn wurden (GSW) ferlike wurde mei dy út
tabel . en . hjirûnder. Om ta de GSW te kommen, wurde alle wurden
fan it bern dy’t net tusken heakjes steane, opteld en dield troch it oantal
uterings. Hjirby telle de ûnfersteanbere wurden en de wurden út uterings
dy’t net ôf binne, wol mei, mar folslein ûnfersteanbere uterings net. Yn in
tekstferwurkingsprogramma sil in apart dokumint makke wurde moatte
mei allinnich de wurden fan it bern dy’t wol meitelle. De wurden tusken
heakjes, de ûnfersteanbere uterings en de ‘+…’ út ’e uterings dy’t net
ôf binne, binne dus út it dokumint weilitten. Dêrnei jout it kommando
‘woorden tellen’ it totale oantal wurden. Dat getal hoecht dan allinnich
noch troch it totale oantal uterings yn it sample dield te wurden.
Wannear’t de GSW fan it ûndersochte bern útkomt op mear as ien standertdeviaasje
ûnder it gemiddelde fan bern út deselde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze (sjoch tabel . ) of fan leeftydsgenoaten (sjoch tabel
. ), dan kin dit in yndikaasje wêze dat de taalûntwikkeling fan it bern
fertrage is.
Tabel . lit de GSW en byhearrende standertdeviaasjes (SD) by elke Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze (N fariearret) sjen. Yn ’e rjochter kolom wurdt
de GSW- SD werjûn. De bern út faze VI en VII binne gearnommen.
de w u r k w ize

8 f-tarsp
Grammatikale GSW SD GSW-1SD
Ûntwikkelingsfaze
II (N = ) , 0, 0 ,
III (N = 0) , 8 0, ,
IV (N = ) ,0 0, ,
V (N = ) , 0, ,
VI/VII (N = 8) ,0 0, ,
Tabel 1.1: Gemiddelde sinlingte yn wurden (GSW) en byhearrende standertdeviaasje
(SD) by elke Grammatikale Ûntwikkelingsfaze, de rjochter kolom jout de
GSW-1SD
Tabel . jout de GSW en byhearrende SD by elke leeftydsgroep (N= 0). Yn
’e rjochter kolom stiet de GSW- SD.
Leeftydsgroep GSW SD GSW-1SD
; - ; jier , 0, ,
; - ;8 jier , 0, ,
; - ; jier , 0, ,80
; - ;8 jier , 0, ,
; - ; jier , 0, 8 ,
Tabel 1.2: Gemiddelde sinlingte yn wurden (GSW) en byhearrende standertdeviaasje
(SD) by elke leeftydsgroep, de rjochter kolom jout de GSW-1SD
1. It ferlykjen mei normaalpratende bern
Mei help fan ’e yndikaasjetabel (sjoch bylage ) is it mooglik om in ferliking
te meitsjen mei normaalpratende bern. Hjirfoar hat de logopedist
de berekkene Grammatikale Ûntwikkelingsfaze en de leeftydsgroep fan
it bern nedich.
Yn ’e yndikaasjetabel wurde de gegevens fan it ûndersochte bern mei
de yndikaasjegegevens fan ’e goede leeftydsgroep ferlike. Efterbliuwe
by de stadige taalûntwikkelders wurdt in ‘taalfertraging’ neamd. In
stadige of flugge ûntwikkeling, lykas oanjûn yn ’e yndikaasjetabel, is
hieltyd ien standertdeviaasje leger of heger as it gemiddelde fan dy
leeftydsgroep.
Foarbyld :
Johan, in jonge mei in kalinderleeftyd fan ; jier, ûntwikkelet him op
dit stuit yn Grammatikale Ûntwikkelingsfaze III. Johan heart by leeftydsgroep
. Neffens de yndikaasjetabel is de gemiddelde Grammatikale

Ûntwikkelingsfaze by leeftydsgroep faze V; de stadige taalûntwikkelder
yn dy groep ûntwikkelet him yn faze IV. Der is dus in sterke oanwizing
dat Johan in fertrage taalûntwikkeling hat.
Foarbyld :
Marjanne, in famke mei in kalinderleeftyd fan ; jier, hat Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze V. Dy faze is neffens de yndikaasjetabel de gemiddelde
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze fan leeftydsgroep , dy’t rint fan
; oant en mei ; jier. Dat betsjut dat der in sterke oanwizing is dat de
taalûntwikkeling fan Marjanne oerienkomt mei de taalûntwikkeling fan
bern tusken ; en ; jier.
1. Ynterpretaasje fan ’e profylkaart
1. . – Lykwichtich taalprofyl
In taalsample fan sa’n 0 Analyze-ienheden befettet net alle konstruksjes
dy’t diel útmeitsje fan it taalfermogen fan it bern, benammen net yn ’e
hegere fazen. Der wurdt tocht dat in bern yn in bepaalde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze de measte konstruksjes út ’e foargeande fazen behearsket,
mar dat mei net sûnder mis oannommen wurde.
In bern mei in fertrage taalûntwikkeling sil nei alle gedachten, benammen
oant de leeftyd fan à jier, in frij lykwichtich taalprofyl sjen litte. Sa’n
profyl sil wierskynlik lykop rinne mei de normale taalwinning, oftewol it
sil foar it grutste part oerienkomme mei it oersjoch dat op ’e profylkaart
oanjûn stiet. Sa’n lykwichtich profyl sil nei alle gedachten by bern mei in
primêre taalsteuring en by mentaal hendikepten fûn wurde. Minhearrende
bern, benammen slim minhearrende bern, sille nei alle gedachten
in ûnlykwichtiger profyl sjen litte. Omdat de ûntwikkelingsfazen minder
systematysk troch harren ôfwurke wurde, litte de legere fazen wierskynlik
in soad hiaten en de hegere just útsjitters sjen.
1. . – Ûnderskikkende sinnen
Der wurde faak konstruksjes yn in hegere faze as de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
fan it bern fûn. Dat betsjut dat it bern nei de folgjende faze
tagroeit. In foarbyld dêrfan foarmje de ûnderskikkende sinnen. Âldere
bern (bygelyks fan à jier) mei in taalnivo fan faze IV of leger meitsje
faak ûnderskikkende sinnen wylst dy pas yn faze VI ferwachte wurde. Dy
sinnen ha in soad deleesjes en wurde meastal as ôfwikend skoard. Hoewol’t
sokke bern der dan kwa taalnivo noch net oan ta binne, besykje se
dochs út harren kognitive ûntwikkeling wei om bepaalde ferbannen yn
harren taal út te drukken. In foarbyld fan sa’n sin is: tink it dêr moat (ik tink
dat it dêr moat).
de w u r k w ize

1. . – Natuerlike hiaten
De profylkaart fan in bern yn in hegere Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
as faze II fertoant faak hiaten. Dat hoecht net te betsjutten dat sa’n
bern dan ek hiaten yn ’e taalûntwikkeling hat. It kinne ek natuerlike
hiaten wêze. Guon konstruksjes binne nammentlik in soarte fan foarrinners
op âldere, dregere konstruksjes. Wannear’t in bern bygelyks
de konstruksje OndWBVC (Onderwerp + Werkwoord + Bijwoordelijke
bepaling + Voorwerp/Complement) makket, sil it bern de konstruksjes
OndVC (Onderwerp + Voorwerp/Complement) en OndWVC (Onderwerp
+ Werkwoord + Voorwerp/Complement) al behearskje. At it bern
negaasje brûkt yn in sin mei trije of mear sindielen, behearsket it bern
ek de konstruksje XNeg (X + Negatief ) en hoecht dy konstruksje net
apart oefene te wurden. Dat jildt ek foar de konstruksje X(W)deel (X
+ skiedber part fan it tiidwurd) en Wdeel yn in wurdkloft, want at it
bern hat in pet op (Sander ; jier) seit, dan kin it ek pet op sizze. Lyksa
oangeande de wurdkloften BepBvZn (Bepaler + Bijvoeglijk woord
+ Zelfstandig naamwoord) en BvZn (Bijvoeglijk woord + Zelfstandig
naamwoord).
1. . – Taalfermogen en it konsekwint brûken fan in konstruksje
Wat wol it no sizze at in bern bygelyks de konstruksje inZn (in + Zelfstandig
naamwoord) brûke kin? Brûkt it bern dy konstruksje dan altyd
en altyd goed? Nee, hoewol’t dy konstruksje dan neffens ús fizy wol by it
taalfermogen fan it bern heart, brûkt it bern dy noch net oeral of altyd
korrekt. Pas at it bern ien of mear fazen fierder is, sil it in konstruksje dy’t
earder sa no en dan makke waard konsekwint brûke.
1. . – Útwreiding fan sindielen
By de ynterpretaasje fan ’e profylkaart binne de sinkonstruksjes mei ien
of mear wurdkloften ek fan belang. Dat wurdt útwreiding fan sindielen
neamd. De utering telt dan mear as ien sindiel en ien fan dy sindielen
is in wurdkloft. De uteringsnûmers fan dizze sinkonstruksjes wurde
by it analysearjen omsirkele (of fet printe en ûnderstreke wannear’t in
tekstferwurkingsprogramma brûkt wurdt). It omsirkeljen bart ek by
it oerbringen fan ’e uteringsnûmers op ’e profylkaart yn ’e kolommen
Mededelende zin, Vraagzin en Gebiedende wijs. Dat jout drekt in goed
oersjoch oft en yn hoefier oft it bern dwaande is mei it útwreidzjen fan
sindielen. In bern kin bygelyks yn faze IV sinkonstruksjes meitsje sûnder
útwreiding fan sindielen, wylst dat mei sinkonstruksjes yn faze III
wol it gefal is.
0 f-tarsp

1.8 It oanfoljen en útlokjen fan konstruksjes
Guon konstruksjes op ’e profylkaart wurde troch it bern net brûkt,
wylst dat as men nei de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze fan it bern
sjocht wol yn ’e ferwachting leit. It kin wêze dat it bern dy konstruksjes
tafallich net makke hat, mar it kin ek wêze dat it bern se net brûke kìn.
Fan in bern mei Grammatikale Ûntwikkelingsfaze IV wurdt ferwachte
dat it de measte konstruksjes fan faze III meitsje kin en guon út faze
IV. Foarôf-geand oan it bepalen fan leardoelen foar de terapy wurdt
earst besocht om de hiaten op ’e profylkaart yn ’e fazen foarôfgeand
oan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfaze op te foljen. Dat kin op trije
manieren:
In foarriedich behannelplan opstelle op basis fan ’e oant no ta sammele
gegevens. De noch ûntbrekkende konstruksjes wurde yn spontane
petearkes opfongen.
Útlokking fan noch net hearde konstruksjes troch imitaasje yn in funksjonele
kontekst, op in ferlykbere wize lykas bart yn it taalprogramma
TenT (Schlichting & De Koning, 8).
It meitsjen fan in twadde taalsample, dat in oanfolling is op it earste.
1. Bepaling fan ’e leardoelen
Bepaling fan ’e leardoelen bart op basis fan ’e ynfolle profylkaart en de
oant no ta sammele gegevens. It leafst wurde dêrby konstruksjes út ferskate
kolommen keazen, bygelyks ien út ’e sinkonstruksjes, ien út ’e kolom
Woordgroepen en ien út ’e kolom Woordstructuur. Dy leardoelen
kinne inoar ôfwikselje by de behanneling.
Binnen in kolom wurdt safolle mooglik fan boppen nei ûnderen wurke.
Dat betsjut dat yn faze III earst de konstruksje OndWVC (Onderwerp +
Werkwoord + Voorwerp/Complement) leard wurdt foardat begûn wurdt
mei WBVC (Werkwoord + Bijwoordelijke bepaling + Voorwerp/Complement).
Dat jildt ek foar de ferskillende kolommen binnen in faze. In konstruksje
dy’t boppe-oan stiet yn ’e iene kolom, komt as leardoel foar in wat
legere konstruksje út in oare kolom yn it behannelplan te stean. Dat wol
sizze dat de konstruksje MvZn (Meervoud Zelfstandig naamwoord) earder
leard wurdt as bygelyks deZn (de + Zelfstandig naamwoord), omdat MvZn
earder wûn wurdt.
Sinkonstruksjes mei útwreiding fan ’e sindielen (uterings mei twa of
mear sindielen dêr’t ien in wurdkloft fan is) binne in wichtich leardoel yn
’e terapy. Dy wurde fan faze III ôf leard.
In bern heart thús yn faze I sagau’t it losse wurden begjint te sizzen. Oant
bern 0-80 wurden kenne, bliuwt de ienwurdsin doel fan ’e terapy. Dêrnei
wurdt mei de twawurdsinnen begûn.
de w u r k w ize

It Frysk hat ferskate farianten, lykas it Klaaifrysk, it Wâldfrysk, it Noardeasthoeksk,
it Súdwesthoeksk ensfh. Dy farianten ferskille benammen op
fonologysk en leksikaal gebiet fan inoar. Fanselssprekkend besiket de logopedist
yn de terapy sa folle as mooglik oan te sluten by de fariant dy’t
troch de âlden praat wurdt.
1. 0 Evaluaasje
Der binne twa manieren om it (tuskentiidske) resultaat fan ’e terapy te
evaluearjen:
De trochgeande evaluaasje
Dêrby wurdt de fuortgong fan it bern op it mêd fan ’e morfo-syntaktyske
taalproduksje trochgeand beoardiele. Der fynt bûten de terapy om hieltyd
observaasje plak fan ’e sinbou en wurdstruktuer fan it bern, en nije konstruksjes
en helle leardoelen wurde op ’e profylkaart skreaun.
De ferlykjende evaluaasje
By dizze wize fan evaluearjen stiet in ferliking fan twa taalsamples sintraal
dy’t mei in ynterfal fan in pear moanne makke binne. Dat kin in ferliking
wêze fan sawol de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze as fan ’e profylskoare.
By in ferliking fan ’e Grammatikale Ûntwikkelingsfazen meie de samples
ferskille yn lingte, mar moat it minimum oantal Analyze-ienheden 0
wêze. Wannear’t de profylskoares mei-inoar ferlike wurde, moatte beide
profylkaarten folslein ynfolle wêze en itselde oantal Analyze-ienheden ha.
De Grammatikale Ûntwikkelingsfaze is allinnich basearre op sinkonstruksjes.
Wannear’t de profylskoares neistinoar lein wurde, wurdt sjoen
nei alle konstruksjes dy’t op in stuit by it taalfermogen fan it bern hearre.
Dy skoare jout dus in folsleiner byld fan ’e foarútgong dy’t it bern yn ’e
tuskentiid makke hat. It is bygelyks mooglik dat de Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
gelyk bleaun is yn ’e tuskenlizzende perioade. At de profylskoare
lykwols heger útkomt, blykt dat it bern dochs mear konstruksjes
leard hat.
f-tarsp

2 De beskriuwing fan ’e profylkaart
De konstruksjes op ’e profylkaart wurde yn dit haadstik yn elke kolom
fan boppen nei ûnderen beskreaun. Konstruksjes mei ien of mear stjerkes
kinne út it behannelplan weilitten wurde. Dy konstruksjes komme
minder faak foar of binne om in oare reden net geskikt as leardoel.
2. Persoanlike gegevens
Op de earste rigel fan ’e profylkaart komme wat gegevens oer it bern en
de opname te stean.
Namme Namme fan it bern.
Leeftyd Leeftyd fan it bern by de opname yn jierren en
moannen.
Datum Datum fan ’e opname.
Logopedist Namme fan dejinge dy’t de opname makke hat
en it sample útskreaun en analysearre hat.
Totaal It totale oantal uterings dat útskreaun en
analysearre is.
2. Afvallers (A) – Ôffallers
Afvallers, yn it Frysk Ôffallers, binne uterings dy’t om de ien of oare reden
net analysearre wurde kinne, bygelyks omdat se ûnfersteanber, ôfwikend,
of net ôf binne. Konstruksjes dêr’t twivels oer bestean, omdat se op mear
as ien manier te ûntleden binne, falle ek ûnder Ôffallers. It is belangryk
om net te lang by ien utering stil te stean. Mocht in utering in soad fragen
oproppe, dan heart hy by de Ôffallers thús. It uteringsnûmer wurdt op ’e
profylkaart by de oanbelangjende kategory notearre.
— Onverstaanbaar – Ûnfersteanber
Uterings dy’t net analysearre wurde kinne, omdat sy folslein of foar in part
ûnfersteanber binne, wurde hjir skoard. It is net wichtich te efterheljen
wêrom’t de utering ûnfersteanber is. It giet derom oft de utering wol of
net te ûntleden is. Is mar ien wurd ûnfersteanber en is út ’e kontekst
dúdlik op te meitsjen dat dat wurd bygelyks in haadwurd is, dan wurdt
de utering wol analysearre en hjir dus net skoard. In ûnfersteanber wurd
wurdt oanjûn mei ‘xx’ en in folslein ûnfersteanbere utering mei ‘xxx’.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

dit kapot xx Tineke ; 0 jier
xxx Skelte ; jier
— Afwijkend – Ôfwikend
Dizze uterings wike sa sterk ôf fan sawol folwoeksenetaal as fan bernetaal
dat se net te ûntleden binne. De utering is ûnbegryplik troch bygelyks flaters
yn ’e wurdfolchoarder, (by)lûden dy’t fuortlitten binne, ferfangings, ensfh.
In wurd dat as in soarte fan stopwurdsje tusken de ferskillende wurden yn
in utering tafoege wurdt, telt net mei by de ûntleding. Mocht de utering
dan noch hieltyd net te ûntleden wêze, dan heart er thús by Afwijkend.
en noch eentje alle(s) de grûn Marit ; jier
dan moat de hammer is Feite ; jier
want by soks hús maakt mem in hús
in rommel fan Sanne ; jier
— Niet af – Net ôf
Uterings dy’t net ôf binne, wurde skoard ûnder Niet af. It giet derom dat
se grammatikaal net kompleet binne. De utering hy is… is grammatikaal
net ôf. Falske starts en selsferbetterings hearre hjir net thús. Oan ’e yntonaasje
is te hearren oft in utering net ôf is of dat it bern him- of harsels
ferbetteret.
hy is no +... Lise ; jier
mar deze +... Sjoerd ; jier
dêr stean noch in +... Johan ; jier
— Twijfel – Twivel
Uterings dy’t op mear as ien manier analysearre wurde kinne, wurde hjir
skoard. De bedoeling fan it bern is ûndúdlik en ek net út ’e (non)ferbale
kontekst of de yntonaasje op te meitsjen. Twivelgefallen komme bygelyks
in soad foar by de oergong fan ien- nei twawurdsinnen, at twa wurden
mei in koarte stilte nei-inoar sein wurde. Wannear’t in bern in wurd ôfmakket,
bygelyks mem seit kon- en it bern -tener, dan heart de utering fan
it bern ek by Twijfel thús. Yn ûndersteande foarbylden jout de kontekst
gjin útslútsel foar wat it bern krekt bedoelt te sizzen. Dêrom wurde dy
uterings by Twijfel skoard.
deze t(r)ekker (Janke, ; jier) deze trekker of deze is in trekker?
paste (Sander, ; jier) doetiid paste of past de(r)?
fernielt (Jelmer, ; jier) Stam+(e)t of ôfslutend mulwurd?
drinken (Sanne, ; jier) tiidwurd of haadwurd?
f-tarsp

— A totaal
Dat is it totaal oan Ôffallers. By in hege skoare by Afwijkend, Niet af of
Twijfel, bygelyks 0% fan it totale oantal uterings, is it fansels ynteressant
om ris nei dy uterings te sjen.
2. De grammatikale ûntwikkeling yn sân fazen
Yn ’e rigen ûnder de Ôffallers wurde op ’e profylkaart de Vaste Uitdrukkingen,
yn it Frysk Fêste Útdrukkings, en de grammatikale ûntwikkeling
yn sân fazen beskreaun. Dy fazen wurde de Grammatikale Ûntwikkelingsfazen
neamd. Yn it F-TARSP ûndersyk bestie de lêste faze, faze VII,
út mar fjouwer bern, wylst faze III oant en mei VI minimaal 0 bern
hiene. Foar faze VII binne dus folle minder gegevens foarhannen ferlike
mei de oare fazen. Dêrom sit de ynfolling fan dy faze yn in eksperiminteel
stadium.
Faze Ûntwikkelingsskaaimerken
Faze I Fêste Útdrukkings, ienwurdsin, begjin ûntwikkeling
foarnamwurden
Faze II Kombinaasje twa sindielen, begjin ûntwikkeling
wurdkloften en wurdstruktuer
Faze III Kombinaasje trije sindielen, begjin útwreiding sindielen,
begjin ûntwikkeling hjittende wize
Faze IV Kombinaasje fjouwer sindielen, begjin ûntwikkeling
fraachsinnen
Faze V Kombinaasje fiif sindielen
Faze VI Kombinaasje seis sindielen (inkelfâldige sin), gearstalde sin
Faze VII Gearstalde sin besteande út trije sinnen
Tabel 2.1: Oersjoch fan ’e ûntwikkelingsskaaimerken foar elke Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze
2. Vaste Uitdrukkingen (V.U.) – Fêste Útdrukkings
Op ’e profylkaart steane de Vaste Uitdrukkingen, yn it Frysk Fêste Útdrukkings,
yn ’e boppeste rige fan faze I. ‘Vaste Uitdrukkingen maken geen
deel uit van een zin; ze staan grammaticaal gezien op zichzelf en vormen
ook telkens aparte uitdrukkingen die een eigen uitingsnummer
krijgen’ (Schlichting, 00 , p. 8). Ekwivalinte Nederlânsktalige uterings
kinne ek Fêste Útdrukkings wêze. De Fêste Útdrukkings wurde net
grammatikaal analysearre. Der binne twa soarten: sosjale en stereotype
útdrukkings.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

— Sosjale útdrukkings
De sosjale útdrukkings wurde ûnderferdield yn trije typen: Divers (Diverse
sociale uitdrukkingen), Aangp (Aangesproken persoon) en Nee/ja.
Se wurde hjirûnder ien foar ien besprutsen.
a Divers: Diverse sociale uitdrukkingen – Ferskate sosjale útdrukkings
Dat binne útdrukkings dy’t yn it sosjale ferkear in soad brûkt wurde, lykas
hoi, au, hoppekee, dankewol, oeps, bah, ensfh. Uterings lykas sjoch ris of sjoch
yn bygelyks sjoch, dêr rint in hûn hearre dêr ek thús. It Nederlânske kijk
(eens) of zie heart ek by dizze kategory, krekt as de ynterjeksje hear yn ik wit
it wol, hear. De utering sels wurdt by dat lêste foarbyld fansels wol ûntleed.
Fierder hearre ynterjeksjes as hè? of hin? mei de betsjutting ‘wat seist?’ en
hèhè, oh, noh en hm by dizze kategory. Klankimitaasjes lykas boem, miauw
of tuutuut falle ek ûnder Divers.
ah Jelma ;8 jier asjeblyft Jan ; jier
hee! Iris ; jier danke Marcel ; jier
goh Fenna ; 0 jier ouderusten (wel-
boink Melle ;0 jier terusten) Nanka ; jier
kukeleku Doede ;0 jier tatara(ta)! Minke ; jier
toktok! Sander ; jier okee Lise ; jier
waf waf Froukje ; jier wow Feite ; jier
tsjoeketsjoek Foppe ; jier joehoe Sytske ; jier
mmm Peter ; jier jeetje Marten ; jier
hap Riemer ;0 jier tsja Patrick ; jier
doei Casper ; 0 jier oh jee Marcel ; jier
lekke(r) ite Jaap ; 0 jier tsjongejonge Sjoerd ; jier
dach Doede ;0 jier joepy Marcel ; jier
sorry Wytske ; jier yeah! Nanka ; jier
tot moarn Marije ; jier
b AangP: Aangesproken persoon – Oansprutsen persoan
Immen is in oansprutsen persoan wannear’t hy of sy troch it bern
oansprutsen wurdt, bygelyks by de namme. De útrop juh (Nederlânsk:
joh) is ek in foarbyld fan in oansprutsen persoan. By in fraachyntonaasje
wurdt sawol hjir as by Into (faze II, kolom Vraagzin, sjoch paragraaf
. . . ) skoard. Bisten út in spul kinne ek oansprutsen persoanen
wêze.
f-tarsp

Fragmint :
Mem Jan, 2;9 jier
eh dankewol
oaljefant (AangP)
dankewol
hynder (AangP)
en dan seit de oaljefant “asjeblyft”
asjeblyft
c Nee/ja
Dêrby giet it om ja, jawol of nee. By in fraachyntonaasje wurdt sawol hjir as
by Into (faze II, kolom Vraagzin, sjoch paragraaf . . . ) skoard.
— Stereotype útdrukkings
Dat binne útdrukkings dy’t yn har gehiel oanleard wurde:
a Sprekwurden, útdrukkings en rigels út ferskes
(suze n)ane poppe Elly ; jier
treintje gong uit rijden (van Amsterdam
naar Rotterdam) Boukje ; jier
útepút Janke ; jier
opperop (opperdepop) Bastiaan ; jier
mispoes Tjalling ;0 jier
klaar is Kees Gjalt ; 0 jier
b Gewoane sprektaalsinnen
Gewoane sprektaalsinnen dy’t it bern yn har gehiel leart, hearre dêr
thús en wurde fierder net analysearre. In foarbyld is de utering wit ik net.
Wannear’t dy utering opfallend faak foarkomt en it bern fierder gjin ik
brûkt of ynferzje fan ûnderwerp en persoansfoarm sjen lit, dan is dy utering
wierskynlik yn syn gehiel oanleard. Oare uterings dy’t troch it bern
opfallend faak makke wurde, lykas wat is dat?, binne wierskynlik ek stereotype
útdrukkings.
c Opsommings
Foarbylden fan opsommings binne:
ien, twa, trije, fjouwer, fiif, seis, sân Silke ; jier
Teigetje, Knorretje, Winnie de Poeh Fenna ; 0 jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

d Selswerhellings
Wannear’t it bern syn eigen utering drekt en yn presys deselde wurden
nochris wer seit, wurdt dat dêr delset, ek wannear’t it om in kluster uterings
giet.
8 f-tarsp
Bastiaan, ; jier:
wêr is dy?
wêr is dy? (selswerhelling)
wêr is dy? (selswerhelling)
Doede, ;0 jier:
oh
auto
oh (selswerhelling)
auto (selswerhelling)
— V.U. totaal
Dat is it totaal oan sosjale en stereotype útdrukkings, oftewol it totaal oan
Fêste Útdrukkings (Vaste Uitdrukkingen).
Lykas sein, meitsje de Fêste Útdrukkings diel út fan faze I. Neist Fêste Útdrukkings
bestiet faze I út ienwurdsinnen. Dy wurde yn ’e neikommende
paragraaf behannele.
2. Grammatikale part fan ’e profylkaart
Alles ûnder de Fêste Útdrukkings wurdt it grammatikale part fan ’e profylkaart
neamd. Dat part begjint dus by de ienwurdsinnen yn faze I. De
G totaal yn it meast rjochtse fak fan ’e ûnderste rige yn faze I stiet foar it
totaal oan Analyse-eenheden, yn it Frysk Analyze-ienheden (sjoch paragrafen
. . en . . ). De konstruksjes mei ien of mear stjerkes kinne om
ferskillende reden net as leardoel opnommen wurde yn it behannelplan.
Bylage befettet de frekwinsjegegevens fan de meast foarkommende
grammatikale konstruksjes dy’t makke binne troch de bern út it F-TARSP
ûndersyk. Harren taalsamples hiene lykwols wol mear as 0 Analyze-ienheden.
Gemiddeld hiene se nammentlik 00 Analyze-ienheden (sjoch ek
tabel . yn paragraaf . . . ).
2. . – Ienwurdsin
De ienwurdsinnen binne losse wurden. Dat kinne ek Nederlânske wurden
wêze. Neist selsstannich brûkte oanwizende foarnamwurden yn ’e
kolom Voornaamwoorden (sjoch Avn yn paragraaf . . ) hat faze I de neikommende
soarten ienwurdsinnen:

Zn Zelfstandig naamwoord Haadwurd
Dêr falle de haadwurden en selsstannich brûkte getalsnammen ûnder.
At it haadwurd yn ’e ienwurdsin yn it meartal stiet of op in oare manier
bûgd is, dan wurdt it net allinnich hjir mar ek yn ’e kolom Woordstructuur
skoard.
auto Minne ; jier
pake Froukje ; jier
trekker Gerben ; jier
Bert Robert ; 0 jier
twa Jitske ;0 jier
koekje Minne ; jier
botsing Jelmer ; jier
hynders Femke ; jier
pop Nienke ; jier
Bv/B Bijvoeglijk naamwoord Eigenskipswurd
en Bijwoord en Bywurd
Yn dizze faze is it ferskil tusken eigenskipswurd en bywurd faak dreech
te sjen. Dêrom wurde se yn ien kategory skoard. Soms ha se it karakter
fan in ferhâldingswurd. Yn lettere fazen kin it foarkomme dat it bern in
ienwurdsin makket mei allinnich in eigenskipswurd yn ’e fergrutsjende
trep, bygelyks heger. Yn dat gefal kriget de utering twa skoares: hjir en yn
’e kolom Woordstructuur.
hjirre Tjalling ;0 jier
dêr Casper ; 0 jier
ticht Feite ; jier
oranje Ester ; jier
op Jelle ; jier
fuort Peter ; jier
út Nienke ; jier
heech Patrick ; jier
moai Ilse ; jier
W Werkwoord Tiidwurd
Yn ’e ienwurdfaze giet it by tiidwurden meastal om ynfinitiven. It bern
bûcht dan noch net. Yn lettere fazen kin it foarkomme dat it bern in
ienwurdsin makket mei dêryn in bûgd tiidwurd. Dat wurdt dan sawol
hjir as by de oanbelangjende konstruksje yn ’e kolom Woordstructuur
skoard.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

0 f-tarsp
pakke Froukje ; jier
sjen Nynke ; jier
sykje Minne ; jier
stean Gerben ; jier
ite Nora ; jier
springt Nienke ; jier
In haadwurd dat yn it meartal, as ferlytsing of as gearstalling foarkomt,
of in bûgd of gearstald tiidwurd wurdt dus èn by de goede konstruksje
yn faze I èn by de goede konstruksje yn ’e kolom Woordstructuur skoard.
Oare wurden dy’t yn in hegere Grammatikale Ûntwikkelingsfaze skoard
wurde kinne, hearre net thús yn faze I. De ienwurdutering ik wurdt bygelyks
yn ’e kolom Voornaamwoorden skoard en hjir net.
2. . – Sindielen
Earst wurde de uterings yn sindielen ûntleed. Sindielen kinne út ien
of mear wurden bestean. De funksje fan in sindiel is beskiedend foar
de betsjutting fan ’e sin, want mei-inoar foarmje se in begryplik gehiel.
Soms is har ferbân allinnich yn ’e sitewaasje of ferbale kontekst te begripen.
In manier dy’t faak brûkt wurdt om in utering yn sindielen te
knippen, is troch de sindielen om beurten foaroan yn ’e sin te setten.
De persoansfoarm bliuwt dêrby op it twadde plak stean. In foarbyld as
de poes klimt altyd yn ’e grutte beam jout dan de neikommende sinnen en
sindielen:
altyd | klimt | de poes | yn ’e grutte beam
yn ’e grutte beam | klimt | de poes | altyd
Hjir kin de konklúzje lutsen wurde dat der fjouwer sindielen binne.
By de yndieling yn sindielen is it fan belang dat de betsjutting fan ’e sin
behâlden bliuwt. In sin as hy pakt it plaatsje mei de frou kin trije of fjouwer
sindielen ha, ôfhinklik fan ’e betsjutting yn ’e sitewaasje:
it plaatsje | pakt | hy | mei de frou
it plaatsje mei de frou | pakt | hy
Der wurdt ûnderskie makke tusken fiif sindielen, nammentlik ûnderwerp,
tiidwurd, bywurdlike bepaling, foarwerp en komplemint. Se wurde
yn it neikommende stik behannele. De foarbylden dy’t by de sindielen
jûn wurde, binne betocht.
Ond Onderwerp Ûnderwerp
It ûnderwerp stimt wat iental of meartal oanbelanget meastal oerien mei
de persoansfoarm. Ûnderwerp en persoansfoarm binne dus kongruint
mei-inoar. Stiet de persoansfoarm yn it meartal, dan stiet it ûnderwerp

fan dy sin meastal ek yn it meartal. Dat jildt net foar sinnen lykas dat binne
blommen, dêr’t dat it ûnderwerp is. Dan is de persoansfoarm kongruint
mei it namwurdlik part fan it stelde, yn it Nederlânsk ‘naamwoordelijk
gedeelte van het gezegde’. Soms hat in sin mei der twa ûnderwerpen. Yn
ûndersteande foarbylden wurdt it ûnderwerp kursyf oanjûn.
hy hat in banaan
ús beppe giet nei de winkel
dit binne beammen
dat ha ik net dien
der stean twa jonges yn ’e tún
W Werkwoord Tiidwurd
De W befettet alle tiidwurden út it stelde, yn it Nederlânsk ‘gezegde’. Dat
betsjut dat elke sin mar ien W hat. Soms sit der in keppeltiidwurd yn ’e W.
Dan wurdt yn ’e analyze W-Kop notearre (sjoch ek Kop yn faze II, kolom
Mededelende zin, paragraaf . . . ). Yn ûndersteande foarbylden is de W
kursyf oanjûn.
de boeken lizze op tafel
wy ha in hûs makke
it famke bliuwt noch even op bêd lizzen
sy wol earst wat drinken ha
de man is siik
Yn gearstalde sinnen hat yn prinsipe elke haadsin èn elke bysin ien W (of it
moat wêze dat yn ien fan ’e sinnen hielendal gjin tiidwurden steane). Yn in
foarbyld lykas ik gean te fytsen heart te ek by it tiidwurdlik stelde. Oare ‘nettiidwurd-eftige’
wurden dy’t by it tiidwurdlik stelde hearre kinne, binne
eleminten út in tiidwurdlike útdrukking lykas jierdei wêze (sjoch hjirfoar
de konstruksje WW yn faze VI, kolom Woordgroepen, paragraaf . . ).
B Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
In bywurdlike bepaling seit wat oer de hiele ynhâld fan ’e sin òf wat oer it
tiidwurd, bywurd of eigenskipswurd. Yn in sin kinne mear as ien bywurdlike
bepalings foarkomme.
it popke moat hjirop (ien B)
moarn sil ik miskien mei de auto nei Ljouwert (fjouwer B’s)
om alve oere moatte wy by de dokter wêze (twa B’s)
sy wol it spultsje noch in kear dwaan (ien B)
dochs wie de man net hiel grut (twa B’s)
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

V Lijdend Voorwerp Saaklik Foarwerp
It saaklik foarwerp is it sindiel dêr’t de hanneling fan it tiidwurd op
rjochte is. It antwurd op ’e fraach ‘wat + tiidwurd + ûnderwerp?’ leveret
meastal it saaklik foarwerp op. Yn ’e sin Sjoerd pakt twa appels is it
antwurd op ’e fraach wat pakt Sjoerd? it saaklik foarwerp fan dy sin: twa
appels.
It saaklik foarwerp fan ’e aktive sin wurdt it ûnderwerp yn ’e passive sin.
Dus Sjoerd pakt twa appels wurdt yn ’e passive foarm twa appels wurde troch
Sjoerd pakt.
Piter makket in hege toer
de skilder fervet it kezyn
sjochst him ek?
sy hat it al ôf
dat wol ik net
wy moatte se noch skjinmeitsje
V Meewerkend Voorwerp Persoanlik Foarwerp
Krekt as it saaklik foarwerp is it persoanlik foarwerp ek it sindiel dêr’t
de hanneling fan it tiidwurd him op rjochtet. Allinnich kin it persoanlik
foarwerp hast altyd foarôfgongen wurde troch oan of foar. It persoanlik
foarwerp komt net sa faak foar en dan noch meastal by bepaalde tiidwurden
lykas bringe, jaan, keapje, betelje, skriuwe, sjen litte, fertelle, belje, leare,
freegje of antwurdzje (Haserijn e.o., ; Popkema, 00 ).
sy jout him har boek
sy jout har boek oan him
heit keapet iis foar de bern
ik skriuw harren in brief
lit my dat ris sjen
V Voorzetselvoorwerp Ferhâldingswurdfoarwerp
Soms wurdt by in tiidwurd in fêst ferhâldingswurd brûkt. It sindiel dat
begjint mei dat fêste ferhâldingswurd hjit ferhâldingswurdfoarwerp. In
tiidwurdlike útdrukking kin ek in ferhâldingswurdfoarwerp ha.
wy sjogge alle jûnen even nei de tillevyzje
juster boarte hy noch mei Jan
ik bin gek op tomaten
Femke ferstoppet har foar heit
f-tarsp

Tiidwurden mei in fêst ferhâldingswurd binne ûnder oaren (NB dizze list
is net folslein):
boartsje mei soargje foar
draaie oan tinke fan
ferstopje foar tinke oan
hâlde fan tinke om
hearre by wachtsje op
krije fan bang wêze foar
lykje op bliid wêze mei
passe by frij wêze fan
passe op gek wêze op
prate oer in hekel ha oan
sjen nei it ha oer
sjitte nei lilk/boas wêze op
skrikke fan nocht ha oan
slikje oan sin ha yn
Saaklik foarwerp, persoanlik foarwerp en ferhâldingswurdfoarwerp wurde
yn F-TARSP alle trije ûnder V beflapt, dy’t op syn beurt wer ûnderdiel is fan
it sindiel VC. De C yn VC is it komplemint en wurdt hjirûnder behannele.
C Complement Komplemint
It komplemint is de oanfolling op it stelde, bygelyks:
Namwurdlik part fan it stelde
It namwurdlik stelde, yn it Nederlânsk ‘naamwoordelijk gezegde’, is ferbûn
mei it keppeltiidwurd en is (meastal) in haadwurd of eigenskipswurd.
It kin ek in sindiel wêze dat begjint mei in ferhâldingswurd.
dat is in hûs
ús heit is siik
dy jas is fan my
Tuskenbepaling
De tuskenbepaling, yn it Nederlânsk ‘bepaling van gesteldheid’, seit wat
fan it tiidwurd èn it saaklik foarwerp of it ûnderwerp.
hy makket it stikken
ik wol dit read fervje
sy fynt sprútsjes lekker
dat kin ik sels
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Lykas sein, wurde yn ’e analyze de foarwerpen en kompleminten kombinearre
en VC neamd. It is nammentlik net altyd mooglik om dy beide
konstruksjes te ûnderskieden, benammen net by de twawurdsinnen. Boppedat
wurdt it oantal konstruksjes sa beheind en oersichtliker. Yn ’e praktyk
hat dit taalynstrumint dus mar fjouwer sindielen: Ond, W, B en VC.
In sindiel dat út mear as ien wurd bestiet, wurdt ûnderstreke at it yn
in utering foarkomt mei minimaal twa sindielen. Fierders wurdt it uteringsnûmer
omsirkele (of yn in tekstferwurkingsprogramma fet printe
en ûnderstreke), sjoch ek paragraaf . . . Dy uterings binne komplekser
en binne op dy manier makliker te ûnderskieden. Foarbylden fan in sindiel
mei mear wurden binne de stoel en by de tafel yn ’e utering de stoel stiet
by de tafel.
2. . – Sinkonstruksjes
Der wurdt ûnderskied makke tusken trije sintypen:
Mededelende zinnen (Meidielende sinnen)
Vraagzinnen (Fraachsinnen)
Gebiedende wijs (Hjittende wize)
Op ’e profylkaart beslaan dy sintypen respektivelik de twadde, tredde
en fjirde kolom fan faze II ôf. In kombinaasje fan twa of mear sindielen
dy’t mei-inoar ien fan dy trije sintypen foarmje, wurdt in sinkonstruksje
neamd.
Neist Fryske uterings en uterings mei ien of mear Nederlânske wurden
wurde (folslein) Nederlânsktalige uterings ek yn ’e kolommen fan ’e
sinkonstruksjes analysearre, sjoch ek paragraaf . . .
By de sinnen fan ’e hjittende wize en de fraachsinnen is de folchoarder
fan ’e sindielen fan belang. De sindielen wurde by dy sintypen skoard yn
’e folchoarder dêr’t it bern se yn seit. Dat jildt net foar de meidielende
sinnen, op in pear útsûnderingen nei.
Yn ’e no folgjende subparagrafen wurde de trije typen sinkonstruksjes
fierder behannele.
2. . . mededelende zin – meidielende sin
Lykas de namme seit, wurdt mei de meidielende sin meastal eat ferteld of
meidield. De sin kin lykwols troch de yntonaasje ek hiel goed in freegjend,
hjittend of útroppend karakter ha. Gewoanlik stiet de persoansfoarm op
it twadde plak yn ’e haadsin. Yn (de iere) bernetaal hoecht dat lykwols
noch net altyd it gefal te wêzen.
f-tarsp

Ûnder de oanbelangjende sindielen komt by it analysearjen de beneaming
fan dy sindielen te stean. Dêr wurde om praktyske reden ôfkoartings
foar brûkt. It foarbyld hjirûnder lit de analyze sjen fan ’e sinkonstruksje
op ’e rigel ‘zc’ (‘zinsconstructie’).
de frachtauto stiet hjir
zc Ond W B
Ond betsjut ûnderwerp, W is tiidwurd en B is bywurdlike bepaling. Om’t
it sindiel de frachtauto út mear as ien wurd bestiet en dus in wurdkloft is,
wurdt dat sindiel ûnderstreke.
It uteringsnûmer wurdt by it oerbringen fan ’e analyzegegevens op ’e
profylkaart efter de oanbelangjende konstruksje set. Mocht de utering
út mear sindielen bestean, en ien dêrfan is in wurdkloft, lykas yn boppesteande
utering it gefal is, dan wurdt dat nûmer sawol by de analyze as op
’e profylkaart ek nochris omsirkele (of by analyze yn in tekstferwurkingsprogramma
fet printe en ûnderstreke).
Lykas sein is it by de meidielende sin foar de skoaring net belangryk yn
hokker folchoarder oft de sindielen steane. In konstruksje lykas dêr auto,
oftewol BOnd, falt gewoan ûnder OndB.
Fan faze V ôf ferskine uterings mei de persoansfoarm yn ’e twadde persoan
iental. By dy bûging fan it tiidwurd kin it foarkomme dat der gjin
ûnderwerp útdrukt is, lykas yn dat moatst net dwaan. It ûnderwerp sit hjir
ferburgen yn ’e persoansfoarm. It wurdt lykwols yn ’e analyze al skoard.
Dat betsjut dat it ûnderwerp op de rigel ‘zc’ nei it tiidwurd ynfoege wurdt.
Dat sjocht der sa út:
en:
dat moatst net dwaan
zc VC W (Ond) B
dat moatsto net dwaan
zc VC W Ond B
Yn beide gefallen wurdt it uteringsnûmer efter OndWBVC op ’e profylkaart
set.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

— Mededelende zin – Meidielende sin faze II
By de uterings yn faze II is it fan belang om goed nei de kontekst te sjen.
Wat wol it bern mei de utering útdrukke? Dat kin helpe by it ûnderskieden
fan ûnderwerp en foarwerp of komplemint. Besykje dêrom de utering
at it nedich is te parafrasearjen, bygelyks pop derby (pop moat derby)
(Carla, ; jier).
OndB Onderwerp + Ûnderwerp +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
pop derby (pop moat derby) Carla ; jier
tipke (skiepke) hjirre Melle ;0 jier
dêr hynder Tymen ; jier
saus ek Claudia ; 0 jier
beppe hynder (beppe op it hynder) Peter ; jier
dy noch Sjoukje ; jier
deze nei it sikehûs Johan ; jier
BX Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
+ een ander zinsdeel + in oar sindiel
De X kin in W, VC of in B wêze.
BB dêr ek Sytse ; jier
hjirre noch Melle ;0 jier
BVC gel deryn Meike ; jier
dêr blau Maaike ; jier
BW even plasse Imke ;0 jier
kin wol Bastiaan ; jier
BOnd/ VC? earst siel (giel) (earst moat
de giel of earst doch ik giel) Simon ; jier
in vorkje by (der moat in foarkje by of ik
wol der in foarkje by ha) Lise ; jier
Gewoanlik wurde hjir dus ek de konstruksjes skoard dy’t bestean út in
B en in oar sindiel dat sawol in Ond of in VC wêze kin. In foarbyld is in
utering lykas karre hjir. Dy utering kin betsjutte karre moat hjir of do moatst
de karre hjir delsette.
Bern út faze II meitsje noch gjin ûntkennings, dat konstruksjes fan twa
sindielen dêr’t ien in ûntkenning fan is, wurde hjir net skoard. Dy konstruksjes
hearre thús by XNeg (faze III, kolom Mededelende zin).
f-tarsp

VC/OndW Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
of Onderwerp + of Ûnderwerp +
Werkwoord Tiidwurd
It tiidwurd stiet oer it algemien yn ’e ynfinityf, mar it kin hjir ek gean om
it keppeltiidwurd is, in ôfslutend mulwurd (yn it Nederlânsk ‘voltooid
deelwoord’), helptiidwurd ‘selsstannich’ brûkt, of helptiidwurd folge
troch ynfinityf.
VCW de poddy (ponny) sjen? Casper ; 0 jier
toer bouwe Hinke ; jier
stuk meitsje Sytse ; jier
is klok Minne ; jier
moat iepen Inge ; jier
fan mem krigen Foppe ; jier
OndW Joop ha Joop ; jier
poppe koese Nora ; jier
pake makke Tymen ; jier
moat mem dwaan Nienke ; jier
OndVC Onderwerp + Voorwerp Ûnderwerp + Foarwerp
of Complement of Komplemint
dy hûntsje (dat is in hûntsje) Melle ;0 jier
dizze au (dizze hat au/pine) Marit ; jier
de brêge stikken (de brêge is stikken) Marije ; jier
bè geitsje (bè seit it geitsje) Wytske ; jier
Kop Koppelwerkwoord Keppeltiidwurd
Der binne twa soarten steldes:
Tiidwurdlik stelde, yn it Nederlânsk ‘werkwoordelijk gezegde’, bygelyks
de hûn poept op ’e stoepe of de hûn hat op ’e stoepe poept.
Namwurdlik stelde, yn it Nederlânsk ‘naamwoordelijk gezegde’, bygelyks
sy is dokter of dy man is lang.
It namwurdlik stelde bestiet út in keppeltiidwurd en in namwurdlik part
fan it stelde. Dat namwurdlik stelde hat meastal in haadwurd of eigenskipswurd
as kearn en slacht op it ûnderwerp. It keppeltiidwurd keppelet
beide eleminten oaninoar, dêrom ek dy namme. It keppeltiidwurd hat
sels net in soad betsjutting.
It meast brûkte keppeltiidwurd yn ’e bernetaal is wêze. Wannear’t wêze
de betsjutting hat fan ‘earne wêze’ is it lykwols gjin keppeltiidwurd.
Oare foarkommende keppeltiidwurden binne wurde, bliuwe en lykje.
Wurde is gjin keppeltiidwurd at it de persoansfoarm is yn in passive
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

konstruksje en bliuwe is gjin keppeltiidwurd at it op in plakbepaling
slacht. Dy tiidwurden binne yn sokke gefallen saneamde helptiidwurden
‘selsstannich’ brûkt (HwwZ, faze II, kolom Woordstructuur, paragraaf
. . ). Hjitte yn ’e betsjutting ‘de namme drage’ is ek gjin keppeltiidwurd.
8 f-tarsp
is treintsje Minne ; jier
dit is hoppe (hynder) Patrick ; jier
batterijen binne leech Skelte ; jier
dy wie âld Tjalling ;0 jier
dy is fan my Mirjam ; 0 jier
dan wurdt hy sacht Marcel ; jier
bliuwt in ferras(sing) Simone ; 0 jier
liket wol in koekje Elbrecht ;0 jier
Ûndersteand foarbyld is in analyze fan in utering mei keppeltiidwurd.
It keppeltiidwurd kriget de notaasje W-Kop en it namwurdlik part fan it
stelde VC. Op ’e profylkaart wurdt skoard by OndWVC èn by Kop.
sy is dokter
zc Ond W-Kop VC
Fan faze IV ôf kin it keppeltiidwurd yn in tiidwurdkloft foarkomme, bygelyks:
moat er net stikken wêze Jan ; jier
dy moatte earst noch droech wurde Simone ; 0 jier
Ov Overige zinsconstructies Oare sinkonstruksjes
fase II faze II
Hjir falle alle oare sinkonstruksjes ûnder dy’t twa sindielen hawwe, mar
dy’t net yn faze II of III op ’e profylkaart stean. Dy konstruksjes hoege net
opnommen te wurden yn it behannelplan. Eventueel kinne de oanbelangjende
konstruksjes (efter) op ’e profylkaart set wurde. In foarbyld fan
sa’n konstruksje is VCVC.
blomkes wetter (ik jou de blomkes wetter) Emma ; jier
allegear stuk (sy binne allegear stuk) Sytse ; jier

— Mededelende zin – Meidielende sin faze III
OndWB Onderwerp + Werkwoord Ûnderwerp + Tiidwurd
+ Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling
It tiidwurd is meastal in ynfinityf of helptiidwurd ‘selsstannich’ brûkt.
In inkelde kear is it in ôfslutend mulwurd (yn it Nederlânsk ‘voltooid
deelwoord’) of Stam+(e)t. Fan faze IV ôf ferskynt ek it helptiidwurd mei
ynfinityf.
ik even fege Lise ; jier
dêr is knyntsje Tymen ; jier
deze ek omfallen Marije ; jier
dy sit yn de lift Sytse ; jier
dizze past net Marit ; jier
wit ik noch net Bente ; jier
ik wol dêr sitte Maaike ; jier
Yn it foarbyld fan Tymen, dêr is knyntsje, is it tiidwurd is gjin keppeltiidwurd,
omdat it hjir ‘earne wêze’ betsjut.
OndWVC Onderwerp + Werkwoord + Ûnderwerp + Tiidwurd +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
Yn faze III stiet it tiidwurd meastal yn ’e ynfinityffoarm. It keppeltiidwurd
is, it helptiidwurd ‘selsstannich’ brûkt, en Stam of Stam+(e)t komme ek
in soad foar. Fan faze IV ôf ferskynt it helptiidwurd folge troch ynfinityf
(Hwwi) en fan faze V ôf it helptiidwurd folge troch ôfslutend mulwurd
(HwwVd), yn it Nederlânsk ‘voltooid deelwoord’.
ikke pantsje pakke Robert ; 0 jier
dy is tear (klear) Melle ;0 jier
ik wol de karre Jaap ; 0 jier
in baarchje seit knorknor Emma ; jier
sjoch ik oaljefanten Marcel ; jier
moatst deze dwaan Jitske ;0 jier
ik ha him krigen Sjoerd ; jier
dy heart by blau Jelmer ; jier
XNeg een zinsdeel + Negatief in sindiel + Negatyf
De X yn XNeg kin in Ond, W, VC of in B wêze. It twadde sindiel is in
negatyf, meastal net (Nederlânsk: niet). Hoewol’t dy konstruksje út twa
sindielen bestiet, heart er dochs yn faze III thús, omdat ûntkenning letter
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

leard wurdt as bywurden lykas ek, no, ensfh. At it ûntkennende wurd net
yn in konstruksje fan mear as twa sindielen foarkomt, wurdt it wer analysearre
as B.
0 f-tarsp
ikke net Erica ; jier
net dwaan Arjen ; jier
net minent Sym ; jier
noch net kampoo (shampoo) Tineke ; 0 jier
kin net omfalle Wytske ; jier
Inv Inversie Ynferzje
Mei ynferzje wurdt it omkearen fan ûnderwerp en persoansfoarm yn ’e
meidielende sin bedoeld. De earste konstruksje fan ûnderwerp en persoansfoarm
dy’t jonge bern leare, hat de wurdfolchoarder ûnderwerp
– persoansfoarm, lykas pop sliepe. Dêrnei brûke se al frij gau ynferzje, dat
de folchoarder persoansfoarm – ûnderwerp hat, lykas yn sliepe pop. By uterings
dêr’t gewoanlik ynferzje by plak hat, bygelyks yn fraachsinnen en
ûnderskikkende sinnen, wurdt gjin ynferzje skoard.
Yn prinsipe hoecht ynferzje net alle kearen dat it foarkomt skoard te wurden.
Belangryk is dat in bern mei in Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
III of heger yn elk gefal twa of trije kear de ynferzje sjen lit. Flaters yn ’e
wurdfolchoarder ûnderwerp en persoansfoarm kinne op in apart fel of
efter op ’e profylkaart skreaun wurde foar fierdere analyze.
dêr is in sjiraf Emma ; jier
hat Nijntje ek Sander ; jier
no is ie stikken Elbrecht ;0 jier
dy moat mem opvouwe Sandra ; jier
dat ha ik hjiryn ferstopt Saskia ; jier
WBVC Werkwoord + Tiidwurd +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
no is k(l)ear Melle ;0 jier
even sjiraf opsykje Emma ; jier
wit dy ek Casper ; 0 jier
kin dat net Imke ;0 jier
wol dêr poes aaie Maaike ; jier

OndBVC Onderwerp + Ûnderwerp +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
de brêge wer stikken Marije ; jier
dizze ek klear Sytse ; jier
deze noch lyts Aletta ; jier
XBB een zinsdeel + in sindiel +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
De X kin hjir Ond, W, VC of B wêze.
dan ek in grien Simon ; jier
no net op Emma ; jier
even koese noch Marije ; jier
kin net by Robert ; 0 jier
dy even derút Hinke ; 0 jier
mem ek op bedsje Claudia ; 0 jier
Ov Overige zinsconstructies Oare sinkonstruksjes
fase III faze III
Dêr falle alle oare sinkonstruksjes ûnder dy’t trije sindielen hawwe, mar
dy’t net yn faze III op ’e profylkaart stean. Dy konstruksjes hoege net opnommen
te wurden yn it behannelplan. Eventueel kinne se apart op ’e
profylkaart skreaun wurde. Hjirûnder folgje in pear fan dy oare sinkonstruksjes
út faze III.
X(W)deel
De X kin in Ond, VC of B wêze, mar gjin W. It (W)deel is it skiedbere part
fan in gearstald tiidwurd. In foarbyld hjirfan is út yn trui út, dêr’t út it
skiedbere part fan it gearstalde tiidwurd útdwaan is. Omdat it tiidwurd
net útsprutsen wurdt, stiet de W tusken heakjes.
VC(W)deel b(r)oek út (ik doch de
broek út) Tineke ; 0 jier
pet op (ik ha in pet op) Doede ;0 jier
Ond(W)deel mem mei (mem yt mei) Nynke ; jier
Imke fuort (Imke giet fuort) Imke ;0 jier
B(W)deel sa om (ik slach sa (aanst) de
bledside om) Froukje ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

XY(W)deel
Dizze konstruksje bestiet út twa sindielen en it skiedbere part fan it
gearstalde tiidwurd.
bear noch mei(nimme) Emma ; jier
jas ek oan(dwaan) Mirjam ; 0 jier
OndWOnd Onderwerp + Werkwoord Ûnderwerp + Tiidwurd
+ Onderwerp + Ûnderwerp
Dizze konstruksje hat twa ûnderwerpen. Ien fan ’e ûnderwerpen is der.
noch ien is der Sanne ; jier
klean en wat bloeskes sitte der Nenna ; jier
VCVCW Voorwerp of Complement + Foarwerp of Komplemint +
Voorwerp of Complement + Foarwerp of Komplemint +
Werkwoord Tiidwurd
hat ti (tsjil) pok (kapot) Tsjerk ; 0 jier
— Mededelende zin – Meidielende sin faze IV
OndWBVC Onderwerp + Werkwoord + Ûnderwerp + Tiidwurd +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
It foarwerp is in saaklik foarwerp of ferhâldingswurdfoarwerp.
dan has (hat) de man allegear bloed Doutsen ; jier
miskien ha ik noch in boekje Nienke ; jier
Hinke ek in hûs bouwe Hinke ; 0 jier
ik bin alwer klear Lieuwe ; jier
Sjoerd is ek in pykje Piter ;0 jier
moat ik dêr nije meitsje Elbrecht ;0 jier
dy hied er al blust Jelmer ; jier
OndWBB Onderwerp + Werkwoord + Ûnderwerp + Tiidwurd +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
no sit dy yn de lân Amarins ; jier
dêr past er wol yn Arjen ; jier
moat er wer nei beneden Jan ; jier
ik sjoch wol even Boukje ; jier
dizze kin ek noch kipe Skelte ; jier
f-tarsp

Ov Overige zinsconstructies Oare sinkonstruksjes
fase IV faze IV
Dêr falle alle oare sinkonstruksjes ûnder dy’t fjouwer sindielen hawwe,
mar dy’t net yn faze IV op ’e profylkaart stean. Dy konstruksjes hoege net
opnommen te wurden yn it behannelplan. Eventueel kinne se apart op ’e
profylkaart notearre wurde. Hjirûnder folgje in pear fan dy oare sinkonstruksjes
út faze IV.
WVCBB Werkwoord + Voorwerp Tiidwurd + Foarwerp
of Complement + of Komplemint +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
en krijt dizze ek omheech (en hy krijt ...) Sytse ; jier
moatte allegear wer beneden Jan ; jier
OndBBB Onderwerp + drie Ûnderwerp + trije
Bijwoordelijke bepalingen Bywurdlike bepalings
deze ek net de(r)út Marije ; jier
dit ek al omheech Sytse ; jier
BWOndOnd Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Werkwoord + Onderwerp + Tiidwurd + Ûnderwerp +
Onderwerp Ûnderwerp
no is der noch ien Aly ; 0 jier
en no komt der in oare auto Bert ; 0 jier
OndBVCB Onderwerp + Ûnderwerp +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Voorwerp of Complement + Foarwerp of Komplemint +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
memmy ek in foarkje by Claudia ; 0 jier
BWBB Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Werkwoord + Tiidwurd +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
dan moat wol heel fier fuort Durk ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

— Mededelende zin – Meidielende sin faze V
BWOndBVC Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Werkwoord + Onderwerp + Tiidwurd + Ûnderwerp +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
dan wurdt deze bak ek wiet Roelof ;8 jier
wy ha dêr ek in glydsbaan by Jarich ; jier
ik kin pop wol even temperatuere Jelma ;8 jier
moa(t) ’k dit even út ha Bente ; jier
wy hienen net in griente derby Mirjam ; 0 jier
dat dochst de oare kear mar Jitske ;0 jier
BWOndBB Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Werkwoord + Onderwerp + Tiidwurd + Ûnderwerp +
Bijwoordelijke bepaling + Bywurdlike bepaling +
Bijwoordelijke bepaling Bywurdlike bepaling
no moat er wer yn de kontenerauto Jan ; jier
miskien wol dat wol mei dy Bente ; jier
Koekiemonster is ek by ús op ’e tillevyzje Doutsen ; jier
dan giet hy wer nei de sikehûs Jouke ;0 jier
ha ik krekt ek al dien Gjalt ; 0 jier
OndWVCVC(X) Onderwerp + Werkwoord + Ûnderwerp + Tiidwurd +
Voorwerp of Complement + Foarwerp of Komplemint +
Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
(+ een ander zinsdeel) (+ in oar sindiel)
Dizze konstruksje hat fjouwer of fiif sindielen. De X is in opsjoneel sindiel,
yn ’e regel in B. Meastal binne de VC’s in saaklik foarwerp, tuskenbepaling
of namwurdlik part fan it stelde. Soms is it in ferhâldingswurdfoarwerp
of persoanlik foarwerp.
want dat is allegear bakken Bart ; jier
dy hie de foet s(t)ikken Chris ; jier
mem moat de stikjes oan my jaan Suze ; 0 jier
dêr ha ik him fan krigen Sandra ; jier
ik makke him net kapot Roelof ;8 jier
meist noait de ponnys wekker meitsje Femke ; jier
f-tarsp

Ov Overige zinsconstructies Oare sinkonstruksjes
fase V faze V
Dêr falle alle oare sinkonstruksjes ûnder dy’t fiif sindielen ha, mar dy’t
net yn faze V op ’e profylkaart steane. Dy konstruksjes hoege net opnommen
te wurden yn it behannelplan. Eventueel kinne se op ’e profylkaart
set wurde.
BijzinzVerb** Bijzin zonder Bysin sûnder
Verbindingswoord ferbiningswurd
It giet hjir om bysinnen (ûnderskikkende sinnen) dêr’t it ferbiningswurd
by weilitten is. De ûnderskikkende sinnen kinne bywurdlike bysinnen,
VCbysinnen of eigenskiplike bysinnen wêze. Omdat de BijzinzVerb gjin
grammatikaal korrekte sin is, hoecht dy konstruksje net as leardoel yn it
behannelplan opnommen te wurden.
tink it jo (wol) is Arie ; 0 jier
dat kin toch net, f(l)eane wy Jelmer ; jier
— Mededelende zin – Meidielende sin faze VI
Foardat de konstruksjes út faze VI besprutsen wurde, folget earst in útlis
oer de gearstalde sin. Gearstalde sinnen ha meastal mear as ien ûnderwerp
en persoansfoarm. Der binne twa typen sinnen:
Lykskikkende sinnen
By lykskikkende sinnen, yn it Nederlânsk ‘nevenschikkende zinnen’,
binne twa haadsinnen mei-inoar ferbûn troch in ferbiningswurd. Dat
it om in haadsin giet, is te sjen oan it feit dat de persoansfoarm op it
twadde plak stiet, bygelyks mem hat ien en ik ha ien. Yn dat foarbyld steane
beide persoansfoarmen, hat en ha, op it twadde plak yn elke haadsin. Yn
’e sprektaal kin it foarkomme dat der gjin persoansfoarm yn ’e haadsin
stiet of dat it earste sindiel fuortlitten is. De meast brûkte lykskikkende
ferbiningswurden binne: en, mar, want, of, en dus.
De beneaming fan ’e gearstalde sin stiet yn ’e analyze altyd op in aparte
rigel. Dit is de rigel fan ’e gearstalde sin, yn it Nederlânsk ‘samengestelde
zin’, oftewol ‘sz’. By de analyze kriget it ferbiningswurd in kader:
mem hat ien en ik ha ien
sz Nevens
zc Ond W VC Ond W VC
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Op ’e profylkaart wurdt ien kear by Nevens en twa kear by OndWVC
skoard.
Ûnderskikkende sinnen of bysinnen
Ûnderskikkende sinnen of bysinnen, yn it Nederlânsk ‘onderschikkende
zinnen of bijzinnen’, hearre meastal by in haadsin. Yn in bysin stiet de
persoansfoarm hast of hielendal efteroan yn ’e sin, bygelyks ik tink dat
it spultsje no dien is en de trein kin oer de brêge, at wy dat stikje hjir dellizze.
Yn boppesteande foarbylden binne tink en kin de persoansfoarmen fan ’e
haadsin en is en dellizze dy fan ’e bysinnen.
De twa bysinnen dy’t it meast foarkomme binne VCbijzijn en Bbijzin. Se
wurde hjirûnder behannele.
VCbijzin
De VCbijzin wurdt oan ’e hân fan ’e neikommende foarbylden útlein:
ik wol tsiis
ik wol in stikje tsiis
ik wol wat hy dêr hat
De earste sin hat as saaklik foarwerp tsiis. Dat is yn ’e twadde sin útwreide
ta de wurdkloft in stikje tsiis. Dy wurdkloft is ek saaklik foarwerp yn ’e
sin. De tredde sin hat in bysin mei de funksje fan saaklik foarwerp (VC).
Dêrom hjit dat in ‘VCbijzin’.
Yn ’e analyze sjocht dy ûnderskikking der sa út:
ik wol wat hy dêr hat
sz VCbijzin
zc Ond W VC
zc VC Ond B W
Op ’e profylkaart krije de VCbijzin, de OndWVC en de OndWBVC in notaasje.
Bbijzin
De no folgjende foarbylden binne bedoeld om de Bbijzin mei út te lizzen:
aanst gean ik fuort
oer in oere gean ik fuort
at ik klear bin, gean ik fuort
f-tarsp

Yn ’e earste sin is aanst in bywurdlike bepaling. Dy bywurdlike bepaling
is yn ’e twadde sin útwreide oant de wurdkloft oer in oere. De tredde sin
hat in bysin mei de funksje fan bywurdlike bepaling. Dêrom wurdt dat in
Bbijzin neamd.
Yn ’e analyze sjocht dy ûnderskikking der sa út:
at ik klear bin, gean ik fuort
sz Bbijzin
zc B W Ond
zc Ond VC W-Kop
Op ’e profylkaart wurdt by Bbijzin, OndWB, OndWVC en Kop skoard.
Yn boppesteande foarbylden by VCbijzin en Bbijzin wurdt it ferbiningswurd
de iene kear wol beneamd yn ’e analyze (sjoch VCbijzin) en de oare
kear net (sjoch Bbijzin). It ferbiningswurd hoecht net beneamd te wurden
wannear’t it gjin sindiel is yn ’e ûnderskikkende sin. It hat dan allinnich
in suver syntaktyske funksje. Dat is bygelyks it gefal by de lykskikkende
ferbiningswurden of by at. Sjoch ek de útwurke analyze fan ’e Bbijzin dy’t
hjirboppe beskreaun stiet. It ferbiningswurd at is dêr gjin sindiel yn ’e
ûnderskikkende sin ik klear bin. In oar foarbyld is de utering ik wit dat er
komt. Dêr hat it ferbiningswurd dat ek gjin funksje yn ’e ûnderskikkende
sin en dus wurdt it net beneamd as sindiel.
Is it ferbiningswurd bygelyks in fraachwurd (wat, wa’t, wêr’t) of in betreklik
foarnamwurd (dy’t) of betreklik bywurd (dêr’t), dan wurdt it wol
meinommen yn ’e ûntleding. Sjoch dêrfoar ek de analyze fan ’e VCbijzin
hjirboppe.
De neikommende konstruksjes komme yn faze VI foar:
6+ Zin met 6 of meer Sin mei of mear
zinsdelen sindielen
dy lizze wy straks ek oan de kant Elbrecht ;0 jier
dan helje ’k strak(s) de pion mei
deze karre op Roelof ;8 jier
earst moat ie noch even wer ticht Skelte ; jier
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jier
dan kinst him ek heel foarsichtich omkeare Bauke ; jier
en at der in berntsje komt, dan moat
er wer iepen Saskia ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Nevens Nevenschikkende zin Lykskikkende sin
Dat is de lykskikkende sin mei ferbiningswurd. Twa haadsinnen wurde
ferbûn troch en, mar, want, of of dus. De oare lykskikkende ferbiningswurden
wurde noch net troch de bern makke.
8 f-tarsp
leit neiste (neist) mekoar en minent ek Gjalt ; 0 jier
dan moa(tte) wy noch twa kear sa dwaan
en dan gean wy de bocht om Iris ; jier
dan earst sa en dan sa Eelke ; jier
allinnich wennet ie yn it kastiel, want
dy komt der noait ris út Elbrecht ;0 jier
ik soe him hast deryn dwaan, mar dat
lukt my net Skelte ; jier
wy ha gjin beestje, dus dan wol ik
no in beestje Simone ; 0 jier
VCbijzin/Bbijzin Voorwerp of Complement Foarwerp of Komplemint
bijzin en bysin en
Bijwoordelijke bijzin Bywurdlike bysin
De VCbijzin is in ûnderskikkende sin mei ferbiningswurd. Yn ’e haadsin
hat de VCbijzin de funksje fan in saaklik foarwerp, ferhâldingswurdfoarwerp,
persoanlik foarwerp of komplemint. VCbijzin wurdt ek skoard at de
ûnderskikkende sin sûnder haadsin foarkomt.
ik tink dat ie hjir moat Aly ; 0 jier
dat ik op de basisskoalle sit Saskia ; jier
kin de plysje sa útsjen oft er ek de
sirene sjocht Jelmer ; jier
moatst sjen wat in leuk spultsje oft dit is Bert ; 0 jier
wit ik net wie’t dat hat Chris ; jier
dan wit de plysje noch net wêr’t dat ding is Jurjen ; jier
mar ik wit net hoe’t dy hjitte Jouke ;0 jier
In bywurdlike bysin is in ûnderskikkende sin mei ferbiningswurd dy’t yn
’e haadsin de funksje hat fan in bywurdlike bepaling. It ferbiningswurd is
meastal at (yn ’e betsjutting fan ‘als’), mar kin ek bygelyks omdat, doe’t, of
(it Nederlânske) toen wêze. Bbijzin wurdt ek skoard at de ûnderskikkende
sin sûnder haadsin brûkt wurdt.
at dy wurch is, dan falt dy mantsje fan
dy bank ôf Doutsen ; jier
at it reint, dan is ie droech Roelof ;8 jier

at se gjin masker opha, dan binne se dea Jurjen ; jier
eh hust (ast) eh omfalst, dan eh kinst
wer opnij bouwe Sym ; jier
omdat de bern dat leuk fine Saskia ; jier
hurd (doe’t) ik noch heel âld wie, toen
ha ik deze spultsje krigen, toch? Sym ; jier
— Mededelende zin – Meidielende sin faze VII
De ynfolling fan faze VII sit noch yn in eksperiminteel stadium, omdat
foar dy faze folle minder gegevens beskikber wiene ferlike mei de oare
fazen.
Aan/Uit Aan- of uitloop Oan- of útrin
In sindiel wurdt soms oan it begjin of oan ’e ein fan in sin mei oare wurden
werhelle. Wannear’t dy werhelling oan it begjin fan ’e sin foarkomt, is
dat in oanrin, yn it Nederlânsk in ‘aanloop’. Komt dit oan ’e ein fan ’e sin
foar, dan hjit it in útrin, yn it Nederlânsk in ‘uitloop’. Yn in inkeld gefal
is de Aan/Uit in sin. It uteringsnûmer wurdt op ’e profylkaart by Aan/Uit
notearre en de sin en de Aan/Uit wurde dêrnei apart analysearre, sjoch ek
haadstik .
dat famke, dat past der net yn Silke ; jier
heel fol is dy, de kofferbak Jarich ; jier
mar sy bin(ne) te wurch, de plysjes Jurjen ; jier
want fisken, dy bin(ne) wolris sacht Suze ; 0 jier
dat blauwe ding, kinsto dy fine? Jouke ;0 jier
no moat dy man, dy’t yn deze grutte auto rydt,
dy moat dy even fuortbringe nei de brân Bert ; 0 jier
NevenszVerb Nevenschikking zonder Lykskikking sûnder
Verbindingswoord Ferbiningswurd
By dizze bysûndere foarm fan lykskikking is it ferbiningswurd weilitten.
Algemien skaaimerk fan sa’n sin is dat de persoansfoarm yn ’e twadde sin
op it earste of twadde plak stiet. Faak is troch de yntonaasje fêst te stellen
oft it om in gearstalde sin giet. Fan ’e NevenszVerb bestean sawol drege as
minder drege farianten.
earst ezel, (en) dan koke Simon ; jier
eh hjir is in motor, (en) dêr is motor Jurjen ; jier
net in krúk, (mar) in trui Sanne ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

0 f-tarsp
moat earst even dy fiskjes, (want) dy
kin(ne) noch wol Suze ; 0 jier
ik ha in trein, (en) Rinse hat in trein,
(en) heit in lytse trein Reitse ; jier
Sz3+ Samengestelde zin van Gearstalde sin fan
drie of meer zinnen trije of mear sinnen
De sinnen kinne trije haadsinnen wêze of in kombinaasje fan haad- en
bysinnen. Nei trije haadsinnen begjint in nije utering. Bysinnen binnen
de Sz + wurde nochris apart ûntleed op ’e rigel ‘sz’. Sjoch foar sa’n analyze
haadstik .
dat is de oaljefant en dat is de ijsbeer en
dat is de eh sjiraf Bart ; jier
en dan moat dy hjir lizze, en dan sjocht ie
de ponnys, en dan sak(ke)t ie dêrhinne Femke ; jier
en dan dochst sa en dan sa en dan sa Bauke ; jier
wy hienen al in kear opsike (opsocht),
mar pake wit net wêr’t se binne Tjalling ;0 jier
dan hast dy en hust (ast) noch in kear
dochst dan de hekje Sym ; jier
Ov Overige zinsconstructies Oare sinkonstruksjes
fase VII faze VII
No begjinne ek de neikommende konstruksjes harren te ûntwikkeljen:
Bijvbijzin Bijvoeglijke bijzin Eigenskiplike bysin
Dizze ûnderskikkende sin mei ferbiningswurd seit wat oer in haadwurd
yn ’e haadsin. De ferbiningswurden binne betreklike ferbiningswurden,
lykas wêr’t, dêr’t, dy’t en dat. In eigenskiplike bysin wurdt ek wol in betreklike
bysin neamd.
mei ’k ek dat ding wêr’t dy hearoltsjes
yn kin(ne)? Bauke ; jier
wêr is dy trekker dêr’t it mantsje
omfallen is? Chris ; jier
eigenlik is dit dy man dy(’t) hjir wachtet Bert ; 0 jier
Dirrede Directe rede Direkte rede
Yn in direkte rede wurde de wurden fan immen letterlik oanhelle.
Meastal binne dit VCbysinnen. Soms besteane se út mear uterings. Dy
wurde dan apart op ’e rigel foar sinkonstruksje analysearre. De direkte

ede moat minimaal twa sindielen ha. Yn koke seit boe komt dus gjin
direkte rede foar. De saneamde semi-direkte rede, lykas de foarbylden
fan Piter en Boukje hjirûnder sjen litte, falt yn F-TARSP ek ûnder de
direkte rede.
en no seit de beam “nee, dat moet je
niet hebben” Aly ; 0 jier
hy tocht “ik gean mar wer werom” Jurjen ; jier
heart by it pykje, tink ik Piter ;0 jier
bin(ne) de ferkearde, leau ’k Boukje ; jier
Beknbijzin Beknopte bijzin Beheinde bysin
In beheinde bysin is in bysin dêr’t it ûnderwerp ûntbrekt. De persoansfoarm
mist ek yn it stelde. Ynstee stiet der in mulwurd (yn it
Nederlânsk ‘deelwoord’) of in ynfinityf mei te yn ’e utering. Mei in
ferbiningswurd is it mooglik de beheinde bysin op te splitsen yn in
haad- en bysin.
ik sykje yts om in lijntsje te trekken Simone ; 0 jier
(ik sykje yts, dêr’t ik in lijntsje mei trekke kin)
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jier
stoppinken (stopljochten) om eh
alles te stoppe(n) Bart ; jier
Onderbr Onderbreking Ûnderbrekking
In sin dy’t mei in sindiel of in koarte sin ûnderbrutsen wurdt, is in ûnderbrekking.
De utering en de ûnderbrekking wurde apart ûntleed.
in trein is ek kapot, dy trein, en dy hie
hele soad post Jelmer ; jier
dan gean se, pang, stikken Jurjen ; jier
mar se sykje, tink ik, wat goude(n) dingen Jurjen ; jier
Ondbijzin Onderwerp bijzin Ûnderwerp bysin
Dizze ûnderskikkende sin mei ferbiningswurd hat yn ’e haadsin de funksje
fan in ûnderwerp.
en welke yn ’e reade moast,
moest even kijke Iris ; jier
makket niks út wie eh blokjes pakt Sym ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Passief Passief Passyf
De passyf, of ûndergeande foarm, wurdt makke mei de helptiidwurden
wurde of wêze en it ôfslutend mulwurd. Yn ’e passyf wurdt it ûnderwerp
ûnderskikt makke oan it saaklik foarwerp.
molke is mei kij makke (molke is
troch kij makke) Doutsen ; jier
2. . . vraagzin – fraachsin
Der binne twa typen fraachsinnen:
Fraachwurdfragen
Dat binne fragen dy’t begjinne mei in fraachwurd, bygelyks wa is dat?, wat
dochst?, hoe hjit dit?.
Ja/nee-fragen
Dat binne fragen dêr’t it antwurd gewoanlik ja of nee op is. Dy fragen
begjinne mei in tiidwurd + ûnderwerp. Foarbylden binne wennet hy hjir?,
hasto in kadootsje kocht?.
Oars as by de konstruksjes yn ’e meidielende sin is de folchoarder fan ’e
sindielen by fraachsinnen wol fan belang.
Soms ha meidielende sinnen in fraachyntonaasje, sadat se op in fraach
lykje. Dy uterings wurde dûbeld skoard, nammentlik sawol by de oanbelangjende
sinkonstruksje yn ’e kolom Mededelende zin as by Into yn ’e
kolom Vraagzin.
— Vraagzin – Fraachsin faze II
Into Intonatie Yntonaasje
Bern yn faze II stelle allinnich noch mar fragen mei help fan in fraachyntonaasje.
In fraachyntonaasje dy’t te hearren is, wurdt útdrukt mei in
fraachteken. Uterings mei in fraachyntonaasje dy’t net de wurdfolchoarder
fan in fraachsin ha, komme ek foar. Dat binne dan gjin fraachsinnen,
mar meidielende sinnen mei fraachyntonaasje. Dy uterings
wurde analysearre yn ’e kolom Mededelende zin èn by Into yn ’e kolom
Vraagzin.
pakke? Minne ; jier
taart ha? Carla ; jier
mem? Jelle ; jier
mem ek ride? Arie ; 0 jier
datte kin ik der ek by sette? Chris ; jier
wy soene toch ek in spultsje dwaan? Suze ; 0 jier
f-tarsp

— Vraagzin – Fraachsin faze III
hin
De ynterjeksje hin? (hè?) mei de betsjutting ‘fynst ek net?’ of ‘dat fynsto
dochs ek?’ makket de sin freegjend. In foarbyld fan sa’n utering is do fynst
spinaazje fiis, hin?. Sa’n fraach wurdt ek wol oanhingselfraach neamd. Hast
synonym oan hin? stiet it oanhingsel toch?, dat hjir ek thúsheart, krekt
as no? yn deselde betsjutting. De utering wurdt sawol yn ’e kolom Mededelende
zin skoard as by ‘hin’ yn ’e kolom Vraagzin. Omdat de utering
einiget op it oanhingsel, hearre hin, toch, of no by de foargeande utering en
foarmje se dus gjin utering op harsels.
dêr kinst ite, hin? Patrick ; jier
do ek, hin? Simone ; 0 jier
nee, toch? Marit ; jier
dêr siet in eintsje op, toch? Boukje ; jier
swart, no? Tjalling ;0 jier
(Vr)WOnd+** Vraagzin zonder Fraachsin sûnder
vraagwoord fraachwurd
Dit is in fraachwurdsin dêr’t it fraachwurd by ûntbrekt. It tiidwurd is wol
útsprutsen, lykas it ûnderwerp. Dêrnei kinne noch oare sindielen folgje.
Dat type fragen hat twa stjerkes, dat dizze konstruksje hoecht net opnommen
te wurden yn it behannelplan. Wannear’t fragen it leardoel binne,
wurdt begûn mei de earste fraachsin mei fraachwurd út faze IV.
(wat) docht ie? Doede ;0 jier
(wat) i(s) dit? Feite ; jier
(wêr) is pasje (woarstje) no? Jildau ; jier
— Vraagzin – Fraachsin faze IV
WOnd(X) Werkwoord + Onderwerp Tiidwurd + Ûnderwerp
(+ een ander zinsdeel) (+ in oar sindiel)
De earste twa sindielen binne tiidwurd en ûnderwerp. Meastal folget der
noch in tredde sindiel dat in VC of in B is.
past dat? Bente ; jier
sjochst? Jouke ;0 jier
sil ik telle? Aly ; 0 jier
mei ’k koekje? Janny ;0 jier
stiet dat dêrop? Sym ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Vr(XY) Vraagwoord Fraachwurd
(+ één of twee zinsdelen) (+ ien of twa sindielen)
De earste fraachwurden binne wat en wêr. In utering mei allinnich in
fraachwurd, lykas wat? (fan ‘wat seist?’) of wêr?, komt net faak foar. Meastal
hat de fraach neist it fraachwurd noch ien of twa sindielen. De utering
wat is dat? is soms troch bern oanleard as Fêste Útdrukking en heart yn
dat gefal dêr thús. De utering komt dan opfallend faak foar.
wêr dan? Simon ; jier
wat is dit? Erica ; jier
wat sit hjirachterop? Bastiaan ; jier
wêr is dy? Bastiaan ; jier
wie wol my helpe? Sym ; jier
— Vraagzin – Fraachsin faze V
WOnd4 Werkwoord + Onderwerp Tiidwurd + Ûnderwerp
+ twee zinsdelen + twa sindielen
sit in batterij ek yn? Robert ; 0 jier
ha wy der noch mear fan? Bauke ; jier
si(lle) wy even in oare boekje pakke? Nienke ; jier
hast ek in koekje? Minne ; jier
Vr4 Vraagwoord + Fraachwurd +
drie zinsdelen trije sindielen
wat docht se no? Casper ; 0 jier
wêr moat dit no hinne? Sytse ; jier
welke moat deze dan? Janny ;0 jier
hoe moat dit no? Bente ; jier
wat bin(ne) dat allegear? Piter ;0 jier
wêrom hjit dy Knyn? Tjalling ;0 jier
— Vraagzin – Fraachsin faze VI
WOnd5+ Werkwoord + Onderwerp Tiidwurd + Ûnderwerp
+ drie of meer zinsdelen + trije of mear sindielen
mei ik dan no in stroopwafel? Skelte ; jier
bin ik dan al fjouwer? Fenna ; 0 jier
sil ik dy ek mar derby dwaan? Chris ; jier
wolsto dit ek (r)is probearje? Roelof ;8 jier
wol Richtsje deze even fan elkoar ôf dwaan? Eelke ; jier
f-tarsp

Vr5+ Vraagwoord + Fraachwurd +
vier of meer zinsdelen fjouwer of mear sindielen
wie pakt dat popke no wer? Arjen ; jier
wêrom is Froukje even mei Aaltsje? Tjalling ;0 jier
wêre siet dy ek alwer? Gjalt ; 0 jier
hoe moat dit hynder no fêst? Doutsen ; jier
2. . . gebiedende wijs – hjittende wize
De hjittende wize stiet yn ’e tredde kolom mei de titel ‘GEB W’ (Gebiedende
wijs). Dizze foarm moat yn F-TARSP oan de neikommende
skaaimerken foldwaan:
a De utering begjint altyd mei in tiidwurd. Dat tiidwurd is meastal de stam
fan in tiidwurd. Soms is it ek in ynfinityf of bûgd yn ’e twadde of tredde
persoan iental.
b Behalve mei it tiidwurd litte begjint de hjittende wize fierder nea mei in
modaal tiidwurd (kinne, wolle, moatte, meie).
c Der is nea in freegjende yntonaasje.
d De utering hat gjin negaasje.
e Meastal hat de utering ek in twadde of tredde wurd, bygelyks mar, even of
ris.
De hjittende wize ûnderskiedt him troch syn yntonaasje, op skrift oanjûn
troch in útropteken. De uterings sjoch, kijk, zie of sjoch ris wurde net ta de
hjittende wize rekkene mar hearre by de Fêste Útdrukkings thús, sjoch
paragraaf . .
By de sinnen fan ’e hjittende wize is de folchoarder fan ’e sindielen fan belang.
De sindielen wurde skoard yn ’e folchoarder wêryn’t it bern se seit.
Omdat it tiidwurd yn ’e hjittende wize stiet, wurdt dat fierder net ûntleed
yn ’e kolom Woordstructuur.
— Gebiedende wijs – Hjittende wize faze III
W(X) Werkwoord Tiidwurd
(+ een ander zinsdeel) (+ in oar sindiel)
De hjittende wize hat yn dizze faze ien of twa sindielen. De opsjonele X is
meastal in B, mar it kin ek in VC wêze.
kom! Claudia ; 0 jier
jou! Robert ; 0 jier
sjoch mar! Elbrecht ;0 jier
tink derom! Bastiaan ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

jou dan! Robert ; 0 jier
pak him! Berber ; jier
wachtsje op my! Arjen ; jier
lit (r)is sjen! Bart ; jier
— Gebiedende wijs – Hjittende wize faze IV
WXY Werkwoord + Tiidwurd +
twee zinsdelen twa sindielen
stap der mar út! Berber ; jier
sjoch mar eventsjes! Doutsen ; jier
rin der mar hinne! Femke ; jier
lit my even! Sjoerd ; jier
— Gebiedende wijs – Hjittende wize faze V
WXYZ Werkwoord + Tiidwurd +
drie zinsdelen trije sindielen
sjoch mar boven ris! Doutsen ; jier
pak dy mar even! Piter ;0 jier
— Gebiedende Wijs – Hjittende wize faze VI
WXYZ5* Werkwoord + Tiidwurd +
vier zinsdelen fjouwer sindielen
Dizze konstruksje hat in stjerke, want hy komt net sa faak foar. Hy hoecht
dus net yn it behannelplan opnommen te wurden.
lis (h)im mar eventsjes dêre! Doutsen ; jier
2. . – Woordgroepen – Wurdkloften
De wurdkloften stean yn ’e fyfde kolom mei de namme Woordgroepen op
’e profylkaart. In wurdkloft is in sindiel dat út mear as ien wurd bestiet
of in splitst wurd is (Schlichting, 00 , p. ). Yn ’e utering pop moat dêr is
pop it ûnderwerp, moat it tiidwurd en dêr de bywurdlike bepaling. Dizze
utering hat gjin wurdkloften. Yn myn pop moat dêr telt it ûnderwerp twa
wurden dy’t tegearre in wurdkloft foarmje, te witten: myn en pop. De sin
pop moat dêr sitte hat in oare wurdkloft, nammentlik moat sitte wat it tiidwurdlik
stelde of W is. Yn ’e utering pop moat op ’e stoel bestiet de bywurdlike
bepaling út ’e wurdkloft op ’e stoel. In wurdkloft kin ek út in splitst
f-tarsp

wurd bestean lykas dêr … op yn dêr moat pop op. Yn ’e utering myn pop moat
op ’e stoel sitte hat elk sindiel in wurdkloft.
By it analysearjen wurde de wurdkloften yn uterings mei mear as ien sindiel
ûnderstreke en de oanbelangjende uteringsnûmers omsirkele (yn in
tekstferwurkingsprogramma fet printe en ûnderstreke) om oan te jaan dat
op syn minst ien sindiel út in wurdkloft bestiet. Yn ’e kolommen Mededelende
zin, Vraagzin en Gebiedende wijs op ’e profylkaart wurde dy uteringsnûmers
ek omsirkele. Op dy wize kin yn ien eachopslach sjoen wurde
hoefolle uterings in útwreiding yn sindielen hawwe. Omsirkelje hoecht net
at de hiele utering út ien wurdkloft bestiet, bygelyks wannear’t it bern seit
de auto. De analyze fan ’e wurdkloften komt ûnder dy fan ’e sinkonstruksje.
myn pop moat op ’e stoel sitte
zc Ond W B
wg BezZn Hwwi VzBepZn deZn
Yn prinsipe wurdt oan elke wurdkloft mar by ien konstruksje út ’e kolom
Woordgroepen skoard, útsein by:
in konstruksje mei in bepaler as ûnderdiel, bygelyks yn ’e tún hat VzBepZn
èn deZn.
de konstruksje XenX, wannear’t ien of beide dielen út in wurdkloft bestean,
bygelyks de auto en de fyts hat XenX èn twa kear deZn.
in tiidwurdlike útdrukking en/of tiidwurd + ferhâldingswurdfoarwerp,
bygelyks hy hat in hekel oan poppen hat WW èn WVz èn inZn èn VzN.
in neibepaling, bygelyks de tee fan beppe hat Nabep èn deZn èn VzN.
Konstruksjes lykas inZn, deZn, itZn, dy/dizzeZn en dit/datZn wurde ek
skoard wannear’t se grammatikaal ûnkorrekt brûkt wurde, bygelyks in
doarren, dizze hûs, it hûn, ensfh. De bern binne dizze konstruksje op dat
momint oan it winnen, mar passe him noch net altyd goed ta. It is miskien
wol ynteressant om sokke ferkeard makke konstruksjes op in apart
fel of efter op ’e profylkaart te notearjen.
Wurdkloften dy’t folslein of foar in part Nederlânsktalich binne, wurde
ek analysearre. Sjoch dêrfoar paragraaf . . . Yn it F-TARSP systeem wurde
protte en soad as haadwurd sjoen.
Sinkonstruksjes wurde komplekser wannear’t ien of mear sindielen útwreide
wurde ta in wurdgroep. In utering as dy moat yn ’e karre is dreger as
dy moat dêr. Hjir moat yn ’e terapy dan ek rekken mei holden wurde. It advys
is dan ek om earst oan in ienfâldiger sinkonstruksje te wurkjen, lykas
koke heart hjir. Dy konstruksje kin dreger makke wurde troch in sindiel út
te wreidzjen ta in wurdgroep: koke heart yn stâl of koke heart yn ’e stâl.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

— Woordgroepen – Wurdkloften faze II
inZn in + Zelfstandig naamwoord in + Haadwurd
Dizze wurdkloft bestiet út it ûnbeskate (yn it Nederlânsk ‘onbepaald’) lidwurd
in en in haadwurd. Wannear’t in foar in selsstannich brûkt eigenskiplik
wurd stiet, heart de konstruksje dêr ek thús. Protte en soad wurde
as haadwurden sjoen.
8 f-tarsp
in fassen (oaljefant) Minke ; jier
in poeske Emma ; jier
in boot Patrick ; jier
dat in bear Wytske ; jier
in lytse ha ik dien Sjoukje ; jier
in readen en in witen Silke ; jier
Der hoecht net by inZn skoard te wurden at dizze kombinaasje foarôfgongen
wurdt troch bygelyks in ferhâldingswurd of in eigenskiplik
wurd. De utering yn in hûs wurdt dus allinnich skoard by VzBepZn en
nèt by inZn.
— Woordgroepen – Wurdkloften faze III
BvZn Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
In eigenskiplik wurd (NB de term is breder as dy fan it eigenskipswurd) is
in wurd dat in eigenskip of in grutter of lytser oantal fan in saak oanjout:
a Eigenskipswurden, bygelyks blauwe, lytse, wiete.
b Eigenskiplik brûkte telwurden, bygelyks twa, earste.
c Eigenskiplike wurden dy’t in grutter of lytser oantal fan in saak oanjouwe,
bygelyks mear. Noch wurdt hjir ek by rekkene wannear’t it folge wurde kin
troch in telwurd: noch trekker is dus BvZn.
De wurden protte en soad yn bygelyks protte beammen binne binnen it
F-TARSP-systeem haadwurden.
noch ien meitsje ik Elbrecht ; 0 jier
allegear skûm Wytske ; jier
wat sjú derby Jildau ; jier
t(w)ee s(l)akken Janke ; jier
hjirre moaie tânbak (sânbak) Sander ; jier
dy hat oare skuon Amarins ; jier
dêr moat hele protte yn Berber ; jier

VzN Voorzetsel + Ferhâldingswurd +
Zelfstandig naamwoord of Haadwurd of
Voornaamwoord Foarnamwurd
Meastal is de N in haadwurd. De earste foarnamwurden yn VzN binne
oanwizende foarnamwurden, bygelyks yn deze of op dy. Fan faze V ôf
ferskine de as objekt brûkte persoanlike foarnamwurden lykas fan my.
De foarnamwurden wurde nochris apart skoard yn ’e kolom Voornaamwoorden.
poppe yn potsje? Carla ; jier
yn kekke (trekker) Doede ;0 jier
is by beppe Inge ; jier
op ditte Riemer ;0 jier
fan my Lise ; jier
út elkoar Hinke ; 0 jier
mei mem dien Froukje ; jier
mem ek op bedsje Claudia ; 0 jier
deZn de + Zelfstandig naamwoord de + Haadwurd
It giet hjir om it beskate (yn it Nederlânsk ‘bepaalde’) lidwurd de, folge
troch in haadwurd. De konstruksje deZn wurdt ek skoard at it bern him
grammatikaal sjoen ferkeard makket, bygelyks de hûs. It bern is dy konstruksje
op dat stuit oan it winnen en past him noch net altyd likegoed
ta. Efter op ’e profylkaart kin eventueel in notysje makke wurde fan ’e
ûnkorrekte konstruksje.
Yn ’e terapy is it fansels wichtich dat de konstruksje goed oanleard wurdt.
Dêrom folget no in koarte útlis oer saneamde de- en it-wurden. It eardere
ûnderskied tusken manlike, froulike en ûnsidige haadwurden is
nammentlik yn it moderne Frysk foar in part weifallen. De histoaryske
manlike en froulike haadwurden binne gearraand ta de kategory fan ’e
saneamde de-wurden. De ûnsidige haadwurden hjitte it-wurden.
It lidwurd de wurdt, grammatikaal sjoen, folge troch in de-wurd yn it iental,
in de-wurd yn it meartal of in it-wurd yn it meartal. It lidwurd de wurdt
faak ôfkoarte ta ’e. By ôfkoartsjen wurdt allinnich by deZn skoard at it
foarkomt nei de ferhâldingswurden: fan, yn, oan, om, op, út, foar, nêst/neist,
oer of troch (Popkema, 00 ), bygelyks fan ’e man, oan ’e fyts.
klaai yn ’e búk Joop ; jier
dy staat yn de garaazje Marten ; jier
de hynder moat no spuie Marcel ; jier
dat is de ien Ester ; jier
ik moat de eh reade ha Iris ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

De konstruksje yn ’e búk wurdt dûbeld skoard: èn by VzBepZn èn by deZn.
ZnZn Zelfstandig Naamwoord + Haadwurd +
Zelfstandig Naamwoord Haadwurd
It giet hjirby om in kombinaasje fan twa haadwurden. Dy kombinaasje
kin bygelyks bestean út in persoansoantsjutting en in namme, bygelyks
pake Willem, juf Ina, of út kombinaasjes lykas stikje tsiis. Wat ek mooglik
is, is dat it bern mei it kombinearjen fan dy twa haadwurden in besitsrelaasje
útdrukke wol, bygelyks auto heit (heit syn auto).
0 f-tarsp
dy ek slokje wetter? Amarins ; jier
p(r)otte plaatsjes Doede ;0 jier
isse (is) mem hús (mem har hús) Froukje ; jier
fan omke Gurbe en tante Tjitske krigen Tineke ; 0 jier
bytsje wetter derby Claudia ; 0 jier
kropke sla Irene ; jier
— Woordgroepen – Wurdkloften faze IV
Hwwi Hulpwerkwoord + infinitief Helptiidwurd + ynfinityf
Dizze konstruksje bestiet út it helptiidwurd, folge troch de ynfinityf
(oftewol it hiele tiidwurd). Hjirûnder folget in yndieling fan ’e Fryske
helptiidwurden. Dy yndieling is lyk oan dy fan it Nederlânsk. Guon tiidwurden
wurde mear as ien kear neamd:
a hawwe, wêze, sille (helptiidwurden fan tiid)
b gean, komme, wêze, bliuwe, sitte, lizze, rinne, stean (helptiidwurden fan aspekt)
c wurde, wêze (helptiidwurden fan ’e passive foarm)
d kinne, sille, meie, moatte, wolle, litte, hoege, hearre (helptiidwurden fan modaliteit)
e dwaan, litte (helptiidwurden fan kausaliteit)
f dwaan (omskriuwing)
De helptiidwurden folge troch ynfinityf wurde net yn ’e kolom Woordstructuur
skoard by HwwZ, Stam of Stam+(e)t. Se wurde allinnich yn dy
kolom skoard at se yn ’e twadde persoan iental bûgd binne, yn ’e doetiid
stean of yn it meartal fan ’e notiid.
mei ik kleure Casper ; 0 jier
kin net omfalle Wytske ; jier
wol patat ha Jildau ; jier
pop moat deze ha Marije ; jier
dizze docht stjoere Foppe ; jier

gean nou in auto kleurtsje (kleurje) Inge ; jier
dy heart dêr stean Lieuwe ; jier
sil ik deze op mijn kastiel plakke? Silke ; jier
VzBepZn Voorzetsel + Bepaler Ferhâldingswurd + Bepaler
+ Zelfstandig Naamwoord + Haadwurd
Bepalers kinne lidwurden (in, de, it) wêze, mar ek eigenskiplik brûkte oanwizende
foarnamwurden (dizze/deze, dy, dit, dat), besitlike foarnamwurden
(myn, dyn, syn, ús, ensfh.) of ûnbeskate foarnamwurden (yn it Nederlânsk
‘onbepaalde voornaamwoorden’), lykas alle.
even nei de keukentsje Lise ; jier
baby mei yn ’e bernewein Emma ; jier
mei myn knuffels en mei myn koes Erica ; jier
en dan nei it sikehûs Marten ; jier
dees kin op deze boat Arie ; 0 jier
op dit kropke (knopke)? Bente ; jier
Op dizze konstruksje folget hast altyd in twadde skoaring dy’t slacht op
it part ‘bepaler + haadwurd’. Sa wurdt op deze boat sawol hjir skoard as by
dy/dizzeZn.
BBv/B Bijwoord + Bywurd +
Bijvoeglijk woord of Eigenskiplik wurd of
Bijwoord Bywurd
Meastal is de earste B in bywurd fan graad. It seit yn elk gefal wat oer it
twadde wurd yn ’e wurdkloft. Faak foarmet it twadde wurd de kearn fan ’e
wurdkloft. De kearn is werom te kennen troch him yn in testsin te setten.
Hjir folget in foarbyld mei de wurdkloft hiel grut:
it is net sa dat it grut is
*it is net sa dat it hiel is
grut is dus de kearn fan ’e wurdkloft hiel grut.
ik wol heel even Casper ; 0 jier
no is ie fier fuort Marije ; jier
has(t) (g)oed Wytske ; jier
hele grutte Emma ; jier
dit wol noch net Ester ; jier
dy kin net mear stean Robert ; 0 jier
en dy is sa eng Elbrecht ;0 jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

komt noch wol Bente ; jier
dan wurdt it hartstikke moai Iris ; jier
no is it helemaal klear Saskia ; jier
allinnich mar in fiskje Simone ; 0 jier
dy/dizzeZn dy of dizze/deze + dy of dizze/deze +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
Dit is de konstruksje oanwizend foarnamwurd (eigenskiplik brûkt) dy,
dizze of deze folge troch in haadwurd. Logopedisten skoare hjir ek at it
bern de konstruksje grammatikaal sjoen net goed makket, bygelyks yn
it gefal fan dy hûs. De eigenskiplik brûkte oanwizende foarnamwurden
dy, dizze of deze kinne yn it Frysk eins allinnich folge wurde troch in dewurd
yn it iental, in de-wurd yn it meartal of in it-wurd yn it meartal.
Sjoch ek by deZn yn faze III. Ynstee fan dizze wurdt yn ’e sprektaal faak
deze brûkt.
wêr moat dees (deze) hús? Janny ;0 jier
dizze auto moat hjiryn Arjen ; jier
eh dy lytse Tineke ; 0 jier
hjir moat dy hûn Berber ; jier
mem hat deze stofsûger Doutsen ; jier
Claudia dy krukje pakke Claudia ; 0 jier
Vo/bij Voornaamwoordelijk Foarnamwurdlik
bijwoord, gesplitst bywurd, splitst
It splitste foarnamwurdlik bywurd wurdt allinnich hjir skoard en net
nochris by Vobij (faze III yn kolom Voornaamwoorden, paragraaf . . ).
Sjoch dêr wol foar de definysje fan dy konstruksje.
dees kin der net út Marije ; jier
dêr moatte hele protte yn Berber ; jier
dit mei der wol noch oerhinne Elbrecht ;0 jier
hjir moat de bus achter Arjen ; jier
wêr moat dit no hinne? Sytse ; jier
dêr kin(ne) wy net lâns Pier ; 0 jier
deze heart der ek by Bart ; jier
dit hoecht der net wei Iris ; jier
dêr kin(ne) wol auto’s bovenop Reitse ; jier
f-tarsp

BepBvZn Bepaler + Bepaler +
Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
in lyts flachje Piter ;0 jier
dy oare bal is fuort Lieuwe ; jier
dat is de grutte leeuw ek Robert ; 0 jier
dat swarte ding Jitske ;0 jier
BvBepZn Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Bepaler + Bepaler +
Zelfstandig Naamwoord Haadwurd
It eigenskiplik wurd is meastal noch. Noch is yn it F-TARSP-systeem allinnich
in eigenskiplik wurd at it folge wurde kin troch in telwurd. Wannear’t
de bepaler in is, hoecht net by inZn skoard te wurden.
noch in kear Jetse ; jier
dêr is noch in boekje Bastiaan ; jier
heit hat noch gjin eachjes Elbrecht ;0 jier
kinsto noch sa’n ding fine? Jouke ;0 jier
Wdeel Werkwoord + Tiidwurd +
scheidbaar deel skiedber part
Dit binne gearstalde tiidwurden dy’t skaat binne. It tiidwurd oandwaan
wurdt bygelyks splitst yn ik doch de jas oan. Yn dy faze brûke de bern al in
soad tiidwurden dy’t mei in skiedber part kombinearre wurde kinne, as
helptiidwurd. Foarbylden fan gearstalde tiidwurden dy’t by bern ûnder ;
jier foarkomme kinne, binne ûnder oaren (NB dizze list is net folslein):
beetha omfalle
dellizze opha
delsette ophâlde
fuortgean ophelje
iependwaan opite
ynstappe opsykje
klearmeitsje skjinmeitsje
meigean tichtgean
meinimme útdwaan
omdraaie útknippe
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

ik doch him wer iepen Saskia ; jier
no giet deze fuort Arie ; 0 jier
hat in pet op Sander ; jier
it eintsje falt om Aly ; 0 jier
de oaljefant yt se op Jan ; jier
hy sit noch niet fêst! Silke ; jier
dan hâld ik him beet Jelma ;8 jier
nim ik deze wer mei Lieuwe ; jier
dan helje ’k strak(s) de pion mei
deze karre op Roelof ;8 jier
dan hâldt ie wer net op Reitse ; jier
Ov Overige woordgroepen Oare wurdkloften
fase IV faze IV
Ûnder oare wurdkloften falle de wurdkloften dy’t út twa of trije wurden
bestean en net op ’e profylkaart foarkomme. Meastal ha se in
haadwurd of eigenskiplik wurd as kearn. De konstruksjes gjinZn,
tiidwurd+te+ynfinityf (W+te+i), en wurdkloften besteande út fjouwer
of mear wurden en ferli-kings wurde by de oare wurdkloften yn faze
VII skoard.
BepZnZn/Bv Bepaler + Bepaler +
Zelfstandig naamwoord + Haadwurd +
Zelfstandig naamwoord of Haadwurd of
Bijvoeglijk woord Eigenskiplik wurd
Konstruksjes mei in protte en in soad falle dêr ek ûnder.
dit is de koppy tee ta (foar) mem Inge ; jier
en dit bin(ne) in soad hynders Silke ; jier
hy is in bytsje dik Jelmer ; jier
en sy hat ek sa’n protte hier Femke ; jier
in pear hinneluzen Fenna ; 0 jier
VzZnZn Voorzetsel + twee Ferhâldingswurd + twa
Zelfstandige naamwoorden Haadwurden
by pake Willem Sandra ; jier
nei tante Hieke Fenna ; 0 jier
fan baby Sity Saskia ; jier
f-tarsp

ZnBepZn Zelfstandig naamwoord + Haadwurd +
Bepaler + Bepaler +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
Dizze konstruksje komt yn it Frysk regelmjittich foar. De bepaler is meastal
in besitlik foarnamwurd. Sa’n konstruksje wurdt dus twa kear skoard: ien
kear hjir en ien kear by BezZn. In inkelde kear komt allinnich ZnBez foar.
ik meitsje heit syn eachjes noch Elbrecht ;0 jier
dat is mem syn auto? Foppe ; jier
en dit is Bob de Bouwer sinen en dit is
Bob de Bouwer sinen en ditte Bente ; jier
Bep/VzXA Bepaler of Bepaler of
Voorzetsel + Ferhâldingswurd +
ander zinsdeel + oar sindiel +
Achterzetsel Eftersetsel
In eftersetsel is in ferhâldingswurd dat net foar, mar efter de kearn fan
’e wurdkloft stiet. Dat is meastal in haadwurd, mar it kin ek in bywurd
wêze.
pop dy kant út Elly ; jier
dy giet nei memmy ta Elly ; jier
da(t) moat tsjin ander (inoar) oan Sytse ; jier
in bocht om Bauke ; jier
om stoel hinne Lieuwe ; jier
sil ik dy aansten even fan boven ôf helje? Durk ; jier
BBBv/B Bijwoord + Bijwoord + Bywurd + Bywurd +
Bijvoeglijk woord of Eigenskiplik wurd of
Bijwoord Bywurd
Sa’n konstruksje hat as kearn in eigenskiplik wurd. Eins is it in soarte fan
BBv/B dy’t troch noch in B foarôfgongen wurdt.
hiel fier fuort Lise ; jier
dy is noch heel slûch Mirjam ; 0 jier
dy is noch te klein Irene ; jier
BvVn Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Voornaamwoord Foarnamwurd
hjir sit noch wat yn Tineke ; 0 jier
miskien wit ik noch yts Skelte ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

VzB Voorzetsel + Bijwoord Ferhâldingswurd + Bywurd
moat er wer nei beneden Jan ; jier
mag ik naar bûten? Auke ;8 jier
en no moat dy boef even nei boven Bert ; 0 jier
— Woordgroepen – Wurdkloften faze V
Hww Vd Hulpwerkwoord + Helptiidwurd +
Voltooid deelwoord Ôfslutend mulwurd
Dizze konstruksje bestiet út in helptiidwurd folge troch in ôfslutend
mulwurd. It ôfslutend mulwurd wurdt nochris apart yn ’e kolom Woordstructuur
skoard. It helptiidwurd út HwwVd kriget yn ’e kolom Woordstructuur
allinnich in skoare at it in bûging fan ’e twadde persoan iental
(Stam+(e)st) is, of yn ’e doetiid (VerlTijd) of meartal fan ’e notiid (MvTT)
stiet. At it helptiidwurd in Stam of Stam+(e)t is, wurdt it net yn ’e kolom
Woordstructuur skoard.
wy ha alles opromme Tineke ; 0 jier
ik hat dat al op tafel dien Elbrecht ;0 jier
ik ha twa trekkers pakt Sjoerd ; jier
ik bin achterút gongen Aly ; 0 jier
deze wie derôf fallen Saskia ; jier
XenX+
It giet hjirby om twa wurden fan deselde wurdsoarte dy’t troch en ferbûn
wurde en sa ien sindiel foarmje. Dit kinne ek wurdkloften wêze. Soms
wurde trije of mear eleminten mei-inoar ferbûn. Behalve troch en kinne
de wurden of wurdkloften ek ferbûn wurde troch of. Dy en of of wurdt net
yn ’e kolom Verbindingswoorden skoard. Yn faze VI of VII kin it bern in
opsomming meitsje mei allinnich foar it lêste elemint in en of of, lykas yn
it lêste foarbyld hjirûnder.
hynder en in ko Tymen ; jier
mei myn knuffels en mei myn koes Erica ; jier
heity en mem en Roel en Titus Tymen ; jier
eh eh eh ik wol in byt(sje) sinas of in bytsje kola Piter ;0 jier
pinguins, drúfkes, flinder en in leeuw Jitske ;0 jier
itZn it + Zelfstandig naamwoord it + Haadwurd
Yn dizze konstruksje wurdt it beskate (yn it Nederlânsk ‘bepaalde’) lidwurd
it folge troch in haadwurd. Der wurdt hjir ek skoard at it bern in
f-tarsp

grammatikaal ûnkorrekte kombinaasje fan it en haadwurd makket, lykas
it beam of it huzen. Grammatikaal sjoen kin it lidwurd it allinnich folge
wurde troch in it-wurd yn it iental. Sjoch ek by deZn yn faze III.
dit popke giet yn it laadsje Arjen ; jier
it knuffel falt Nienke ; jier
syn heit giet even út it raam Bauke ; jier
nou moat it stek ticht Iris ; jier
toen bin(ne) wy nei it strân west Fenna ; 0 jier
In konstruksje lykas nei it strân wurdt sawol by VzBepZn as by itZn
skoard.
— Woordgroepen – Wurdkloften faze VI
BezZn Bezittelijk voornaamwoord Besitlik foarnamwurd
+ Zelfstandig Naamwoord + Haadwurd
Earst wurde de besitlike foarnamwurden iental ûntwikkele, benammen
myn en syn.
op mijn jierdei Piter ;0 jier
dit is myn broekskilder (skildersbroek) Elbrecht ;0 jier
no bin(ne) deze trije boeven út syn
auto ûntsnapt Bert ; 0 jier
uze knyn is ek brún Tjalling ;0 jier
mem syn toren Sym ; jier
dan jou ik him op pake syn jierdei Fenna ; 0 jier
De konstruksje út syn auto wurdt sawol by VzBepZn as by BezZn skoard.
Yn it Frysk komt it faak foar dat de besitsrelaasje útdrukt wurdt troch
ZnBepZn, dêr’t de bepaler in besitlik foarnamwurd is, sjoch it foarbyld
mem syn toren. Yn dat gefal wurdt sawol by de oare wurdkloften faze IV (Ov
yn faze IV), dêr’t ZnBepZn ûnder falt, skoard as hjir by BezZn. Krektsa mei
de konstruksje op pake syn jierdei dy’t sawol by de oare wurdkloften faze VII
(Ov yn faze VII) as hjir in skoare kriget.
Nabep Nabepaling Neibepaling
Yn de oaljefant mei de grutte earen is mei de grutte earen in bepaling by it
kearnwurd oaljefant. De bepaling komt efter it kearnwurd en wurdt dan
ek neibepaling neamd. De konstruksjes yn ’e neibepaling wurde nochris
apart analysearre.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

8 f-tarsp
broadsje mei sûker op Sytse ; jier
dêr moat(te) de tuotsjes (fuotsjes) fan de geit Ruurd ;8 jier
dit is neus fan de monster Elbrecht ;0 jier
krijst in pear fan my Iris ; jier
de motor is stikken fan deze auto Bert ; 0 jier
dit is in jeep mei in motor achterop Eelke ; jier
dêr moat(te) de fuotsjes fan de geit
zc B W Ond
wg deZn Nabep VzBepZn deZn
BBvZn Bijwoord + Bywurd +
Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
dêr binne noch mear beestjes Emma ; jier
hiele grutte skilpad Sytse ; jier
folle mear boartersguod Skelte ; jier
noch wat kofje? Auke ;8 jier
WW Hulpwerkwoord met twee Helptiidwurd mei twa
infinitieven of ynfinitiven of
Werkwoordelijke Tiidwurdlike
uitdrukking útdrukking
Ûnder WW falle twa konstruksjes: helptiidwurd mei twa ynfinitiven en
de tiidwurdlike útdrukking. Earst wurdt it helptiidwurd mei twa ynfinitiven
behannele.
ik moat hjirop stean bliuwe Piter ;0 jier
want dat wol ik even sjen litte Skelte ; jier
moatst nou gewoon rinne litte Irene ; jier
dêr moat de karre yn bliuwe stean, de karre Sjoerd ; jier
De lêste jierren is der yn it Frysk in trend sichtber dat, ûnder ynfloed fan
it Nederlânsk, de folchoarder yn ’e tiidwurdkloft omdraaid wurdt. Soks is
te sjen yn it lêste foarbyld fan Sjoerd, dêr’t de folchoarder wêze moatten
hie stean bliuwe. Yn it Frysk stiet it haadtiidwurd yn sa’n gefal oan ’e lofterkant.
Yn it Nederlânsk soe de folchoarder blijven staan wol korrekt wêze.
De logopedist moat him of har goed fan dy trend bewust wêze, foardat
dy konstruksje yn it behannelplan opnommen wurdt. De grammatikaal
korrekte folchoarder kin ek yn in grammatika (Popkema, 00 ; Eisma &
Popkema, 00 ; Tiersma, ) opsocht wurde.

Ûnder WW wurdt ek de tiidwurdlike útdrukking ferstien, lykas nedich/
noadich ha, jierdei wêze en it kâld ha. Meastal hat in tiidwurdlike útdrukking
in Bv of in Zn. De tiidwurdlike útdrukking (ynklusyf eventueel VC)
foarmet ien sindiel en is faak net letterlik te ynterpretearjen. Wannear’t
der in saneamd leech objekt yn ’e WW stiet, lykas it yn it kâld ha of it ha
oer, heart dat objekt by de tiidwurdlike útdrukking en telt it net mei as
in apart sindiel. Is it objekt feroarlik, bygelyks my of him yn respektivelik
lit my mei rêst of ik bin him wer kwyt, dan telt dat wol as apart sindiel
en wurdt it ek analysearre yn ’e kolom Voornaamwoorden. It tiidwurd
wurdt analysearre yn ’e kolom Woordstructuur. Sjoch ek haadstik foar
analyzefoarbylden.
Tiidwurdlike útdrukkings dy’t brûkt wurde troch bern ûnder ; jier binne
ûnder oaren:
bezich/dwaande wêze jierdei wêze
dea gean nedich/noadich ha
frij wêze fan nocht ha oan
gek wêze op oan ’e slach gean
(immen/eat) kwyt wêze yn brân stekke/stean
(immen) mei rêst litte oan it wurk wêze
it ha oer
it kâld ha
sear dwaan
dat docht sear Wytske ; jier
ik ha it net kâld Maaike ; jier
bin him wer kwyt Ester ; jier
no bin ik noch oan it wurk Tjalling ;0 jier
ik hie der net safolle nocht oan Irene ; jier
ik moat noch twa kear jierdei wêze Bente ; jier
deze pion ha wy earst noch net even nedich Roelof ;8 jier
lit my even mei rust! Femke ; jier
Guon tiidwurdlike útdrukkings ha tagelyk ek in ferhâldingswurdfoarwerp
(WVz), bygelyks gek wêze op of it ha oer.
— Woordgroepen – Wurdkloften faze VII
De ynfolling fan dizze faze sit noch yn in eksperiminteel stadium, omdat
foar faze VII minder gegevens beskikber binne ferlike mei de oare
fazen.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

sa’nZn zo’n + sa’n +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
Dit is it eigenskiplik brûkt oanwizend foarnamwurd sa’n, folge troch in
haadwurd iental.
80 f-tarsp
ik ha ek sa’n hammer Nienke ; jier
moat sa’n bakje ha Reitse ; jier
dit/datZn dit of dat + dit of dat +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
It giet hjir om it eigenskiplik brûkt oanwizend foarnamwurd dit of dat,
folge troch in haadwurd. Yn ’e praktyk is it sa dat hjir altyd skoard wurdt
at it bern in kombinaasje makket mei dit of dat en in haadwurd, ek at it
grammatikaal sjoen ferkeard is, lykas mei dat beam. Yn it Frysk kinne de
eigenskiplik brûkte oanwizende foarnamwurden dit en dat allinnich folge
wurde troch in it-wurd yn it iental. Sjoch ek by itZn yn faze V en deZn yn
faze III.
is dit boekje Nienke ; jier
dat boltsje ha ik noch Sjoerd ; jier
ik doch dat swart hjirop Silke ; jier
dit ding moat nei boppen komme Bauke ; jier
dat fûgeltsje earst, toch? Irene ; jier
mar dan moat dit riem út Bente ; jier
WVz Werkwoord + Tiidwurd +
Voorzetselvoorwerp Ferhâldingswurdfoarwerp
It giet hjir om it tiidwurd mei ferhâldingswurdfoarwerp dêr’t it fêste
ferhâldingswurd by brûkt is. Dy konstruksje keppelet twa sindielen oaninoar,
nammentlik de W en de VC. Sjoch foar in oersjoch fan ’e meast
foarkommende tiidwurden mei ferhâldingswurdfoarwerp yn paragraaf
. . .
tink derom! Janny ;0 jier
past even op myn bal? Lieuwe ; jier
wachtsje op my! Arjen ; jier
ik skrik derfan en Koes skrik derfan Sjoukje ; jier
ik hie der net safolle nocht oan Irene ; jier
dy heart ek by de brandweer Jelmer ; jier
sil(le) wy even mei de ark boartsje? Femke ; jier
dat liket wol op eh zonnen Fenna ; 0 jier
deze hie ik krigen fan mem Simone ; 0 jier

Yn ’e analyze wurdt de WVz markearre werjûn:
deze hie ik krigen fan mem
zc VC W Ond VC
wg HwwVd WVz
Ov Overige woordgroepen Oare wurdkloften
fase VII faze VII
Dit binne wurdkloften dy’t út fjouwer of mear wurden bestean en fierder
net op ’e profylkaart steane. Meastal ha se in haadwurd as kearn. In
pear kompleksere konstruksjes, lykas tiidwurd+te+ynfinityf (W+te+i) en
ferlikings (Verg), wurde hjir ek skoard. De konstruksjes wurde hjirûnder
taljochte.
gjinZn gjin + gjin +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
De ûntkenning gjin wurdt folge troch in haadwurd yn iental of meartal.
dan hoecht se gjin kleedsje Femke ; jier
wy ha allinnich gjin auto Irene ; jier
dy hat gjin wielen Eelke ; jier
VzBepBvZn Voorzetsel + Bepaler Ferhâldingswurd + Bepaler
+ Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd
+ Zelfstandig naamwoord + Haadwurd
Fonkeling moast yn de moaiste bêd Femke ; jier
op it swarte ding Jitske ;0 jier
no moat(te) wy oer in oare baan ride Bert ; 0 jier
VzBepZnA Voorzetsel + Bepaler Ferhâldingswurd + Bepaler
+ Zelfstandig naamwoord + Haadwurd
+ Achterzetsel + Eftersetsel
dit mantsje falt fan ’e bank ôf Doutsen ; jier
mem moat achter deze boef oan Bert ; 0 jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
8

BepBBvZn Bepaler + Bijwoord + Bepaler + Bywurd +
Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
8 f-tarsp
in heel lyts peuterke Emma ; jier
dêr kwam in heel grutte golf oan Jouke ;0 jier
dêr ha se sa’n reade fjochter en dy hat in
heel skerp swurd Jurjen ; jier
BvBepBvZn Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Bepaler + Bepaler +
Bijvoeglijk woord + Eigenskiplik wurd +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
ik meitsje noch in kleiner popke Elbrecht ;0 jier
dat is noch in rôs stikje Suze ; 0 jier
VzZnBepZn Voorzetsel + Ferhâldingswurd +
Zelfstandig naamwoord + Haadwurd +
Bepaler + Bepaler +
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
op heit syn foet Hinke ; 0 jier
nei Jan syn skoalle Sandra ; jier
W+te+i Werkwoord + te + infinitief Tiidwurd + te + ynfinityf
Faak hat in beheinde bysin dizze foarm.
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jier
ik doar net yn beammen te klimmen Jurjen ; jier
Soms stiet der in om yn ’e konstruksje, bygelyks ik fyn leuk om te knippen
(Simone, ; 0 jier). De konstruksje W+om+te+i heart ek thús by oare wurdkloften
faze VII.
Verg Vergelijking Ferliking
Ferlikings kinne makke wurde mei as.
wêrom is myn knyn like âld as my? Tjalling ;0 jier
dan moat ik noch lytser wêze as dy bisten Bauke ; jier

2. . – Verbindingswoorden – Ferbiningswurden
Ferbiningswurden binne:
a bynwurden, bygelyks en, at, want.
b betreklike foarnamwurden, bygelyks dy’t, dat. Soms wurdt de t yn dy’t
troch de bern net útsprutsen.
c betreklike foarnamwurden mei ynsletten antesedint, bygelyks wat, datjinge,
dyjinge.
d it betreklik bywurd dêr’t, yn Fryske sprektaal faak ferfongen troch wêr’t.
Dat is lykwols in ynfloed út it Nederlânsk wei, sjoch ek by de konstruksjes
ûnder oare ferbiningswurden yn faze VI. By dêr’t en wêr’t wurdt de t ek net
altyd troch de bern útsprutsen.
Wannear’t de analyze mei de hân makke wurdt, is it oan te rieden om
de ferbiningswurden te markearjen troch der in fjouwerkantsje omhinne
te meitsjen. De ferbiningswurden wurde op ’e tredde analyzerigel
skreaun. Dat is de rigel ‘vvw’: ‘verbindingswoorden’, ‘voornaamwoorden’
en ‘woordstructuur’, oftewol ferbiningswurden, foarnamwurden en
wurdstruktuer. Op ’e profylkaart wurde de ferbiningswurden skoard yn
’e sechsde kolom fan lofts, de kolom fan ’e Verbindingswoorden dy’t yn
faze III begjint.
want dat fyn ik moai
zc VC W Ond VC
wg -
vvw want
Wannear’t it ferbiningswurd net goed útsprutsen wurdt, bygelyks wannear’t
de t yn dy’t of dêr’t en wêr’t weilitten wurdt, wurdt dit notearre en
opnommen yn it behannelplan. Dy ferbiningswurden ferskine lykwols
pas yn faze VI.
De ferbiningswurden dy’t yn it Frysk en yn it Nederlânsk deselde útspraak
ha wurde hjir ek skoard, sjoch ek paragraaf . . . Dus in ferbiningswurd
lykas en yn in fierder Nederlânsktalige utering wurdt wol
skoard, wylst it ferbiningswurd als yn sa’n gefal gjin skoaring kriget. It
is lykwols wol handich om dat ferbiningswurd efter op ’e profylkaart te
notearjen.
en de bloem is mooi
zc Ond W-Kop VC
wg deZn
vvw en
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
8

— Verbindingswoorden – Ferbiningswurden faze III
en
Yn dizze faze wurdt it ferbiningswurd en brûkt om in sindiel of sin mei te
begjinnen. Pas yn faze VI ferbynt en twa haadsinnen mei-inoar. De en út ’e
wurdkloft XenX wurdt hjir net skoard.
8 f-tarsp
en dit Sander ; jier
en op har mûltsje Tineke ; 0 jier
en dy wennet wol yn in kastiel Elbrecht ;0 jier
en dit is ek net plysje en deze ek net Roelof ;8 jier
— Verbindingswoorden – Ferbiningswurden faze V
mar(i) mar, introducerend mar, yntrodusearjend
gebruikt brûkt
It ferbiningswurd mar kin sawol yntrodusearjend as yn in lykskikking
brûkt wurde. Hjir wurdt allinnich skoard at mar yntrodusearjend brûkt
wurdt. Mei dat mar wurdt de utering dus begûn. At mar yn in lykskikking
foarkomt, dan wurdt by mar(n) (sjoch faze VI) skoard.
mar dêr is hy ek Arie ; 0 jier
mar myn mem moat even komme Sjoerd ; jier
mar hy kin net sa fûl stappe Jelma ;8 jier
— Verbindingswoorden – Ferbiningswurden faze VI
want
It ferbiningswurd want ferbynt twa haadsinnen oaninoar. Soms wurdt it
net ferbinend, mar yntrodusearjend brûkt, lykas yn it earste foarbyld.
want dy moat dêr stean Chris ; jier
de lym moet wol op, want dan geane wy
wer nije keapjen hjirfan Fenna ; 0 jier
’k wol it derôf ha, want ik wol him sa
graach op de flinder ha Jitske ;0 jier
mar(n) mar in Nevenschikking mar yn Lykskikking
Dit ferbiningswurd mar wurdt brûkt yn in lykskikking. It ferbynt dus twa
haadsinnen mei-inoar. Mar drukt faak in tsjinstelling út. Wurdt it ferbiningswurd
mar yntrodusearjend brûkt, dan wurdt hjir net mar by mar(i)
(sjoch faze V) skoard.

ik soe him hast deryn dwaan, mar
dat lukt my net Skelte ; jier
net deze auto, mar in gewoane auto Jelmer ; jier
wy hienen al in kear opsike (opsocht),
mar pake wit net wêr’t se binne Tjalling ;0 jier
Ov Overige Oare
verbindingswoorden ferbiningswurden
Hjir wurde lykskikkende ferbiningswurden (útsein en, want en mar)
skoard en ûnderskikkende ferbiningswurden (útsein at). Foarbylden binne:
of, dus, as (ferlykjend), dêr’t, wêr’t, doe’t en dat.
of kin hjir ek wol in (yn) in gaatje Bente ; jier
sa moast it sa lang as krekt Iris ; jier
dy hat donker hierkes dus dit is Kristel Mirjam ; 0 jier
wêr is dy trekker dêr’t it mantsje
omfallen is? Chris ; jier
want sy wit(te) net wêr’t de dieven
mear bin(ne) Jurjen ; jier
ik tink dat ie dêr moat Aly ; 0 jier
Wannear’t de logopedist derfoar kiest om de betreklike bywurden dêr’t
en wêr’t yn it behannelplan op te nimmen, dan is it wichtich om te
witten dat it Frysk ûnderskied makket tusken beide foarmen. Sa slacht
dêr’t altyd werom op in antesedint. Yn it foarbyld de auto, dêr’t ik mei
boarte, is stikken is de auto it antesedint. It betreklik bywurd wêr’t hat net
sa’n antesedint. In foarbyld is ik begryp net, wêr’t hy it oer hat (Popkema,
00 ).
— Verbindingswoorden – Ferbiningswurden faze VII
De ynfolling fan dizze faze sit yn in eksperiminteel stadium, omdat foar
faze VII minder gegevens beskikber binne ferlike mei de oare fazen.
at
It ferbiningswurd at ferbynt in ûnderskikkende sin oan in haadsin. At de
ûnderskikkende sin sûnder haadsin brûkt wurdt, wurdt it uteringsnûmer
ek by at notearre. De ûnderskikkende sin is yn ’e regel in bywurdlike
bysin. At kin ek as as skreaun wêze. Dan wurdt hjir ek skoard, behalve at
as foarkomt yn in ferliking lykas like grut as. Yn ’e lêste faze komt it soms
foar dat der in bûging fan ’e twadde persoan iental oan it ferbiningswurd
fêstsit: ast.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
8

8 f-tarsp
en dan at ’t winter is, dan moat(te) se
yn de boerderij Bauke ; jier
at it reint dan is ie droech Roelof ;8 jier
at ik fjouwer bin Fenna ; 0 jier
en at der in berntsje komt, dan moat
er wer iepen Saskia ; jier
eh hust (ast) eh omfalst dan eh kinst
wer opnij bouwe Sym ; jier
2. . – Voornaamwoorden – Foarnamwurden
Der wurdt ûnderskied makke tusken de neikommende typen foarnamwurden:
a Selsstannich brûkte oanwizende foarnamwurden, bygelyks dizze, dy, dit of
dat.
b Persoanlike foarnamwurden, brûkt as ûnderwerp: ik, do, hy, ensfh., of as
foarwerp of nei in ferhâldingswurd: my, dy, him, ús.
c Selsstannich brûkte besitlike foarnamwurden: mines, dines, ensfh.
d Selsstannich brûkte ûnbeskate foarnamwurden, bygelyks wat, alles, yts.
e Foarnamwurdlike bywurden, bygelyks, derop, hjiryn, dêrûnder.
f der.
It analysearjen bart op ’e ûnderste rigel, de rigel foar ferbiningswurden,
foarnamwurden en wurdstruktuer (vvw).
ik wol dat dwaan
zc Ond W VC
wg Hwwi
vvw ik Avn
Op ’e profylkaart wurde gewoanlik net de uteringsnûmers by de foarnamwurden
notearre. Om de praktyske reden dat der meastal net genôch
romte is om alle uteringsnûmers op te skriuwen, wurdt hjir turve. Dit is
benammen it gefal by de selsstannich brûkte oanwizende foarnamwurden
(Avn).
Yn bernetaal wurdt in ûnderwerp of saaklik foarwerp faak troch in foarnamwurd
werjûn. Meastal giet it dêr dan om it oanwizend foarnamwurd
dy.
Guon foarnamwurden binne yn it Frysk yn útspraak en betsjutting gelyk
oan dy yn it Nederlânsk, bygelyks ik of dy. Dy gelikense foarnamwurden
wurde ek analysearre, sjoch paragraaf . . . De Nederlânsktalige

foarnamwurden dy’t yn útspraak en betsjutting net itselde as yn it Frysk
binne, lykas jij, wurde hjir net skoard. Dy foarnamwurden kinne, at soks
winske wurdt, efter op ’e profylkaart noteard wurde.
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze I
Avn Aanwijzende Oanwizende
voornaamwoorden, foarnamwurden,
zelfstandig gebruikt selsstannich brûkt
Sokke selsstannich brûkte oanwizende foarnamwurden binne: dy, dizze,
deze, dees, dit, ditte, dat, datte. Yn ’e hegere fazen wurdt in inkelde kear sokke
brûkt. Dezen, dizzen of sokken kinne dan ek foarkomme. Dêrby ferfangt it
oanwizende foarnamwurd eat dat yn it meartal stiet, bygelyks, de ballen
binne fuort en dezen binne fuort. Mar, it is net ferplichte om efter it oanwizend
foarnamwurd in n te plakken at it op in haadwurd yn it meartal
slacht. In sin as deze binne fuort is dus like korrekt.
dees derby? Carla ; jier
dy ha Carla ; jier
dat docht sear Wytske ; jier
no stean dezen noch yn brân Bert ; 0 jier
dêr sit ek noch wol sokken Bente ; jier
Yn faze II wurde gjin nije foarnamwurden ûntwikkele.
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze III
Vobij Voornaamwoordelijk Foarnamwurdlik
bijwoord bywurd
It foarnamwurdlik bywurd bestiet út in kombinaasje fan der, dêr, hjir of
wêr mei in ferhâldingswurd (bygelyks oan, op, yn) of in bywurd (bygelyks ôf,
hinne, ta). Foarbylden binne: dêrop, hjiryn, derby, hjirhinne. Dizze foarnamwurdlike
bywurden kinne ferskillende syntaktyske funksjes ha, bygelyks
dy fan bywurdlike bepaling of fan ferhâldingswurdfoarwerp. Se kinne
sawol splitst as net splitst foarkomme, bygelyks dizze moat hjirby of dizze
moat hjir ek by. Yn dizze faze komt de net splitste foarm it meast foar. De
splitste foarm wurdt yn ’e kolom Woordgroepen (faze IV, sjoch paragraaf
. . ) skoard.
dy moat dêryn Feite ; jier
hûs hat dit derbovenop Foppe ; jier
hynder sitte hjiryn Berber ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
8

88 f-tarsp
even dêrhinne Sjoukje ; jier
dan hellet dy deze auto derwei Bert ; 0 jier
giet dy hjirtuskenyn sliepe Mirjam ; 0 jier
ik
It persoanlik foarnamwurd ik wurdt yn dizze faze ûntwikkele. Soms seit it
bern ek ikke of koartet it ik ôf ta ’k.
ik doch dy Lise ; jier
ikke dêrop Foppe ; jier
ha ’k in ljedder Minne ; jier
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze IV
hy/er
Hjir giet it om it persoanlik foarnamwurd yn ’e tredde persoan manlik
iental hy en de ûnbeklamme fariant er, dy’t soms ek útsprutsen wurdt as it
Nederlânske ie. Ie kin by it útskriuwen maklik betize wurde mei dy, omdat
beide foarmen itselde útsprutsen wurde (sjoch ek bylage ). De foarmen
er en ie kinne beide allinnich nei de persoansfoarm of, fan faze VI ôf, nei
in ûnderskikkend ferbiningswurd foarkomme.
dêr sit ie yn Imke ;0 jier
hy past net Simon ; jier
dêr moat er Tymen ; jier
dan wurdt hy sacht Marcel ; jier
ik tink dat ie hjir moat Aly ; 0 jier
it
It persoanlik foarnamwurd it kin as saaklik foarwerp of as ûnderwerp
foarkomme. Dat foarnamwurd wurdt ek wol ôfkoarte ta ’t.
no past it Arjen ; jier
it is in baarch Patrick ; jier
ik doch it sa Janny ;0 jier
ik krij it net derút Elbrecht ;0 jier
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze V
him
It persoanlik foarnamwurd him wurdt as saaklik of persoanlik foarwerp of
nei in ferhâldingswurd brûkt.

ik sjoch him Janny ;0 jier
ik ha him beet Marcel ; jier
ik makke him net kapot Roelof ;8 jier
wy
Dit is it persoanlik foarnamwurd wy of we.
wy ha in lytse mûle Elbrecht ;0 jier
dit ha wy al sjoen Nienke ; jier
my
It persoanlik foarnamwurd my wurdt brûkt as saaklik of persoanlik foarwerp
en nei in ferhâldingswurd. In inkelde kear wurdt my ferkeard brûkt
as ûnderwerp. Dat wurdt hjir ek skoard en op in apart fel of efter op ’e
profylkaart notearre.
deze is fan my Arie ; 0 jier
want dy bliuwt by my thús Skelte ; jier
hy wol my by de neus pakke Sanne ; jier
mem moat de stikjes oan my jaan Suze ; 0 jier
der
Yn ’e praktyk wurde alle der’s dy’t net diel útmeitsje fan in foarnamwurdlik
bywurd hjir opskreaun. Der kin op sinnivo de funksje ha fan in bywurdlike
bepaling, hy is der net, of fan in ûnderwerp, der sit in famke op ’e
skommel. Sa’n sin hat dan twa ûnderwerpen; der is dan in plakûnderwerp
en it oare ûnderwerp is it getalsûnderwerp. Dat ûnderwerp kin nammentlik
yn it meartal stean: der is in auto, der binne twa auto’s. Der binne
mar in pear gefallen dêr’t der werklik it karakter hat fan in foarnamwurd.
mar Tjalling wie der wol en Nico wie der Bente ; jier
dy past der net Skelte ; jier
by my sit der ek in meske Johan ; jier
hy is der hast Aly ; 0 jier
Ov Overige voornaamwoorden Oare foarnamwurden
Der binne ferskillende foarnamwurden dy’t net frekwint genôch foarkomme
foar in plak op ’e profylkaart. Hjirûnder steane in pear fan dy
minder frekwinte foarnamwurden.
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
8

Foarnamwurden dy’t oan ’e ein fan faze IV of V ferskine:
neat
It giet hjir om it ûnbeskate foarnamwurd neat of niks. Niks komt it faakst
foar.
0 f-tarsp
hjir sit niks Piter ;0 jier
dan hat Riemkje lekker niks mear Silke ; jier
hy docht niks Sanne ; jier
mines/sines
It giet hjir om it selsstannich brûkte besitlik foarnamwurd. Dat foarnamwurd
kin sawol nei in iental as nei in meartal ferwize. It stiet folslein
op himsels of yn in wurdkloft. Sawol mines as sines ha ferskate ferskiningsfoarmen,
respektivelik minen, minent, mynt, myntes en sinen, sinent,
synt, sintes.
minent is net stikken Nanka ; jier
no Jelmer sinent even sjen Sandra ; jier
ik tink net minen Sym ; jier
Foarnamwurden dy’t oan ’e ein fan faze VI of VII ferskine:
do
It persoanlik foarnamwurd twadde persoan iental is do. Yn it gefal fan
ynferzje falt de d fan do fuort en wurdt de útgong –o of –e oan ’e twadde
persoan bûgde persoansfoarm taheakke, bygelyks wolsto in lolly?.
Fan faze VII ôf ferskynt yn ûnderskikkende sinnen de bûging fan ’e
twadde persoan op it ûnderskikkende ferbiningswurd. Oan dat ferbiningswurd
wurdt dan de útgong –sto, –ste of –st tafoege, lykas yn asto in
snoepke wolst, dan moatst springe. Allinnich wannear’t it bern in –sto-of
–ste-útgong op it ferbiningswurd makket, wurdt hjir, by de oare foarnamwurden,
skoard.
do deze Lise ; jier
dat moatsto dwaan Roelof ;8 jier
do moatst hjirfan pakke Iris ; jier
ien fan do Sym ; jier
meisto him ha Jitske ;0 jier
do hast in lytse jaatsje (radioke) Durk ; jier
kinsto him fine? Jouke ;0 jier

Dit persoanlik foarnamwurd kin ek hielendal fuortlitten wurde, sadat der
allinnich in bûgde persoansfoarm yn twadde persoan iental oerbliuwt,
dus as yn wolst in lolly?. Yn dat gefal sit it ûnderwerp ferburgen yn ’e sin en
wurdt allinnich skoard by Stam+(e)st ûnder Woordstructuur, sjoch ek by
de útlis fan ’e meidielende sin yn paragraaf . . . . Wannear’t it ûnderwerp
ferburgen is, wurdt net by de foarnamwurden skoard.
alles
Dit is it ûnbeskate foarnamwurd alles.
dan hat er alles opfret(ten) Iris ; jier
deze moast alles dwaan Jurjen ; jier
alles plakte Fenna ; 0 jier
ha wy alles hast Irene ; jier
sels
Hjirby giet it om it oanwizend foarnamwurd sels of self. Self, dat in Nederlânske
ynfloed yn it Frysk is, komt it meast foar.
dat doch ik lekker self Bart ; jier
elkoar
It wjersidich foarnamwurd elkoar wurdt ek wol brûkt as mekoar, inoar of
inander.
se kin(ne) ek wol út mekoar Bauke ; jier
allegear troch elkoar Simone ; 0 jier
eh kinne dy no ek noch op elkoar? Aly ; 0 jier
sa’nent
Dit selsstannich brûkte foarnamwurd komt yn ferskillende ferskiningsfoarmen
foar: sa’nent, sa’nt, sa’nen, sa’nien, sa’nenien, sa’ntes.
ik hat net sa’nien Sjoerd ; jier
sa’nent Boukje ; jier
en ik moat sa’nen ha Aly ; 0 jier
ús
Dit is it persoanlik foarnamwurd ús dat as objekt brûkt wurdt of nei in
ferhâldingswurd foarkomt.
en dit is it hús fan ús Boukje ; jier
mar Nynke bringt ús wol Bente ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

sy is nêst ús Nanka ; jier
en komt noch mear minsken by ús? Roelof ;8 jier
dy
It persoanlik foarnamwurd dy komt sawol yn ’e posysje fan foarwerp as
nei in ferhâldingswurd foar. Dit dy is oars maklik te betiizjen mei in
Avn.
dan makkes (makket) man dy wer better Doutsen ; jier
ik bin sa wer by dy Roelof ;8 jier
dat wie foar dy Simone ; 0 jier
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze VI
sy(mv)
It giet hjir om it persoanlik foarnamwurd sy of se, mar dan de foarm
fan manlik en froulik meartal. Ek hja, yn ’e noardlike Wâlden hju, wurdt
hjir skoard, al komt dat yn ’e sprektaal amper noch foar. It persoanlik
foarnamwurd sy of se hat meastal de funksje fan ûnderwerp, mar it is ek
mooglik as saaklik foarwerp. Soms is it ûndúdlik oft sy nei in iental of
meartal ferwiist. Yn dat gefal wurdt by sy(mv) skoard.
hy makket se even skjin Jan ; jier
dêr gean se dan útstappen en dêr ynstappen Boukje ; jier
se skrikke noait wekker Femke ; jier
en de mefrou moat se ek meinimme Irene ; jier
— Voornaamwoorden – Foarnamwurden faze VII
De ynfolling fan dizze faze sit noch yn in eksperiminteel stadium, omdat
foar faze VII minder gegevens beskikber binne ferlike mei de oare
fazen.
je
It persoanlik foarnamwurd je wurdt meastal brûkt by in omskriuwing
hoe’t je eat dwaan moatte. It is in ferswakking fan jo, en freget dan ek in
persoansfoarm yn it meartal.
dan ha je allegear bloed op ’e holle Doutsen ; jier
dan moat(te) je aikes fine Jurjen ; jier
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jier
f-tarsp

yts
Dit is it ûnbeskate foarnamwurd yts. It giet hjir om in Nederlânske ynterferinsje,
want it geef Fryske wurd is wat.
hjir kinst wol yts fan meitsje Jarich ; jier
en wy moatte yts sykje Durk ; jier
mar achterop siet noch yts Eelke ; jier
sy(ev)
Dit is it persoanlik foarnamwurd tredde persoan iental froulik sy of se. Ek
hja, yn ’e noardlike Wâlden hju, wurdt hjir skoard, al komt dat yn ’e sprektaal
amper noch foar. Soms is it ûndúdlik oft sy nei in iental of meartal
ferwiist. Yn dat gefal wurdt by sy meartal, oftewol sy(mv) skoard.
mar se is no noch siik Femke ; jier
wat docht se no? Ilse ; jier
se kin noch net lêze Simone ; 0 jier
2. . – Woordstructuur – Wurdstruktuer
Ûnder wurdstruktuer falle morfologyske ferskynsels, lykas bûging, ôflieding
en gearstalling fan wurden. De analyze komt op ’e lêste rigel, dy fan
ferbiningswurd, foarnamwurd en wurdstruktuer (vvw). De oanbelangjende
konstruksjes steane yn ’e meast rjochtse kolom fan ’e profylkaart.
myn popke hat twa broeken
zc Ond W VC
wg BezZn BvZn
vvw Verkl HwwZ MvZn
Yn ’e kolom Woordstructuur wurde de konstruksjes allinnich skoard at it
bern in Fryske útgong sjen lit, sjoch ek paragraaf . . . Dêrom wurdt yn
dizze subparagraaf by elke konstruksje in koarte Fryske grammatikale útlis
jûn. Wannear’t de útgong itselde is as dy fan it Nederlânsk, kriget it bern it
foardiel fan ’e twivel en wurdt de oanbelangjende konstruksje wol skoard.
It Frysk hat, neist ûnregelmjittige tiidwurden, twa soarten regelmjittige
tiidwurden:
a regelmjittige tiidwurden mei in ynfinityf dy’t einiget op –je.
b regelmjittige tiidwurden mei in ynfinityf dy’t einiget op –e.
Dêryn ferskilt it Frysk fan it Nederlânsk. It Nederlânsk hat nammentlik
mar ien kategory regelmjittige tiidwurden. Omdat in soad tiidwurden yn
’e ûnderskate gebieten fan Fryslân ferskillend útsprutsen en bûgd wurde,
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

wurdt yn bylage in oersjoch jûn fan faak foarkommende tiidwurden en
harren ferskillende wizen fan útspraak.
— Woordstructuur – Wurdstruktuer faze II
HwwZ Hulpwerkwoord Helptiidwurd
Zelfstandig gebruikt Selsstannich brûkt
Nei it keppeltiidwurd is de earste persoansfoarm dy’t bern har eigen meitsje
de notiid earste en tredde persoan iental fan it helptiidwurd. Dat helptiidwurd
wurdt yn earste ynstânsje noch ‘selsstannich’ brûkt, dat wol sizze,
it wurdt noch net folge troch in haadtiidwurd. Dêrom hjitte se ek ‘selsstannich’
brûkte helptiidwurden, al klinkt dy term nochal tsjinstridich.
De ‘selsstannich’ brûkte helptiidwurden binne:
bliuwe meie
dwaan moatte
gean rinne
hawwe sille
hearre sitte
hoege stean
kinne wêze
komme wolle
litte
lizze
wurde
It tiidwurd hearre yn ’e betsjutting harkje (Nederlânsk: luisteren) is gjin
helptiidwurd. It tiidwurd kinne yn ’e betsjutting oan eat of immen kunde
hawwe, kenne, is ek gjin helptiidwurd, ek al klinke beide tiidwurden yn
’e útspraak faak itselde. Wêze en bliuwe binne allinnich in HwwZ yn ’e
betsjutting ‘earne wêze’. In Nederlânsktalich ‘selsstannich’ brûkt helptiidwurd
kriget hjir gjin skoare.
dêr is de ponny! Casper ; 0 jier
dêr komt treintsje Minne ; jier
moat ticht Carla ; jier
hat ek in tiepke (skiepke) Melle ;0 jier
hoecht net Elly ; jier
en fierder kin er net Riemer ;0 jier
plysje wol net Joop ; jier
dêr sit(te) se yn Imke ;0 jier
baby mei yn ’e bernewein Emma ; jier
f-tarsp

giet wer boem Marije ; jier
dy sit yn de lift Sytse ; jier
ik doch dy Lise ; jier
dy wol ik Feite ; jier
dêr leit klok Bastiaan ; jier
deze heart hjirop Berber ; jier
dat do(gge) wy Iris ; jier
der kin(ne) in soad beestjes yn Irene ; jier
Lykas sein komme de helptiidwurden yn ‘e iere bernetaal hast allinnich
‘selsstannich’ foar. Fan faze IV ôf kinne se folge wurde troch in ynfinityf,
bygelyks, ik wol dy auto ha en fan faze V ôf troch in ôfslutend mulwurd,
bygelyks ik ha de auto wosken. Yn dat gefal binne se net mear ‘selsstannich’
brûkt en wurdt it uteringsnûmer hjir net, mar by respektivelik Hwwi (faze
III) en HwwVd (faze IV) yn ’e kolom Woordgroepen notearre.
Der wurdt ek net skoard by HwwZ, wannear’t it ‘selsstandich’ brûkte helptiidwurd:
a yn ’e twadde persoan iental bûgd is, bygelyks yn do giest nei boppen ta. Dan
wurdt skoard by Stam+(e)st.
b yn it meartal fan ’e notiid stiet, bygelyks yn wy gean ek. Dan wurdt skoard
by MvTT.
c yn ’e doetiid stiet, bygelyks hy stie dêr. Dan wurdt skoard by VerlTijd.
Soms lit it bern de meartalsútgong fuort, bygelyks yn dat do(gge) wy. At dat
tiidwurd in ‘selsstannich’ brûkt helptiidwurd is, dan wurdt net by meartal
fan ’e notiid skoard, mar bij HwwZ.
Koartsein, allinnich ‘selsstannich’ brûkte helptiidwurden yn earste en
tredde persoan iental wurde hjir skoard. Se krije gjin ekstra skoare by
Stam of Stam+(e)t.
Verkl* Verkleinwoord Ferlytsingswurd
It giet hjir om it ferlytsingswurd fan haadwurden. It Frysk hat by ferlytsing
trije útgongen (Popkema, 00 ):
útgong at Zn einiget op:
-je k, g of ng sokje dinkje
eachje
-tsje l, n, t, of d baltsje boatsje
pantsje bedsje
-ke oare letters autoke hûske
blomke spikerke
wyfke
Tabel 2.2: Ferlytsing yn it Frysk
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

Nei in lûd of in r komt, ûnder ynfloed fan it Nederlânsk, ek wolris de
ferlytsingsútgong –tsje: autootsje, amertsje. Dat ferskynsel mei ek by Verkl
skoard wurde. Guon wurden ha allinnich in ferlytsingswurdfoarm, lykas
famke. Dy wurden wurde net ûnder ferlytsingswurd skoard.
By ferlytsing kin ferkoarting of brekking fan it lûd yn it haadwurd
foarkomme. Sjoch foar mear ynformaasje oer dy ferskynsels by MvZn
(faze III).
It ferlytsingswurd hat in stjerke. Dat betsjut dat it wol skoard wurdt, mar
net opnommen yn it behannelplan. De bern witte op dizze leeftyd nammentlik
it ferskil noch net tusken hûn en hûntsje, ek al brûke se dy twa
wurden faak neistinoar.
poeske! Casper ; 0 jier
is treintsje Minne ; jier
truike pakke Carla ; jier
stoke (koke) Melle ;0 jier
baltsje Riemer ;0 jier
poppy skrikke Joop ; jier
stuoltsje Nynke ; jier
wolkjes Imke ;0 jier
kypke deze Janke ; jier
dat is pykje Sytse ; jier
— Woordstructuur – Wurdstruktuer faze III
MvZn Meervoud Meartal
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
De regelmjittige útgongen fan it meartal fan it haadwurd binne yn it
Frysk (Popkema, 00 ):
útgong regel
-s at Zn mear as ien lettergreep hat èn appels tekkens
einiget op –el, –em, –en, –ier of –er(t) biezems amers
by ferlytsingswurden en ynternasjonale hûntsjes kiwys
wurden dy’t einigje op in lûd
-en by alle oare gefallen pannen ballen
kleden parren
Tabel 2.3: Meartal yn it Frysk
f-tarsp

Ûnregelmjittige meartalsfoarmen lykas skuon en bern wurde ek by MvZn
skoard. Sa is it ek mei selsstannich brûkte eigenskipswurden dy’t yn it
Frysk in meartalsútgong krije kinne, bygelyks dy twa grutten. It is net
ferplichte, om efter selsstannich brûkte eigenskipswurden dy’t yn it
meartal stean in meartalsútgong te plakken, dus dy twa grutte is ek goed
Frysk.
eh woartels Wytske ; jier
net poezen wetter Emma ; jier
no moat mei auto’s Sytse ; jier
twa foarkjes Lise ; jier
dy binne ton (fan) geiten Ruurd ;8 jier
hiel grutte fuotten Elbrecht ;0 jier
sitte mannen yn Arie ; 0 jier
sjoch ik oaljefanten Marcel ; jier
dy lytsen Bauke ; jier
ik ha trije pearsen! Saskia ; jier
Yn it Frysk kin ferkoarting of brekking fan it lûd yn it haadwurd foarkomme
by meartalfoarming, ferlytsing, gearstalling of ôflieding. By ferkoarting
feroaret it lange lûd yn it haadwurd yn in koart lûd. Ferkoarting
komt bygelyks foar by hân, dat yn it meartal, by ferlytsing of yn in gearstalling
feroaret yn hannen, hantsje of handoek. In oar foarbyld mei ferkoarting
is stêd: stedsje, stedhûs, mar tink derom want it meartal stêden hat gjin
ferkoarting. Brekking kin foarkomme yn haadwurden mei de twalûden
[iə], [iə], [uə] en [oə]. Dy twalûden feroarje dan yn respektyflik [ ji], [ jε], [wo]
en [wa]. It twalûd [iə] yn in haadwurd, lykas hier, wurdt bygelyks by meartalfoarming
of ferlytsing ‘brutsen’ ta [ ji]: hierren, hierke. Dat is ek it gefal
mei it twalûd [iə] yn beam dat by meartalfoarming of ferlytsing ‘brutsen’
wurdt ta [ jε]: beammen, beamke. It twalûd [uə] feroaret by brekking yn [wo]:
foet, fuotten, fuotsje. En it twalûd [oə] ‘brekt’ ta [wa] at it haadwurd, bygelyks
doar, yn it meartal set wurdt of ferlytse wurdt: doarren, doarke. Gearstallings
of ôfliedings ha soms ek brekking: beamtûke, jierdei, hierrich, boadskip,
buorfrou. De foarmen moatte leksikaal oanleard wurde, want der binne
gjin regels dy’t sizze wannear’t it wol of net foarkomt. Se kinne dus it
bêste yn in wurdboek of grammatika opsocht wurde, mocht dit nedich
wêze.
It brûken fan it meartal fan haadwurden wol noch net sizze dat de bern
de regel goed begrepen ha. It is hiel goed mooglik dat in bern in wurd
lykas fuotten allinnich yn it meartal brûkt. Dêrom is it belangryk om de
meartalsfoarmen dy’t fûn binne op in apart fel of op ’e (efterkant fan ’e)
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

profylkaart te notearjen. Sagau’t in meartal fûn wurdt fan in wurd dat in
bern ek yn iental produsearre hat, is it dúdlik dat hy of sy dy konstruksje
produktyf brûke kin.
SamZn Samengesteld Gearstald
Zelfstandig naamwoord Haadwurd
Mei in gearstald haadwurd wurde twa selsstannige haadwurden bedoeld
dy’t, al as net mei in saneamde tusken –s of –e, gearfoege binne,
bygelyks frachtauto of dieretún. In gearstald haadwurd kin ek bestean út
’e stam fan in tiidwurd en in haadwurd, bygelyks glydsbaan. Fierders
mei de SamZn in neologisme wêze of in gearstalling mei in Nederlânsktalich
part, lykas vliegtúch. Yn in gearstald haadwurd kin ferkoarting
of brekking foarkomme. Sjoch foar mear ynformaasje by MvZn
(faze III).
8 f-tarsp
en in vliegtúch Marit ; jier
eh frachtauto dêr Jaap ; 0 jier
yn dieretún Sytse ; jier
meanmasine by de boer Bastiaan ; jier
wêr is myn buorfrou? Lieuwe ; jier
dit in draaitol (radar) Bart ; jier
op de jierdei deze Pier ; 0 jier
op ’e pjuttersplak Hinke ; 0 jier
mar in draaiwibelstoel Eelke ; jier
Stam Stam van het Stam fan it
zelfstandige Werkwoord selsstannige Tiidwurd
It giet hjir om de stam fan it (Frysktalige) selsstannige tiidwurd. De stam
fan it helptiidwurd en de bûging fan ’e hjittende wize wurde hjir dus net
skoard.
Der wurdt ek by Stam skoard, wannear’t it bern de meartalsútgong weilit
by in selsstannich tiidwurd en der dus in (soarte fan) stam oerbliuwt
(sjoch ek MvTT, faze V). In foarbyld dêrfan is de utering fan Suze hjirûnder.
krij ik ek ien Tymen ; jier
eh dat wit ik net Aletta ; jier
dy pas(t) der net by Marten ; jier
nim ik deze wer mei Lieuwe ; jier
ik meitsje him helemaal fol Saskia ; jier
dan jou ik him op pake syn jierdei Fenna ; 0 jier
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jier

Stam+(e)t Vervoeging derde persoon Bûging tredde persoan
enkelvoud van het iental fan it
zelfstandige Werkwoord selsstannige Tiidwurd
Hjir giet it om de bûging yn ’e tredde persoan iental fan it selsstannige
tiidwurd, dus net dy fan it helptiidwurd. De bûging kin sawol regelmjittich
as ûnregelmjittich wêze. De tredde persoan wurdt by –e-tiidwurden
en –je-tiidwurden sa foarme (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema,
00 ):
–e-tiidwurd –je-tiidwurd
Stam + t hy pakt Stam + et hy wurket
Tabel 2.4: Bûging tredde persoan iental notiid by –e- en –je-tiidwurden
By –je-tiidwurden ferfalt soms de schwa-klank yn ’e –et-útgong by tiidwurden
dy’t al in schwa-klank yn it lêste wurdlid fan ’e stam ha, bygelyks
hy teken(e)t. It is belangryk dat de t dúdlik te hearren is.
en dy wennet wol yn in kastiel Elbrecht ;0 jier
hy glidet hjiryn Jelmer ; jier
hy makket se even skjin Jan ; jier
koke seit boe Pier ; 0 jier
— Woordstructuur – Wurdstruktuer faze IV
SamWw Samengesteld Werkwoord, Gearstald Tiidwurd,
infinitiefvorm ynfinityffoarm
In gearstald tiidwurd bestiet út in skiedber part en in tiidwurd. Der
wurdt allinnich by SamWw skoard at it gearstalde tiidwurd yn ’e ynfinityffoarm
foarkomt. By Wdeel, faze IV yn ’e kolom Woordgroepen,
sjoch paragraaf . . , steane in pear foarbylden fan gearstalde tiidwurden.
maïs opite Berber ; jier
even skjinmeitsje Arjen ; jier
mem opsykje Ester ; jier
Voltdw Voltooid deelwoord Ôfslutend mulwurd
It giet hjir om it ôfslutend mulwurd fan it tiidwurd. De bûging moat Frysk
wêze. Nederlânske ôfslutende mulwurden wurde dêr dus net skoard. Yn
earste ynstânsje wurdt it ôfslutend mulwurd sûnder helptiidwurd oantroffen.
De measte ôfslutende mulwurden binne ûnregelmjittich. Pas yn
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art

faze V wurdt it ôfslutend mulwurd foarôf gongen troch hawwe of wêze.
It ôfslutend mulwurd fan ’e –e-tiidwurden en –je-tiidwurden wurdt sa
makke (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
00 f-tarsp
–e-tiidwurd –je-tiidwurd
Stam + d/t ik ha pakt Stam + e ik ha wurke
Tabel 2.5: Bûging ôfslutend mulwurd by –e- en –je-tiidwurden
ikke goed dien Meike ; jier
dy omfallen Joop ; jier
mem hat him al pakt Roelof ;8 jier
dy ha ik fûn Boukje ; jier
hy hat al folle plast! Jelma ;8 jier
no bin(ne) se út de auto ûntsnapt Bert ; 0 jier
— Woordstructuur – Wurdstruktuer faze V
VerlTijd Verleden Tijd van Doetiid fan
het werkwoord it tiidwurd
It giet hjir om de doetiid fan help- en selsstannige tiidwurden. De bûgings
fan sawol de persoanen iental as meartal wurde beide by VerlTijd
skoard. De bûgings moatte wol Frysk wêze.
By de –e-tiidwurden en –je-tiidwurden wurdt de doetiid sa makke
(Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
–e-tiidwurd –je-tiidwurd
ik Stam + te / de pakte Stam + e wurke
do Stam + test / dest paktest Stam + est wurkest
hy Stam + te / de pakte Stam + e wurke
wy Stam + ten / den pakten Stam + en wurken
Tabel 2.6: Bûging doetiid by –e- en –je-tiidwurden
De doetiid fan ûnregelmjittige tiidwurden kin yn in grammatika of wurdboek
opsocht wurde. Ûnregelmjittige tiidwurden komme it faakst foar.
By it winnen fan ’e regelmjittige doetiid besiket it bern yn it earstoan faak
om de ûnregelmjittige tiid regelmjittich te meitsjen (oergeneralisaasje).
wie dêr ûnder de tafel Hinke ; 0 jier
dy stie hjir op ’e hynder Nienke ; jier
in stuk krijde (krige) dat Patrick ; jier

deze bedoelde ik Bert ; 0 jier
dan boarte ik even noch ien Bente ; jier
ik makke him net kapot Roelof ;8 jier
wy hienen net in griente derby Mirjam ; 0 jier
hy moast de slab noch wol om Jelma ;8 jier
dy jurk hie ik op myn jierdei krigen Mirjam ; 0 jier
Stam+(e)st
By dizze konstruksje giet it om de bûging yn ’e twadde persoan iental
fan sawol it selsstannige tiidwurd as it helptiidwurd. By de regelmjittige
tiidwurden hat it Frysk de neikommende bûging by de twadde persoan
iental (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
–e-tiidwurd –je-tiidwurd
Stam + st do pakst Stam + est do wurkest
Tabel 2.7: Bûging twadde persoan iental notiid by –e- en –je-tiidwurden
De útgong –st moat dúdlik te hearren wêze. By –je-tiidwurden ferfalt soms
de schwa-klank by tiidwurden dy’t al in schwa-klank yn it lêste wurdlid
fan ’e stam ha, bygelyks do teken(e)st.
dan moatst deze pakke Roelof ;8 jier
wolsto dat even op eh helje? Silke ; jier
mar kinst dit ek tekenje Simone ; 0 jier
hellest dit mar even oan de kant Aly ; 0 jier
tinkst? Reitse ; jier
sjochst wol! Lieuwe ; jier
By de persoansfoarm dy’t bûgd is yn ’e twadde persoan iental is it yn it
Frysk net ferplichte om it persoanlik foarnamwurd do (of de útgongen
–o of –e) te meitsjen. It is dus ek grammatikaal korrekt om dy wei te litten,
lykas yn dan moatst deze pakke. It ûnderwerp sit dan ferburgen yn ’e
sin. Der wurdt yn dat gefal allinnich by Stam+(e)st skoard en net by de
foarnamwurden, sjoch ek by de útlis fan ’e meidielende sin yn paragraaf
. . . .
MvTT Meervoud van de Meartal fan ’e
Tegenwoordige tijd Notiid
It is hjirby fan belang dat der kongruinsje is tusken ûnderwerp en tiidwurd
yn ’e earste, twadde en tredde persoan meartal fan ’e notiid. In
twadde betingst foar skoaring is dat de meartalsútgong wier makke wêze
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
0

moat. It moat dan boppedat gean om in Fryske bûging. Yn it Frysk freegje
de persoanlike foarnamwurden jo en je ek om in bûging yn meartal.
It tiidwurd kin sawol in help- as selsstannich tiidwurd wêze. It giet dus om
konstruksjes lykas wy gean, sy sette of jim boartsje. It moat dúdlik wêze dat it
tiidwurd gjin ynfinityf is. By de regelmjittige tiidwurden sjocht de bûging
fan it meartal notiid der sa út (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
0 f-tarsp
–e-tiidwurd –je-tiidwurd
Stam + e wy pakke Stam + je wy wurkje
Tabel 2.8: Bûging meartal notiid by –e- en –je-tiidwurden
Yn in soad gefallen sille Fryske bern de meartalsútgong ynslokke, krekt
sa as dat by folwoeksenen it gefal is, bygelyks dat kin(ne) wy wol dwaan.
Salang’t der gjin meartalsútgong te hearren is, mei hjir net skoard wurde
en wurdt de bûging as iental sjoen. Boppesteand foarbyld wurdt dus net
by MvTT, mar by HwwZ notearre en jim sjo(gge) dat goed by Stam. Soks sil
faaks frjemd oanfiele, omdat folwoeksenen de meartalsútgong ek ynslokke.
Der is yn bernetaal lykwols net altyd drekt kongruinsje tusken ûnderwerp
en tiidwurd wannear’t it ûnderwerp yn it meartal stiet. It bern moat
dat dus eksplisyt sjen litte.
dy kinne der alwer by Marten ; jier
no gûle se Jan ; jier
sitte mannen yn Arie ; 0 jier
dy fine de ponnys lekker Femke ; jier
dit binne aikes eh en in knyntsje Aletta ; jier
wy ha alles opromme Tineke ; 0 jier
en no gean wy noch sa Roelof ;8 jier
en dêr wenje (ka)bouters yn Nenna ; jier
— Woordstructuur – Wurdstruktuer faze VI
Inf+n Infinitief + n Ynfinityf + n
Op ’e tiidwurden jaan, slaan, dwaan, sjen, tsjen (ûnderweis wêze, reizgje; Nederlânsk:
tijgen), gean en stean nei, einiget de ynfinityf fan in tiidwurd yn
it Frysk altyd op –e of –je. Yn guon gefallen hat de ynfinityf in útgong mei
–n (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
a at foar de ynfinityf it wurd te stiet.
b by in ynfinityf nei it helptiidwurd gean, bliuwe of komme.
c by in ynfinityf dy’t folget op in saneamd waarnimmingstiidwurd: sjen,
hearre of fiele.

d yn ’e konstruksje oan it + ynfinityf.
Allinnich by korrekt brûken mei Inf+n skoard wurde.
ee (even) lizzen bliuwe Casper ; 0 jier
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jier
en wy bin(ne) hjir oan it klimmen Nenna ; jier
hy giet noch blussen! Jelmer ; jier
ik gean dêr lymjen Fenna ; 0 jier
en tom (komt) noch ien by my sitten Durk ; jier
Bvze Bijvoeglijk naamwoord Eigenskipswurd
zonder –e-uitgang sûnder –e-útgong
Meastal hat it eigenskipswurd foar in haadwurd in –e-útgong, bygelyks
yn de moaie auto of in reade fyts. In útsûndering foarmet it eigenskipswurd
dat tusken it ûnbeskate lidwurd in en it it-wurd yn it iental. Yn dat gefal
kriget it eigenskipswurd gjin –e-útgong: in moai hûs, in smoarch rút of út in
moai boek. It lidwurd mei eventueel fuortlitten wêze. Der wurdt allinnich
by Bvze skoard wannear’t it bern de regel goed tapast. De utering in grut
fyts wurdt dêr dus net skoard.
koart ferske is dat Femke ; jier
dat is noch in rôs stikje Suze ; 0 jier
in heel lyts fûgeltsje Irene ; jier
Zyra hat moai hier Durk ; jier
de beskriu w ing fan ’e prof y lk a art
0

0 f-tarsp

3 Foarbylden fan ’e analyze
Ûndersteande uterings komme fan normaalpratende bern tusken ; en
; jier. In fraachteken jout oan dat it in fraachsin is en in útropteken
betsjut dat de utering yn hjittende wize útdrukt is.
Amarins, 2;5 jier:
skiepke
zc Zn
wg
vvw Verkl
Melle, 2;10 jier:
boink
zc V.U. Soc. Divers
wg
vvw
Minne, 1;11 jier:
is treintsje
zc W-Kop VC
wg
vvw Verkl
Imke, 2;0 jier:
dy moat hjiryn
zc Ond W B
wg
vvw Avn HwwZ Vobij
Claudia, 2;10 jier:
5 mem ek in leppeltsje?
zc Ond B VC + Into
wg inZn
vvw Verkl
foarby lden fan ’e analyze
0

0 f-tarsp
Hinke, 2;10 jier:
grutte hûs
zc
wg BvZn
vvw
Elbrecht, 3;0 jier:
7 dat wurdt Elbrecht monster
zc Ond W-Kop VC
wg ZnZn
vvw Avn
Erica, 2;9 jier:
8 deze noch net
zc X Neg
wg BBv/B
vvw Avn
Casper, 1;10 jier:
is dat?
zc (Vr) W-Kop Ond (vraagzin)
wg
vvw Avn
Janke, 2;1 jier:
10 moat mem dwaan
zc W Ond + Inv
wg Hwwi
vvw
Marije, 2;2 jier:
11 dees kin der net út
zc Ond W B B
wg Vo/bij
vvw Avn HwwZ
Casper, 1;10 jier:
12 mei ik kleure?
zc W Ond (vraagzin)
wg Hwwi
vvw ik

Nanka, 3;6 jier:
13 deze moat ek op bêd
zc Ond W B B
wg VzN
vvw Avn HwwZ
Ruurd, 2;8 jier:
14 Ruurd krijt in broemauto
zc Ond W VC
wg inZn
vvw Stam+(e)t SamZn
Tineke, 2;10 jier:
ditte (dizze) nij krigen, dy
sz Aan/uit
zc VC VC W
wg
vvw Avn Voltdw Avn
Berber, 2;11 jier:
16 ik ha deze makke
zc Ond W VC
wg HwwVd
vvw ik Avn Voltdw
Marcel, 2;11 jier:
ja, toch?
zc V.U. Soc. Nee/ja + hin
wg
vvw
Marten, 2;7 jier:
18 en dan nei it sikehûs
zc B B
wg VzBepZn itZn
vvw en SamZn
Femke, 3;5 jier:
19 rin der mar hinne!
zc W B B (gebw)
wg Vo/bij
vvw
foarby lden fan ’e analyze
0

08 f-tarsp
Sjoerd, 3;5 jier:
0 wat dochsto?
zc Vr W Ond (vraagzin)
wg
vvw Stam+(e)st Ov(Voorn)
Auke, 3;8 jier:
21 en jij mag met dy
zc Ond W VC
wg VzN
vvw en Avn
Saskia, 3;9 jier:
22 ik meitsje him helemaal fol
zc Ond W VC VC
wg BBv/B
vvw ik Stam him
Bauke, 3;5 jier:
23 wêrom sit der sa’n dinkje yn?
zc Vr W B Ond (vraagzin)
wg Vo/bij sa’nZn
vvw HwwZ Verkl
Erica, 2;9 jier:
24 dêr kin(ne) wy no nei sjen
zc VC W Ond B + Inv
wg Vo/bij Hwwi WVz
vvw wy
Arjen, 2;9 jier:
25 wachtsje op my!
zc W VC (gebw)
wg WVz VzN
vvw my
Simone, 3;10 jier:
26 ik bin gek op seest( j)er
zc Ond W VC
wg WW WVz VzN
vvw ik Stam SamZn

27 ik ha it kâld
zc Ond W
wg WW
vvw ik Stam
28 ik bin him kwyt
zc Ond W VC
wg WW
vvw ik Stam him
Skelte, 3;6 jier:
29 en dizze wol net yn, want hjir moatte
sz Nevens
zc Ond W B B B W
wg Vo/bij
vvw en Avn HwwZ want MvTT
batterijen yn
sz
zc
wg
Ond + Inv
vvw MvZn
Bauke, 3;5 jier:
0 en at it winter is, dan moat(te)
sz Bbijzin
zc Ond VC W-Kop
zc B B W
wg
vvw en at it HwwZ
se derút
sz
zc
zc
wg
Ond B
vvw sy(mv) Vobij
foarby lden fan ’e analyze
0

0 f-tarsp
Jurjen, 3;9 jier:
31 dan wit de plysje noch net wêr’t dat ding
sz VCbijzin
zc B W Ond B VC
zc B Ond
wg deZn Bv/B dit/datZn
vvw Stam+(e)t Ov(Verb)
is
sz
zc
zc W
wg
vvw HwwZ
Jurjen, 3;9 jier:
32 wêr is dat ding dat jim
sz Bijvbijzin
zc Vr W Ond (vraagzin)
zc VC Ond
wg dit/datZn
vvw HwwZ Ov(Verb) Ov(Voorn)
stellen?
sz
zc
zc W
wg
vvw Voltdw
Jarich, 3;4 jier:
33 earst de man derút, dan giet ie swemmen
sz NevenszVerb
zc B Ond B B W Ond + Inv
wg deZn Hwwi
vvw Vobij hy/er Inf+n
Femke, 3;5 jier:
34 deze is fan my en deze is fan my
sz Sz +
zc Ond W-Kop VC Ond W-Kop VC
wg VzN VzN
vvw Avn my en Avn my

en deze moast hjir stean
sz
zc Ond W B
wg Hwwi
vvw en Avn VerlTijd
Skelte, 3;6 jier:
35 wy probearje in auto hjirtroch te krijen
sz Beknbijzin
zc Ond W VC B
wg inZn Ov(wgr, VII)
vvw wy MvTT Vobij Inf+n
Tjalling, 4;0 jier:
36 wy hienen al in kear opsike (opsocht), mar pake
sz Sz +
zc Ond W B B Ond
zc
wg HwwVd inZn
vvw wy VerlTijd Voltdw mar
wit net wêr’t se binne
sz VCbijzin
zc W B VC
zc B Ond W
wg
vvw Stam+(e)t Ov(Verb) sy(mv) MvTT
foarby lden fan ’e analyze

f-tarsp

4 Opset en útfiering fan it ûndersyk
4. It ûndersyk
De Fryske Taal Analyze Remediearring en Screening Proseduere
(F-TARSP) is in cross-sectioneel ûndersyk nei it ferrin fan ’e taalûntwikkeling
by jonge Frysktalige bern. De sintrale fraach yn it ûndersyk is:
Hoe ferrint de winning fan it Frysk by op it each har normaal ûntwikkeljende
bern fan 1;9 oant en mei 4;2 jier, dy’t it Frysk as memmetaal winne
yn in Frysktalige thússitewaasje?
De ynformaasje oer de Fryske taalwinning foarmet de basis fan it
taalynstrumint F-TARSP en wurdt gearfette op ’e saneamde profylkaart.
By dat ûndersyk is foar it grutste part de wurkwize en metodology
folge dy’t brûkt is by de Nederlânske TARSP (Schlichting, 00 ).
Dat Nederlânske taalynstrumint is basearre op it Ingelske LARSP:
Language Assessment Remediation and Screening Procedure (Crystal
e.o., 8 ).
Yn it koart kaam de ûntwikkeling fan F-TARSP op ’e neikommende
hannelings del. By 00 Frysktalige bern tusken ; en ; jier is in lûdopname
makke. Fan elke lûdopname waarden 00 uterings útskreaun
en analysearre. Dy gegevens laten ta it opstellen fan ’e profylkaart en
byhearrende yndikaasjetabel. Oan it ûndersyk mochten allinnich bern
dielnimme út húshâldings dêr’t troch alle leden ûnderinoar Frysk as
haadtaal brûkt waard. Mei fragelisten waard ûnder oaren ynformaasje
wûn oer de talen dy’t yn in húshâlding praat waarden en oer de sosjoekonomyske
eftergrûn fan de âlden. Dêrneist waarden de âlden ek in
pear fragen steld oer de sûnens fan it bern. Dy fragen wiene bedoeld om
in byld te krijen fan ’e algemiene ûntwikkeling fan it bern. De algemiene
ûntwikkeling is fierder net ûndersocht. Mocht in ûndersiker ûnder
it opnimmen tinke dat it bern wolris in efterstân yn ’e taalûntwikkeling
hawwe koe, dan waarden de uterings fan dat bern nei de opname op
basis fan ’e Groninger Minimum Spreeknormen (Goorhuis & Schaerlaekens,
000; Goorhuis-Brouwer, ) beoardiele. By efterbliuwen by
de GMS waard besletten om it bern bûten it ûndersyk te litten.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

4. Datasamling en dataferwurking
4. . – Ûndersyksgroep
Alderearst moast de ûndersyksgroep gearstald wurde. Lykas sein, bestie
de ûndersyksgroep út 00 bern tusken ; en ; jier. Yn dizze subparagraaf
wurdt yngongen op it ta stân kommen fan ’e úteinlike ûndersyksgroep.
4. . . yndieling yn leeftydsgroepen
De Fryske TARSP hat fiif leeftydsgroepen fan elk in healjier: ; - ;
jier, ; - ;8 jier, ; - ; jier, ; - ;8 jier en ; - ; jier. De yndieling yn
leeftydsgroepen by F-TARSP hat twa ferskillen mei dy fan ’e Nederlânske
TARSP (Schlichting, 00 ). It earste ferskil hat te krijgen mei
it oantal. Yn ’e Fryske TARSP binne dat fiif, wylst de Nederlânske seis
hat. De jongste leeftydsgroep ( ;0- ; jier) út ’e Nederlânske TARSP is
by de Fryske fuortlitten. Schlichting hat de gegevens fan dy groep bern
mei longitudinaal ûndersyk krigen (Schlichting, ). Dêr wie yn it
F-TARSP ûndersyk gjin tiid foar. Boppedat is foar dy leeftydsgroep ynkoarten
in oar taalynstrumint foarhannen, nammentlik de Lexiconlijst
Fries (Lutje Spelberg & Schlichting, yn tarieding). It twadde ferskil
is de leeftydsgrins fan ’e groepen. Dy grins is yn ’e Fryske TARSP trije
moanne opskood; de Fryske bern binne dus wat âlder. Op dy wize soe
de lêste Grammatikale Ûntwikkelingsfaze, faze VII, miskien wat better
ûnderboud wurde. Dy faze is by de Nederlânske TARSP nammentlik
mar op in pear gegevens basearre. De maatregel hat lykwols net oplevere
wat hope waard, want foar de Fryske ferzje jildt spitich genôch
itselde.
4. . . seleksje fan dielnimmers
Der waarden úteinlik 00 bern selektearre, evenredich yndield nei geslacht,
leeftydsgroep en opliedingsnivo fan ’e âlden. Alle bern dy’t oan
it ûndersyk meidienen, kamen út húshâldings dêr’t troch alle leden ûnderinoar
Frysk as haadtaal brûkt waard. Wannear’t ien fan beide âlden
as heechste diploma op syn minst in HAVO-diploma of heger helle hie,
dan waard it bern yndield yn it heechste miljeu, miljeu B. Alle oare bern
hearden by it midlege miljeu, miljeu A. Yn in tabel sjocht de yndieling
fan ’e ûndersyksgroep der sa út:
f-tarsp

leeftyds- leeftyd jonge jonge famke famke
groep miljeu A miljeu B miljeu A miljeu B
1 ; - ; jier
2 ; - ;8 jier
3 ; - ; jier
4 ; - ;8 jier
5 ; - ; jier
Tabel 4.1: Oersjoch fan ’e yndieling fan ’e ûndersyksgroep
Om in sa betrouber mooglike wjerspegeling fan ’e maatskippij te krijen,
is besletten om de bern fia gemeenten te selektearjen. Alle Frysktalige
gemeenten (mei-inoar , sûnder de gemeenten Amelân, It Bilt, Eaststellingwerf,
Skiermûntseach, Skylge, Flylân en Weststellingwerf ) ha
in fersyk krigen oft se persoansgegevens oan dit ûndersyk jaan woenen.
Alle gemeenten wienen ree om meiwurking te jaan, al is it al sa
dat de measte gemeenten net rjochtstreeks gegevens leverje woenen,
mar ynstee dêrfan winningsbrieven trochstjoerden nei de selektearre
groep. De bern binne non-random, nammentlik op leeftyd (bertedatum),
selektearre.
Út fiif fan ’e Frysktalige gemeenten (Boalsert, Harns, Ljouwerteradiel,
Snits, Tytsjerksteradiel) kamen spitich genôch gjin (brûkbere)
oanmeldings.
4. . . gearstalling fan ’e úteinlike ûndersyksgroep
Yn totaal is by 0 bern in lûdopname makke. Njoggen opnamen út ’e
groep wienen lykwols net geskikt om op te nimmen yn ’e ûndersyksgroep
(fanwege grutte ûnfersteanberens, mooglike efterstân yn taalûntwikkeling
op basis fan ’e Groninger Minimum Spreeknormen (Goorhuis
& Schaerlaekens, 000; Goorhuis-Brouwer, ), of omdat it bern
bygelyks wegere om mei te boartsjen of omdat it benammen Nederlânsk
prate). Dat betsjut dat de ûndersyksgroep bestiet út 8 brûkbere opnamen.
Yn ’t plak foar de twa ûntbrekkende bern binne transkripsjes brûkt
út it promoasjeûndersyk fan Van den Bergh (yn tarieding). De bern út
’e ûndersyksgroep wenje oer de hiele provinsje ferspraat, al komme de
measte bern út ’e noardeasthoeke fan Fryslân. Ûndersteand kaartsje lit
de geografyske sprieding fan ’e bern út ’e ûndersyksgroep sjen. De twa
bern út it promoasjeûndersyk fan Van den Bergh binne yn dit oersjoch
net meinommen.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

Gemeente Oantal Gemeente Oantal
bern bern
Lemsterlân Skarsterlân
Gaasterlân-Sleat Wymbritseradiel
Kollumerlân Wûnseradiel
Hearrenfean Ferwerderadiel
Boarnsterhim Menameradiel 8
Littenseradiel Opsterlân 8
Ljouwert Dongeradiel
Frjentsjerteradiel Achterkarspelen
Dantumadiel
Nijefurd
Smellingerlân
Figuer 4.1: Geografyske sprieding fan ’e bern út ’e ûndersyksgroep
Sân bern binne broer of suster fan in bern dêr’t earder in opname fan
makke is. Twa bern binne fia kunde fan âlden fan al dielnimmende
bern fûn, dus mei de sniebalmetoade. By ien bern is in jier letter nochris
in opname makke. Sy hearde doe by in hegere leeftydsgroep.
f-tarsp
7
6
3
1
7
2
8
1
3
2
6
7
1
4
9
13
1
9
Bûten ûndersyk litten
8 oant en mei 13 bern
4 oant en mei 7 bern
1 oant en mei 3 bern
8
Gjin (brûkbere) gegevens

Mei help fan fragelisten is besocht om ynformaasje te sammeljen oer de
húshâlding en de talen dy’t yn ’e húshâlding praat waarden. De fragelist
waard foarôfgeand oan ’e opname mûnling mei ien fan ’e âlden trochnommen.
De útkomsten wurde hjirûnder werjûn.
Net alle âlden fan ’e bern praten it Frysk as memmetaal. Sa joegen guon
âlden oan it Nederlânsk (acht) of in streektaal (seis), bygelyks Stedsfrysk
of Drintsk, as memmetaal te hawwen.
Betingst foar dielname oan it ûndersyk wie dat alle leden fan ’e húshâlding
ûnderinoar benammen Frysk praten. Ien âlderpear hat oanjûn
dat se ûnderinoar ek Nederlânsk praten, mar tsjin de bern wie de
fiertaal Frysk. De bern út dy húshâlding praten ûnderinoar ek Frysk.
Yn twa oare húshâldings waard troch de bern ek wol ûnderinoar Nederlânsk
praat, benammen by it boartsjen. Omdat de haadtaal yn dy
trije húshâldings Frysk wie, binne se wol opnommen yn ’e ûndersyksgroep.
De gemiddelde grutte fan ’e húshâlding ynklusyf âlden wie , . Fan de
bern wiene it earste bern, it twadde bern, it tredde bern en bern
it fjirde bern yn ’e húshâlding. In pear bern kamen út in húshâlding
mei ien âlder. Twa- of mearlingen waarden net by it ûndersyk belutsen.
Fan bern út ’e ûndersyksgroep wie bekend dat se nei in pjutteboartersplak
en/of berne-opfang gongen. Trije bern gongen al nei de basisskoalle.
De measte bern praten bûten de doar allinnich Frysk ( %) of
meastal Frysk ( %). By de oare bern joegen de âlden oan dat it bern
bûten de doar likefolle Frysk as Nederlânsk prate.
De algemiene ûntwikkeling fan ’e bern waard net ûndersocht. Wol
waarden fragen steld oer de sûnens fan ’e bern. Fiif bern hiene in langere
sikehûsperioade (> wike) efter de rêch (klacht wie net logopedysk
fan aard). By tsien bern joegen de âlden oan dat it bern yn it ferline
lichte logopedyske of gehoarproblemen hiene. Fan dy klachten wie op it
momint fan opname gjin sprake mear.
De taalûntwikkeling waard globaal beoardiele op basis fan ’e Groninger
Minimum Spreeknormen (Goorhuis & Schaerlaekens, 000; Goorhuis-
Brouwer, ). Wannear’t in bern net oan dy GMS foldie, waard it bûten
de ûndersyksgroep litten.
4. . – Útfiering fan it ûndersyk
Efterinoar wurde yn dizze subparagraaf de opname, transkripsje, kodearring,
analyze en it opstellen fan ’e profylkaart en yndikaasjetabel
behannele.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

4. . . opname en transkripsje
De opname waard by it bern thús makke om de sitewaasje sa natuerlik
mooglik te hâlden. Der is hieltyd nei stribbe om by elke opname it tal
persoanen en de sitewaasje lyk te hâlden. Dat slagge lykwols net altyd
(gjin oppas foar jonger broerke/suske, beide âlden oanwêzich troch bygelyks
thúswurkjen of bedriuw oan hûs, ûnferwachtse besite, tillefoan,
ensf h.). Ûnder de opname boarten it bern, ien fan ’e âlden en de ûndersiker
mei-inoar. Der waard gjin fêste set boartersguod brûkt. Wol
is besocht om by elke opname mei mear as ien stik boartersguod te
boartsjen. It boartersguod fan ’e ûndersiker waard allinnich brûkt om,
at dat nedich wie, it iis te brekken.
De ûndersiker hie by it boartsjen, ôf hinklik fan ’e sitewaasje, de rol
fan partisipearjende waarnimmer of folweardige partisipant yn ’e
ynteraksje. De hâlding fan de ûndersiker wie ûntspannen en safolle
mooglik non-direktyf. Wannear’t it bern op it Nederlânsk oerskeakele,
werhelle de ûndersiker dy utering yn it Frysk en besocht se om sa it
bern yndirekt werom te heljen. By elke opname is besocht om in pear
fragen bûten it hjir-en-no te stellen. De twa ûndersikers dy’t de opnamen
makken en útskreaunen, wiene beide frou en praten Frysk as
memmetaal. Yn alle gefallen wie de oanwêzige ûndersiker in frjemde
foar it bern, al koe it bern foar’t de opname begong even koart oan
de ûndersiker wenne, omdat earst mûnling in fragelist mei de âlder
trochnommen waard.
De opname is mei minidiskrekorder en eksterne mikrofoan makke.
Dy opname is oerset op ’e PC en by it útskriuwen is gebrûk makke fan
in koptillefoan. De transkripsje is troch deselde ûndersiker dy’t by
de opname oanwêzich wie, sa gau mooglik en op syn lêst binnen twa
wiken nei de opname (ortografysk) útskreaun. Dêr is it programma
Praat (Boersma & Weenink, 00 ) foar brûkt. Sawol de uterings fan it
bern as dy fan mem (of heit), ûndersiker en eventuele tredden binne
útwurke. Fan elke opname binne yn totaal 00 oaniensletten uterings
fan it bern útskreaun. De transkripsje begjint nei it earste kertier fan
it begjin fan ’e opname om in ekstreem bleu bern de romte te jaan
om oan ’e sitewaasje te wennen. Inkeldris is it net slagge om de 00
uterings te heljen. Der is doe besletten om in part fan it earste kertier
(rekkene fan it ein fan it kertier ôf nei it begjin fan ’e opname ta) mei
te nimmen yn it taalsample. Alle transkripsjes binne minimaal ien
kear neiharke.
8 f-tarsp

4. . . kodearring en analyze
By it kodearjen is gebrûk makke fan CHILDES (MacWhinney, 00 ;
MacWhinney, 000). Op ferskillende nivo’s (faze, gearstalde sin, sinkonstruksje,
wurdkloft, ferbiningswurd, foarnamwurd en wurdstruktuer)
binne TARSP-koaden oan elke utering takend. Dy binne yn prinsipe
ôf laat fan ’e Nederlânske TARSP. Omdat it lykwols om in nije taal giet
en yn dizze ûndersyksgroep âldere bern foarkomme, binne ek nije konstruksjes
fûn dêr’t nije koaden foar betocht binne. Der waard kodearre
oan ’e hân fan ’e tradisjonele grammatika (lykas beskreaun yn ’e ANS
(Haserijn e.a., )) yn Nederlânske termen.
By it ûntwikkeljen fan ’e F-TARSP kamen in soad taalproblemen nei
boppen. It Frysk is op it lêst in oare taal as it Nederlânsk. It earste probleem
wie de twataligens dy’t yn elke transkripsje nei foarren kaam.
Mei omdat der in algemiene tendins is dat hieltyd mear Nederlânsk
yn it Frysk ynterferearret, is úteinlik besletten om, neist Fryske uterings
en Nederlânske ynterferinsjes, ek folslein Nederlânsktalige uterings
yn ’e analyze mei te nimmen. It is ommers de bedoeling dat it
ynstrumint oer in pear jier ek noch brûkber is. Op syntaktysk mêd
jout dit by de bernetaal gjin problemen, omdat de talen dêr hast net
ferskille. Foar de morfology jilde wol in pear beheinings. Folslein Nederlânsktalige
uterings waarden allinnich analysearre op sinnivo en
op wurdkloftnivo. Wurden dy’t yn it Nederlânsk en it Frysk deselde
betsjutting en útspraak hiene, mar yn in folslein Nederlânsktalige
utering foarkamen, binne al yn ’e kolommen Verbindingswoorden en
Voornaamwoorden analysearre. In foarbyld fan sa’n wurd is it persoanlik
foarnamwurd ik. Yn ’e kolom Woordstructuur waard in Nederlânsk
wurd allinnich analysearre at de morfeemútgong Frysk wie,
bygelyks de ferlytsing yn olifantsje (ynstee fan it Nederlânske olifantje of
it geef Fryske oaljefantsje). Foar Nederlânske ynterferinsjes jilden sawat
deselde regels. Wie de ynterferinsje in wurdkloft dan waard dy yn ’e
analyze meinommen yn ’e kolom Woordgroepen. Yn ’e kolom Woordstructuur
waard lykwols allinnich skoard at de ynterferinsje in Fryske
morfeemútgong hie.
Oare, mear taalkundige, problemen wienen typysk Frysk fan aard, bygelyks
it persoanlik foarnamwurd twadde persoan iental. Dat kin ferskate
ferskiningsfoarmen ha. It kin hielendal fuortlitten wurde, as do foarkomme
of yn de foarm –o of –e. Yn ’e lêste twa gefallen stiet it persoanlik
foarnamwurd efter de persoansfoarm of it ûnderskikkend ferbiningswurd.
Dy útgongen wurde altyd foarôfgien troch de bûgingsútgong
–st, dy’t him dus ek by it ûnderskikkende ferbiningswurd oppenearret.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

Dat komt yn ’e neikommende foarbylden ta útdrukking:
0 f-tarsp
do moatst dat even dwaan
wolsto dat even dwaan?
ik sei datste dat noch dwaan moatste
ik wol witte, wêr’tsto hinne giest
de man dy’tsto dêr sjochst
De foarbylden hjirûnder litte sjen dat it persoanlik foarnamwurd ek
hielendal fuortlitten wurde kin. Wol bliuwt de –st-útgong efter de persoansfoarm
of it ferbiningswurd stean.
moatst dat even dwaan
ik sei datst dat noch even dwaan moatst
Yn F-TARSP wurdt dit foarnamwurd allinnich analysearre, at it bern it
dúdlik hearre lit as do of de útgong –o of –e. Is it foarnamwurd fuortlitten,
dan is der dus gjin analyze yn ’e kolom Voornaamwoorden. Op
sinnivo wurdt lykwols al in ûnderwerp rekkene, ek al is dat ferburgen
en hat de utering allinnich in yn ’e twadde persoan iental bûgde persoansfoarm
(Stam+(e)st). Dy bûging komt pas let op gong, nammentlik
yn faze V. Yn dy faze ha bern it konsept ûnderwerp har al eigen makke
(Schlichting, , p. ), dus mei it op sinnivo analysearre wurde.
In oar probleem wie de meartalsfoarming fan it tiidwurd. In soad Friezen
slokke it meartalsmorfeem yn. Dêrtroch bliuwt der in (soarte fan)
stam fan it tiidwurd oer. Dochs wit de oar út ’e kontekst op te meitsjen
dat de sprekker bedoelt om meartal út te drukken. De foarbylden
hjirûnder binne fan bern út it ûndersyk. Mar it ferskynsel fan it
ynslokken fan it meartalsmorfeem komt likegoed yn ’e folwoekenetaal
foar.
moa(tte) wy mar even opsykje Emma ; jier
mar wy hoe(ge) no net mear op bêd Sandra ; jier
se sit(te) dêrachter Jurjen ; jier
si(lle) wy noch in boekje útsykje? Nienke ; jier
wat do(gge) de oare minsken dêr? Sanne ; jier
wêr bin(ne) de pearsen dan? Suze ; 0 jier
mar dy sjo(gge) der gek út Jitske ;0 jier
der kin(ne) in soad beestjes yn Irene ; jier
no moat(te) wy oer in oare baan ride Bert ; 0 jier

Yn bernetaal is kongruinsje tusken ûnderwerp en persoansfoarm op
it stuit fan winnen fan in nij persoanlik foarnamwurd of in bûging
lykwols net altyd fanselssprekkend. Dêrom mei yn F-TARSP allinnich
meartal fan ’e notiid (MvTT) skoard wurde, wannear’t it meartalsmorfeem
dúdlik te hearren is. Dat betsjut dus ek dat MvTT wat letter op ’e
profylkaart ferskynt as yn it Nederlânsk. Wierskynlik hat it bern it begryp
meartal fan it tiidwurd al earder yn ’e macht, mar dit is it momint
dat hy of sy dat eksplisyt sjen lit.
Guon bywurden kinne sawol los as oaninoar skreaun wurde, al as net
mei in minym ferskil yn betsjutting. Om praktyske reden is besletten
dat wurden as samar, alwer, wolris en nochris as ien wurd skreaun wurde
(De Haan & Sijens, yn tarieding).
Alle kodearrings binne yn ’e rin fan it ûndersyk op syn minst ien kear
neilêzen en kontrolearre troch in twadde persoan dy’t de kodearring
net makke hat. De ûndersikers dy’t dêrby belutsen wiene, hiene allegear
in taalkundige en/of logopedyske eftergrûn. Ferskillen yn opfetting
binne drekt besprutsen en, as it nedich wie, binne ferbetterings yn ’e
kodearrings oanbrocht.
4. . . it opstellen fan ’e profylkaart
It opstellen fan ’e profylkaart barde yn ferskillende stappen, te witten:
Stap : Yndieling yn Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
Stap : Beneaming fan ’e konstruksjes meidielende sin.
Stap : It opstellen fan frekwinsjetabellen.
Stap : It opstellen fan ’e profylkaart.
Stap 1: Yndieling yn Grammatikale Ûntwikkelingsfaze.
Oan alle sinkonstruksjes yn ’e transkripsje is, ôf hinklik fan ’e soarte
fan utering en it oantal sindielen, in faze takend. Dêrnei binne de
bern op basis fan ’e hiele transkripsje yndield yn in saneamde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze. Dêrby is it oantal Analyze-ienheden fan
belang. De Analyze-ienheden binne de uterings dy’t grammatikaal
analysearre binne. It oantal is te berekkenjen troch fan it totale oantal
útskreaune uterings it oantal Fêste Útdrukkings en Ôffallers ôf te lûken.
It bern moat minimaal % fan it totaal oan Analyze-ienheden yn
in faze makke ha, wol it yn dy faze yndield wurde kinne. Dêrby wurdt
fansels earst fan ’e heechste faze útgongen dêr’t it bern yn skoard hat.
In foarbyld fan in yndieling wurdt yn paragraaf . . sjen litten. De 00
bern waarden oan ’e hân fan dizze % regel as neikommend oer de seis
fazen ferdield:
opset en útfier ing fan it ûndersy k

Faze II bern
Faze III 0 bern
Faze IV bern
Faze V bern
Faze VI bern
Faze VII bern
Stap 2: Beneaming fan ’e konstruksjes meidielende sin.
Yn meidielende sinnen kin de wurdfolchoarder wikselje. Mar op ’e profylkaart
kin mar ien koade foar elke konstruksje brûkt wurde. By it kodearjen
is hjir net rekken mei holden en hat elke sin de koade krigen yn
’e folchoarder dêr’t de wurden yn stean. Foar it bepalen fan ’e úteinlike
namme fan ’e konstruksje dy’t op ’e profylkaart kaam, is keazen foar de
konstruksjefariant mei de heechste frekwinsje. In pear konstruksjes ha
sadwaande in oare namme krigen as dy op ’e Nederlânske profylkaart,
bygelyks XBB yn faze III (BBX yn it Nederlânsk), en BWOndBVC yn faze
V (VCWOndBB yn it Nederlânsk).
Stap 3: It opstellen fan frekwinsjetabellen.
Foar it opnimmen fan in konstruksje yn in bepaalde faze is sjoen nei
it persintaazje bern yn elke Grammatikale Ûntwikkelingsfaze dat de
oanbelangjende konstruksje makket. Op syn minst 0% fan ’e bern yn
in faze moat de konstruksje meitsje, wol de konstruksje yn dy faze thúshearre.
Boppedat moat de sinkonstruksje yn minimaal twa (opienfolgjende)
fazen 0% of heger skoare.
Omdat faze II en faze VII beide mar fjouwer bern ha, is besletten om by
dy fazen in ekstra kritearium te hantearjen.
Faze II:
– In persintaazje fan 00% yn faze II betsjut pleatsing yn faze II.
– By in persintaazje fan 0% of % moat it persintaazje fan it oantal
bern dat de konstruksje brûkt yn faze III heger wêze as dat yn faze
II, sil it in plak krije yn faze II.
Faze VII:
– In persintaazje fan % of 00% yn faze VII betsjut pleatsing yn faze
VII.
– By in persintaazje fan 0% moat it persintaazje fan it oantal bern
dat de konstruksje brûkt yn faze VI minimaal % wêze, sil de konstruksje
in plak krije yn faze VII.
Alle konstruksjes binne mei harren persintaazjes, gemiddelden, standertdeviaasjes
en minimum en maksimum oantal kear dat de konstruksje
f-tarsp

foarkomt, ûnderbrocht yn frekwinsjetabellen (sjoch bylage ). Foar it bepalen
fan ’e folchoarder fan ’e konstruksjes binnen in faze is útgongen
fan it persintaazje en it gemiddelde dat de konstruksjes yn dy faze helje.
Stap 4: It opstellen fan ’e profylkaart.
Út ’e frekwinsjetabel wei is de profylkaart opsteld. Konstruksjes mei
(hast) deselde persintaazjes binne, as se net yn deselde kolom thúshearden,
safolle mooglik neist- of oars ûnderinoar set. In pear sinkonstruksjes
hellen de kaart net of pas in faze letter. Dy konstruksjes wurde
hjirûnder besprutsen.
By de Mededelende zin soarge de 0%-regel foar wat problemen by de
konstruksjes OndW, OndVC, WBVC, OndBVC. Dy konstruksjes hellen
pas yn faze III it 0%-kritearium. De oarsaak dêrfoar is wierskynlik te
finen yn it feit dat de Fryske taalsamples minder Analyze-ienheden ha
as de Nederlânske. Yn ’e Nederlânske TARSP binne de Ôffallers nammentlik
bûten de útskreaune 00 uterings litten, wylst se yn ’e Fryske
dataset binnen de 00 uterings falle.
Tabel . lit fan elke faze it gemiddeld tal Analyze-ienheden, Fêste Útdrukkings
en Ôffallers sjen. It legere oantal Analyze-ienheden yn faze
VII by de Fryske dataset is te ferklearjen troch it lytse oantal bern yn
dy faze. De rjochterkolom jout it gemiddeld tal Analyze-ienheden út ’e
Nederlânske dataset.
Grammatikale Analyze- Analyze-
Ûntwikkelings- ienheden Fêste ienheden
faze (Frysk) Ôffallers Útdrukkings (Nederlânsk)
Faze II 8 0
Faze III 0
Faze IV
Faze V 08
Faze VI 0 8
Faze VII 0 80
Tabel 4.2: Gemiddeld tal Analyze-ienheden, Fêste Útdrukkings en Ôffallers út ’e
Fryske dataset en gemiddeld tal Analyze-ienheden út ’e Nederlânske dataset
Dat betsjut dat de Fryske dataset minder Analyze-ienheden befettet as
de dataset fan ’e Nederlânske TARSP. Wannear’t nei de taalsamples fan
’e bern út faze II en III sjoen wurdt, dan falt it op dat de bern dy’t de
konstruksjes OndVC, WBVC en OndBVC net meitsje, wol harren kompleksere
opfolgers út hegere fazen sjen litte. Dêrtroch liket it as litte
opset en útfier ing fan it ûndersy k

de bern wat dy trije konstruksjes oangiet natuerlike hiaten sjen. Dy
konstruksjes komme yn ’e folwoeksenetaal mar amper foar. Yn ’e frekwinsjetabellen
(bylage ) is al te sjen dat navenant de ûntwikkelingsfaze
heger is, namste minder bern dy konstruksjes sjen litte. Se kinne
beskôge wurde as in soarte fan foarrinners op respektivelik OndWVC
en OndWBVC. Dêrom is der by de trije konstruksjes foar keazen om,
wannear’t it bern de opfolger fan dy konstruksje sjen lit en de foarrinner
net, dy wol mei te tellen. Dat soarget derfoar dat de trije foarrinners
yn faze II telâne komme. De konstruksje OndW helle yn faze II ek net
it 0%-kritearium. Dy konstruksje komt wol yn ’e folwoeksenetaal foar
en is dus gjin foarrinner te neamen. OndW is dêrom kombinearre mei
VCW en foarmet sa ien konstruksje yn faze II. As lêste binne de ûnderskikkende
bysinnen Bbijzin en VCbijzin kombinearre. Op dy manier
komt har momint fan ferskinen better oerien mei dat fan ’e oare ferbiningswurden
(dy besteane sawol út ûnderskikkende as lykskikkende
ferbiningswurden).
Spitich genôch leveren de sammele data ek net genôch fraachsinnen en
sinnen mei hjittende wize op. Wierskynlik komt dat trochdat de brûkte
foarm fan datasammeljen net geskikt is om soksoarte uterings te ûntlokjen.
Fragen stelle of in befel jaan, freget in basis fan fertrouwen dy’t
net altyd by de earste moeting al oanwêzich is. Boppedat binne de measte
bern út it Fryske ûndersyk plattelânsbern. Oer it algemien binne dy
krekt even wat minder mûlryp as stedsbern. Fansels spilet it feit dat de
Fryske datsaset minder Analyze-ienheden hat ek in rol. Der is besletten
om by de fraachsinnen en de hjittende wize werom te fallen op ’e konstruksjes
en faze-yndieling fan it Nederlânsk. Dat beslút wurdt ek stipe
troch it feit dat der taalkundich sjoen by dy konstruksjes tusken beide
talen gjin ferskillen bestean.
Yn de kolom Verbindingswoorden is in ûnderskie makke tusken mar
dat yntrodusearjend foarkomt, bygelyks yn mar dy is ek heel grut (Nienke,
; jier), en mar dat yn in lykskikking stiet, bygelyks yn ’e utering ik soe
him hast deryn dwaan, mar dat lukt my net (Skelte ; jier). Foar dy opsplitsing
is keazen, omdat mar sûnder dat ûnderskied in faze earder as de
konstruksje fan ’e lykskikking (Nevens) op ’e profylkaart ferskine soe.
Soks kin ta betizing liede as dy konstruksje as leardoel keazen wurdt.
De logopedist begjint dan miskien te betiid mei it oefenjen fan mar yn
in lykskikking.
Dat de Fryske dataset minder Analyze-ienheden hat, hoecht net te
betsjutten dat de gegevens fan ’e Woordgroepen, Voornaamwoorden
f-tarsp

en Woordstructuur net doge. Konstruksjes wurde pas op ’e profylkaart
set at se yn in faze minstens troch 0% fan ’e bern út dy faze
minimaal ien kear makke wurde. De kâns dat in bern yn in utering
in wurdkloft, in foarnamwurd of in morfologysk ferskynsel sjen lit,
is folle grutter as dy foar de meidielende sin, fraachsin of hjittende
wize. In utering kin nammentlik, útsein by in gearstalde sin, op sinnivo
yn prinsipe mar ien kear skoard wurde, wylst yn dyselde utering
faak folle mear konstruksjes út ’e oare kolommen foarkomme.
In foarbyld is ik ha it blomke en de moanne en dy dat trije wurdkloften
(itZn, XenX, deZn) en twa foarnamwurden (ik, Avn) hat. Yn ’e kolom
Woordstrutuur kinne ek twa konstruksjes skoard wurde (HwwZ,
Verkl). Op sinnivo kin lykwols allinnich by OndWVCVC yn faze V by
Mededelende zin skoard wurde. Fierder komme yn in transkripsje
faak uterings foar dy’t allinnich út in wurdkloft of foarnamwurd
besteane. De (measte) konstruksjes yn ’e kolommen Woordgroepen,
Voornaamwoorden en Woordstructuur komme yn ’e dataset dus relatyf
faker foar.
Yn ’e hantlieding wurde ûnder de oare konstruksjes fan ’e kolommen
Woordgroepen, Verbindingswoorden, Voornaamwoorden en Woordstructuur
allinnich dy konstruksjes beskreaun dy’t troch op syn minst
fiif bern makke wurde.
4. . . it opstellen fan ’e yndikaasjetabel
Foar it berekkenjen fan ’e yndikaasjetabel binne earst de Grammatikale
Ûntwikkelingsfazen fan alle bern korrigearre neffens leeftyd. Fan in
leeftydsgroep kin de gemiddelde leeftyd fan ’e bern troch harren sprieding
ommers tige ferskille. Yn ’e iene leeftydsgroep leit de gemiddelde
leeftyd fan ’e measte bern bygelyks boppe it midden fan dy leeftydsgroep,
wylst de gemiddelde leeftyd yn in oare leeftydsgroep der ûnder
sitte kin. Dêrom binne de fazen fan alle bern korrigearre neffens de
mediaan fan ’e leeftydsgroep, dêr’t se by hearre. Tabel . lit de gemiddelde
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze fan alle leeftydsgroepen sjen,
ferparte oer de fjouwer subgroepen (jonkje en midleech miljeu, famke
en midleech miljeu, jonkje en heech miljeu en famke en heech miljeu).
De fazen binne korrigearre neffens leeftyd.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

leeftyds-
f-tarsp
Gemiddelde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze
A
(midleech miljeu)
B
(heech miljeu) gemiddelde
groep leeftyd jonkje famke jonkje famke subgroepen
gemiddelde
; - ; jier ,0 ,0 , ,00 3,03
; - ;8 jier , , ,0 , 3,72
; - ; jier , , , , 4,66
; - ;8 jier ,8 , ,88 , 8 5,52
; - ; jier ,8 , , 0 , 8 5,99
leeftydsgroepen 4,58 4,66 4,70 4,40
gemiddelde Grammatikale
Ûntwikkelingsfaze fan alle bern 4,58
Tabel 4.3: Gemiddelde Grammatikale Ûntwikkelingsfaze fan ’e fijf leefydsgroepen
ferparte oer de fjouwer subgroepen dêr’t de gegevens korrigearre binne neffens
leeftyd (de getallen binne ôfrûne op 2 desimalen)
De yndikaasjetabel is opsteld op basis fan ’e neffens leeftyd korrigearre
Grammatikale Ûntwikkelingsfazen. Omdat in ûndersyksgroep fan
00 bern, ferparte oer fiif leeftydsgroepen, in relatyf lytse stekproef is,
is úteinlik dochs besletten om by de yndikaasjetabel gjin ferdieling te
meitsjen neffens geslacht en miljeu, mar allinnich fan ’e leeftydsgroepen.
De gemiddelde Grammatikale Ûntwikkelingsfazen en byhearrende
standertdeviaasjes fan elke leeftydsgroep steane yn tabel . .
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
leeftydsgroep gemiddelde SD
; - ; jier ,0 0, 0
; - ;8 jier , 0,
; - ; jier , 0,8
; - ;8 jier , 0,
; - ; jier , 0, 0
Tabel 4.4: Gemiddelde Grammatikale Ûntwikkelingsfaze en byhearrende standertdeviaasje
(SD) fan elke leeftydsgroep (getallen binne ôfrûne op 2 desimalen)
Mei help fan ’e gegevens út tabel . is de yndikaasjetabel opsteld. Dy
tabel stiet yn bylage . De fazen fan de stadige en f lugge taalûntwikkelder
komme oerien mei respektivelik it gemiddelde – en + standaarddeviaasje.
Wannear’t it ûndersochte bern leger skoart as de faze fan

de stadige taalûntwikkelder, dan is der in sterke yndikaasje dat praat
wurde kin fan in fertrage taalûntwikkeling. Sjoch foar in fierdere útlis
fan ’e tapassing fan ’e yndikaasjetabel op ’e gegevens fan it ûndersochte
bern paragraaf . .
4. Diskusje
Wat drekt opfalt wannear’t de Fryske profylkaart neist de Nederlânske
lein wurdt, is de grutte oerienkomst tusken dy beiden. Guon konstruksjes
ferskine neffens de Fryske profylkaart in faze earder of letter, mar
sa’n ferskowing moat net as opmerklik besjoen wurde.
De konstruksjes BezZn en dit/datZn yn ’e Woordgroepen binne foarbylden
fan konstruksjes dy’t, ferlike mei it Nederlânsk, relatyf let op ’e
profylkaart ferskine. De ferskining fan it ferbiningswurd at komt oerien
mei dy fan ’e sinkonstruksje Bbijzin yn faze VII. Fierder falt it op
dat by de Voornaamwoorden do en dy nearne de 0% helle is. De twadde
persoan iental do hellet de profylkaart net omdat it ek grammatikaal
korrekt is om dat foarnamwurd wei te litten. It sit dan ferburgen yn ’e
bûging fan ’e persoansfoarm. As persoanlik foarnamwurd fan it objekt
brûkten de Fryske bern benammen my en him en soms ús of har ynstee
fan dy. Ek de konstruksje sy(mv) ferskynt, ferlike mei it Nederlânsk, relatyf
let op ’e profylkaart. Boppedat hellet it ôfslutend mulwurd hellet
pas yn faze IV de 0%. Wol falt op dat it in faze earder ferskynt as de
wurdkloft HwwVd en dat komt wer oerien mei de ôfstân tusken Voltdw
en HwwVd op ’e Nederlânske profylkaart. De opfallendste nije taalspesifike
konstruksjes binne de bûgings fan de twadde persoan iental
(Stam+(e)st) en de Infinitief+n (Inf+n).
It F-TARSP ûndersyk moat sjoen wurde as in earste stap op wei nei mear
ynformaasje oer taalûntwikkeling fan jonge Frysktalige bern. Mear ûndersyk
op dat mêd is dan ek tige winsklik.
opset en útfier ing fan it ûndersy k

8 f-tarsp

5 Literatuer
ball, m.j. ( 88). LARSP to LLARSP: the design of a grammatical profile for Welsh.
Clinical Linguistics & Phonetics. Vol. , No. , - .
bergh, n.a. van den (yn tarieding). Morphosyntactic development in Frisian-speaking
children. Dissertatie Rijksuniversiteit Groningen.
bergh, n. van den ( 00 ). Undersyk nei de ‘normale’ ûntjouwing fan de taalstruktuer
fan it Frysk. Op wei nei in Fryske taaltest foar Frysktalige bern. De Pompeblêden.
Nr. , - .
bergh, n. van den ( 00 ). Undersyk nei taalwinning by Frysktalige jonge bern. De
Pompeblêden. Nr. , 8- .
boersma, p. & weenink, d. ( 00 ), Praat: doing phonetics by computer. (Version . . )
[Computer program]. Retrieved June 00 , from http://www.praat.org/
blumenthal, m. & julien, m. ( 000) Geen diagnose zonder anamnese meertaligheid.
Logopedie en Foniatrie. Jaargang , Nr. , - .
burkhardt montanari, e. ( 00 ). Hoe kinderen meertalig opgroeien. Amsterdam:
PlanPlan producties.
çavu 5s-nunes, n. & julien, m.m.r. ( 00 ). Meertalige kinderen met taalproblemen.
Adviezen aan en begeleiding van ouders. Logopedie en Foniatrie. Jaargang 8, Nr.
, 8- .
crystal, d., fletcher, p. & garman, m. ( 8 ). The Grammatical Analysis of Language
Disability. San Diego, California: Singular Publishing Group/London: Whurr
Publishers, nd edition ( st edition Edward Arnold Publishers, London).
dijkstra, f.b. ( 00 ) Stavering. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, e printinge
( e printinge ).
eisma, d. & popkema, j. ( 00 ). Tiidwurden. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, 8 e printinge
( e printinge 8 ).
genesee, f., Paradis, j. & crago, m.b. ( 00 ). Dual Language Development & Disorders: A
Handbook on Bilingualism & Second Language Learning. Baltimore, Maryland: Paul
H. Brookes Publishing.
gilles, s. & schaerlaekens, a. (Eds.) ( 000). Kindertaalverwerving. Een handboek voor
het Nederlands. Groningen: Martinus Nijhoff.
goorhuis, s.m. & schaerlaekens, a.m. ( 000). Handboek taalontwikkeling, taalpathologie
en taaltherapie bij Nederlandssprekende kinderen. Utrecht: De Tijdstroom, e druk
( e druk ).
goorhuis-brouwer, s.m. ( ). Groninger Minimum Spreeknormen. Taalproduktie
als leidraad bij de screening van taalproblemen. Logopedie en Foniatrie. Jaargang
, Nr. 0, 00- 0 .
liter atuer

grotenhuis, m. te & matthijssen, a. ( 00 ). Basiscursus SPSS: Versie 10-14. Assen:
Koninklijke Van Gorcum, e druk ( e druk 00 ).
haan, r. de & sijens, h. (yn tarieding). Frysk hânwurdboek. Leeuwarden/Ljouwert:
Fryske Akademy (manuskript Fryske Akademy, foarriedige titel).
haserijn, w., romijn, k., geerts, g., rooij, j. de & toorn, m.c. van den (Eds.) ( ).
Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: Wolters-Noordhoff, e druk ( e
druk 8 ). Ek op ynternet beskikber as De Elektronische ANS (E-ANS).
URL: http://www.let.ru.nl/ans/e-ans/index.html
hickey, t. ( 0). ILARSP: a grammatical profile of Irish. Clinical Linguistics &
Phonetics. Vol. , No. , - .
klein, m. & toorn, m.c. van den ( 00 ). Praktische cursus zinsontleding. Groningen:
Wolters-Noordhoff, e druk.
lutje spelberg, h.c. & schlichting, l. (yn tarieding). Lexiconlijst Fries.
macwhinney, b. ( 00 ), CHILDES: Child Language Data Exchange System. (Version 0 -
Jun- 00 :00) [Computer program]. Retrieved June 00 , from http://childes.
psy.cmu.edu/
macwhinney, b. ( 000). The CHILDES project: Tools for analyzing talk. Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates, th edition.
moore, d.s. & mccabe, g.p. ( 00 ). Statistiek in de praktijk. Den Haag: Sdu Uitgevers, e
druk ( e druk ).
popkema, j. ( 00 ). Grammatica Fries. De regels van het Fries. Utrecht: Prisma
woordenboeken en Taaluitgaven.
popkema, j. ( 8). Ta de taalkunde fan it Frysk. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, e
printinge ( e printinge ).
schaerlaekens, a. ( 8 ). Spontane taalanalyse als onderzoeksmethode voor
taalverwerving. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - 0.
schlichting, j.e.p.t. ( ). Discovering syntax. An empirical study in Dutch language
acquisition. Nijmegen: Nijmegen University Press.
schlichting, l. ( 00 ). TARSP: Taal Analyse Remediëring en Screening Procedure.
Taalontwikkelingsschaal van Nederlandse kinderen van 1-4 jaar. Amsterdam:
Harcourt Assessment, e druk ( e druk 8 Verhulst-Schlichting, L.).
schlichting, l. & koning, t. de ( 8). Taalachterstand en Taalverwerving: een programma
voor kinderen met een grammaticale achterstand. Lisse: Swets & Zeitlinger.
schlichting, j.e.p.t. & lutje spelberg, h.c. ( 00 ). Lexilijst Nederlands: Een instrument
om de taalontwikkeling te onderzoeken bij Nederlandstalige kinderen van 15-27 maanden.
Lisse: Swets & Zeitlinger.
tiersma, p.m. ( ). Frisian Reference Grammar. Leeuwarden/Ljouwert: Fryske
Akademy, e printinge ( e printinge 8 Foris Publications, Dordrecht).
verhulst-schlichting, l. ( 8 ). Spontane taalanalyse: inleiding en overzicht van
de methoden. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - .
verhulst-schlichting, l. ( 88). TARSP: Grammaticale ontwikkeling van een tot
vier jaar. Toegepaste Taalkunde in Artikelen. Nr. , 8 - .
0 f-tarsp

verhulst-schlichting, l. & koning, t. de ( 8 ). Taalontwikkelingsstoornissen in
zins- en woordstructuur. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - 8 .
visser, w. ( ). Frysk Wurdboek. Hânwurdboek fan ’e Fryske taal. Leeuwarden/Ljouwert:
Fryske Akademy/O.J. Osinga Uitgeverij, 8 e printinge ( e printinge 8 ).
vries, l. de, wiekel, j. ( ). Fan praatsjes komme praatsjes. Ontwikkeling therapiegericht
onderzoeksinstrument voor jonge Friestalige kinderen. Afstudeerscriptie Logopedie,
Hanzehogeschool Groningen.
vries, w. de & reitsma, f. ( ). Praatsjemakkers. Ontwikkeling therapiegericht
onderzoeksinstrument voor jonge Friestalige kinderen. Afstudeerscriptie Logopedie,
Hanzehogeschool Groningen.
Wurdboek fan de Fryske taal. ( 8 -…). Leeuwarden/Ljouwert: Fryske Akademy.
liter atuer

f-tarsp

Bylage 1: Frekwinsjetabellen
De ûndersteande tabellen jouwe in oersjoch fan ’e F-TARSP konstruksjes
yn elke faze. Se bestean út ’e neikommende gegevens:
a it oantal bern yn elke faze dat de konstruksje brûkt (absolute getallen);
b de persintaazjes fan it oantal bern yn elke faze dat de konstruksje brûkt
(prosintuele getallen);
c it gemiddeld tal kear dat de konstruksje foarkomt by de bern dy’t de
konstruksje brûke + standertdeviaasje;
d it minimum en maksimum tal kear dat de konstruksje foarkomt by de
bern dy’t de konstruksje brûke.
Yn haadstik wurdt de metodologyske ferantwurding fan it ûndersyk
besprutsen. Yn it koart komt it der op del dat by 00 Frysktalige bern
in lûdopname makke is. Fan elke lûdopname binne 00 uterings
útskreaun yn taalsamples. De bern binne op basis fan harren taalsample
yndield yn seis Grammatikale Ûntwikkelingsfazen, nammentlik faze II
oant en mei VII. Der wiene gjin bern dy’t harren ûntwikkelen yn faze
I. De taalkonstruksjes binne oan in bepaalde faze takend, wannear’t
minimaal de helte fan ’e bern yn in bepaalde faze dy konstruksje op
syn minst ien kear hearre liet. Om dat yn byld te krijen binne alle
konstruksjes ûnderbrocht yn frekwinsjetabellen. Ûndersteand foarbyld
tsjinnet as yllustraasje by de útlis fan dy tabellen.
Faze V
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
konstruksjes
N = N = 0 N = N = N = N =
BWOndBVC 0
persintaazjes 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, , 8/ , , / , , /0, 0
min-maks . - - - - -
Yn ’e boppeste rige stiet oanjûn hoefolle bern elke faze hat. Lykas yn it
foarbyld te sjen is, ha de fazen II oant en mei VII respektivelik , 0, ,
, en bern.
De rige mei de fet printe konstruksje jout it oantal bern yn dy faze oan dat
by l age 1: frek w insjeta bellen

de oanbelangjende konstruksje brûkt. By de konstruksje BWOndBVC
binne dat nul yn faze II, ien yn faze III, njoggen yn faze IV, sechstjin yn
faze V, yn faze VI en fjouwer, oftewol alle bern, yn faze VII.
De folgjende rige jout de byhearrende persintaazjes by alle fazen. De
persintaazjes binne ôfrûne op hiele getallen. It blykt dat % fan ’e bern
yn faze III de konstruksje BWOndBVC brûkt, % yn faze IV, ensf h.
Wannear’t minimaal 0% fan ’e bern yn in faze in konstruksje brûkt,
heart dy konstruksje yn dy faze op ’e profylkaart thús. De konstruksje
út it foarbyld heart dus by faze V, omdat dan foar it earst in persintaazje
boppe de 0% helle wurdt. It persintaazje fan ’e bern dat dy konstruksje
brûkt, giet yn ’e folgjende fazen omheech. Sa’n oprinnende line is foar de
measte konstruksjes normaal. In oantal konstruksjes litte in delgeande
line sjen, lykas bygelyks OndVC yn faze II. Dat is in konstruksje dy’t net
gau yn ’e folwoeksenetaal fûn wurde sil. De delgeande line is wierskynlik
te ferklearjen, trochdat OndVC yn ’e lettere fazen, wannear’t it bern dus
fierder is yn syn of har taalûntwikkeling, ferfongen wurdt troch oare,
ferlykbere mar dregere, konstruksjes, lykas OndWVC of OndWBVC.
Dêrom kin dy konstruksje ek beskôge wurde as in soarte fan foarrinner
op dy dregere konstruksjes.
De folgjende rige jout oan hoe faak oft de konstruksje BWOndBVC
gemiddeld foarkomt by de bern dy’t dy konstruksje brûke. Yn faze IV komt
de konstruksje gemiddeld , kear foar. Yn faze V is dat , 8 en yn faze
VI is it gemiddelde , . Efter de skeane streek stiet de standertdeviaasje
(SD). Sawol it gemiddelde as de standertdeviaasje binne ôfrûne op
twa desimalen. De standertdeviaasje seit wat oer de sprieding fan ’e
gegevens. By in lytse standertdeviaasje lizze alle wearden yn ’e buert
fan it gemiddelde. By in grutte standertdeviaasje sille de wearden in
grutte sprieding sjen litte en kinne der bygelyks ek ien of mear útsjitters
foarkomme. Yn sa’n gefal kin de standertdeviaasje grutter wêze as it
gemiddelde. Omdat yn faze II mar ien bern de konstruksje BWOndBVC
makket, kin dêr gjin standertdeviaasje bepaald wurde. Dêrom wurdt
dat útdrukt yn in punt.
By de lêste rigel fan ’e tabel giet it om it minimale en maksimale oantal
kear dat de konstruksje foarkomt. Yn faze V is dat bygelyks minimaal
ien en maksimaal fiif kear.
De ûndersteande frekwinsjetabellen jouwe de folchoarder oan dêr’t
de bern de konstruksjes yn winne. De konstruksjes binne oardere op
persintaazje en gemiddelde.
f-tarsp

Faze I
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
V.U. Nee/ja 0
persintaazjes 00% 00% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , / , 0 , 0/ , , 8/ ,0 ,0 / , , / ,0 , / ,
min-maks - - - 8- - 0 -
Bv/B 0 0
persintaazjes 00% 00% 00% % 00% 00%
gemiddelde / SD , 0/ , , / , 8 , / , 8, 0/ , , / ,8 , 0/ ,
min-maks 0- - - - - -
Zn 0
persintaazjes 00% 00% 00% 00% % 00%
gemiddelde / SD , 0/ , , 0/ , , / , 0, /8, , / , , / ,
min-maks - - - - - 8 -
V.U. Divers 0
persintaazjes 00% 00% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , / , 0 ,0 / , ,0 / , , / 0,0 , / , , / , 0
min-maks - - - - - 8 - 8
Avn
persintaazjes 00% % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , / , , / , , / ,8 , / , 8 ,00/ ,
min-maks - - - - - 0-
V.U. Ster 0 8
persintaazjes 00% 00% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , / , ,80/ , , / , , / , , /0, 0
min-maks - - - - - -
V.U. AangP 8 0
persintaazjes 00% % 8 % 8 % 8 % 0%
gemiddelde / SD , / , , / , , / , 0 ,00/ , , / , ,00/ ,8
min-maks - -8 - - 0 - 8 -
W 8 0
persintaazjes % 0% 8% % 8% 0%
gemiddelde / SD ,00/ , 8 , 0/ , , / , , /0, , 0/0, ./.
min-maks - - 0 - - - .
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze II
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
Into 0
persintaazjes 00% 8 % 8 % % % 00%
gemiddelde / SD , / , , / ,0 8, / , , / ,0 ,0 / , ,00/ ,
min-maks -8 - 8 - - - -
HwwZ 8
persintaazjes 00% 0% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , 0/ , , 0/8, , 0/ , 0 ,8 / , , / ,0
min-maks - - - 0- - - 0
Verkl 0
persintaazjes 00% 00% 00% 00% % 00%
gemiddelde / SD , / , 0 , 0/ , 8 , / ,88 , / , ,0 / ,0 ,00/ ,
min-maks - - 0 - - - -
OndB 8
persintaazjes % 0% % 00% 88% 00%
gemiddelde / SD 8,00/ , 0, / ,8 , / ,8 , / ,0 , 0/ , , 0/0, 8
min-maks - - - - - -
inZn
persintaazjes % 80% % 0% % 00%
gemiddelde / SD , / ,08 ,0 / , 8 , / , ,8 / , 8, / , 0,00/ ,
min-maks - - 0 - - 0 - 8 -
BX
persintaazjes % 80% 00% 00% 00% %
gemiddelde / SD , / , , 0/ , ,0 / , , / , ,08/ , , / ,
min-maks - - - - 0 - -
VC/OndW 0 0
persintaazjes % 00% 00% % 00% 00%
gemiddelde / SD , / , , 0/ , , / , 8 , 0/ , , / , , / ,
min-maks - - - - -8 -
OndVC ( ) 0
persintaazjes % ( 0%) 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , / , 0 ,8 / , , 0/0,8 ,00/0,00
min-maks - - - 0 - - -
Kop
persintaazjes 0% % % 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/0,00 , / , , / , 0, / , 8 , / ,8 ,00/ ,88
min-maks - - - - - 8-
Ov zin faze II 0 0
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, 0 ,00/. , 0/0, 8 ./.
min-maks . - - - - .
f-tarsp

Faze III
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
Inv 0
persintaazjes 0% % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,0 / , 8, / , 8, /8, , / 0, , / 0, , / ,
min-maks . - - - 8 - -
OndWB
persintaazjes % % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , /0, 8 , / ,0 , 8/ , , / , 8 , / , , / ,
min-maks - - - - - -
BvZn
persintaazjes % % 8 % 00% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,0 / ,8 ,0 / , , / ,0 ,00/ , , / ,
min-maks - -8 - 0 - - -
OndWVC
persintaazjes % % % 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , 8/ ,8 , /8, , 8/ ,0 , / ,
min-maks - - - - - -
en 0
persintaazjes 0% 0% 8 % 0% 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , / , , / ,0 , / , 8 , / , 0,00/ ,
min-maks . - - - - -
XNeg
persintaazjes % 0% 8 % 8 % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,0 ,0 / , , / , 8 ,00/ , , 0/0,
min-maks - - -8 - - -
VzN 0
persintaazjes % 0% % % % 00%
gemiddelde / SD , / , ,8 / , , / , 0 ,80/ ,0 , / , , / ,0
min-maks -8 - - - - 8 -
MvZn 0
persintaazjes 0% 0% 8% 00% % 00%
gemiddelde / SD ./. ,8 / , ,8 / , ,8 / , , / ,8 , / ,
min-maks . -8 - 0 - - 8 -
Vobij 8
persintaazjes % % % 8 % 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , 8/ , , / , 0 , / , , 0/ , , / , 0
min-maks - - - - - -
SamZn 0
persintaazjes % % % 0% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,8 / , , / , , / , , / , , / ,
min-maks - - - 0 - - -
ik
persintaazjes % % 8 % 00% % 00%
gemiddelde / SD , / ,8 , / ,8 , / , , /8, , 0/ , 8, / ,
min-maks - - - - - -
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze III (ferfolch)
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
Stam 8
persintaazjes % % % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , /0, 8 ,00/ ,8 , / , , / , , 0/ ,8
min-maks - - -8 -8 - - 0
deZn
persintaazjes % 0% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,00/ , 8 , / , , / , , 8/ , ,00/ , 0
min-maks - - - 8 - - 8- 0
WBVC 0 8 ( )
persintaazjes 0% 0% ( 0%) 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , 8/ , 0 , / ,08 , / , 8 , 0/0,
min-maks . - - - - -
Stam+(e)t 8
persintaazjes % % % 0% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , / , 0 , / , , / , , / , 0
min-maks - - - - - -
Ov zin III
persintaazjes % % % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,0 ,8 / , 0 , /0, , / ,0 ,00/0,00
min-maks - - - - - -
OndBVC 0 ( )
persintaazjes 0% 0% ( %) % % % %
gemiddelde / SD ./. , /0, 0 , /0, , /0, 0 ,00/0,00 ,00/.
min-maks . - - - - -
ZnZn 0
persintaazjes % 0% % % 0% %
gemiddelde / SD ,00/. , 0/ ,0 , / , 0 , / , , / , 0 , /0, 8
min-maks - - - - - 0 -
XBB 0 0 8
persintaazjes 0% 0% 8% 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , / , , / ,8 , / ,8
min-maks . - - - 0 - -
W(X)! 0
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , /0, , / , ,00/ ,8
min-maks . - - - -8 -
(Vr)WOnd+ 0 0
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , 0 , / , , / , 0 ,00/. ./.
min-maks . - - - - .
hin 0 8
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00
min-maks . - - - - -
8 f-tarsp

Faze IV
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
OndWBVC 0
persintaazjes 0% % % 00% 00% 00,0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , / ,0 , / ,8 ,8 / , , 0/ ,80
min-maks . - - - - -
Hwwi 0
persintaazjes 0% 0% % 0% 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , /0,8 , / , 8,8 / , ,8 / , 0 , / , 0
min-maks . - - - - 0- 8
VzBepZn 0
persintaazjes % % 8 % % 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,00/ , 8 ,8 / , 0 ,80/ , 0 , / , , 0/ , 0
min-maks - - - 0 - - 8 -
OndWBB 0 0
persintaazjes 0% % 8 % % 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , / , , / ,8 , / , , / , 0
min-maks . - - - - 8 - 0
Ov wgr IV 0 8 0
persintaazjes 0% 0% 8 % % % %
gemiddelde / SD ./. ,88/ , , / , , 0/ , ,00/ , , / ,
min-maks . - - - - -
hy/er 0 8
persintaazjes 0% % 8% 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, , / , ,8 / , , / , 8 8, 0/ ,
min-maks . - - - - -
Vr(XY) 0 8
persintaazjes % % % % % %
gemiddelde / SD ,00/. , /0, , / , , 0/ ,0 ,8 / , , / ,
min-maks - - - - - 0 -
BBv/B 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, , / , , / , , / , , 0/ ,08
min-maks . - - - - - 0
dy/dizzeZn 0
persintaazjes 0% % 0% % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,80/ , , / , 8 , / , , / , , /0,
min-maks . - - 0 - - -
Vo/bij 0 8 8
persintaazjes 0% 0% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , / , , 0/ , , / , 8 , / , , 0/ , 8
min-maks . - - - - 0 -8
SamWw 8 8
persintaazjes % 0% % % 88% 0%
gemiddelde / SD ,00/. , 8/ , , / , , / , ,0 / , , 0/0,
min-maks - - - - - -
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze IV (ferfolch)
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
it 0
persintaazjes 0% % % 8 % 88% %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , / ,0 , / , , / , ,00/0,00
min-maks . - - -8 - -
BepBvZn 0 0
persintaazjes 0% 0% % % 88% %
gemiddelde / SD ./. ./. , / ,0 ,8 / , 8 ,00/ , ,00/ ,
min-maks . . -8 - - -
Voltdw 0 8 8
persintaazjes 0% 0% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, ,0 / , , / , 0 , / ,0 , / ,
min-maks . - - - - -
BvBepZn
persintaazjes % % % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,80 ,00/ , ,8 / , ,8 / , ,00/ ,8
min-maks - - - - - 0 -
Wdeel 0
persintaazjes 0% 0% % % 8% %
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , / , , 8/ , , / , ,00/0,00
min-maks . - - - - -
WOnd(X) 0 0 8
persintaazjes 0% 0% % 8% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,8 , / , , / , 0 ,00/0,00
min-maks . . - -8 - -
Ov zin IV 0
persintaazjes 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , /0, , /0, ,0 / , , /0, 8
min-maks . - - - - -
WXY! 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, 8 ./.
min-maks . . - - - .
0 f-tarsp

Faze V
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
VerlTijd 0 0
persintaazjes 0% % % 8 % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , 0/0, , / , , / , ,00/ ,00
min-maks . - - - - -
HwwVd 0 0
persintaazjes 0% % % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, ,00/ , , 8/ , ,00/ ,
min-maks . - - - - -
Ov vnw 8
persintaazjes % % % % % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,00 , / , , / , , 0/ , ,00/ ,
min-maks - - - - - -
XenX+ 0
persintaazjes 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , / ,8 ,00/ , , / ,
min-maks . - - - - -8
BWOndBVC 0
persintaazjes 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, , 8/ , , / , , /0, 0
min-maks . - - - - -
Stam+(e)st 0 8
persintaazjes 0% % 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , / , , / , , / , 0 ,00/ ,
min-maks . - - - - 0 -
BWOndBB 0 0 8
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, , / ,88 , / , , 0/ ,
min-maks . . - -8 - -
mar (intro) 0
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , 0/0, , 0/ , , / , , / , 0
min-maks . - - - - -8
him 0 0
persintaazjes 0% % % % 8 % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, ,80/ , , 0/ , 0 , /0,
min-maks . - - - - -
wy 0
persintaazjes 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 8/0,8 , / , , / , 8 ,00/.
min-maks . - - - - -
itZn 0 8 8
persintaazjes 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , 8/ , , / , ,8 / , , /0, 8
min-maks . - - - - -
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze V (ferfolch)
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
MvTT 0
persintaazjes 0% 0% % % 88% 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , /0,8 , / , , / , , 0/ 0,
min-maks . - - - - -
my
persintaazjes 0% % % % 8% %
gemiddelde / SD ,00/0,00 ,00/ , , 0/0, , /0, , / , , /0, 8
min-maks - - - - - -
Vr4
persintaazjes % % % % % %
gemiddelde / SD ,00/. ,00/. , 0/0, ,8 / , , / , ,00/.
min-maks - - - - - -
OndWVCVC(X) 0 0 8
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, , / , 0 , / , , 0/0, 8
min-maks . . - - - -
der 0
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, , /0, ,08/ , 0 , 0/0,
min-maks . - - - - -
WOnd4 0
persintaazjes 0% % % % 8% 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, , / ,00 , / ,0 , /0, 0
min-maks . - - - - -
Ov zin V 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% 8% 8% %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,8 / , 0 , /0, ,00/.
min-maks . . . - - -
BijzinzVerb 0 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/. ./.
min-maks . . . - - .
WXYZ! 0 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/. ./.
min-maks . . . - - .
f-tarsp

Faze VI
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
6+ 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , /0,8 ,8 / , , / , 0
min-maks . . - - - -
Nevens 0 0
persintaazjes 0% % % 8% 88% %
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 , 0/ , , / , , /0, 8
min-maks . - - - - -
BezZn 0 0 8
persintaazjes 0% % % 8% 88% %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , 0/ , , / ,0 , / , ,00/ ,00
min-maks . - - - - -
want 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. , /0, , / , , / ,
min-maks . . . - - -
Ov verb 0
persintaazjes 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , 0/0, , /0, , / ,8 , 0/ ,
min-maks . - - - -8 - 0
sy (mv) 0 8
persintaazjes 0% % % 8% % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 ,00/ , , / ,0 ,88/ , ,00/ 0, 8
min-maks . - - - - -
VCbijzin/Bbijzin 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , / , 8 ,00/ ,
min-maks . . - - - -
Nabep 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, 0 , 0/0, , / , , 0/0, 8
min-maks . . - - - -
BBvZn 0 8
persintaazjes 0% % % 8% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/ , , 8/0, , /0, 8 ,00/0,00
min-maks . - - - - -
WW 0
persintaazjes 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0,8 , /0, , / , 8 ,00/.
min-maks . - - - - -
Inf+n 0 0
persintaazjes 0% 0% % % 0% %
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0, , /0, 0 , /0, 0 ,00/.
min-maks . . - - - -
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze VI (ferfolch)
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
mar (nevens) 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % % 0% 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 ,8 / ,80 ./.
min-maks . . - - - .
Bvze 0 0
persintaazjes 0% % % % 0% %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, ,00/ , , 0/0, ,00/.
min-maks . - - - - -
WOnd5+ 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % 0% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ./. , /0,8 , /0, 8
min-maks . . - . - -
Vr5+ 0 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/0,00 , /0, ./.
min-maks . . . - - .
WXYZ5! 0 0 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ./. ,00/. ./.
min-maks . . . . - .
f-tarsp

Faze VII
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
Aan/uit 0
persintaazjes 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, 8 , /0, , 0/ ,00
min-maks . - - - - -
Ov zin VII 0 0
persintaazjes 0% 0% % 0% 0% %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, ,00/ ,00
min-maks . . - - - -
NevenszVerb 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , /0,8 , 0/ , 0 , / ,
min-maks . . - - - -
Sz3+ 0 0 0 8
persintaazjes 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/0,00 , 8/0, , /0, 8
min-maks . . . - - -
sa’nZn 0 0 8
persintaazjes 0% 0% % 8% % %
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0,8 , /0, , / , , /0, 8
min-maks . . - - - -
je 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % 0% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ./. , 0/ , , /0, 8
min-maks . . - . - -
at 0 0 0 0 8
persintaazjes 0% 0% 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ./. , / ,0 , 0/ ,
min-maks . . . . - -
yts 0 0 0
persintaazjes 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , 0/ ,
min-maks . . . - - -
dit/datZn 0 0 8
persintaazjes 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0,8 , /0, , / , 8 ,00/ ,
min-maks . . - - - -
WVz 0 0 0
persintaazjes 0% 0% % 8% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, 0 , 0/0, , 0/ ,8 , 0/0,
min-maks . - - - - -
by l age 1: frek w insjeta bellen

Faze VII (ferfolch)
proefpersoanen Faze II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
konstruksjes
Ov wgr VII 0
persintaazjes 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00
min-maks . - - - - -
sy (ev) 0 0
persintaazjes 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , 0/0, 8 , / , ,00/0,00
min-maks . . - - - -
f-tarsp

Bylage 2: Tûkelteammen by it útskriuwen
Foar de Fryskskriuwer sûnder ûnderfining wurde hjir in pear tûkelteammen
besprutsen oangeande it Frysk, dêr’t goed rekken mei holden
wurde moat by dit taalynstrumint. De measte tûkelteammen dy’t
hjirûnder neamd wurde, slaan op in gelikense of krekt ef kes oare útspraak
fan wurden.
1 Ambiguïteit yn ’e útspraak
Soms is der ambiguïteit yn it Frysk. Sa wurde bygelyks yn in grut part fan
it Fryske taalgebiet ik en ek op deselde manier útsprutsen. Itselde jildt,
benammen yn it Wâldfrysk, foar it oanwizend foarnamwurd dy (Nederlânsk:
die) en it persoanlik foarnamwurd dy (Nederlânsk: jou). In wurd
lykas mei kin sawol as bûging fan it tiidwurd meie of as ferhâldingswurd
mei foarkomme. Lyksa kin mei wol de bûging fan it tiidwurd wolle of it
bywurd wol bedoeld wurde. Fierder is it soms dreech om te hearren oft it
bern dy seit of ie yn in utering lykas yn ’e neikommende foarbylden:
giet dy wer nei de skoalle Boukje ; jier
hoe hjit ie? Jelma ;8 jier
In ferkeard útskreaune utering kin foar in oare analyze soargje. Sa hat
de betizing by mei of wol gefolgen foar de analyze op sinnivo, bygelyks
yn hy wol. Dy utering kin sawol OndW as OndB wêze. Dêrom is it net
ûnferstannich om drekt by it útskriuwen fan dy wurden al oan te jaan
om hokker sindiel oft it giet.
Betizing tusken dy en ie kin soargje foar in notearring by it ferkearde
foarnamwurd. Omdat dyjinge dy’t de opname útskriuwt de kontekst it
bêste ken, jout syn of har ynterpretaasje by sokke ambigue foarmen de
trochslach.
2 Dêr en der
Lykas sein yn paragraaf . . wurdt by it skriuwen der en dêr faak trochinoar
helle. In fergetten dakje (aksint sirkumf leks) kin yn ’e analyze
soargje foar in ferkearde notearring by it foarnamwurd der. De wurden
binne útinoar te hâlden troch te harkjen nei it lûd. Wannear’t it lûd
klinkt as dat yn glês dan giet it om dêr en dan wurdt in dakje op de e set.
by l age 2 : tûkelteammen by it útskriu w en

It lûd yn der is in schwa-klank; it klinkt lykas it lûd yn de. Foar wêr jildt
hast deselde tip. At it lûd klinkt as dat yn glês dan giet it om wêr. It lûd
yn wer klinkt lykas dat yn bel.
3 Der en er
It sil elkenien dúdlik wêze wat it ferskil is tusken der (Nederlânsk: er) en
er (Nederlânsk: hy). Mar soms wurdt er útsprutsen as der. Dat bart bygelyks
at it wurd dat deroan foarôfgiet (meastal in tiidwurd), einiget op in
lûd. Offisjeel heart dan in d efter it tiidwurd skreaun te wurden, bygelyks
woed er. Tink der dus goed om dat dat ek bart, sadat gjin betizing
ûntstiet by de analyze fan it foarnamwurd er. Oarsom is it ek mooglik
dat it liket oft der útsprutsen wurdt as er. Soks bart bygelyks wannear’t it
foargeande wurd einiget op in t-klank, ferlykje wurdt er mei wurdt der.
De kontekst jout faak al oan oft de sprekker der of er bedoelt. Sjoch ek
ûndersteande foarbylden.
8 f-tarsp
dêr wied er! Janny ;0 jier
en wie hat der in puppy-hûntsje? Jelma ;8 jier
4 Tiidwurden (algemien)
Yn bylage stiet in oersjoch fan ’e meast brûkte tiidwurden en harren
útspraak yn ’e ferskate farianten fan it Frysk. Dochs is it wichtich om
hjir nochris te melden dat by it útskriuwen fan ’e opname goed achtslein
wurde moat op ’e útgongen fan ’e no- en doetiid.
Tiidwurden dêr’t it ferkeard mei gean kin, binne bygelyks moatte en ite.
Ûndersteande tabel jout fan beide tiidwurden in bûging:
notiid doetiid
moatte do moatst do moast
ite ik yt ik iet
De bûging fan moatte yn ’e twadde persoan iental fan ’e notiid wurdt wolris
by fersin skreaun as moast wat gelyk is oan ’e stavering fan ’e twadde
persoan iental fan ’e doetiid fan moatte. De earste t yn do moatst is nammentlik
net te hearren omdat er fuortfalt troch assimilaasje. Wannear’t
lykwols de doetiid útskreaun wurdt wylst it bern de notiid bedoelt, soarget
dat yn ’e analyze foar in ferkearde skoaring by VerlTijd.
By it útskriuwen fan ’e bûgde foarmen fan ite kin de Fryskskriuwer sûnder
ûnderfining kieze foar de skriuwwize ik iet, wylst it bern miskien de
notiid bedoelt. Yn ’e analyze soe dat in ûnterjochte skoaring by VerlTijd
feroarsaakje kinne. Boppesteane foarbylden ûnderstreekje hooplik it belang
fan it oanhâlden fan ’e goede skriuwwize by de tiidwurden.

5 De ferbiningswurden at, as en oft
By gearstalde sinnen kin it ferbiningswurd at foar hiel wat betizing soargje.
Dat ferbiningswurd hat nammentlik sawol deselde útspraak as oft,
as dat it útsprutsen wurde kin as as. Wat de betsjutting oangiet wurde de
wurdsjes oer it algemien sa útinoar holden (Popkema, 00 ):
ferbiningswurd wurdt brûkt by:
at/oft fragen, ûnwissichheid of útrop
at/as aspekt, tiid of betingst
as ferliking
It ferbiningswurd oft hat yn it Nederlânsk de betsjutting fan it ûnderskikkend
ferbiningswurd of en heart op ’e profylkaart thús yn ’e kategory fan
’e oare ferbiningswurden (Ov yn ’e kolom Verbindingswoorden). It advys
is dan ek om, wannear’t it ferbiningswurd de Nederlânske betsjutting of
hat, konsekwint oft te skriuwen.
Om fierdere betizing foar te wêzen wurdt yn ’e F-TARSP it ferbiningswurd
at/as (sjoch boppesteande tabel) konsekwint as at skreaun. Allinnich
by ferlikings wurdt as brûkt.
ik wit net oft er komt
at de bus stoppet, stappe wy út
pake is like âld as beppe
by l age 2 : tûkelteammen by it útskriu w en

0 f-tarsp

Bylage 3: Bûging fan frekwinte tiidwurden
Dizze bylage jout in oersjoch fan tiidwurden dy’t faak foarkomme en
fan harren útspraak yn ’e ferskate farianten fan it Frysk. De foarmen
dy’t by elke tiid nei de earste foarm oanjûn binne, litte faak net de
offisjele skriuwwize sjen. Se tsjinje lykwols om oan te jaan dat it
tiidwurd ferskillende útspraken en/of bûgings ha kin. Foar dizze list
binne ferskate boarnen (Wurdboek fan de Fryske Taal, 8 -...; Eisma
& Popkema, 00 ; Tiersma, ) brûkt. Yn ’e lofter kolom steane de
foarmen fan ’e tsjintwurdige tiid, yn ’e rjochter dy fan ’e doetiid.
Dwaan
ik doch/do die/dych/diich/dyng*
do dochst/dost diest/diichst/dyngst*
hy docht/dot die/dych/diich/dyng*
wy dogge/do diene/dienen/digen/dyngen*
ha dien/diend
Opmerking:
*dyng/dyngst/dyngen: sawol mei útspraak [diŋ-] as [duŋ-]
Gean
ik gean/gjin/gon gie/gyng/gûn/gûng/gong
do giest/gyst/gjist/gost giest/gyngst/gûnst/gûngst/gongst
hy giet/gyt/gjit/got gie/gyng/gûn/gûng/gong
wy gean/geane/gjin/ giene/gienen/gyngen/
gjinne/gon/gonne gûnen/gûngen/gongen
bin gongen/gien
Fleane
ik f lean/f ljoch/ f leach
f ljuch/f loch
do f leanst/f ljochst/ f leachst
f ljuchst/f lochst
hy f leant/f ljocht/ f leach
f ljucht/f locht
wy f leane f leagen
ha f lein
by l age 3: bûging fan frek w inte tiidw u r den

Ha/Hawwe*/Habbe/Hewwe*/Hebbe
ik ha/haw/hab/he/ hie
hew/heb
do hast/hest hiest
hy hat/het hie
wy ha/hawwe/habbe/ hiene/hienen
hewwe/hebbe
ha hân/hand
Opmerking:
*hawwe en hewwe: de folle foarm wurdt amper brûkt, meastal wurdt dy
foarm ôf koarte ta ha en he.
Hjitte
ik hjit/hyt hiet/hite/hjitte
do hjitst/hytst hietst/hitest/hjittest
hy hjit/hyt hiet/hite/hjitte
wy hjitte/hite hieten/hiten/hjitten
ha hiten/hjitten
Hoege*/Hoeve
ik hoech/hoef hoegde/hoefde
do hoechst/hoefst hoechdest/hoefdest
hy hoecht/hoeft hoegde/hoefde
wy hoege hoegden/hoefden
ha hoegd/hoefd
Opmerking:
*hoege: yn ’e útspraak wurdt de [x]- of [�]-klank faak fuortlitten.
Komme
ik kom kaam/kôm/kwaam
do komst kaamst/kômst/kwaamst
hy komt kaam/kôm/kwaam
wy komme kamen/kômen/kwamen
is kaam/kôm/komd/kommen/kwam
Krije
ik krij krige/kriich
do krigest/krijst krigest/kriichst
hy kriget/krijt krige/kriich
wy krije krigen
ha krige/krigen
f-tarsp

Moatte*
ik moat moast/moest
do moatst moast/moest
hy moat moast/moest
wy moatte/matte moasten
ha moatten/matten
Opmerking:
* Dizze foarm hat ferskillende útspraken, te witten (allinnich útspraak
ynfinityf wurdt neamd): [mwatə], [mwotə], [motə], [mYtə], [matə] en
[mutə].
Nimme
ik nim naam/nôm
do nimst naamst/nômst
hy nimt naam/nôm
wy nimme namen/nômen
ha nommen/nomd/naam/nôm
Slaan
ik slaan/slach* sloech/sleach
do slachst* sloechst/sleachst
hy slacht* sloech/sleach
wy slaan/slane/slagge sloegen/sleagen
ha slein/sleind/slûn
Opmerking:
* slach/slachst/slacht: yn ’e útspraak is de [x]-klank net altyd te
hearren.
Stean
ik stean/ston stie/styng/stoe/stûn/stûng/
ston/stong
do stiest stiest/styngst/stûnst/stonst
hy stiet stie/styng/stoe/stûn/stûng/
ston/stong
wy stean(e)/stonne stiene(n)/stonnen/styngen/
stûnen/stûngen
ha stien/stiend/ston/stong/stongd/stûn
by l age 3: bûging fan frek w inte tiidw u r den

Swimme/swemme/swomme/swomje/swimje
ik swim/swem/swom/ swom/swomde/swomme/
swomje/swimje swimme
do swimst/swemst/ swomst/swomdest/
swomst/ swommest/swimmest
swommest/swimmest
hy swimt/swemt/ swom/swomde/swomme/swimme
swomt/swommet/
swimmet
wy swimme/swemme/ swommen/swomden/swimmen
swomme/swomje/
swimje
ha swommen/swimd/swomd/swomme/swimme
f-tarsp

Bylage 4: Yndikaasjetabel
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze neffens leeftydsgroep
Leeftyds- leeftyd Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
groep jier; moanne stadich gemiddeld fluch
Ferliking op basis fan kalinderleeftyd
Gegevens dy’t nedich binne:
- Grammatikale Ûntwikkelingsfaze
- Kalinderleeftyd
; - ; jier II III IV
; - ;8 jier III IV IV
; - ; jier IV V V
; - ;8 jier V VI VI
; - ; jier V VI VII
Ferlykje de behelle Grammatikale Ûntwikkelingsfaze mei de gemiddelde
Grammatikale Ûntwikkelingsfaze by de goede leeftydsgroep. At
de behelle Grammatikale Ûntwikkelingsfaze leger is as dy fan ’e stadige
taalûntwikkelder yn ’e goede leeftydsgroep, dan is dit in sterke yndikaasje
dat praat wurde kin fan in fertrage ekspressive taalûntwikkeling.
De berekkene faze by in stadige of f lugge taalûntwikkeling komt oerien
mei respektivelik it gemiddelde – en + standaarddeviaasje (sjoch tabel
. yn paragraaf . . . ). Sjoch foar fierdere útlis oer de tapassing fan ’e
yndikaasjetabel op ’e gegevens fan it bern paragraaf . .
by l age 4 : y ndik a asjeta bel

f-tarsp

Bylage 5: List fan taalkundige termen
Fryske term Nederlânske term
(Popkema, 8; Eisma & Popkema, 00 )
aktive foarm actieve vorm
antesedint antecedent
beheinde bysin beknopte bijzin
bepaler bepaler
besitlik foarnamwurd bezittelijk voornaamwoord
beskaat lidwurd bepaald lidwoord
betreklik bywurd betrekkelijk bijwoord
betreklik foarnamwurd betrekkelijk voornaamwoord
betreklik fraachwurd betrekkelijk vraagwoord
bylûd medeklinker
bynwurd voegwoord
bysin bijzin
bywurd bijwoord
bywurdlike bepaling bijwoordelijke bepaling
bûgje vervoegen
bûging vervoeging
direkte rede directe rede
doetiid verleden tijd
eftersetsel achterzetsel
eigenskiplik wurd bijvoeglijk woord
eigenskiplike bysin bijvoeglijke bijzin
eigenskipswurd bijvoeglijk naamwoord
ferhâldingswurd voorzetsel
ferhâldingswurdfoarwerp voorzetselvoorwerp
fergrutsjende trep vergrotende trap
ferlytsing verkleining
foarnamwurd voornaamwoord
foarnamwurdlik bywurd voornaamwoordelijk bijwoord
foarwerp voorwerp
fraachsin vraagzin
froulik vrouwelijk
gearstald haadwurd samengesteld zelfstandig
naamwoord
by l age 5: list fan ta alkundige ter men

gearstald tiidwurd samengesteld werkwoord
gearstalde sin samengestelde zin
haadsin hoofdzin
haadwurd zelfstandig naamwoord
helptiidwurd hulpwerkwoord
hjittende wize gebiedende wijs
iental enkelvoud
ynfinityf infinitief
inkelfâldige sin enkelvoudige zin
keppeltiidwurd koppelwerkwoord
komplemint complement
lidwurd lidwoord
lykskikkende sin nevenschikkende zin
lûd klinker
manlik mannelijk
meartal meervoud
meidielende sin mededelende zin
mulwurd deelwoord
namwurdlik stelde naamwoordelijk gezegde
notiid tegenwoordige tijd
oanrin aanloop
oanwizend foarnamwurd aanwijzend voornaamwoord
ôfslutend mulwurd voltooid deelwoord
passyf passief
persoanlik foarnamwurd persoonlijk voornaamwoord
persoanlik foarwerp meewerkend voorwerp
saaklik foarwerp lijdend voorwerp
sindiel zinsdeel
sinkonstruksje zinsconstructie
selsstannich tiidwurd zelfstandig werkwoord
skiedber part scheidbaar deel
stelde gezegde
telwurd telwoord
tiidwurd werkwoord
tiidwurdlik stelde werkwoordelijk gezegde
tiidwurdlike útdrukking werkwoordelijke uitdrukking
tuskenbepaling bepaling van gesteldheid
ûnbeskaat foarnamwurd onbepaald voornaamwoord
ûnbeskaat lidwurd onbepaald lidwoord
undergeande foarm lijdende vorm
ûnderwerp onderwerp
ûnderskikkende sin onderschikkende zin
8 f-tarsp

ûnsidich haadwurd onzijdig zelfstandig
naamwoord
útrin uitloop
wurdkloft woordgroep
wurdlid lettergreep
wurdstruktuer woordstructuur
by l age 5: list fan ta alkundige ter men

0 f-tarsp

Deze uitgave kon mede tot stand komen dankzij steun van de
Provinsje Fryslân.
F-TARSP
© 008 Fryske Akademy (Postbus , 8 00 AB Leeuwarden)
Basis vormgeving: Roelof Koster bno, Mildam
Opmaak: Meine Nijenhuis
Foto omslag: het Hoge Noorden, Leeuwarden
Afûk, Postbus , 8 00 AB Leeuwarden
NUR 8
ISBN 8- 0- - 80-
De rechten van de Nederlandse “Taal Analyse Remediëring en Screening
Procedure: Taalontwikkelingsschaal van Nederlandse kinderen van - jaar”
(L. Schlichting) liggen bij Harcourt Assessment B.V. en L. Schlichting.
Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op eniger wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de
uitgever.
www.afuk.nl
www.fryske-akademy.nl

f-tarsp

www.afuk.nl
www.fryske-akademy.nl
Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op eniger wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de
uitgever.
De rechten van de Nederlandse “Taal Analyse Remediëring en Screening
Procedure: Taalontwikkelingsschaal van Nederlandse kinderen van - jaar”
(L. Schlichting) liggen bij Harcourt Assessment B.V. en L. Schlichting.
NUR 8
ISBN 8- 0- - 80-
Afûk, Postbus , 8 00 AB Leeuwarden
Basis vormgeving: Roelof Koster bno, Mildam
Opmaak: Meine Nijenhuis
Foto omslag: het Hoge Noorden, Leeuwarden
F-TARSP
© 008 Fryske Akademy (Postbus , 8 00 AB Leeuwarden)
Deze uitgave kon mede tot stand komen dankzij steun van de
Provinsje Fryslân.

ijlage 4 : indicatieta bel
De berekende fase bij een langzame of snelle taalontwikkeling komt overeen
met respectievelijk het gemiddelde – en + standaarddeviatie (zie tabel
. in paragraaf . . . ). Zie voor verdere uitleg over de toepassing van
de indicatietabel op de gegevens van het kind paragraaf . .
Vergelijk de behaalde Grammaticale Ontwikkelingsfase met de gemiddelde
Grammaticale Ontwikkelingsfase bij de juiste leeftijdsgroep. Als de
behaalde Grammaticale Ontwikkelingsfase lager is dan die van de langzame
taalontwikkelaar in de juiste leeftijdsgroep, is dit een sterke indicatie
dat er sprake is van een vertraagde expressieve taalontwikkeling.
; - ; jaar V VI VII
; - ;8 jaar V VI VI
; - ; jaar IV V V
; - ;8 jaar III IV IV
; - ; jaar II III IV
Benodigde gegevens:
- Grammaticale Ontwikkelingsfase
- Kalenderleeftijd
Vergelijking op basis van kalenderleeftijd
Leeftijdsleeftijd
Grammaticale Ontwikkelingsfase
groep jaar; maand langzaam gemiddeld snel
Grammaticale Ontwikkelingsfase per leeftijdsgroep
Bijlage 4: Indicatietabel

f-tarsp
Swimme/swemme/swomme/swomje/swimje
ik swim/swem/swom/ swom/swomde/swomme/
swomje/swimje swimme
do swimst/swemst/ swomst/swomdest/
swomst/ swommest/swimmest
swommest/swimmest
hy swimt/swemt/ swom/swomde/swomme/swimme
swomt/swommet/
swimmet
wy swimme/swemme/ swommen/swomden/ swimmen
swomme/swomje/
swimje
ha swommen/swimd/swomd/swomme/swimme

ijlage 3: v ervoeging van frequente w er k woor den
Stean
ik stean/ston stie/styng/stoe/stûn/stûng/
ston/stong
do stiest stiest/styngst/stûnst/stonst
hy stiet stie/styng/stoe/stûn/stûng/
ston/stong
wy stean(e)/stonne stiene(n)/stonnen/styngen/
stûnen/stûngen
ha stien/stiend/ston/stong/stongd/stûn
Slaan
ik slaan/slach* sloech/sleach
do slachst* sloechst/sleachst
hy slacht* sloech/sleach
wy slaan/slane/slagge sloegen/sleagen
ha slein/sleind/slûn
Opmerking:
* slach/slachst/slacht: in de uitspraak is de [x]-klank niet altijd te horen.
Nimme
ik nim naam/nôm
do nimst naamst/nômst
hy nimt naam/nôm
wy nimme namen/nômen
ha nommen/nomd/naam/nôm
Moatte*
ik moat moast/moest
do moatst moast/moest
hy moat moast/moest
wy moatte/matte moasten
ha moatten/matten
Opmerking:
Dit werkwoord kent verschillende uitspraken, te weten (alleen uitspraak
infinitief wordt genoemd): [mwatə], [mwotə], [motə], [mYtə], [matə] en
[mutə].

f-tarsp
Krije
ik krij krige/kriich
do krigest/krijst krigest/kriichst
hy kriget/krijt krige/kriich
wy krije krigen
ha krige/krigen
Komme
ik kom kaam/kôm/kwaam
do komst kaamst/kômst/kwaamst
hy komt kaam/kôm/kwaam
wy komme kamen/kômen/kwamen
is kaam/kôm/komd/kommen/kwam
Hoege*/Hoeve
ik hoech/hoef hoegde/hoefde
do hoechst/hoefst hoechdest/hoefdest
hy hoecht/hoeft hoegde/hoefde
wy hoege hoegden/hoefden
ha hoegd/hoefd
Opmerking:
*hoege: in de uitspraak wordt de [x]- of [�]-klank vaak weggelaten.
Hjitte
ik hjit/hyt hiet/hite/hjitte
do hjitst/hytst hietst/hitest/hjittest
hy hjit/hyt hiet/hite/hjitte
wy hjitte/hite hieten/hiten/hjitten
ha hiten/hjitten
Ha/Hawwe*/Habbe/Hewwe*/Hebbe
ik ha/haw/hab/he/ hie
hew/heb
do hast/hest hiest
hy hat/het hie
wy ha/hawwe/habbe/ hiene/hienen
hewwe/hebbe
ha hân/hand
Opmerking:
*hawwe en hewwe: de volle vorm wordt zelden gebruikt, meestal wordt
deze vorm afgekort tot ha en he.

ijlage 3: v ervoeging van frequente w er k woor den
Fleane
ik f lean/f ljoch/ f leach
f ljuch/f loch
do f leanst/f ljochst/ f leachst
f ljuchst/f lochst
hy f leant/f ljocht/ f leach
f ljucht/f locht
wy f leane f leagen
ha f lein
Gean
ik gean/gjin/gon gie/gyng/gûn/gûng/gong
do giest/gyst/gjist/gost giest/gyngst/gûnst/gûngst/gongst
hy giet/gyt/gjit/got gie/gyng/gûn/gûng/gong
wy gean/geane/gjin/ giene/gienen/gyngen/
gjinne/gon/gonne gûnen/gûngen/gongen
bin gongen/gien
Dwaan
ik doch/do die/dych/diich/dyng*
do dochst/dost diest/diichst/dyngst*
hy docht/dot die/dych/diich/dyng*
wy dogge/do diene/dienen/digen/dyngen*
ha dien/diend
Opmerking:
*dyng/dyngst/dyngen: zowel met uitspraak [diŋ-] als [duŋ-].
Deze bijlage geeft een overzicht van veel voorkomende werkwoorden en
van hun uitspraak in de verschillende varianten van het Fries. De vormen
die bij elke tijd na de eerste vorm gegeven zijn, laten vaak niet de officiële
schrijfwijze zien. Ze dienen echter om aan te geven dat het werkwoord
verschillende uitspraken en/of vervoegingen kan hebben. Voor deze lijst
zijn verschillende bronnen (Wurdboek fan de Fryske Taal, 8 -...; Eisma
& Popkema, 00 ; Tiersma, ) gebruikt. In de linker kolom staan de
vormen van de tegenwoordige tijd, in de rechter die van de verleden tijd.
Bijlage 3: Vervoeging van frequente werkwoorden

f-tarsp

ijlage 2 : valkuilen bij het uitschrij v en
ik wit net oft er komt
at de bus stoppet, stappe wy út
pake is like âld as beppe
Het verbindingswoord oft heeft in het Nederlands de betekenis van het
onderschikkende verbindingswoord of en hoort op de profielkaart thuis
in de categorie van de overige verbindingswoorden (Ov in de kolom Verbindingswoorden).
Het advies is dan ook om, wanneer het verbindingswoord
de Nederlandse betekenis of heeft, consequent oft te schrijven.
Om verdere verwarring voor te zijn wordt in de F-TARSP het verbindingswoord
at/as (zie bovenstaande tabel) consequent als at geschreven. Alleen
bij vergelijkingen wordt as gebruikt.
as vergelijking
at/as aspect, tijd of voorwaarde
at/oft vragen, onzekerheid of uitroep
verbindingswoord wordt gebruikt bij:
5 De verbindingswoorden at, as en oft
In samengestelde zinnen kan het verbindingswoord at voor heel wat verwarring
zorgen. Dit verbindingswoord heeft namelijk zowel dezelfde uitspraak
als oft, alsook dat het uitgesproken kan worden als as. Qua betekenis
worden de woordjes over het algemeen als volgt uit elkaar gehouden
(Popkema, 00 ):
schrijver kiezen voor de schrijfwijze ik iet, terwijl het kind misschien de
tegenwoordige tijd bedoelt. In de analyse zou dit een onterechte scoring
bij VerlTijd kunnen veroorzaken. Bovenstaande voorbeelden onderstrepen
hopelijk het belang van het aanhouden van een goede schrijfwijze bij
de werkwoorden.

f-tarsp
De vervoeging van moatte in de tweede persoon enkelvoud tegenwoordige
tijd wordt wel eens per ongeluk uitgeschreven als moast, dat gelijk is aan
de spelling van de tweede persoon enkelvoud verleden tijd van moatte. De
eerste t in do moatst is namelijk niet hoorbaar omdat hij door assimilatie
wegvalt. Echter, wanneer de verleden tijd uitgeschreven wordt, terwijl het
kind de tegenwoordige tijd bedoelt, zorgt dit in de analyse voor een onterechte
scoring bij VerlTijd.
Bij het uitschrijven van de vervoegingen van ite kan de onervaren Fries-
ite ik yt ik iet
moatte do moatst do moast
tegenwoordige tijd verleden tijd
4 Werkwoorden (algemeen)
In bijlage staat een overzicht van de meest gebruikte werkwoorden en
hun uitspraak in de verschillende varianten van het Fries. Toch is het
belangrijk om hier nogmaals te vermelden dat bij het uitschrijven van de
opname goed gelet moet worden op de uitgangen van de tegenwoordige
tijd en verleden tijd.
Werkwoorden waarmee het verkeerd kan gaan, zijn bijvoorbeeld moatte en
ite. Onderstaande tabel geeft van beide werkwoorden een vervoeging.
dêr wied er! Janny ;0 jaar
en wie hat der in puppy-hûntsje? Jelma ;8 jaar
3 Der en er
Het zal iedereen duidelijk zijn wat het verschil is tussen der (Nederlands:
er) en er (Nederlands: hij). Echter, soms wordt er uitgesproken als der. Dit
gebeurt bijvoorbeeld wanneer het woord dat eraan vooraf gaat (meestal
een werkwoord), eindigt op een klinker. Officieel hoort dan een d achter
het werkwoord geschreven te worden, bijvoorbeeld woed er. Let er dus goed
op dat dit ook gebeurt, zodat er geen verwarring ontstaat bij de analyse van
het voornaamwoord er. Andersom is het ook mogelijk dat het lijkt alsof
der wordt uitgesproken als er. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer het voorgaande
woord eindigt op een t-klank, vergelijk wurdt er met wurdt der.
De context geeft vaak al aan of de spreker der of er bedoelt. Zie ook onderstaande
voorbeelden.
een dakje op de e gezet. De klinker in der is een schwa-klank; het klinkt
als de klinker in de. Voor wêr geldt ongeveer dezelfde regel. Als het geluid
klinkt als dat in glês, dan gaat het om wêr. De klinker in wer klinkt als die
in bel.
8

ijlage 2 : valkuilen bij het uitschrij v en
2 Dêr en der
Zoals gezegd in paragraaf . . , wordt bij het uitschrijven der en dêr vaak
door elkaar gehaald. Een vergeten dakje (accent circumflex) kan in de analyse
zorgen voor een onterechte notatie bij het voornaamwoord der. De
woorden zijn uit elkaar te houden door te luisteren naar de klinker. Wanneer
de klinker in dêr klinkt als die in glês, dan gaat het om dêr en wordt
Een verkeerd uitgeschreven uiting kan voor een andere analyse zorgen.
Zo heeft de verwarring bij mei of wol gevolgen voor de analyse op zinsniveau,
bijvoorbeeld in hy wol. Deze uiting kan zowel OndW als OndB zijn.
Het is daarom niet onverstandig om direct bij het uitschrijven van deze
woorden al aan te geven om welk zinsdeel het gaat.
Verwarring tussen dy en ie kan zorgen voor een notering bij het verkeerde
voornaamwoord. Omdat degene die de opname uitschrijft de context het
beste kent, geeft zijn of haar interpretatie bij deze ambigue vormen de
doorslag.
giet dy wer nei de skoalle Boukje ; jaar
hoe hjit ie? Jelma ;8 jaar
1 Ambiguïteit in de uitspraak
Soms is er sprake van ambiguïteit in het Fries. Zo worden bijvoorbeeld in
een groot gedeelte van het Friese taalgebied ik en ek op dezelfde manier
uitgesproken. Hetzelfde geldt in het Woudfries voor het aanwijzend voornaamwoord
dy (Nederlands: die) en het persoonlijk voornaamwoord dy
(Nederlands: jou). Ook kan een woord als mei zowel als vervoeging van het
werkwoord meie of als voorzetsel mei voorkomen. Evenzo kan met wol de
vervoeging van het werkwoord wolle of het bijwoord wol bedoeld worden.
Verder is het soms moeilijk te horen of het kind dy zegt of ie, bijvoorbeeld
in de volgende uitingen:
Voor de onervaren Friesschrijver komen hier enkele valkuilen aan de
orde wat betreft het Fries, waar goed op gelet moet worden bij dit taalinstrument.
De meeste valkuilen die hieronder genoemd worden, slaan op
dezelfde of een iets andere uitspraak van woorden.
Bijlage 2: Valkuilen bij het uitschrijven

f-tarsp
Fase VII (vervolg)
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
Ov wgr VII 0
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00
min-max . - - - - -
sy (ev) 0 0
percentages 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , 0/0, 8 , / , ,00/0,00
min-max . . - - - -

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase VII
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
Aan/uit 0
percentages 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, 8 , /0, , 0/ ,00
min-max . - - - - -
Ov zin VII 0 0
percentages 0% 0% % 0% 0% %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, ,00/ ,00
min-max . . - - - -
NevenszVerb 0 0 0
percentages 0% 0% % % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , /0,8 , 0/ , 0 , / ,
min-max . . - - - -
Sz3+ 0 0 0 8
percentages 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/0,00 , 8/0, , /0, 8
min-max . . . - - -
sa’nZn 0 0 8
percentages 0% 0% % 8% % %
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0,8 , /0, , / , , /0, 8
min-max . . - - - -
je 0 0 0
percentages 0% 0% % 0% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ./. , 0/ , , /0, 8
min-max . . - . - -
at 0 0 0 0 8
percentages 0% 0% 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ./. , / ,0 , 0/ ,
min-max . . . . - -
yts 0 0 0
percentages 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , 0/ ,
min-max . . . - - -
dit/datZn 0 0 8
percentages 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0,8 , /0, , / , 8 ,00/ ,
min-max . . - - - -
WVz 0 0 0
percentages 0% 0% % 8% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, 0 , 0/0, , 0/ ,8 , 0/0,
min-max . - - - - -

f-tarsp
Fase VI (vervolg)
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
mar (nevens) 0 0 0
percentages 0% 0% % % 0% 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 ,8 / ,80 ./.
min-max . . - - - .
Bvze 0 0
percentages 0% % % % 0% %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, ,00/ , , 0/0, ,00/.
min-max . - - - - -
WOnd5+ 0 0 0
percentages 0% 0% % 0% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ./. , /0,8 , /0, 8
min-max . . - . - -
Vr5+ 0 0 0 0
percentages 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/0,00 , /0, ./.
min-max . . . - - .
WXYZ5! 0 0 0 0 0
percentages 0% 0% 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ./. ,00/. ./.
min-max . . . . - .

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase VI
proefpersonen Fase II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
6+ 0 0
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,00 , /0,8 ,8 / , , / , 0
min-max . . - - - -
Nevens 0 0
percentages 0% % % 8% 88% %
gemiddelde / SD ./. ,00/. ,00/0,00 , 0/ , , / , , /0, 8
min-max . - - - - -
BezZn 0 0 8
percentages 0% % % 8% 88% %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , 0/ , , / ,0 , / , ,00/ ,00
min-max . - - - - -
want 0 0 0
percentages 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. , /0, , / , , / ,
min-max . . . - - -
Ov verb 0
percentages 0% 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , 0/0, , /0, , / ,8 , 0/ ,
min-max . - - - -8 - 0
sy (mv) 0 8
percentages 0% % % 8% % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 ,00/ , , / ,0 ,88/ , ,00/ 0, 8
min-max . - - - - -
VCbijzin/Bbijzin 0 0
percentages 0% 0% % % % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , / , 8 ,00/ ,
min-max . . - - - -
Nabep 0 0
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, 0 , 0/0, , / , , 0/0, 8
min-max . . - - - -
BBvZn 0 8
percentages 0% % % 8% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/ , , 8/0, , /0, 8 ,00/0,00
min-max . - - - - -
WW 0
percentages 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0,8 , /0, , / , 8 ,00/.
min-max . - - - - -
Inf+n 0 0
percentages 0% 0% % % 0% %
gemiddelde / SD ./. ./. , 0/0, , /0, 0 , /0, 0 ,00/.
min-max . . - - - -

f-tarsp
Fase V (vervolg)
proefpersonen Fase II Faze III Faze IV Faze V Faze VI Faze VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
MvTT 0
percentages 0% 0% % % 88% 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , /0,8 , / , , / , , 0/ 0,
min-max . - - - - -
my
percentages 0% % % % 8% %
gemiddelde / SD ,00/0,00 ,00/ , , 0/0, , /0, , / , , /0, 8
min-max - - - - - -
Vr4
percentages % % % % % %
gemiddelde / SD ,00/. ,00/. , 0/0, ,8 / , , / , ,00/.
min-max - - - - - -
OndWVCVC(X) 0 0 8
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, , / , 0 , / , , 0/0, 8
min-max . . - - - -
der 0
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, , /0, ,08/ , 0 , 0/0,
min-max . - - - - -
WOnd4 0
percentages 0% % % % 8% 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, , / ,00 , / ,0 , /0, 0
min-max . - - - - -
Ov zin V 0 0 0
percentages 0% 0% 0% 8% 8% %
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,8 / , 0 , /0, ,00/.
min-max . . . - - -
BijzinzVerb 0 0 0 0
percentages 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/. ./.
min-max . . . - - .
WXYZ! 0 0 0 0
percentages 0% 0% 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ./. ,00/. ,00/. ./.
min-max . . . - - .

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase V
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
VerlTijd 0 0
percentages 0% % % 8 % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , 0/0, , / , , / , ,00/ ,00
min-max . - - - - -
HwwVd 0 0
percentages 0% % % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 0/0, ,00/ , , 8/ , ,00/ ,
min-max . - - - - -
Ov vnw 8
percentages % % % % % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,00 , / , , / , , 0/ , ,00/ ,
min-max - - - - - -
XenX+ 0
percentages 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , / ,8 ,00/ , , / ,
min-max . - - - - -8
BWOndBVC 0
percentages 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, , 8/ , , / , , /0, 0
min-max . - - - - -
Stam+(e)st 0 8
percentages 0% % 0% % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , / , , / , , / , 0 ,00/ ,
min-max . - - - - 0 -
BWOndBB 0 0 8
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ./. , /0, , / ,88 , / , , 0/ ,
min-max . . - -8 - -
mar (intro) 0
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , 0/0, , 0/ , , / , , / , 0
min-max . - - - - -8
him 0 0
percentages 0% % % % 8 % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, ,80/ , , 0/ , 0 , /0,
min-max . - - - - -
wy 0
percentages 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/. , 8/0,8 , / , , / , 8 ,00/.
min-max . - - - - -
itZn 0 8 8
percentages 0% 0% 0% % % %
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , 8/ , , / , ,8 / , , /0, 8
min-max . - - - - -

f-tarsp
Fase IV (vervolg)
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
it 0
percentages 0% % % 8 % 88% %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , / ,0 , / , , / , ,00/0,00
min-max . - - -8 - -
BepBvZn 0 0
percentages 0% 0% % % 88% %
gemiddelde / SD ./. ./. , / ,0 ,8 / , 8 ,00/ , ,00/ ,
min-max . . -8 - - -
Voltdw 0 8 8
percentages 0% 0% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, ,0 / , , / , 0 , / ,0 , / ,
min-max . - - - - -
BvBepZn
percentages % % % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,80 ,00/ , ,8 / , ,8 / , ,00/ ,8
min-max - - - - - 0 -
Wdeel 0
percentages 0% 0% % % 8% %
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , / , , 8/ , , / , ,00/0,00
min-max . - - - - -
WOnd(X) 0 0 8
percentages 0% 0% % 8% % %
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/0,8 , / , , / , 0 ,00/0,00
min-max . . - -8 - -
Ov zin IV 0
percentages 0% % % % % %
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , /0, , /0, ,0 / , , /0, 8
min-max . - - - - -
WXY! 0 0 0
percentages 0% 0% % 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ./. ,00/. ,00/0,00 , /0, 8 ./.
min-max . . - - - .
0

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase IV
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
OndWBVC 0
percentages 0% % % 00% 00% 00,0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , / ,0 , / ,8 ,8 / , , 0/ ,80
min-max . - - - - -
Hwwi 0
percentages 0% 0% % 0% 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , /0,8 , / , 8,8 / , ,8 / , 0 , / , 0
min-max . - - - - 0- 8
VzBepZn 0
percentages % % 8 % % 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,00/ , 8 ,8 / , 0 ,80/ , 0 , / , , 0/ , 0
min-max - - - 0 - - 8 -
OndWBB 0 0
percentages 0% % 8 % % 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , 0/0, , / , , / ,8 , / , , / , 0
min-max . - - - - 8 - 0
Ov wgr IV 0 8 0
percentages 0% 0% 8 % % % %
gemiddelde / SD ./. ,88/ , , / , , 0/ , ,00/ , , / ,
min-max . - - - - -
hy/er 0 8
percentages 0% % 8% 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, , / , ,8 / , , / , 8 8, 0/ ,
min-max . - - - - -
Vr(XY) 0 8
percentages % % % % % %
gemiddelde / SD ,00/. , /0, , / , , 0/ ,0 ,8 / , , / ,
min-max - - - - - 0 -
BBv/B 0 0 0
percentages 0% 0% % % % 00%
gemiddelde / SD ./. , /0, , / , , / , , / , , 0/ ,08
min-max . - - - - - 0
dy/dizzeZn 0
percentages 0% % 0% % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,80/ , , / , 8 , / , , / , , /0,
min-max . - - 0 - - -
Vo/bij 0 8 8
percentages 0% 0% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , / , , 0/ , , / , 8 , / , , 0/ , 8
min-max . - - - - 0 -8
SamWw 8 8
percentages % 0% % % 88% 0%
gemiddelde / SD ,00/. , 8/ , , / , , / , ,0 / , , 0/0,
min-max - - - - - -

f-tarsp
Fase III (vervolg)
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
Stam 8
percentages % % % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , /0, 8 ,00/ ,8 , / , , / , , 0/ ,8
min-max - - -8 -8 - - 0
deZn
percentages % 0% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,00/ , 8 , / , , / , , 8/ , ,00/ , 0
min-max - - - 8 - - 8- 0
WBVC 0 8 ( )
percentages 0% 0% ( 0%) 0% 0% % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/ , , 8/ , 0 , / ,08 , / , 8 , 0/0,
min-max . - - - - -
Stam+(e)t 8
percentages % % % 0% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , / , 0 , / , , / , , / , 0
min-max - - - - - -
Ov zin III
percentages % % % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,0 ,8 / , 0 , /0, , / ,0 ,00/0,00
min-max - - - - - -
OndBVC 0 ( )
percentages 0% 0% ( %) % % % %
gemiddelde / SD ./. , /0, 0 , /0, , /0, 0 ,00/0,00 ,00/.
min-max . - - - - -
ZnZn 0
percentages % 0% % % 0% %
gemiddelde / SD ,00/. , 0/ ,0 , / , 0 , / , , / , 0 , /0, 8
min-max - - - - - 0 -
XBB 0 0 8
percentages 0% 0% 8% 8 % % 00%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , / , , / ,8 , / ,8
min-max . - - - 0 - -
W(X)! 0
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , , / , , /0, , / , ,00/ ,8
min-max . - - - -8 -
(Vr)WOnd+ 0 0
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. , 0/ , 0 , / , , / , 0 ,00/. ./.
min-max . - - - - .
hin 0 8
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00 ,00/0,00
min-max . - - - - -
8

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase III
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
Inv 0
percentages 0% % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,0 / , 8, / , 8, /8, , / 0, , / 0, , / ,
min-max . - - - 8 - -
OndWB
percentages % % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , /0, 8 , / ,0 , 8/ , , / , 8 , / , , / ,
min-max - - - - - -
BvZn
percentages % % 8 % 00% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,0 / ,8 ,0 / , , / ,0 ,00/ , , / ,
min-max - -8 - 0 - - -
OndWVC
percentages % % % 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , 8/ ,8 , /8, , 8/ ,0 , / ,
min-max - - - - - -
en 0
percentages 0% 0% 8 % 0% 00% 00%
gemiddelde / SD ./. , / , , / ,0 , / , 8 , / , 0,00/ ,
min-max . - - - - -
XNeg
percentages % 0% 8 % 8 % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / ,0 ,0 / , , / , 8 ,00/ , , 0/0,
min-max - - -8 - - -
VzN 0
percentages % 0% % % % 00%
gemiddelde / SD , / , ,8 / , , / , 0 ,80/ ,0 , / , , / ,0
min-max -8 - - - - 8 -
MvZn 0
percentages 0% 0% 8% 00% % 00%
gemiddelde / SD ./. ,8 / , ,8 / , ,8 / , , / ,8 , / ,
min-max . -8 - 0 - - 8 -
Vobij 8
percentages % % % 8 % 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , 8/ , , / , 0 , / , , 0/ , , / , 0
min-max - - - - - -
SamZn 0
percentages % % % 0% % 00%
gemiddelde / SD ,00/. ,8 / , , / , , / , , / , , / ,
min-max - - - 0 - - -
ik
percentages % % 8 % 00% % 00%
gemiddelde / SD , / ,8 , / ,8 , / , , /8, , 0/ , 8, / ,
min-max - - - - - -

f-tarsp
Fase II
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
Into 0
percentages 00% 8 % 8 % % % 00%
gemiddelde / SD , / , , / ,0 8, / , , / ,0 ,0 / , ,00/ ,
min-max -8 - 8 - - - -
HwwZ 8
percentages 00% 0% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , 0/ , , 0/8, , 0/ , 0 ,8 / , , / ,0
min-max - - - 0- - - 0
Verkl 0
percentages 00% 00% 00% 00% % 00%
gemiddelde / SD , / , 0 , 0/ , 8 , / ,88 , / , ,0 / ,0 ,00/ ,
min-max - - 0 - - - -
OndB 8
percentages % 0% % 00% 88% 00%
gemiddelde / SD 8,00/ , 0, / ,8 , / ,8 , / ,0 , 0/ , , 0/0, 8
min-max - - - - - -
inZn
percentages % 80% % 0% % 00%
gemiddelde / SD , / ,08 ,0 / , 8 , / , ,8 / , 8, / , 0,00/ ,
min-max - - 0 - - 0 - 8 -
BX
percentages % 80% 00% 00% 00% %
gemiddelde / SD , / , , 0/ , ,0 / , , / , ,08/ , , / ,
min-max - - - - 0 - -
VC/OndW 0 0
percentages % 00% 00% % 00% 00%
gemiddelde / SD , / , , 0/ , , / , 8 , 0/ , , / , , / ,
min-max - - - - -8 -
OndVC ( ) 0
percentages % ( 0%) 0% % % % 0%
gemiddelde / SD ,00/. , / , , / , 0 ,8 / , , 0/0,8 ,00/0,00
min-max - - - 0 - - -
Kop
percentages 0% % % 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/0,00 , / , , / , 0, / , 8 , / ,8 ,00/ ,88
min-max - - - - - 8-
Ov zin fase II 0 0
percentages 0% % % % % 0%
gemiddelde / SD ./. ,00/0,00 , /0, 0 ,00/. , 0/0, 8 ./.
min-max . - - - - .

ijlage 1: frequentieta bellen
Fase I
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
V.U. Nee/ja 0
percentages 00% 00% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , / , 0 , 0/ , , 8/ ,0 ,0 / , , / ,0 , / ,
min-max - - - 8- - 0 -
Bv/B 0 0
percentages 00% 00% 00% % 00% 00%
gemiddelde / SD , 0/ , , / , 8 , / , 8, 0/ , , / ,8 , 0/ ,
min-max 0- - - - - -
Zn 0
percentages 00% 00% 00% 00% % 00%
gemiddelde / SD , 0/ , , 0/ , , / , 0, /8, , / , , / ,
min-max - - - - - 8 -
V.U. Divers 0
percentages 00% 00% 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD , / , 0 ,0 / , ,0 / , , / 0,0 , / , , / , 0
min-max - - - - - 8 - 8
Avn
percentages 00% % 00% 00% 00% 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , / , , / , , / ,8 , / , 8 ,00/ ,
min-max - - - - - 0-
V.U. Ster 0 8
percentages 00% 00% % 8 % % 00%
gemiddelde / SD ,00/ , , / , ,80/ , , / , , / , , /0, 0
min-max - - - - - -
V.U. AangP 8 0
percentages 00% % 8 % 8 % 8 % 0%
gemiddelde / SD , / , , / , , / , 0 ,00/ , , / , ,00/ ,8
min-max - -8 - - 0 - 8 -
W 8 0
percentages % 0% 8% % 8% 0%
gemiddelde / SD ,00/ , 8 , 0/ , , / , , /0, , 0/0, ./.
min-max - - 0 - - - .

f-tarsp
De onderstaande frequentietabellen geven de volgorde aan waarin de
kinderen de constructies verwerven. De constructies zijn gerangschikt op
percentage en gemiddelde.
De rij met de vet gedrukte constructie geeft het aantal kinderen per fase
dat de betreffende constructie gebruikt. Bij de constructie BWOndBVC
zijn dat nul in fase II, één in fase III, negen in fase IV, zestien in fase V,
in fase VI en vier, oftewel alle kinderen, in fase VII.
De volgende rij geeft de bijbehorende percentages per fase. De percentages
zijn afgerond op gehelen. Het blijkt dat % van de kinderen in fase
III de constructie BWOndBVC gebruikt, % in fase IV, enz. Wanneer minimaal
0% van de kinderen in een fase een constructie gebruikt, hoort
die constructie in die fase op de profielkaart thuis. De constructie uit
het voorbeeld behoort dus tot fase V, aangezien dan voor het eerst een
percentage boven de 0% gehaald wordt. Het percentage van de kinderen
dat deze constructie gebruikt, stijgt in de volgende fasen. Zo’n oplopende
lijn is kenmerkend voor de meeste constructies. Een aantal constructies
laat een dalende lijn zien, zoals bijvoorbeeld OndVC in fase II. Dit is een
constructie die niet snel in de volwassenentaal gevonden zal worden. De
neergaande lijn is waarschijnlijk te verklaren, doordat OndVC in de latere
fasen, wanneer het kind dus verder is in zijn of haar taalontwikkeling,
vervangen wordt door andere, vergelijkbare maar moeilijkere, constructies
zoals OndWVC of OndWBVC. Daarom kan deze constructie ook beschouwd
worden als een soort van voorloper op die moeilijkere constructies.
De volgende rij geeft aan hoe vaak de constructie BWOndBVC gemiddeld
per fase voorkomt bij de kinderen die deze constructie gebruiken.
In fase IV komt deze constructie gemiddeld , keer voor. In fase V is dit
, 8 en in fase VI is het gemiddelde , . Achter de schuine streep staat
de standaarddeviatie (SD). Zowel het gemiddelde als de standaarddeviatie
zijn afgerond op twee decimalen. De standaarddeviatie zegt iets over de
spreiding van de gegevens. Is er sprake van een kleine standaarddeviatie,
dan liggen alle waarden in de buurt van het gemiddelde. Bij een grote
standaarddeviatie zullen de waarden een grote spreiding vertonen en kan
er bijvoorbeeld ook sprake zijn van één of enkele uitschieters. In zo’n geval
kan de standaarddeviatie groter zijn dan het gemiddelde. Omdat in
fase II maar één kind de constructie BWOndBVC maakt, kan hier geen
standaarddeviatie bepaald worden. Daarom wordt dit uitgedrukt in een
punt.
De laatste regel van de tabel betreft het minimale en maximale aantal
keren dat de constructie voorkomt. In fase V is dit bijvoorbeeld minimaal
één en maximaal vijf keer.

ijlage 1: frequentieta bellen
In de bovenste rij staat aangegeven hoeveel kinderen elke fase heeft. Zoals
in het voorbeeld staat aangegeven, tellen de fasen II tot en met VII respectievelijk
, 0, , , en kinderen.
Fase V
proefpersonen Fase II Fase III Fase IV Fase V Fase VI Fase VII
N = N = 0 N = N = N = N =
constructies
BWOndBVC 0
percentages 0% % % % % 00%
gemiddelde / SD ./. ,00/. , /0, , 8/ , , / , , /0, 0
min-max . - - - - -
Hoofdstuk bevat een methodologische verantwoording van het onderzoek.
In het kort komt het er op neer dat bij 00 Friestalige kinderen een
geluidsopname is gemaakt. Van elke geluidsopname zijn 00 uitingen
uitgeschreven in taalsamples. De kinderen zijn op basis van hun taalsample
ingedeeld in zes Grammaticale Ontwikkelingsfasen, te weten fase II
tot en met VII. Er waren geen kinderen die zich ontwikkelden in fase I.
De taalconstructies zijn aan een bepaalde fase toegekend, wanneer minimaal
de helft van de kinderen in een bepaalde fase die constructie minstens
één keer liet horen. Om dit in beeld te krijgen zijn alle constructies
ondergebracht in frequentietabellen. Onderstaand voorbeeld dient ter
illustratie bij de uitleg van deze tabellen.
De onderstaande tabellen geven een overzicht van de F-TARSP constructies
per fase. De gegevens betreffen:
a het aantal kinderen per fase dat de constructie gebruikt (absolute getallen);
b de percentages van het aantal kinderen per fase dat de constructie gebruikt
(percentuele getallen);
c het gemiddeld aantal keren dat de constructie voorkomt bij de kinderen
die de constructie gebruiken + standaarddeviatie;
d het minimum en maximum aantal keren dat de constructie voorkomt bij
de kinderen die de constructie gebruiken.
Bijlage 1: Frequentietabellen

f-tarsp
8

liter atuur
Wurdboek fan de Fryske taal. ( 8 -…). Leeuwarden/Ljouwert: Fryske Akademy.
Hanzehogeschool Groningen.
onderzoeksinstrument voor jonge Friestalige kinderen. Afstudeerscriptie Logopedie,
vries, w. de & reitsma, f. ( ). Praatsjemakkers. Ontwikkeling therapiegericht
Hanzehogeschool Groningen.
onderzoeksinstrument voor jonge Friestalige kinderen. Afstudeerscriptie Logopedie,
vries, l. de, wiekel, j. ( ). Fan praatsjes komme praatsjes. Ontwikkeling therapiegericht
Fryske Akademy/O.J. Osinga Uitgeverij, 8 e printinge ( e printinge 8 ).
visser, w. ( ). Frysk Wurdboek. Hânwurdboek fan ’e Fryske taal. Leeuwarden/Ljouwert:
zins- en woordstructuur. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - 8 .
verhulst-schlichting, l. & koning, t. de ( 8 ). Taalontwikkelingsstoornissen in

f-tarsp
vier jaar. Toegepaste Taalkunde in Artikelen. Nr. , 8 - .
verhulst-schlichting, l. ( 88). TARSP: Grammaticale ontwikkeling van een tot
de methoden. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - .
verhulst-schlichting, l. ( 8 ). Spontane taalanalyse: inleiding en overzicht van
Akademy, e printinge ( e printinge 8 Foris Publications, Dordrecht).
tiersma, p.m. ( ). Frisian Reference Grammar. Leeuwarden/Ljouwert: Fryske
Lisse: Swets & Zeitlinger.
om de taalontwikkeling te onderzoeken bij Nederlandstalige kinderen van 15-27 maanden.
schlichting, j.e.p.t. & lutje spelberg, h.c. ( 00 ). Lexilijst Nederlands: Een instrument
voor kinderen met een grammaticale achterstand. Lisse: Swets & Zeitlinger.
schlichting, l. & koning, t. de ( 8). Taalachterstand en Taalverwerving: een programma
Harcourt Assessment, e druk ( e druk 8 Verhulst-Schlichting, L.).
Taalontwikkelingsschaal van Nederlandse kinderen van 1-4 jaar. Amsterdam:
schlichting, l. ( 00 ). TARSP: Taal Analyse Remediëring en Screening Procedure.
acquisition. Nijmegen: Nijmegen University Press.
schlichting, j.e.p.t. ( ). Discovering syntax. An empirical study in Dutch language
taalverwerving. Logopedie en Foniatrie. Jaargang , - 0.
schaerlaekens, a. ( 8 ). Spontane taalanalyse als onderzoeksmethode voor
printinge ( e printinge ).
popkema, j. ( 8). Ta de taalkunde fan it Frysk. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, e
woordenboeken en Taaluitgaven.
popkema, j. ( 00 ). Grammatica Fries. De regels van het Fries. Utrecht: Prisma
druk ( e druk ).
moore, d.s. & mccabe, g.p. ( 00 ). Statistiek in de praktijk. Den Haag: Sdu Uitgevers, e
Lawrence Erlbaum Associates, th edition.
macwhinney, b. ( 000). The CHILDES project: Tools for analyzing talk. Mahwah, NJ:
psy.cmu.edu/
Jun- 00 :00) [Computer program]. Retrieved June 00 , from http://childes.
macwhinney, b. ( 00 ), CHILDES: Child Language Data Exchange System. (Version 0 -
lutje spelberg, h.c. & schlichting, l. (in voorbereiding). Lexiconlijst Fries.
Wolters-Noordhoff, e druk.
klein, m. & toorn, m.c. van den ( 00 ). Praktische cursus zinsontleding. Groningen:
Phonetics. Vol. , No. , - .
hickey, t. ( 0). ILARSP: a grammatical profile of Irish. Clinical Linguistics &
URL: http://www.let.ru.nl/ans/e-ans/index.html
druk 8 ). Ook via internet beschikbaar als De Elektronische ANS (E-ANS).
Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: Wolters-Noordhoff, e druk ( e
haserijn, w., romijn, k., geerts, g., rooij, j. de & toorn, m.c. van den (Eds.) ( ).
Fryske Akademy (manuscript Fryske Akademy, voorlopige titel).
haan, r. de & sijens, h. (in voorbereiding). Frysk hânwurdboek. Leeuwarden/Ljouwert:
Koninklijke Van Gorcum, e druk ( e druk 00 ).
grotenhuis, m. te & matthijssen, a. ( 00 ). Basiscursus SPSS: Versie 10-14. Assen:
0

liter atuur
, Nr. 0, 00- 0 .
als leidraad bij de screening van taalproblemen. Logopedie en Foniatrie. Jaargang
goorhuis-brouwer, s.m. ( ). Groninger Minimum Spreeknormen. Taalproduktie
( e druk ).
en taaltherapie bij Nederlandssprekende kinderen. Utrecht: De Tijdstroom, e druk
goorhuis, s.m. & schaerlaekens, a.m. ( 000). Handboek taalontwikkeling, taalpathologie
het Nederlands. Groningen: Martinus Nijhoff.
gilles, s. & schaerlaekens, a. (Eds.) ( 000). Kindertaalverwerving. Een handboek voor
H. Brookes Publishing.
Handbook on Bilingualism & Second Language Learning. Baltimore, Maryland: Paul
genesee, f., paradis, j. & crago, m.b. ( 00 ). Dual Language Development & Disorders: A
( e printinge 8 ).
eisma, d. & popkema, j. ( 00 ). Tiidwurden. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, 8 e printinge
dijkstra, f.b. ( 00 ) Stavering. Leeuwarden/Ljouwert: Afûk, e printinge ( e printinge
Publishers, nd edition ( st edition Edward Arnold Publishers, London).
Disability. San Diego, California: Singular Publishing Group/London: Whurr
crystal, d., fletcher, p. & garman, m. ( 8 ). The Grammatical Analysis of Language
, 8- .
Adviezen aan en begeleiding van ouders. Logopedie en Foniatrie. Jaargang 8, Nr.
çavu 5s-nunes, n. & julien, m.m.r. ( 00 ). Meertalige kinderen met taalproblemen.
PlanPlan producties.
burkhardt montanari, e. ( 00 ). Hoe kinderen meertalig opgroeien. Amsterdam:
Logopedie en Foniatrie. Jaargang , Nr. , - .
blumenthal, m. & julien, m. ( 000) Geen diagnose zonder anamnese meertaligheid.
[Computer program]. Retrieved June 00 , from http://www.praat.org/
boersma, p. & weenink, d. ( 00 ), Praat: doing phonetics by computer. (Version . . )
Pompeblêden. Nr. , 8- .
bergh, n. van den ( 00 ). Undersyk nei taalwinning by Frysktalige jonge bern. De
Nr. , - .
fan it Frysk. Op wei nei in Fryske taaltest foar Frysktalige bern. De Pompeblêden.
bergh, n. van den ( 00 ). Undersyk nei de ‘normale’ ûntjouwing fan de taalstruktuer
children. Dissertatie Rijksuniversiteit Groningen.
bergh, n.a. van den (in voorbereiding). Morphosyntactic development in Frisian-speaking
Clinical Linguistics & Phonetics. Vol. , No. , - .
ball, m.j. ( 88). LARSP to LLARSP: the design of a grammatical profile for Welsh.
).
5 Literatuur

f-tarsp
Het F-TARSP onderzoek moet worden gezien als een eerste stap naar
meer informatie over de taalontwikkeling van jonge Friestalige kinderen.
Vervolgonderzoek op dit gebied is daarom ook zeer gewenst.
en HwwVd op de Nederlandse profielkaart. De opvallendste nieuwe
taalspecifieke constructies zijn de werkwoordsvervoeging van de tweede
persoon enkelvoud (Stam+(e)st) en de Infinitief+n (Inf+n).
8

opzet en uit voer ing van het onder zoek
De constructies BezZn en dit/datZn in de Woordgroepen zijn voorbeelden
van constructies die, vergeleken met het Nederlands, relatief laat op
de profielkaart verschijnen. De verschijning van het verbindingswoord
at komt overeen met die van de zinsconstructie Bbijzin in fase VII. Verder
valt het op dat bij de Voornaamwoorden do en dy nergens de 0%
gehaald is. De tweede persoon enkelvoud do haalt de profielkaart niet
doordat het tevens grammaticaal correct is om dit voornaamwoord weg
te laten. Het zit dan verborgen in de vervoeging van de persoonsvorm. Als
persoonlijk voornaamwoord in objectpositie gebruikten de Friese kinderen
voornamelijk my en him en soms ús of har in plaats van dy. Ook de
constructie sy(mv) verschijnt, vergeleken met het Nederlands, relatief laat
op de profielkaart. Bovendien haalt het voltooid deelwoord pas in fase
IV de 0%. Wel valt op dat het een fase eerder verschijnt dan de woordgroep
HwwVd en dit komt weer overeen met de afstand tussen Voltdw
4. Discussie
Wat direct opvalt wanneer de Friese profielkaart naast de Nederlandse
wordt gelegd, is de grote overeenkomst tussen beide. Sommige constructies
verschijnen volgens de Friese profielkaart een fase eerder of
later, maar zo’n verschuiving moet niet als opmerkelijk worden gezien.
Met behulp van de gegevens uit tabel . is de indicatietabel opgesteld.
Die tabel staat in bijlage . De fasen voor de snelle en langzame taalontwikkelaars
komen overeen met respectievelijk het gemiddelde – en +
standaarddeviatie. Wanneer het onderzochte kind lager scoort dan de fase
van de langzame taalontwikkelaar, is er een sterke indicatie dat er sprake
is van een vertraagde taalontwikkeling. Zie voor een verdere uitleg van de
toepassing van de indicatietabel op de gegevens van het onderzochte kind
paragraaf . .
Tabel 4.4: Gemiddelde Grammaticale Ontwikkelingsfase en bijbehorende standaarddeviatie
(SD) per leeftijdsgroep (getallen zijn afgerond op 2 decimalen)
Grammaticale Ontwikkelingsfase
leeftijdsgroep gemiddelde SD
; - ; jaar ,0 0, 0
; - ;8 jaar , 0,
; - ; jaar , 0,8
; - ;8 jaar , 0,
; - ; jaar , 0, 0

Gemiddelde Grammaticale
Ontwikkelingsfase
f-tarsp
De indicatietabel is opgesteld op basis van de naar leeftijd gecorrigeerde
Grammaticale Ontwikkelingsfasen. Omdat een onderzoeksgroep
van 00 kinderen, verdeeld over vijf leeftijdsgroepen, een relatief
kleine steekproef is, is uiteindelijk toch besloten bij de indicatietabel
geen verdeling te maken naar geslacht en milieu, maar alleen van de
leeftijdsgroepen. De gemiddelde Grammaticale Ontwikkelingsfasen
en bijbehorende standaarddeviaties per leeftijdsgroep staan in tabel
. .
Tabel 4.3: Gemiddelde Grammaticale Ontwikkelingsfase van de vijf leeftijdsgroepen
verdeeld over de vier subgroepen waarbij de gegevens zijn gecorrigeerd naar
leeftijd (de getallen zijn afgerond op 2 decimalen)
gemiddelde Grammaticale
Ontwikkelingsfase van alle kinderen 4,58
; - ; jaar ,8 , , 0 , 8 5,99
gemiddelde
leeftijdsgroepen 4,58 4,66 4,70 4,40
; - ;8 jaar ,8 , ,88 , 8 5,52
; - ; jaar , , , , 4,66
; - ;8 jaar , , ,0 , 3,72
groep leeftijd jongen meisje jongen meisje subgroepen
; - ; jaar ,0 ,0 , ,00 3,03
B
(hoog milieu) gemiddelde
A
(midlaag milieu)
leeftijds-
4. . . opstellen van de indicatietabel
Alvorens de indicatietabel te berekenen zijn eerst de Grammaticale Ontwikkelingsfasen
van alle kinderen gecorrigeerd naar leeftijd. Per leeftijdsgroep
kan de gemiddelde leeftijd van de kinderen door hun spreiding immers
erg verschillen. In de ene leeftijdsgroep ligt de gemiddelde leeftijd
van de meeste kinderen bijvoorbeeld boven het midden van die leeftijdsgroep,
terwijl de gemiddelde leeftijd in een andere leeftijdsgroep er onder
kan zitten. Daarom zijn de fasen van alle kinderen gecorrigeerd naar de
mediaan van de leeftijdsgroep waar zij toe behoren. Tabel . toont de gemiddelde
Grammaticale Ontwikkelingsfase per leeftijdsgroep, verdeeld
over de vier subgroepen ( jongen en midlaag milieu, meisje en midlaag
milieu, jongen en hoog milieu en meisje en hoog milieu). De fasen zijn
gecorrigeerd naar leeftijd.

opzet en uit voer ing van het onder zoek
In de handleiding worden onder de overige constructies van de kolommen
Woordgroepen, Verbindingswoorden, Voornaamwoorden en Woordstructuur
alleen die constructies beschreven die door minstens vijf kinderen
gemaakt worden.
Dat de Friese dataset minder Analyse-eenheden bevat, hoeft niet te betekenen
dat de gegevens van de Woordgroepen, Voornaamwoorden en Woordstructuur
niet kloppen. Constructies worden pas op de profielkaart gezet
als ze in een fase minstens door 0% van de kinderen uit die fase minimaal
één keer gemaakt worden. De kans dat een kind in een uiting een woordgroep,
een voornaamwoord of een morfologisch verschijnsel laat zien is
veel groter dan die voor de mededelende zin, vraagzin of gebiedende wijs.
Een uiting kan namelijk, tenzij het een samengestelde uiting is, op zinsniveau
in principe maar één keer gescoord worden, terwijl er in diezelfde
uiting vaak veel meer constructies uit de overige kolommen voorkomen.
Een voorbeeld is ik ha it blomke en de moanne en dy dat drie woordgroepen
(itZn, XenX, deZn) en twee voornaamwoorden (ik, Avn) bevat. In de kolom
Woordstructuur kunnen ook twee constructies worden gescoord (HwwZ,
Verkl). Op zinsniveau kan echter alleen bij OndWVCVC in faze V bij Mededelende
zin gescoord worden. Verder komen er in een transcriptie vaak
uitingen voor die alleen uit een woordgroep of voornaamwoord bestaan.
Deze krijgen helemaal geen score bij de zinsconstructie. De (meeste) constructies
in de kolommen Woordgroepen, Voornaamwoorden en Woordstructuur
komen dus relatief vaker voor in de dataset.
In de kolom Verbindingswoorden is een onderscheid gemaakt tussen mar
dat introducerend voorkomt, bijvoorbeeld in mar dy is ek heel grut (Nienke,
; jaar), en mar dat in een nevenschikking staat, bijvoorbeeld in de uiting
ik soe him hast deryn dwaan, mar dat lukt my net (Skelte ; jaar). Er is voor
deze opsplitsing gekozen, omdat mar zonder dit onderscheid een fase
eerder dan de constructie nevenschikking (Nevens) op de profielkaart zou
verschijnen. Dit kan tot verwarring leiden wanneer deze constructie als
leerdoel gekozen wordt. De logopedist begint dan misschien te vroeg met
het oefenen van mar in een nevenschikking.
Over het algemeen zijn zij iets minder mondig dan stadskinderen. Natuurlijk
speelt het feit dat de Friese dataset minder Analyse-eenheden
heeft ook een rol. Er is besloten bij de vraagzinnen en de gebiedende wijs
terug te vallen op de constructies en fase-indeling van het Nederlands.
Dit besluit wordt mede gesteund door het feit dat er taalkundig gezien bij
deze constructies geen verschillen tussen beide talen bestaan.

f-tarsp
Helaas leverden de verzamelde data ook niet genoeg vraagzinnen en
zinnen met gebiedende wijs op. Waarschijnlijk komt dit doordat deze
vorm van dataverzamelen niet geschikt is om zulke uitingen te ontlokken.
Vragen stellen of bevelen geven vereist een zekere mate van vertrouwen
die niet altijd bij de eerste ontmoeting al aanwezig is. Bovendien
zijn de meeste kinderen uit het Friese onderzoek plattelandskinderen.
Dit betekent dat de Friese dataset minder Analyse-eenheden bevat dan de
dataset van de Nederlandse TARSP. Wanneer naar de taalsamples van de
kinderen uit fase II en III gekeken wordt, valt het op dat de kinderen die
de constructies OndVC, WBVC en OndBVC niet maken, wel hun complexere
opvolgers uit hogere fasen laten zien. Hierdoor lijkt het alsof ze
wat betreft deze drie constructies natuurlijke hiaten vertonen. Deze constructies
komen in de volwassenentaal nauwelijks voor. In de frequentietabellen
(bijlage ) is al te zien dat naarmate de fase hoger is, des te minder
kinderen die constructies gebruiken. Ze kunnen worden beschouwd als
een soort voorlopers op respectievelijk OndWVC en OndWBVC. Daarom
is er bij deze drie constructies voor gekozen om, wanneer het kind de
opvolger van die constructie laat zien en de voorloper niet, deze wel mee
te tellen. Dit zorgt ervoor dat de drie voorlopers in fase II terecht komen.
De constructie OndW haalde in fase II ook niet het 0%-criterium. Deze
constructie komt wel in de volwassenentaal voor en is dus geen voorloper
te noemen. OndW is daarom met VCW gecombineerd en vormt één
constructie in fase II. Tot slot zijn de onderschikkende bijzinnen Bbijzin
en VCbijzin gecombineerd. Op die manier komt hun moment van verschijnen
beter overeen met dat van de overige verbindingswoorden (deze
bestaan uit zowel onderschikkende als nevenschikkende verbindingswoorden).
Tabel 4.2: Gemiddeld aantal Analyse-eenheden, Vaste Uitdrukkingen en Afvallers
uit de Friese dataset en gemiddeld aantal Analyse-eenheden uit de Nederlandse
dataset
Grammaticale Analyse- Analyse-
Ontwikkelings- eenheden Vaste eenheden
fase (Fries) Afvallers Uitdrukkingen (Nederlands)
Faze II 8 0
Faze III 0
Faze IV
Faze V 08
Faze VI 0 8
Faze VII 0 80

opzet en uit voer ing van het onder zoek
Bij de Mededelende zin zorgde de 0%-regel voor enkele problemen bij de
constructies OndW, OndVC, WBVC, OndBVC. Deze constructies haalden
pas in fase III het 0%-criterium. De oorzaak hiervoor is waarschijnlijk
te vinden in het feit dat de Friese taalsamples minder Analyse-eenheden
bevatten dan de Nederlandse. In de Nederlandse TARSP zijn de Afvallers
namelijk buiten de uitgeschreven 00 uitingen gelaten, terwijl ze in de
Friese dataset binnen de 00 uitingen vallen.
Tabel . laat het gemiddeld aantal Analyse-eenheden, Vaste Uitdrukkingen
en Afvallers per fase in de Friese dataset zien. De kleine terugloop in
Analyse-eenheden in fase VII bij de Friese dataset is te verklaren door het
kleine aantal kinderen in die fase. De rechterkolom geeft het gemiddeld
aantal Analyse-eenheden uit de Nederlandse dataset.
Stap 4: Het opstellen van de profielkaart.
Vanuit de frequentietabel is de profielkaart opgesteld. Constructies met
(bijna) dezelfde percentages zijn, mits ze niet in dezelfde kolom thuishoorden,
zoveel mogelijk naast of anders onder elkaar gezet. Enkele zinsconstructies
haalden de kaart echter niet of een fase later. Deze constructies
worden hieronder besproken.
Alle constructies zijn met hun percentages, gemiddelden, standaarddeviaties
en minimum en maximum aantal keer dat de constructie voorkomt,
ondergebracht in frequentietabellen (zie bijlage ). Voor het bepalen van
de volgorde van de constructies binnen een fase is uitgegaan van het percentage
en het gemiddelde dat de constructies in die fase halen.
Fase II:
- Een percentage van 00% in fase II betekent plaatsing in fase II.
- Bij een percentage van 0% of % moet het percentage van het aantal
kinderen dat de constructie gebruikt in fase III hoger zijn dan in fase
II, wil het een plaats krijgen in fase II.
Fase VII:
- Een percentage van % of 00% betekent plaatsing in fase VII.
- Bij een percentage van 0% moet het percentage van het aantal kinderen
dat de constructie gebruikt in fase VI minimaal % bedragen,
wil de constructie een plaats krijgen in fase VII.

f-tarsp
Omdat fase II en fase VII beide slechts vier kinderen hebben, is besloten
om bij deze fasen extra criteria te hanteren.
Stap 3: Het opstellen van frequentietabellen.
Voor het opnemen van een constructie in een bepaalde fase is gekeken
naar het percentage kinderen per Grammaticale Ontwikkelingsfase dat
de betreffende constructie maakt. Minstens 0% van de kinderen in een
fase moet de constructie maken, wil de constructie in die fase thuishoren.
Bovendien moet de zinsconstructie in minimaal twee (opeenvolgende)
fasen 0% of hoger scoren.
Stap 2: Benaming van de constructies mededelende zin.
In mededelende zinnen kan de woordvolgorde wisselen. Maar op de
profielkaart kan maar één code per constructie worden gebruikt. Bij
het coderen is hier geen rekening mee gehouden en heeft elke zin een
code overeenkomstig de woordvolgorde gekregen. Voor het bepalen van
de uiteindelijke naam van de constructie die op de profielkaart kwam,
is gekozen voor de constructievariant met de hoogste frequentie. Enkele
constructies hebben hierdoor een andere naam gekregen dan die op de
Nederlandse profielkaart, bijvoorbeeld XBB in fase III (BBX in het Nederlands),
en BWOndBVC in fase V (VCWOndBB in het Nederlands).
Stap 1: Indeling in Grammaticale Ontwikkelingsfase.
Aan alle zinsconstructies in de transcriptie is, afhankelijk van de soort
uiting en het aantal zinsdelen, een fase toegekend. Vervolgens zijn de
kinderen op basis van de hele transcriptie ingedeeld in een zogenaamde
Grammaticale Ontwikkelingsfase. Hierbij is het aantal Analyse-eenheden
van belang. De Analyse-eenheden zijn de uitingen die grammaticaal
geanalyseerd zijn. Het aantal is te berekenen door van het totale aantal
uitgeschreven uitingen het aantal Vaste Uitdrukkingen en Afvallers af te
trekken. Het kind moet minimaal % van het totaal aan Analyse-eenheden
in een fase gemaakt hebben, wil het in die fase ingedeeld worden.
Er wordt natuurlijk eerst van de hoogste fase uitgegaan waarin het kind
gescoord heeft. Een voorbeeld van een indeling wordt in paragraaf . .
getoond. De 00 kinderen werden aan de hand van deze % regel als volgt
over de zes fasen verdeeld:
Fase II kinderen
Fase III 0 kinderen
Fase IV kinderen
Fase V kinderen
Fase VI kinderen
Fase VII kinderen

opzet en uit voer ing van het onder zoek
4. . . opstellen van de profielkaart
Bij het opstellen van de profielkaart werden verschillende stappen ondernomen,
te weten:
Stap : Indeling in Grammaticale Ontwikkelingsfase.
Stap . Benaming van de constructies mededelende zin.
Stap : Het maken van frequentietabellen.
Stap : Het opstellen van de profielkaart.
Alle coderingen zijn in de loop van het onderzoek minimaal één keer
nagelezen en gecontroleerd door een tweede persoon die de codering
niet heeft gemaakt. De hierbij betrokken onderzoekers hadden allemaal
een taalkundige en/of logopedische achtergrond. Verschillen in opvatting
zijn direct besproken en indien noodzakelijk zijn verbeteringen in
de coderingen aangebracht.
Sommige bijwoorden kunnen zowel los als aan elkaar geschreven worden,
al dan niet met een miniem betekenisverschil. Om praktische redenen is
besloten dat woorden als samar (zomaar), alwer (alweer), wolris (wel eens)
en nochris (nog eens) als één woord geschreven worden (De Haan & Sijens,
in voorbereiding).
In kindertaal is congruentie tussen onderwerp en persoonsvorm op het
moment van verwerven van een nieuw persoonlijk voornaamwoord of een
vervoeging echter niet altijd vanzelfsprekend. Daarom mag in F-TARSP
meervoud van de tegenwoordige tijd (MvTT) ook alleen gescoord worden,
wanneer het meervoudsmorfeem duidelijk hoorbaar is gemaakt. Dit
betekent dus ook dat MvTT iets later op de profielkaart verschijnt dan in
het Nederlands. Waarschijnlijk heeft het kind het begrip meervoud van
het werkwoord al eerder onder de knie, maar dit is de plek waarop hij dat
expliciet laat zien.
moa(tte) wy mar even opsykje Emma ; jaar
mar wy hoe(ge) no net mear op bêd Sandra ; jaar
se sit(te) dêrachter Jurjen ; jaar
si(lle) wy noch in boekje útsykje? Nienke ; jaar
wat do(gge) de oare minsken dêr? Sanne ; jaar
wêr bin(ne) de pearsen dan? Suze ; 0 jaar
mar dy sjo(gge) der gek út Jitske ;0 jaar
der kin(ne) in soad beestjes yn Irene ; jaar
no moat(te) wy oer in oare baan ride Bert ; 0 jaar

f-tarsp
Een ander probleem was de meervoudsvorming van het werkwoord.
Veel Friezen slikken het meervoudsmorfeem in, waardoor een (soort)
stam overblijft. Toch weet de ander uit de context op te maken dat de
spreker meervoud bedoelt uit te drukken. De voorbeelden hieronder
komen van kinderen uit het onderzoek. Echter, het verschijnsel van het
inslikken van het meervoudsmorfeem komt net zo goed in de volwassenentaal
voor.
In F-TARSP wordt dit voornaamwoord alleen geanalyseerd, als het kind
het duidelijk laat horen als do of de uitgang –o of –e. Is het voornaamwoord
weggelaten, dan vindt er dus geen analyse plaats in de kolom Voornaamwoorden.
Echter, op zinsniveau wordt dan wel een onderwerp gerekend,
ook al is dit verborgen en heeft de uiting alleen een in de tweede persoon
enkelvoud vervoegde persoonsvorm (Stam+(e)st). Deze vervoeging komt
pas laat op gang, namelijk fase V. In deze fase hebben kinderen het concept
onderwerp al verworven (Schlichting, , p. ), dus mag het op
zinsniveau geanalyseerd worden.
moatst dat even dwaan
ik sei datst dat noch even dwaan moatst
De voorbeelden hieronder laten zien dat het persoonlijk voornaamwoord
tweede persoon enkelvoud ook helemaal weggelaten kan worden. Wel
blijft de –st-uitgang achter de persoonsvorm of het verbindingswoord
staan.
do moatst dat even dwaan
wolsto dat even dwaan?
ik sei datste dat noch dwaan moatste
ik wol witte, wêr’tsto hinne giest
de man dy’tsto dêr sjochst
Andere, meer taalkundige, problemen waren typisch Fries van aard, bijvoorbeeld
het persoonlijk voornaamwoord tweede persoon enkelvoud.
Dit kan verschillende verschijningsvormen hebben. Het kan helemaal
weggelaten worden, als do voorkomen of in de vorm –o of –e. In de laatste
twee gevallen staat het persoonlijk voornaamwoord achter de persoonsvorm
of het onderschikkend verbindingswoord. Die uitgangen worden
altijd voorafgegaan door de vervoegingsuitgang –st, die dus ook bij het
onderschikkende verbindingswoord voorkomt. Dit komt in de volgende
voorbeelden tot uitdrukking:
0

opzet en uit voer ing van het onder zoek
Bij de ontwikkeling van de F-TARSP kwamen veel taalproblemen naar
boven waar een oplossing voor bedacht moest worden. Het Fries is tenslotte
een andere taal dan het Nederlands. Het eerste probleem betrof
de tweetaligheid die in elke transcriptie naar voren kwam. Mede omdat
er een algemene tendens bestaat dat er steeds meer Nederlands in het
Fries interfereert, is uiteindelijk besloten om, naast Friese uitingen en
Nederlandse interferenties, ook volledig Nederlandstalige uitingen mee
te nemen in de analyse. Het is immers de bedoeling dat het instrument
over enkele jaren ook nog bruikbaar is. Op syntactisch gebied geeft dit bij
de kindertaal geen problemen aangezien de talen daar weinig verschillen.
Wat betreft de morfologie gelden wel enkele beperkingen. Volledig
Nederlandstalige uitingen werden alleen geanalyseerd op zinsniveau en
op woordgroepniveau. Woorden die in het Nederlands en het Fries dezelfde
betekenis en uitspraak hadden, en in een volledig Nederlandstalige
uiting voorkwamen, zijn ook in de kolommen Verbindingswoorden
en Voornaamwoorden geanalyseerd. Een voorbeeld van zo’n woord is het
persoonlijk voornaamwoord ik. In de kolom Woordstructuur werd een
Nederlands woord alleen geanalyseerd als er sprake was van een Friese
morfeemuitgang, bijvoorbeeld de verkleining in olifantsje (in plaats van
het Nederlandse olifantje of het Friese oaljefantsje). Voor Nederlandse interferenties
golden ongeveer dezelfde regels. Betrof de interferentie
een woordgroep dan werd die in de analyse meegenomen in de kolom
Woordgroepen. In de kolom Woordstructuur werd echter alleen gescoord
als de interferentie een Friese morfeemuitgang had.
4. . . codering en analyse
Bij het coderen is gebruik gemaakt van het programma CHILDES (Mac-
Whinney, 00 ; MacWhinney, 000). Op verschillende niveaus (fase, samengestelde
zin, zinsconstructie, woordgroepen, verbindingswoorden,
voornaamwoorden en woordstructuur) zijn TARSP-codes aan elke uiting
toegekend. Deze codes zijn in principe afgeleid van de Nederlandse
TARSP. Echter, omdat het om een nieuwe taal gaat en in deze onderzoeksgroep
oudere kinderen voorkomen, zijn ook nieuwe constructies gevonden
waarvoor nieuwe codes zijn bedacht. Er werd gecodeerd aan de hand
van de traditionele grammatica (zoals beschreven in de ANS (Haserijn e.a.,
)) in Nederlandse termen.
eerste kwartier (gerekend vanaf het eind van het kwartier naar het begin
van de opname toe) mee te nemen in het taalsample. Alle transcripties
zijn minimaal één keer nageluisterd.

f-tarsp
De opname is met minidiskrecorder en externe microfoon gemaakt.
Deze opname is overgezet op de PC en bij het uitschrijven is gebruik
gemaakt van een koptelefoon. De transcriptie is door dezelfde onderzoeker
die bij de opname aanwezig was zo snel mogelijk en uiterlijk binnen
twee weken na de opname (orthografisch) uitgeschreven. Hiervoor is het
programma Praat (Boersma & Weenink, 00 ) gebruikt. Zowel de uitingen
van het kind als die van moeder (of vader), onderzoeker en eventuele
derden zijn uitgewerkt. Er zijn per opname in totaal 00 aaneengesloten
uitingen van het kind uitgeschreven. De transcriptie begint na het eerste
kwartier vanaf het begin van de opname om een extreem verlegen kind de
ruimte te geven aan de situatie te wennen. Slechts enkele keren is het niet
gelukt de 00 uitingen te halen. Er is toen besloten een gedeelte van het
De onderzoeker had bij het spelen, afhankelijk van de situatie, de rol van
participerende waarnemer of volwaardige participant in de interactie. De
houding van de onderzoeker was ontspannen en zoveel mogelijk non-directief.
Wanneer het kind naar het Nederlands overschakelde, herhaalde
de onderzoeker deze uiting in het Fries en probeerde ze op die manier
het kind indirect terug te halen. Bij elke opname werd geprobeerd enkele
vragen buiten het hier-en-nu te stellen. De twee onderzoekers die de opnames
maakten en uitschreven, waren beide vrouw en spraken Fries als
moedertaal. In alle gevallen was de aanwezige onderzoeker een vreemde
voor het kind, al kon het kind voorafgaand aan de opname even kort aan
de onderzoeker wennen aangezien eerst mondeling een vragenlijst met
de ouder werd doorgenomen.
4. . . opname en transcriptie
De opname vond bij het kind thuis plaats om de situatie zo natuurlijk
mogelijk te houden. Er is steeds gestreefd bij elke opname het aantal aanwezige
personen en de situatie gelijk te houden. Dit lukte echter niet altijd
(geen oppas voor jonger broertje/zusje, beide ouders aanwezig door
bijvoorbeeld thuiswerken of bedrijf aan huis, onverwachts bezoek, telefoon,
enz.). Tijdens de opname speelden het kind, één van de ouders en de
onderzoeker met elkaar. Er werd geen vaste speelgoedset gebruikt. Wel is
geprobeerd per opname met meerdere stukken speelgoed te spelen. Het
speelgoed van de onderzoeker werd alleen gebruikt om, indien nodig, het
ijs te breken.
4. . – Uitvoering van het onderzoek
Achtereenvolgens worden in deze subparagraaf de opname, transcriptie,
codering, analyse en het opstellen van de profielkaart en indicatietabel
behandeld.
8

opzet en uit voer ing van het onder zoek
De algemene ontwikkeling van de kinderen was niet onderzocht. Wel
werden vragen gesteld over de gezondheid van de kinderen. Vijf kinderen
hadden een langere ziekenhuisperiode (> week) achter de rug (klacht was
niet logopedisch gerelateerd). Bij tien kinderen gaven ouders aan dat het
kind in het verleden lichte logopedische of gehoorproblemen had. Van
deze klachten was op het moment van opname geen sprake meer.
De taalontwikkeling werd globaal beoordeeld op basis van de Groninger
Minimum Spreeknormen (Goorhuis & Schaerlaekens, 000; Goorhuis-
Brouwer, ). Wanneer een kind niet aan deze GMS voldeed, werd het
buiten de onderzoeksgroep gelaten.
De gemiddelde gezinsgrootte inclusief ouder(s) was , . Van de kinderen
die aan het onderzoek deelnamen, waren het eerste kind, het tweede
kind, het derde kind en kinderen het vierde kind in het gezin. Enkele
kinderen kwamen uit een éénoudergezin. Twee- of meerlingen werden
niet bij het onderzoek betrokken. Van kinderen uit de onderzoeksgroep
was bekend dat zij een peuterspeelzaal en/of kinderopvang bezochten.
Drie kinderen gingen al naar de basisschool. De meeste kinderen
spraken buiten de deur alleen Fries ( %) of meestal Fries ( %). Bij de
overige kinderen gaven de ouders aan dat het kind buiten de deur evenveel
Fries als Nederlands sprak.
Niet alle ouders van de kinderen spraken het Fries als moedertaal. Zo
gaven sommige ouders aan het Nederlands (acht) of een streektaal (zes),
bijvoorbeeld Stadsfries of Drents, als moedertaal te hebben.
Voorwaarde voor deelname aan het onderzoek was dat alle leden van het
gezin onderling hoofdzakelijk Fries spraken. Eén ouderpaar heeft aangegeven
onderling ook Nederlands te spreken, maar tegen de kinderen
was de voertaal Fries. De kinderen uit dit gezin spraken onderling ook
Fries. In twee andere gezinnen werd door de kinderen ook wel onderling
Nederlands gesproken, voornamelijk tijdens spel. Omdat de hoofdtaal in
deze drie gezinnen Fries was, zijn ze wel opgenomen in de onderzoeksgroep.
Met behulp van vragenlijsten is getracht informatie te verzamelen over
het gezin en de talen die binnen het gezin gesproken werden. De vragenlijst
werd voorafgaand aan de opname mondeling met één van de ouders
doorgenomen. De uitkomsten worden hieronder weergegeven.

f-tarsp
Zeven kinderen zijn broer of zus van een kind waarbij eerder een opname
is gemaakt. Twee kinderen zijn via kennissen van ouders van reeds deelnemende
kinderen gevonden, dus via de sneeuwbalmethode. Bij één kind
is een jaar later nogmaals een opname gemaakt. Zij behoorde toen tot een
hogere leeftijdsgroep.
Figuur 4.1: Geografische spreiding van de kinderen uit de onderzoeksgroep
1 tot en met 3 kinderen
4 tot en met 7 kinderen
8 tot en met 13 kinderen
Buiten onderzoek gelaten
Geen (bruikbare) gegevens
8
9
1
13
9
4
1
7
6
2
3
1
8
2
Dantumadeel Smallingerland
Franekeradeel Achterkarspelen
Leeuwarden Dongeradeel
Littenseradiel Opsterland 8
Boarnsterhim Menaldumadeel 8
Heerenveen Ferwerderadiel
Kollumerland c.a. Wûnseradiel
Gaasterlân-Sleat Wymbritseradiel
kinderen kinderen
Gemeente Aantal Gemeente Aantal
7
Lemsterland Skarsterlân
1
3
6
7
Nijefurd

opzet en uit voer ing van het onder zoek
4. . . samenstelling van de uiteindelijke onderzoeksgroep
In totaal is bij 0 kinderen een geluidsopname gemaakt. Negen opnames
uit de groep bleken ongeschikt voor plaatsing in de onderzoeksgroep (vanwege
grote onverstaanbaarheid, vermoedelijke achterstand in taalontwikkeling
op basis van de Groninger Minimum Spreeknormen (Goorhuis
& Schaerlaekens, 000; Goorhuis-Brouwer, ), of omdat het kind bijvoorbeeld
weigerde mee te spelen of omdat het voornamelijk Nederlands
sprak). Dit betekent dat de onderzoeksgroep bestaat uit 8 bruikbare opnames.
De twee ontbrekende kinderen zijn vervangen door transcripties
uit het promotieonderzoek van Van den Bergh (in voorbereiding). De kinderen
uit de onderzoeksgroep wonen door de hele provincie verspreid,
al komen de meeste kinderen uit de noord-oostelijke hoek van Fryslân.
Onderstaand kaartje laat de geografische spreiding van de kinderen uit
de onderzoeksgroep zien. De twee kinderen uit het promotieonderzoek
van Van den Bergh zijn in dit overzicht niet meegenomen.
Om een zo betrouwbaar mogelijke weerspiegeling van de maatschappij
te verkrijgen, is besloten de kinderen via gemeenten te selecteren. Alle
Friestalige gemeenten (in totaal stuks, uitgezonderd de gemeenten
Ameland, Het Bildt, Ooststellingwerf, Schiermonnikoog, Terschelling,
Vlieland en Weststellingwerf ) hebben een verzoek gekregen of zij persoonsgegevens
aan dit onderzoek wilden verstrekken. Zij waren allemaal
bereid hun medewerking te verlenen, zij het dat de meeste gemeenten
niet rechtstreeks gegevens wilden verstrekken, maar in plaats daarvan
wervingsbrieven doorstuurden naar de geselecteerde groep. De kinderen
zijn non-random, namelijk op leeftijd (geboortedatum), geselecteerd.
Uit vijf van deze Friestalige gemeenten (Bolsward, Harlingen, Leeuwarderadeel,
Sneek, Tytsjerksteradiel) kwamen helaas geen (bruikbare)
aanmeldingen.
Tabel 4.1: Overzicht van de indeling van de onderzoeksgroep
leeftijds- leeftijd jongen jongen meisje meisje
groep milieu A milieu B milieu A milieu B
1 ; - ; jaar
2 ; - ;8 jaar
3 ; - ; jaar
4 ; - ;8 jaar
5 ; - ; jaar

f-tarsp
4. . . selectie van deelnemers
Er werden uiteindelijk 00 kinderen geselecteerd, evenredig ingedeeld
naar geslacht, leeftijdsgroep en opleidingsniveau van de ouders. Alle kinderen
die aan dit onderzoek deelnamen, kwamen uit gezinnen waarin
door alle leden onderling hoofdzakelijk Fries gesproken werd. Wanneer
één van beide ouders als hoogste diploma minstens een HAVO-diploma
of hoger behaald had, werd het kind ingedeeld in het hoge milieu, milieu
B. Alle andere kinderen behoorden tot het midlage milieu, milieu A. In
een tabel ziet de indeling van de onderzoeksgroep er als volgt uit:
4. . . indeling in leeftijdsgroepen
De Friese TARSP heeft vijf leeftijdsgroepen van elk een half jaar: ; - ;
jaar, ; - ;8 jaar, ; - ; jaar, ; - ;8 jaar en ; - ; jaar.
De indeling in leeftijdsgroepen bij F-TARSP kent twee verschillen met die
van de Nederlandse TARSP (Schlichting, 00 ). Het eerste verschil betreft
het aantal. In de Friese TARSP zijn dit er vijf, terwijl de Nederlandse er zes
heeft. De jongste leeftijdsgroep ( ;0- ; jaar) uit de Nederlandse TARSP
is bij de Friese achterwege gelaten. Schlichting heeft de gegevens van
deze groep kinderen via longitudinaal onderzoek verkregen (Schlichting,
). Hiervoor ontbrak in het F-TARSP onderzoek de tijd. Bovendien
is voor deze leeftijdsgroep binnenkort een ander taalinstrument voorhanden,
namelijk de Friese Lexiconlijst (Lutje Spelberg & Schlichting, in
voorbereiding). Het tweede verschil is de leeftijdsgrens per groep. Deze
grens is in de Friese TARSP drie maanden opgeschoven; de Friese kinderen
zijn dus iets ouder. Op deze manier zou de laatste Grammaticale
Ontwikkelingsfase, fase VII, misschien beter onderbouwd worden. Deze
fase berust bij de Nederlandse TARSP namelijk op relatief weinig gegevens.
Deze maatregel heeft echter niet opgeleverd wat gehoopt werd, want
voor de Friese versie geldt helaas hetzelfde.
4. . – Onderzoeksgroep
Allereerst moest de onderzoeksgroep samengesteld worden. Zoals gezegd,
bestond de onderzoeksgroep uit 00 kinderen tussen ; en ; jaar.
In deze subparagraaf wordt ingegaan op de totstandkoming van de uiteindelijke
onderzoeksgroep.
4. Dataverzameling en dataverwerking

opzet en uit voer ing van het onder zoek
In het kort kwam de ontwikkeling van F-TARSP op de volgende handelingen
neer. Bij 00 Friestalige kinderen tussen ; en ; jaar is een
geluidsopname gemaakt. Van elke opname werden 00 uitingen uitgeschreven
en geanalyseerd. Deze gegevens leidden tot het opstellen van de
profielkaart en bijbehorende indicatietabel. Aan het onderzoek mochten
alleen kinderen deelnemen uit gezinnen, waarin door alle gezinsleden
onderling hoofdzakelijk Fries werd gesproken. Met vragenlijsten werd
onder andere informatie gewonnen over de talen die binnen een gezin
gesproken werden en de socio-economische achtergrond van de ouders.
Daarnaast werden de ouders ook enkele vragen over de gezondheid van
het kind gesteld. Deze vragen dienden om een beeld te krijgen van de algemene
ontwikkeling van het kind. De algemene ontwikkeling is verder
niet onderzocht. Mocht een onderzoeker tijdens de geluidsopname een
achterstand in de taalontwikkeling vermoeden, dan werden de uitingen
van het kind achteraf op basis van de Groninger Minimum Spreeknormen
(Goorhuis & Schaerlaekens, 000; Goorhuis-Brouwer, ) beoordeeld.
Bij achterblijven bij de GMS werd besloten het kind buiten het
onderzoek te laten.
De verkregen informatie over de Friese taalverwerving vormt de basis van
het taalinstrument F-TARSP en wordt samengevat op de zogenaamde profielkaart.
Bij dit onderzoek is grotendeels de werkwijze en methodologie
gevolgd die gebruikt is bij de Nederlandse TARSP (Schlichting, 00 ). Dit
Nederlandse taalinstrument is gebaseerd op het Engelse LARSP: Language
Assessment Remediation and Screening Procedure (Crystal e.a., 8 ).
Hoe verloopt de verwerving van het Fries bij zich ogenschijnlijk normaal ontwikkelende
kinderen van 1;9 tot en met 4;2 jaar, die het Fries als moedertaal
verwerven in een Friestalige thuissituatie?
4. Het onderzoek
De Friese Taal Analyse Remediëring en Screening Procedure (F-TARSP)
betreft een cross-sectioneel onderzoek naar het verloop van de taalontwikkeling
bij jonge Friestalige kinderen. De centrale vraag binnen het
onderzoek is:
4 Opzet en uitvoering van het onderzoek

f-tarsp
0

voor beelden van de analyse
wit net wêr’t se binne
sz VCbijzin
zc W B VC
zc B Ond W
wg
vvw Stam+(e)t Ov(Verb) sy(mv) MvTT
Tjalling, 4;0 jaar:
36 wy hienen al v opsike (opsocht), mar pake
sz Sz +
zc Ond W B B Ond
zc
wg HwwVd inZn
vvw wy VerlTijd Voltdw mar
Skelte, 3;6 jaar:
35 wy probearje in auto hjirtroch te krijen
sz Beknbijzin
zc Ond W VC B
wg inZn Ov(wgr, VII)
vvw wy MvTT Vobij Inf+n
en deze moast hjir stean
sz
zc Ond W B
wg Hwwi
vvw en Avn VerlTijd

f-tarsp
Femke, 3;5 jaar:
34 deze is fan my en deze is fan my
sz Sz +
zc Ond W-Kop VC Ond W-Kop VC
wg VzN VzN
vvw Avn my en Avn my
Jarich, 3;4 jaar:
33 earst de man derút, dan giet ie swemmen
sz NevenszVerb
zc B Ond B B W Ond + Inv
wg deZn Hwwi
vvw Vobij hy/er Inf+n
stellen?
sz
zc
zc W
wg
vvw Voltdw
Jurjen, 3;9 jaar:
32 wêr is dat ding dat jim
sz Bijvbijzin
zc Vr W Ond (vraagzin)
zc VC Ond
wg dit/datZn
vvw HwwZ Ov(Verb) Ov(Voorn)
sz
zc
zc W
wg
vvw HwwZ
Jurjen, 3;9 jaar:
31 dan wit de plysje noch net wêr’t dat ding
sz VCbijzin
zc B W Ond B VC
zc B Ond
wg deZn Bv/B dit/datZn
vvw Stam+(e)t Ov(Verb)
is
0

voor beelden van de analyse 0
se derút
sz
zc
zc Ond B
wg
vvw sy(mv) Vobij
Bauke, 3;5 jaar:
0 en at it winter is, dan moat(te)
sz Bbijzin
zc Ond VC W-Kop
zc B B W
wg
vvw en at it HwwZ
batterijen yn
sz
zc Ond + Inv
wg
vvw MvZn
Skelte, 3;6 jaar:
29 en dizze wol net yn, want hjir moatte
sz Nevens
zc Ond W B B B W
wg Vo/bij
vvw en Avn HwwZ want MvTT
28 ik bin him kwyt
zc Ond W VC
wg WW
vvw ik Stam him
27 ik ha it kâld
zc Ond W
wg WW
vvw ik Stam

f-tarsp
Simone, 3;10 jaar:
26 ik bin gek op seest( j)er
zc Ond W VC
wg WW WVz VzN
vvw ik Stam SamZn
Arjen, 2;9 jaar:
25 wachtsje op my!
zc W VC (gebw)
wg WVz VzN
vvw my
Erica, 2;9 jaar:
24 dêr kin(ne) wy no nei sjen
zc VC W Ond B + Inv
wg Vo/bij Hwwi WVz
vvw wy
Bauke, 3;5 jaar:
23 wêrom sit der sa’n dinkje yn?
zc Vr W B Ond (vraagzin)
wg Vo/bij sa’nZn
vvw HwwZ Verkl
Saskia, 3;9 jaar:
22 ik meitsje him helemaal fol
zc Ond W VC VC
wg BBv/B
vvw ik Stam him
Auke, 3;8 jaar:
21 en jij mag met dy
zc Ond W VC
wg VzN
vvw en Avn
Sjoerd, 3;5 jaar:
0 wat dochsto?
zc Vr W Ond (vraagzin)
wg
vvw Stam+(e)st Ov(Voorn)
08

voor beelden van de analyse 0
Femke, 3;5 jaar:
19 rin der mar hinne!
zc W B B (gebw)
wg Vo/bij
vvw
Marten, 2;7 jaar:
18 en dan nei it sikehûs
zc B B
wg VzBepZn itZn
vvw en SamZn
Marcel, 2;11 jaar:
ja, toch?
zc V.U. Soc. Nee/ja + hin
wg
vvw
Berber, 2;11 jaar:
16 ik ha deze makke
zc Ond W VC
wg HwwVd
vvw ik Avn Voltdw
Tineke, 2;10 jaar:
ditte (dizze) nij krigen, dy
sz Aan/uit
zc VC VC W
wg
vvw Avn Voltdw Avn
Ruurd, 2;8 jaar:
14 Ruurd krijt in broemauto
zc Ond W VC
wg inZn
vvw Stam+(e)t SamZn
Nanka, 3;6 jaar:
13 deze moat ek op bêd
zc Ond W B B
wg VzN
vvw Avn HwwZ

f-tarsp
Casper, 1;10 jaar:
12 mei ik kleure?
zc W Ond (vraagzin)
wg Hwwi
vvw ik
Marije, 2;2 jaar:
11 dees kin der net út
zc Ond W B B
wg Vo/bij
vvw Avn HwwZ
Janke, 2;1 jaar:
10 moat mem dwaan
zc W Ond + Inv
wg Hwwi
vvw
Casper, 1;10 jaar:
is dat?
zc (Vr) W-Kop Ond (vraagzin)
wg
vvw Avn
Erica, 2;9 jaar:
8 deze noch net
zc X Neg
wg BBv/B
vvw Avn
Elbrecht, 3;0 jaar:
7 dat wurdt Elbrecht monster
zc Ond W-Kop VC
wg ZnZn
vvw Avn
Hinke, 2;10 jaar:
grutte hûs
zc
wg BvZn
vvw
0

voor beelden van de analyse 0
Claudia, 2;10 jaar:
5 mem ek in leppeltsje?
zc Ond B VC + Into
wg inZn
vvw Verkl
Imke, 2;0 jaar:
dy moat hjiryn
zc Ond W B
wg
vvw Avn HwwZ Vobij
Minne, 1;11 jaar:
is treintsje
zc W-Kop VC
wg
vvw Verkl
Melle, 2;10 jaar:
boink
zc V.U. Soc. Divers
wg
vvw
Amarins, 2;5 jaar:
skiepke
zc Zn
wg
vvw Verkl
Onderstaande uitingen komen van normaalsprekende kinderen tussen
; en ; jaar oud. Een vraagteken geeft aan dat het een vraagzin betreft
en een uitroepteken betekent dat de uiting een gebiedende wijs is.
3 Voorbeelden van de analyse

f-tarsp
koart ferske is dat Femke ; jaar
dat is noch in rôs stikje Suze ; 0 jaar
in heel lyts fûgeltsje Irene ; jaar
Zyra hat moai hier Durk ; jaar
Bvze Bijvoeglijk naamwoord zonder –e-uitgang
Meestal heeft het bijvoeglijk naamwoord voor een zelfstandig naamwoord
een –e-uitgang, bijvoorbeeld in de moaie auto of in reade fyts. Een
uitzondering vormt het bijvoeglijk naamwoord dat tussen het onbepaalde
lidwoord in en het it-woord in het enkelvoud. In dat geval krijgt het bijvoeglijk
naamwoord geen –e-uitgang: in moai hûs, in smoarch rút of út in
moai boek. Het lidwoord mag eventueel weggelaten zijn. Er wordt alleen
gescoord bij Bvze wanneer het kind de regel goed toepast. De uiting in
grut fyts wordt hier dus niet gescoord.
ee (even) lizzen bliuwe Casper ; 0 jaar
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jaar
en wy bin(ne) hjir oan it klimmen Nenna ; jaar
hy giet noch blussen! Jelmer ; jaar
ik gean dêr lymjen Fenna ; 0 jaar
en tom (komt) noch ien by my sitten Durk ; jaar
Inf+n Infinitief + n
Op de werkwoorden jaan, slaan, dwaan, sjen, tsjen (Nederlands: onderweg
zijn, reizen, tijgen), gean en stean na, eindigt de infinitief van een werkwoord
in het Fries altijd op –e of –je. In enkele gevallen heeft de infinitief
een uitgang met –n (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
a als voor de infinitief het woord te staat.
b bij een infinitief na het hulpwerkwoord gean, bliuwe of komme.
c bij een infinitief die volgt op een zogenaamd waarnemingswerkwoord:
sjen, hearre of fiele.
d in de constructie oan it + infinitief.
Alleen bij correct gebruik mag Inf+n gescoord worden.
— Woordstructuur fase VI
dy kinne der alwer by Marten ; jaar
no gûle se Jan ; jaar
sitte mannen yn Arie ; 0 jaar
dy fine de ponnys lekker Femke ; jaar
dit binne aikes eh en in knyntsje Aletta ; jaar
wy ha alles opromme Tineke ; 0 jaar
en no gean wy noch sa Roelof ;8 jaar
en dêr wenje (ka)bouters yn Nenna ; jaar
0

de beschrij v ing van de profielk a art 0
In veel gevallen zullen Friese kinderen de meervoudsuitgang inslikken,
net zoals dat bij volwassenen het geval is, bijvoorbeeld dat kin(ne) wy
wol dwaan. Zolang er geen meervoudsuitgang te horen is, mag hier niet
gescoord worden en wordt de vervoeging als enkelvoud gezien. Bovenstaand
voorbeeld wordt dus niet bij MvTT, maar bij HwwZ genoteerd en
jim sjo(gge) dat goed bij Stam. Dit zal misschien vreemd aanvoelen, aangezien
volwassenen deze meervoudsuitgang ook inslikken. Echter, er is in
kindertaal niet altijd direct sprake van congruentie tussen onderwerp en
werkwoord wanneer het onderwerp in het meervoud staat. Het kind moet
dit dus expliciet laten zien.
Tabel 2.8: Vervoeging meervoud tegenwoordige tijd bij –e- en –je-werkwoorden
–e-werkwoord –je-werkwoord
Stam + e wy pakke Stam + je wy wurkje
MvTT Meervoud van de Tegenwoordige tijd
Het is hierbij van belang dat er sprake is van congruentie tussen onderwerp
en werkwoord in de eerste, tweede en derde persoon meervoud
van de tegenwoordige tijd. Een tweede voorwaarde voor scoring is dat
de meervoudsuitgang ook daadwerkelijk gemaakt moet zijn. Het moet
hier bovendien gaan om een Friese vervoeging. In het Fries vragen de
persoonlijke voornaamwoorden jo en je ook om een vervoeging in meervoud.
Het werkwoord kan zowel een hulp- als zelfstandig werkwoord zijn. Het
gaat dus om constructies als wy gean, sy sette of jim boartsje. Het moet duidelijk
zijn dat het werkwoord geen infinitief is. Bij de regelmatige werkwoorden
ziet de vervoeging van het meervoud tegenwoordige tijd er als
volgt uit (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
Bij de persoonsvorm die vervoegd is in de tweede persoon enkelvoud is
het in het Fries niet verplicht om het persoonlijk voornaamwoord do (of
de uitgangen –o of –e) te maken. Het is dus ook grammaticaal correct om
deze weg te laten, zoals in dan moatst deze pakke. Het onderwerp zit dan
verborgen in de zin. Er wordt in dat geval alleen gescoord bij Stam+(e)st
en niet bij de voornaamwoorden, zie ook bij de uitleg van de mededelende
zin in paragraaf . . . .
mar kinst dit ek tekenje Simone ; 0 jaar
hellest dit mar even oan de kant Aly ; 0 jaar
tinkst? Reitse ; jaar
sjochst wol! Lieuwe ; jaar

f-tarsp
dan moatst deze pakke Roelof ;8 jaar
wolsto dat even op eh helje? Silke ; jaar
De uitgang –st moet duidelijk te horen zijn. Bij –je-werkwoorden vervalt
de schwa-klank in de uitgang bij werkwoorden die al een schwa-klank in
de laatste lettergreep van de stam hebben, bijvoorbeeld do teken(e)st.
Tabel 2.7: Vervoeging tweede persoon enkelvoud tegenwoordige tijd bij –e- en –jewerkwoorden
–e-werkwoord –je-werkwoord
Stam + st do pakst Stam + est do wurkest
Stam+(e)st
Deze constructie betreft de vervoeging in de tweede persoon enkelvoud
van zowel het zelfstandige werkwoord als het hulpwerkwoord. Bij de regelmatige
werkwoorden vindt de volgende vervoeging bij de tweede persoon
enkelvoud plaats (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
wie dêr ûnder de tafel Hinke ; 0 jaar
dy stie hjir op ’e hynder Nienke ; jaar
in stuk krijde (krige) dat Patrick ; jaar
deze bedoelde ik Bert ; 0 jaar
dan boarte ik even noch ien Bente ; jaar
ik makke him net kapot Roelof ;8 jaar
wy hienen net in griente derby Mirjam ; 0 jaar
hy moast de slab noch wol om Jelma ;8 jaar
dy jurk hie ik op myn jierdei krigen Mirjam ; 0 jaar
De verleden tijd van onregelmatige werkwoorden kan in een grammatica
of woordenboek worden opgezocht. Onregelmatige werkwoorden komen
het vaakst voor. Bij het verwerven van de regelmatige verleden tijd probeert
het kind in het begin vaak de onregelmatige tijd regelmatig te maken
(overgeneralisatie).
Tabel 2.6: Vervoeging verleden tijd bij –e- en –je-werkwoorden
–e-werkwoord –je-werkwoord
ik Stam + te / de pakte Stam + e wurke
do Stam + test / dest paktest Stam + est wurkest
hy Stam + te / de pakte Stam + e wurke
wy Stam + ten / den pakten Stam + en wurken
0

de beschrij v ing van de profielk a art 0
VerlTijd Verleden Tijd van het werkwoord
Het gaat hier om de verleden tijd van hulp- en zelfstandige werkwoorden.
De vervoegingen van zowel enkelvoud als meervoud worden beide
bij VerlTijd gescoord. De vervoeging moet wel Fries zijn.
Bij de –e-werkwoorden en –je-werkwoorden wordt de verleden tijd als
volgt gemaakt (Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
— Woordstructuur fase V
ikke goed dien Meike ; jaar
dy omfallen Joop ; jaar
mem hat him al pakt Roelof ;8 jaar
dy ha ik fûn Boukje ; jaar
hy hat al folle plast! Jelma ;8 jaar
no bin(ne) se út de auto ûntsnapt Bert ; 0 jaar
Tabel 2.5: Vervoeging voltooid deelwoord bij –e- en –je-werkwoorden
–e-werkwoord –je-werkwoord
Stam + d/t ik ha pakt Stam + e ik ha wurke
Voltdw Voltooid deelwoord
Het gaat hier om het voltooid deelwoord van het werkwoord. Deze vervoeging
moet Fries zijn. Nederlandse voltooide deelwoorden worden
hier dus niet gescoord. In eerste instantie wordt het voltooid deelwoord
zonder hulpwerkwoord aangetroffen. De meeste voltooide deelwoorden
zijn onregelmatig. Pas in fase V wordt het voltooid deelwoord vooraf gegaan
door ha of wêze. Het voltooid deelwoord van de –e-werkwoorden
en –je-werkwoorden wordt als volgt gemaakt (Popkema, 00 ; Eisma &
Popkema, 00 ):
maïs opite Berber ; jaar
even skjinmeitsje Arjen ; jaar
mem opsykje Ester ; jaar
werkwoord in de infinitiefvorm voorkomt. Bij Wdeel, fase IV in de kolom
Woordgroepen, zie paragraaf . . , staan enkele voorbeelden van samengestelde
werkwoorden.

f-tarsp
SamWw Samengesteld Werkwoord, infinitiefvorm
Een samengesteld werkwoord bestaat uit een scheidbaar deel en een
werkwoord. Er wordt alleen bij SamWw gescoord als het samengestelde
— Woordstructuur fase IV
en dy wennet wol yn in kastiel Elbrecht ;0 jaar
hy glidet hjiryn Jelmer ; jaar
hy makket se even skjin Jan ; jaar
koke seit boe Pier ; 0 jaar
Bij –je-werkwoorden vervalt soms de schwa-klank in de –et-uitgang bij
werkwoorden die al een schwa-klank in de laatste lettergreep van de stam
hebben, bijvoorbeeld hy teken(e)t. Het is belangrijk dat de t duidelijk te
horen is.
Tabel 2.4: Vervoeging derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd bij –e- en –jewerkwoorden
–e-werkwoord –je-werkwoord
Stam + t hy pakt Stam + et hy wurket
Stam+(e)t Vervoeging derde persoon enkelvoud
van het zelfstandige Werkwoord
Hier gaat het om de vervoeging in de derde persoon enkelvoud van het
zelfstandige werkwoord, dus niet die van het hulpwerkwoord. De vervoeging
kan zowel regelmatig als onregelmatig zijn. De derde persoon wordt
bij –e-werkwoorden en –je-werkwoorden als volgt gevormd (Popkema,
00 ; Eisma & Popkema, 00 ):
krij ik ek ien Tymen ; jaar
eh dat wit ik net Aletta ; jaar
dy pas(t) der net by Marten ; jaar
nim ik deze wer mei Lieuwe ; jaar
ik meitsje him helemaal fol Saskia ; jaar
dan jou ik him op pake syn jierdei Fenna ; 0 jaar
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jaar
Er wordt ook bij Stam gescoord, wanneer het kind de meervoudsuitgang
weglaat bij een zelfstandig werkwoord en er dus een (soort van) stam overblijft
(zie ook MvTT, fase V). Een voorbeeld hiervan is de uiting van Suze
in onderstaand rijtje.
00

de beschrij v ing van de profielk a art
Stam Stam van het zelfstandige Werkwoord
Het gaat hier om de stam van het (Friestalige) zelfstandige werkwoord. De
stam van het hulpwerkwoord en de vervoeging van de gebiedende wijs
worden hier dus niet gescoord.
en in vliegtúch Marit ; jaar
eh frachtauto dêr Jaap ; 0 jaar
yn dieretún Sytse ; jaar
meanmasine by de boer Bastiaan ; jaar
wêr is myn buorfrou? Lieuwe ; jaar
dit in draaitol (radar) Bart ; jaar
op de jierdei deze Pier ; 0 jaar
op ’e pjuttersplak Hinke ; 0 jaar
mar in draaiwibelstoel Eelke ; jaar
SamZn Samengesteld Zelfstandig naamwoord
Met het samengesteld zelfstandig naamwoord worden twee zelfstandige
naamwoorden bedoeld die, al dan niet met een zogenaamde tussen
–s of –e, samengevoegd zijn, bijvoorbeeld frachtauto of dieretún. Een
samengesteld zelfstandig naamwoord kan ook bestaan uit de stam van
een werkwoord en een zelfstandig naamwoord, bijvoorbeeld glydsbaan.
Verder mag de SamZn een neologisme zijn of een samenstelling met een
Nederlandstalig gedeelte, bijvoorbeeld vliegtúch. In een samengesteld zelfstandig
naamwoord kan verkorting of breking voorkomen. Ga voor meer
informatie naar MvZn (fase III).
Het gebruik van het meervoud van zelfstandige naamwoorden wil nog
niet zeggen dat de kinderen de regel goed begrepen hebben. Het is heel
goed mogelijk dat een kind een woord als fuotten alleen in het meervoud
gebruikt. Daarom is het belangrijk om de gevonden meervoudsvormen
op een apart vel of op de (achterkant van de) profielkaart te noteren. Zodra
er een meervoud gevonden is van een woord dat een kind ook in het enkelvoud
heeft geproduceerd, is het duidelijk dat hij of zij deze constructie
productief kan gebruiken.
foet, fuotten, fuotsje. En de tweeklank [oə] ‘breekt’ tot [wa] als het zelfstandig
naamwoord, bijvoorbeeld doar, in het meervoud wordt gezet of wordt verkleind:
doarren, doarke. Samenstellingen of afleidingen hebben soms ook
breking: beamtûke, jierdei, hierrich, boadskip, buorfrou. De vormen moeten
lexicaal aangeleerd worden, want er zijn geen regels die zeggen wanneer
het wel of niet voorkomt. Ze kunnen dus het beste in een woordenboek
of grammatica opgezocht worden, mocht dit nodig zijn.

f-tarsp
In het Fries kan verkorting of breking van de klinker in het zelfstandig
naamwoord voorkomen bij meervoudsvorming, verkleining, samenstelling
of afleiding. Bij verkorting verandert de lange klinker in het zelfstandig
naamwoord in een korte klinker. Verkorting komt bijvoorbeeld
voor bij hân, dat in het meervoud, bij verkleining of in een samenstelling
verandert in hannen, hantsje of handoek. Een ander voorbeeld met verkorting
is stêd: stedsje, stedhûs, maar let op want het meervoud stêden heeft
geen verkorting. Breking kan voorkomen in zelfstandige naamwoorden
met de tweeklanken [iə], [iə], [uə] en [oə]. Deze tweeklanken veranderen
dan in respectievelijk [ji], [jε], [wo] en [wa]. De tweeklank [iə] in een zelfstandig
naamwoord, zoals hier, wordt bijvoorbeeld bij meervoudsvorming
of verkleining ‘gebroken’ tot [ji]: hierren, hierke. Evenzo met de tweeklank
[iə] in beam die bij meervoudsvorming of verkleining ‘gebroken’ wordt
tot [jε]: beammen, beamke. De tweeklank [uə] verandert bij breking in [wo]:
eh woartels Wytske ; jaar
net poezen wetter Emma ; jaar
no moat mei auto’s Sytse ; jaar
twa foarkjes Lise ; jaar
dy binne ton (fan) geiten Ruurd ;8 jaar
hiel grutte fuotten Elbrecht ;0 jaar
sitte mannen yn Arie ; 0 jaar
sjoch ik oaljefanten Marcel ; jaar
dy lytsen Bauke ; jaar
ik ha trije pearsen! Saskia ; jaar
Onregelmatige meervoudsvormen zoals skuon en bern worden ook bij
MvZn gescoord. Evenzo wat betreft zelfstandig gebruikte bijvoeglijke
naamwoorden, die in het Fries een meervoudsuitgang kunnen krijgen,
bijvoorbeeld dy twa grutten. Het is niet verplicht om achter zelfstandig gebruikte
bijvoeglijke naamwoorden die in het meervoud staan een meervoudsuitgang
te plakken, dus dy twa grutte is ook correct Fries.
Tabel 2.3: Meervoud in het Fries
uitgang regel
-s als Zn meer dan één lettergreep telt appels tekkens
èn eindigt op –el, –em, –en, –ier of –er(t) biezems amers
bij verkleinwoorden en internationale hûntsjes kiwys
woorden die eindigen op een klinker
-en bij alle overige gevallen pannen ballen
kleden parren
8

de beschrij v ing van de profielk a art
MvZn Meervoud Zelfstandig naamwoord
De regelmatige uitgangen van het meervoud van het zelfstandig naamwoord
zijn in het Fries (Popkema, 00 ):
— Woordstructuur fase III
poeske! Casper ; 0 jaar
is treintsje Minne ; jaar
truike pakke Carla ; jaar
stoke (koke) Melle ;0 jaar
baltsje Riemer ;0 jaar
poppy skrikke Joop ; jaar
stuoltsje Nynke ; jaar
wolkjes Imke ;0 jaar
kypke deze Janke ; jaar
dat is pykje Sytse ; jaar
Het verkleinwoord heeft een sterretje. Dat betekent dat het wel gescoord
wordt, maar niet opgenomen in het behandelplan. De kinderen kennen
namelijk op deze leeftijd het verschil nog niet tussen hûn en hûntsje, ook
al gebruiken ze deze twee woorden vaak naast elkaar.
Bij verkleining kan verkorting of breking van de klinker in het zelfstandig
naamwoord voorkomen. Ga voor meer informatie over deze verschijnsels
naar MvZn (fase III).
Na een klinker of een r komt, onder invloed van het Nederlands, ook wel
eens de verkleiningsuitgang –tsje: autootsje, amertsje. Dit verschijnsel mag
ook bij Verkl gescoord worden. Sommige woorden kennen alleen een verkleinwoord,
zoals famke. Deze woorden worden niet onder verkleinwoord
gescoord.
Tabel 2.2: Verkleining in het Fries
uitgang als Zn eindigt op:
-je k, g of ng sokje dinkje
eachje
-tsje l, n, t, of d baltsje boatsje
pantsje bedsje
-ke oare letters autoke hûske
blomke spikerke
wyfke

f-tarsp
Verkl* Verkleinwoord
Het gaat hier om het verkleinwoord van zelfstandige naamwoorden. Het
Fries heeft bij verkleining drie uitgangen (Popkema, 00 ):
Zoals gezegd komen de hulpwerkwoorden in de vroege kindertaal bijna
alleen ‘zelfstandig’ voor. Vanaf fase IV kunnen ze gevolgd worden door
een infinitief, bijvoorbeeld ik wol dy auto ha en vanaf fase V door een voltooid
deelwoord, bijvoorbeeld ik ha de auto wosken. In dat geval zijn ze niet
meer ‘zelfstandig’ gebruikt en wordt het uitingsnummer niet hier, maar
bij respectievelijk Hwwi (fase III) en HwwVd (fase IV) onder Woordgroepen
genoteerd.
Er wordt ook niet gescoord bij HwwZ, als het ‘zelfstandig’ gebruikte hulpwerkwoord:
a in de tweede persoon enkelvoud vervoegd is, bijvoorbeeld in do giest nei
boppen ta. Dan wordt gescoord bij Stam+(e)st.
b in het meervoud van de tegenwoordige tijd staat, bijvoorbeeld in wy gean
ek. Dan wordt gescoord bij MvTT.
c in de verleden tijd staat, bijvoorbeeld hy stie dêr. Dan wordt gescoord bij
VerlTijd.
Soms laat het kind de meervoudsuitgang bij het werkwoord weg, bijvoorbeeld
in dat do(gge) wy. Als dat werkwoord een ‘zelfstandig’ gebruikt hulpwerkwoord
betreft, dan wordt niet bij meervoud van de tegenwoordige
tijd gescoord, maar bij HwwZ.
Kortom, alleen ‘zelfstandig’ gebruikte hulpwerkwoorden in eerste en derde
persoon enkelvoud worden hier gescoord. Ze krijgen geen extra score
bij Stam of Stam+(e)t.
plysje wol net Joop ; jaar
dêr sit(te) se yn Imke ;0 jaar
baby mei yn ’e bernewein Emma ; jaar
giet wer boem Marije ; jaar
dy sit yn de lift Sytse ; jaar
ik doch dy Lise ; jaar
dy wol ik Feite ; jaar
dêr leit klok Bastiaan ; jaar
deze heart hjirop Berber ; jaar
dat do(gge) wy Iris ; jaar
der kin(ne) in soad beestjes yn Irene ; jaar

de beschrij v ing van de profielk a art
dêr is de ponny! Casper ; 0 jaar
dêr komt treintsje Minne ; jaar
moat ticht Carla ; jaar
hat ek in tiepke (skiepke) Melle ;0 jaar
hoecht net Elly ; jaar
en fierder kin er net Riemer ;0 jaar
Het werkwoord hearre in de betekenis van harkje (Nederlands: luisteren)
is geen hulpwerkwoord. Het werkwoord kinne in de betekenis iets of iemand
kennen, kenne, is ook geen hulpwerkwoord, al klinken beide werkwoorden
in de uitspraak vaak hetzelfde. Wêze en bliuwe zijn alleen een
HwwZ in de betekenis ‘zich bevinden’. Een Nederlandstalig ‘zelfstandig’
gebruikt hulpwerkwoord krijgt hier geen score.
lizze
litte wurde
komme wolle
kinne wêze
hoege stean
hearre sitte
hawwe sille
gean rinne
dwaan moatte
bliuwe meie
HwwZ Hulpwerkwoord Zelfstandig gebruikt
Na het koppelwerkwoord is de eerste persoonsvorm die kinderen verwerven
de tegenwoordige tijd eerste en derde persoon enkelvoud van het
hulpwerkwoord. Dit hulpwerkwoord wordt in eerste instantie nog ‘zelfstandig’
gebruikt, dat wil zeggen, het wordt nog niet gevolgd door een
hoofdwerkwoord. Daarom heten ze ook ‘zelfstandig’ gebruikte hulpwerkwoorden,
al klinkt deze term nogal tegenstrijdig.
De ‘zelfstandig’ gebruikte hulpwerkwoorden zijn:
— Woordstructuur fase II
Hierin verschilt het Fries van het Nederlands. Het Nederlands heeft
namelijk maar één categorie regelmatige werkwoorden. Omdat veel
werkwoorden in de verschillende gebieden in Fryslân anders worden
uitgesproken en vervoegd, wordt in bijlage een overzicht gegeven van
veel voorkomende werkwoorden en hun verschillende manieren van
uitspraak.

f-tarsp
Het Fries kent, naast onregelmatige werkwoorden, twee soorten regelmatige
werkwoorden:
a regelmatige werkwoorden met een infinitief die eindigt op –je.
b regelmatige werkwoorden met een infinitief die eindigt op –e.
In de kolom Woordstructuur worden de constructies alleen gescoord
als het kind een Friese uitgang laat zien, zie ook paragraaf . . . Daarom
wordt in deze subparagraaf bij elke constructie een korte Friese grammaticale
uitleg gegeven. Wanneer de uitgang hetzelfde is als die van het
Nederlands, krijgt het kind het voordeel van de twijfel en wordt de betreffende
constructie wel gescoord.
myn popke hat twa broeken
zc Ond W VC
wg BezZn BvZn
vvw Verkl HwwZ MvZn
2. . Woordstructuur
Onder woordstructuur vallen morfologische verschijnselen, zoals verbuiging,
vervoeging, afleiding en samenstelling van woorden. De analyse
komt op de laatste regel, die van verbindingswoord, voornaamwoord
en woordstructuur (vvw). De betreffende constructies staan in de meest
rechtse kolom van de profielkaart.
mar se is no noch siik Femke ; jaar
wat docht se no? Ilse ; jaar
se kin noch net lêze Simone ; 0 jaar
sy(ev)
Dit is het persoonlijk voornaamwoord derde persoon enkelvoud vrouwelijk
sy of se. Ook hja, in de noordelijke Wouden van Fryslân hju, wordt hier
gescoord, al komt dit in de spreektaal nauwelijks nog voor. Soms is het
onduidelijk of sy naar een enkelvoud of meervoud verwijst. In dat geval
wordt bij sy meervoud, oftewel sy(mv), gescoord.
hjir kinst wol yts fan meitsje Jarich ; jaar
en wy moatte yts sykje Durk ; jaar
mar achterop siet noch yts Eelke ; jaar
yts
Dit is het onbepaalde voornaamwoord yts. Het gaat hier om een Nederlandse
interferentie, want het Friese woord voor iets is wat.

de beschrij v ing van de profielk a art
dan ha je allegear bloed op ’e holle Doutsen ; jaar
dan moat(te) je aikes fine Jurjen ; jaar
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jaar
je
Het persoonlijk voornaamwoord je wordt meestal gebruikt bij een omschrijving
van hoe je iets moet doen. Dit is een verzwakking van het voornaamwoord
jo en vraagt dan ook een persoonsvorm in het meervoud.
De invulling van deze fase bevindt zich in een experimenteel stadium,
aangezien voor fase VII minder gegevens beschikbaar zijn vergeleken met
de overige fasen.
— Voornaamwoorden fase VII
hy makket se even skjin Jan ; jaar
dêr gean se dan útstappen en
dêr ynstappen Boukje ; jaar
se skrikke noait wekker Femke ; jaar
en de mefrou moat se ek meinimme Irene ; jaar
sy(mv)
Het gaat hier om het persoonlijk voornaamwoord sy of se, maar dan de
vorm van mannelijk en vrouwelijk meervoud. Ook hja, in de noordelijke
Wouden van Fryslân hju, wordt hier gescoord, al komt dit in de spreektaal
nauwelijks nog voor. Het persoonlijk voornaamwoord sy heeft meestal
de functie van onderwerp, maar het is ook mogelijk als lijdend voorwerp.
Soms is het onduidelijk of sy naar een enkelvoud of meervoud verwijst. In
dat geval wordt bij sy(mv) gescoord.
— Voornaamwoorden fase VI
dan makkes (makket) man dy wer better Doutsen ; jaar
ik bin sa wer by dy Roelof ;8 jaar
dat wie foar dy Simone ; 0 jaar
dy
Het persoonlijk voornaamwoord dy komt zowel in de positie van voorwerp
als na een voorzetsel voor. Dit dy is overigens gemakkelijk te verwarren
met een Avn.

f-tarsp
en dit is it hús fan ús Boukje ; jaar
mar Nynke bringt ús wol Bente ; jaar
sy is nêst ús Nanka ; jaar
en komt noch mear minsken by ús? Roelof ;8 jaar
ús
Dit is het persoonlijk voornaamwoord ús, dat als object gebruikt wordt of
na een voorzetsel voorkomt.
ik hat net sa’nien Sjoerd ; jaar
sa’nent Boukje ; jaar
en ik moat sa’nen ha Aly ; 0 jaar
sa’nent
Dit zelfstandig gebruikte voornaamwoord komt in verschillende verschijningsvormen
voor: sa’nent, sa’nt, sa’nen, sa’nien, sa’nenien, sa’ntes.
se kin(ne) ek wol út mekoar Bauke ; jaar
allegear troch elkoar Simone ; 0 jaar
eh kinne dy no ek noch op elkoar? Aly ; 0 jaar
elkoar
Het wederkerig voornaamwoord elkoar wordt ook wel gebruikt als mekoar,
inoar of inander.
dat doch ik lekker self Bart ; jaar
sels
Hierbij gaat het om het aanwijzend voornaamwoord sels of self. Self, dat
een een Nederlandse invloed in het Fries is, komt het meest voor.
dan hat er alles opfret(ten) Iris ; jaar
deze moast alles dwaan Jurjen ; jaar
alles plakte Fenna ; 0 jaar
ha wy alles hast Irene ; jaar
alles
Dit is het onbepaalde voornaamwoord alles.
Woordstructuur, zie ook bij de uitleg van de mededelende zin in paragraaf
. . . . Wanneer het onderwerp verborgen is, wordt niet bij de voornaamwoorden
gescoord.

de beschrij v ing van de profielk a art
Dit persoonlijk voornaamwoord kan ook helemaal worden weggelaten,
zodat er alleen een vervoegde persoonsvorm in tweede persoon enkelvoud
overblijft, dus zoals in wolst in lolly?. In dat geval zit het onderwerp
verborgen in de zin en wordt alleen gescoord bij Stam+(e)st onder
do deze Lise ; jaar
dat moatsto dwaan Roelof ;8 jaar
do moatst hjirfan pakke Iris ; jaar
ien fan do Sym ; jaar
meisto him ha Jitske ;0 jaar
do hast in lytse jaatsje (radioke) Durk ; jaar
kinsto him fine? Jouke ;0 jaar
Vanaf fase VII verschijnt in onderschikkende zinnen de vervoeging van
de tweede persoon op het onderschikkende verbindingswoord. Aan dit
verbindingswoord wordt dan de uitgang –sto, –ste of –st toegevoegd, zoals
in asto in snoepke wolst, dan moatst springe. Alleen wanneer het kind een
–sto- of –ste-uitgang op het verbindingswoord maakt, wordt hier, bij de
overige voornaamwoorden, gescoord.
do
Het persoonlijk voornaamwoord tweede persoon enkelvoud is do. In het
geval van inversie valt de d van do weg en wordt de uitgang –o of –e op de
in tweede persoon vervoegde persoonsvorm gemaakt, bygelyks wolsto in
lolly?.
Voornaamwoorden die aan het eind van fase VI of VII verschijnen:
minent is net stikken Nanka ; jaar
no Jelmer sinent even sjen Sandra ; jaar
ik tink net minen Sym ; jaar
mines/sines
Hierbij gaat het om het zelfstandig gebruikte bezittelijk voornaamwoord.
Dit voornaamwoord kan zowel naar een enkelvoud als naar een meervoud
verwijzen. Het staat volledig op zichzelf of in een woordgroep. Zowel mines
als sines hebben verschillende verschijningsvormen, respectievelijk
minen, minent, mynt, myntes en sinen, sinent, synt, sintes.
hjir sit niks Piter ;0 jaar
dan hat Riemkje lekker niks mear Silke ; jaar
hy docht niks Sanne ; jaar

f-tarsp
neat
Het gaat hier om het onbepaalde voornaamwoord neat of niks. Niks komt
het vaakst voor.
Voornaamwoorden die aan het eind van fase IV of V verschijnen:
Ov Overige voornaamwoorden
Er zijn verschillende voornaamwoorden die niet frequent genoeg voorkomen
voor een plek op de profielkaart. Hieronder staan enkele van deze
minder frequente voornaamwoorden.
mar Tjalling wie der wol en Nico wie der Bente ; jaar
dy past der net Skelte ; jaar
by my sit der ek in meske Johan ; jaar
hy is der hast Aly ; 0 jaar
der
In de praktijk worden alle der’s die geen deel uitmaken van een voornaamwoordelijk
bijwoord hier genoteerd. Der kan op zinsniveau de functie
hebben van een bijwoordelijke bepaling, hy is der net, of van een onderwerp,
der sit in famke op ’e skommel. Zo’n zin heeft dan twee onderwerpen;
der is dan een plaatsonderwerp en het andere onderwerp is het getalsonderwerp.
Dat onderwerp kan namelijk in het meervoud staan: der is in
auto, der binne twa auto’s. Er zijn maar enkele gevallen waarbij der werkelijk
het karakter heeft van een voornaamwoord.
deze is fan my Arie ; 0 jaar
want dy bliuwt by my thús Skelte ; jaar
hy wol my by de neus pakke Sanne ; jaar
mem moat de stikjes oan my jaan Suze ; 0 jaar
my
Het persoonlijk voornaamwoord my wordt gebruikt als lijdend of meewerkend
voorwerp en na een voorzetsel. Een enkele keer wordt my foutief
als onderwerp gebruikt. Dit wordt hier ook gescoord en op een apart vel
of achterop de profielkaart genoteerd.
wy ha in lytse mûle Elbrecht ;0 jaar
dit ha wy al sjoen Nienke ; jaar
wy
Dit is het persoonlijk voornaamwoord wy of we.
0

de beschrij v ing van de profielk a art 8
ik sjoch him Janny ;0 jaar
ik ha him beet Marcel ; jaar
ik makke him net kapot Roelof ;8 jaar
him
Het persoonlijk voornaamwoord him wordt als lijdend of meewerkend
voorwerp of na een voorzetsel gebruikt.
— Voornaamwoorden fase V
no past it Arjen ; jaar
it is in baarch Patrick ; jaar
ik doch it sa Janny ;0 jaar
ik krij it net derút Elbrecht ;0 jaar
it
Het persoonljik voornaamwoord it kan als lijdend voorwerp of als onderwerp
voorkomen. Dit voornaamwoord wordt ook wel afgekort tot ’t.
dêr sit ie yn Imke ;0 jaar
hy past net Simon ; jaar
dêr moat er Tymen ; jaar
dan wurdt hy sacht Marcel ; jaar
ik tink dat ie hjir moat Aly ; 0 jaar
hy/er
Hier gaat het om het persoonlijk voornaamwoord in de derde persoon
mannelijk enkelvoud hy en de onbeklemtoonde variant er, die soms ook
uitgesproken wordt als het Nederlandse ie. Ie kan bij het uitschrijven gemakkelijk
verward worden met dy, omdat beide vormen hetzelfde worden
uitgesproken (zie ook bijlage ). De vormen er en ie kunnen beide alleen
na de persoonsvorm of, vanaf fase VI, na een onderschikkend verbindingswoord
voorkomen.
— Voornaamwoorden fase IV
ik doch dy Lise ; jaar
ikke dêrop Foppe ; jaar
ha ’k in ljedder Minne ; jaar
ik
Het persoonlijk voornaamwoord ik wordt in deze fase ontwikkeld. Soms
zegt het kind ook ikke of kort het ik af tot ’k.

f-tarsp
dy moat dêryn Feite ; jaar
hûs hat dit derbovenop Foppe ; jaar
hynder sitte hjiryn Berber ; jaar
even dêrhinne Sjoukje ; jaar
dan hellet dy deze auto derwei Bert ; 0 jaar
giet dy hjirtuskenyn sliepe Mirjam ; 0 jaar
Vobij Voornaamwoordelijk bijwoord
Het voornaamwoordelijk bijwoord bestaat uit een combinatie van der,
dêr, hjir of wêr met een voorzetsel (bijvoorbeeld oan, op, yn) of een bijwoord
(bijvoorbeeld ôf, hinne, ta). Voorbeelden zijn: dêrop, hjiryn, derby,
hjirhinne. Deze voornaamwoordelijke bijwoorden kunnen verschillende
syntactische functies hebben, bijvoorbeeld die van bijwoordelijke bepaling
of van voorzetselvoorwerp. Ze kunnen zowel gesplitst als ongesplitst
voorkomen, bijvoorbeeld dizze moat hjirby of dizze moat hjir ek by.
In deze fase komt de ongesplitste vorm het meest voor. De gesplitste
vorm wordt in de kolom Woordgroepen (fase IV, zie paragraaf . . ) gescoord.
— Voornaamwoorden fase III
In fase II worden geen nieuwe voornaamwoorden ontwikkeld.
dees derby? Carla ; jaar
dy ha Carla ; jaar
dat docht sear Wytske ; jaar
no stean dezen noch yn brân Bert ; 0 jaar
dêr sit ek noch wol sokken Bente ; jaar
Avn Aanwijzende voornaamwoorden, zelfstandig gebruikt
Deze zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zijn: dy, dizze,
deze, dees, dit, ditte, dat, datte. In de hogere fasen wordt een enkele keer sokke
gebruikt. Ook dezen, dizzen of sokken kunnen dan voorkomen. Hierbij vervangt
het aanwijzende voornaamwoord iets wat in het meervoud staat,
bijvoorbeeld de ballen binne fuort en dezen binne fuort. Echter, het is niet
verplicht om aan het aanwijzende voornaamwoord een n te plakken als
het op een zelfstandig naamwoord in het meervoud slaat. Een zin als deze
binne fuort is dus net zo correct.
88
— Voornaamwoorden fase I

de beschrij v ing van de profielk a art 8
Sommige voornaamwoorden zijn in het Fries qua uitspraak en betekenis
gelijk aan die in het Nederlands, bijvoorbeeld ik of dy. Deze gelijke voornaamwoorden
worden ook geanalyseerd, zie paragraaf . . . De Nederlandstalige
voornaamwoorden die in uitspraak en betekenis niet gelijk
zijn aan het Fries, zoals jij, worden hier niet gescoord. Die voornaamwoorden
kunnen desgewenst achter op de profielkaart genoteerd worden.
In kindertaal wordt een onderwerp of lijdend voorwerp vaak door een
voornaamwoord weergegeven. Meestal betreft het hier het aanwijzend
voornaamwoord dy.
Op de profielkaart worden doorgaans niet de uitingsnummers bij de
voornaamwoorden genoteerd. Om de praktische reden dat er meestal
niet genoeg ruimte is om alle uitingsnummers te noteren, wordt hier
geturfd. Dit is vooral het geval bij de zelfstandig gebruikte aanwijzende
voornaamwoorden (Avn).
ik wol dat dwaan
zc Ond W VC
wg Hwwi
vvw ik Avn
Het analyseren gebeurt op de onderste regel, de regel voor verbindingswoorden,
voornaamwoorden en woordstructuur (vvw).
2. . – Voornaamwoorden
De volgende typen voornaamwoorden worden onderscheiden:
a Zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden, bijvoorbeeld dizze,
dy, dit of dat.
b Persoonlijke voornaamwoorden, gebruikt als onderwerp: ik, do, hy, enz., of
als voorwerp of na een voorzetsel: my, dy, him, ús.
c Zelfstandig gebruikte bezittelijke voornaamwoorden: mines, dines, enz.
d Zelfstandig gebruikte onbepaalde voornaamwoorden, bijvoorbeeld wat,
alles, yts.
e Voornaamwoordelijke bijwoorden, bijvoorbeeld derop, hjiryn, dêrûnder.
f der.
en at der in berntsje komt, dan moat
er wer iepen Saskia ; jaar
eh hust (ast) eh omfalst dan eh kinst
wer opnij bouwe Sym ; jaar

f-tarsp
en dan at ’t winter is, dan moat(te) se
yn de boerderij Bauke ; jaar
at it reint dan is ie droech Roelof ;8 jaar
at ik fjouwer bin Fenna ; 0 jaar
at
Het verbindingswoord at verbindt een onderschikkende zin aan een
hoofdzin. Ook als de onderschikkende zin zonder hoofdzin gebruikt
wordt, wordt het uitingsnummer bij at genoteerd. De onderschikkende
zin is in de regel een bijwoordelijke bijzin. At kan ook als as zijn geschreven.
Dan wordt hier ook gescoord, behalve als het voorkomt in een vergelijking
zoals like grut as. In de laatste fase komt het soms voor dat er een
vervoeging van de tweede persoon enkelvoud aan het verbindingswoord
vastzit: ast.
De invulling van deze fase bevindt zich in een experimenteel stadium,
aangezien voor fase VII minder gegevens beschikbaar zijn vergeleken met
de overige fasen.
— Verbindingswoorden fase VII
Wanneer de logopedist er voor kiest de betrekkelijke bijwoorden dêr’t en
wêr’t in het behandelplan op te nemen, is het belangrijk te weten dat er
in het Fries onderscheid tussen beide wordt gemaakt. Zo slaat dêr’t altijd
terug op een antecedent. In het voorbeeld de auto, dêr’t ik mei boarte, is
stikken is de auto het antecedent. Het betrekkelijke bijwoord wêr’t heeft
geen dergelijk antecedent. Een voorbeeld is ik begryp net, wêr’t hy it oer hat
(Popkema, 00 ).
of kin hjir ek wol in (yn) in gaatje Bente ; jaar
sa moast it sa lang as krekt Iris ; jaar
dy hat donker hierkes dus dit is Kristel Mirjam ; 0 jaar
wêr is dy trekker dêr’t it mantsje
omfallen is? Chris ; jaar
want sy wit(te) net wêr’t de dieven
mear bin(ne) Jurjen ; jaar
ik tink dat ie dêr moat Aly ; 0 jaar
Ov Overige verbindingswoorden
Hier worden nevenschikkende verbindingswoorden (behalve en, want,
en mar) gescoord en onderschikkende verbindingswoorden (behalve at).
Voorbeelden zijn: of, dus, as (vergelijkend), dêr’t, wêr’t, doe’t en dat.
8

de beschrij v ing van de profielk a art 8
ik soe him hast deryn dwaan, mar
dat lukt my net Skelte ; jaar
net deze auto, mar in gewoane auto Jelmer ; jaar
wy hienen al in kear opsike (opsocht), mar
pake wit net wêr’t se binne Tjalling ;0 jaar
mar(n) mar in Nevenschikking
Dit verbindingswoord mar wordt gebruikt in een nevenschikking. Het
verbindt dus twee hoofdzinnen met elkaar. Mar drukt vaak een tegenstelling
uit. Wordt het verbindingswoord mar introducerend gebruikt, dan
wordt niet hier, maar bij mar(i) (zie fase V) gescoord.
want dy moat dêr stean Chris ; jaar
de lym moet wol op, want dan geane wy
wer nije keapjen hjirfan Fenna ; 0 jaar
’k wol it derôf ha, want ik wol him sa
graach op de flinder ha Jitske ;0 jaar
want
Het verbindingswoord want verbindt twee hoofdzinnen aan elkaar. Soms
wordt het niet verbindend, maar introducerend gebruikt, zoals in het eerste
voorbeeld.
— Verbindingswoorden fase VI
mar dêr is hy ek Arie ; 0 jaar
mar myn mem moat even komme Sjoerd ; jaar
mar hy kin net sa fûl stappe Jelma ;8 jaar
mar(i) mar, introducerend gebruikt
Het verbindingswoord mar kan zowel introducerend als in een nevenschikking
gebruikt worden. Hier wordt alleen gescoord als mar introducerend
gebruikt wordt. Met dit mar wordt de uiting dus begonnen. Als
mar in een nevenschikking voorkomt, dan wordt bij mar(n) (zie fase VI)
gescoord.
— Verbindingswoorden fase V
en dit Sander ; jaar
en op har mûltsje Tineke ; 0 jaar
en dy wennet wol yn in kastiel Elbrecht ;0 jaar
en dit is ek net plysje en deze ek net Roelof ;8 jaar

f-tarsp
en
In deze fase wordt het verbindingswoord en gebruikt om een zinsdeel of zin
mee te beginnen. Pas in fase VI dient en om twee hoofdzinnen met elkaar
te verbinden. De en uit de woordgroep XenX wordt hier niet gescoord.
— Verbindingswoorden fase III
en de bloem is mooi
zc Ond W-Kop VC
wg deZn
vvw en
De verbindingswoorden die in het Fries en in het Nederlands dezelfde
uitspraak hebben worden ook hier gescoord, zie ook paragraaf . . . Dus
een verbindingswoord als en in een verder Nederlandstalige uiting wordt
wel gescoord, terwijl het verbindingswoord als in zo’n geval geen scoring
krijgt. Het is echter wel handig om dit verbindingswoord achterop de
profielkaart te noteren.
Wanneer het verbindingswoord niet goed wordt uitgesproken, bijvoorbeeld
wanneer de t in dy’t of dêr’t en wêr’t wordt weggelaten, wordt dit genoteerd
en in het behandelplan opgenomen. Deze verbindingswoorden
verschijnen echter pas in fase VI.
want dat fyn ik moai
zc VC W Ond VC
wg -
vvw want
Wanneer de analyse met de hand gemaakt wordt, is het aan te raden de verbindingswoorden
te markeren door er een vierkantje omheen te maken. De
verbindingswoorden worden op de derde analyseregel genoteerd. Dit is de
regel ‘vvw’: verbindingswoorden, voornaamwoorden en woordstructuur. Op
de profielkaart worden de verbindingswoorden gescoord in de zesde kolom
van links, de kolom van de Verbindingswoorden die in fase III begint.
c betrekkelijke voornaamwoorden met ingesloten antecedent, bijvoorbeeld
wat, datjinge, dyjinge.
d het betrekkelijk bijwoord dêr’t, in Friese spreektaal vaak vervangen door
wêr’t. Dit is echter een invloed uit het Nederlands, kijk ook bij de constructies
onder overige verbindingswoorden in fase VI. Ook bij dêr’t en
wêr’t wordt de t niet altijd door de kinderen uitgesproken.
8

de beschrij v ing van de profielk a art 8
2. . – Verbindingswoorden
Verbindingswoorden zijn:
a voegwoorden, bijvoorbeeld en, at, want.
b betrekkelijke voornaamwoorden, bijvoorbeeld dy’t, dat. Soms wordt de t
in dy’t door de kinderen niet uitgesproken.
wêrom is myn knyn like âld as my? Tjalling ;0 jaar
dan moat ik noch lytser wêze as dy bisten Bauke ; jaar
Verg Vergelijking
Vergelijkingen kunnen gemaakt worden met as.
Soms staat er een om in de constructie, bijvoorbeeld ik fyn leuk om te knippen
(Simone, ; 0 jaar). De constructie W+om+te+i hoort ook thuis bij de
overige woordgroepen fase VII.
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jaar
ik doar net yn beammen te klimmen Jurjen ; jaar
W+te+i Werkwoord + te + infinitief
Vaak heeft een beknopte bijzin deze vorm.
op heit syn foet Hinke ; 0 jaar
nei Jan syn skoalle Sandra ; jaar
VzZnBepZn Voorzetsel + Zelfstandig naamwoord +
Bepaler + Zelfstandig naamwoord
ik meitsje noch in kleiner popke Elbrecht ;0 jaar
dat is noch in rôs stikje Suze ; 0 jaar
BvBepBvZn Bijvoeglijk woord + Bepaler +
Bijvoeglijk woord + Zelfstandig naamwoord
in heel lyts peuterke Emma ; jaar
dêr kwam in heel grutte golf oan Jouke ;0 jaar
dêr ha se sa’n reade fjochter en dy hat
in heel skerp swurd Jurjen ; jaar
BepBBvZn Bepaler + Bijwoord + Bijvoeglijk woord +
Zelfstandig naamwoord

f-tarsp
dit mantsje falt fan ’e bank ôf Doutsen ; jaar
mem moat achter deze boef oan Bert ; 0 jaar
VzBepZnA Voorzetsel + Bepaler +
Zelfstandig naamwoord + Achterzetsel
Fonkeling moast yn de moaiste bêd Femke ; jaar
op it swarte ding Jitske ;0 jaar
no moat(te) wy oer in oare baan ride Bert ; 0 jaar
VzBepBvZn Voorzetsel + Bepaler + Bijvoeglijk woord +
Zelfstandig naamwoord
dan hoecht se gjin kleedsje Femke ; jaar
wy ha allinnich gjin auto Irene ; jaar
dy hat gjin wielen Eelke ; jaar
gjinZn gjin + Zelfstandig naamwoord
De ontkenning gjin wordt gevolgd door een zelfstandig naamwoord in
het enkel- of meervoud.
Ov Overige woordgroepen fase VII
Dit zijn woordgroepen die uit vier of meer woorden bestaan en verder
niet op de profielkaart worden vermeld. Meestal hebben ze een zelfstandig
naamwoord als kern. Ook worden enkele complexere constructies,
zoals Werkwoord+te+infinitief (W+te+i) en vergelijkingen (Verg), hier gescoord.
De constructies worden hieronder toegelicht.
deze hie ik krigen fan mem
zc VC W Ond VC
wg HwwVd WVz
In de analyse wordt de WVz gemarkeerd aangegeven:
dy heart ek by de brandweer Jelmer ; jaar
sil(le) wy even mei de ark boartsje? Femke ; jaar
dat liket wol op eh zonnen Fenna ; 0 jaar
deze hie ik krigen fan mem Simone ; 0 jaar
8

de beschrij v ing van de profielk a art 8
tink derom! Janny ;0 jaar
past even op myn bal? Lieuwe ; jaar
wachtsje op my! Arjen ; jaar
ik skrik derfan en Koes skrik derfan Sjoukje ; jaar
ik hie der net safolle nocht oan Irene ; jaar
WVz Werkwoord + Voorzetselvoorwerp
Het gaat hier om het werkwoord met voorzetselvoorwerp waarbij het
vaste voorzetsel gebruikt is. Deze constructie koppelt twee zinsdelen
aan elkaar, namelijk de W en de VC. Zie voor een overzicht van de
meest voorkomende werkwoorden met voorzetselvoorwerp in paragraaf
. . .
is dit boekje Nienke ; jaar
dat boltsje ha ik noch Sjoerd ; jaar
ik doch dat swart hjirop Silke ; jaar
dit ding moat nei boppen komme Bauke ; jaar
dat fûgeltsje earst, toch? Irene ; jaar
mar dan moat dit riem út Bente ; jaar
dit/datZn dit of dat + Zelfstandig naamwoord
Het gaat hier om het bijvoeglijk gebruikt aanwijzend voornaamwoord
dit of dat, gevolgd door een zelfstandig naamwoord. In de praktijk is het
zo dat hier altijd gescoord wordt als het kind een combinatie maakt met
dit of dat en een zelfstandig naamwoord, ook als het grammaticaal gezien
verkeerd is, zoals in dat beam. In het Fries kunnen de bijvoeglijk gebruikte
aanwijzende voornaamwoorden dit en dat alleen gevolgd worden
door een it-woord in het enkelvoud. Zie ook bij itZn in fase V en deZn
in fase III.
ik ha ek sa’n hammer Nienke ; jaar
moat sa’n bakje ha Reitse ; jaar
sa’nZn zo’n + Zelfstandig naamwoord
Dit is het bijvoeglijk gebruikt aanwijzend voornaamwoord sa’n, gevolgd
door een zelfstandig naamwoord enkelvoud.
De invulling van deze fase bevindt zich in een experimenteel stadium,
aangezien voor fase VII minder gegevens beschikbaar zijn vergeleken met
de overige fasen.
— Woordgroepen fase VII

f-tarsp
Bij sommige werkwoordelijke uitdrukkingen is er tevens sprake van een
voorzetselvoorwerp (WVz), bijvoorbeeld bij gek wêze op of it ha oer.
dat docht sear Wytske ; jaar
ik ha it net kâld Maaike ; jaar
bin him wer kwyt Ester ; jaar
no bin ik noch oan it wurk Tjalling ;0 jaar
ik hie der net safolle nocht oan Irene ; jaar
ik moat noch twa kear jierdei wêze Bente ; jaar
deze pion ha wy earst noch net even nedich Roelof ;8 jaar
lit my even mei rust! Femke ; jaar
it ha oer
yn brân stekke/stean sear dwaan
(immen) mei rêst litte oan it wurk wêze
(immen/eat) kwyt wêze oan ’e slach gean
gek wêze op nocht ha oan
frij wêze fan nedich/noadich ha
dea gean jierdei wêze
bezich/dwaande wêze it kâld ha
Werkwoordelijke uitdrukkingen die gebruikt worden door kinderen onder
; jaar zijn onder meer:
Onder WW wordt ook de werkwoordelijke uitdrukking verstaan, zoals
nedich/noadich ha, jierdei wêze en it kâld ha. Meestal bevat een
werkwoordelijke uitdrukking een Bv of een Zn. De werkwoordelijke
uitdrukking (inclusief eventueel VC) vormt één zinsdeel en is meestal
niet letterlijk te interpreteren. Wanneer er sprake is van een zogenaamd
leeg object, zoals it in it kâld ha of it ha oer, hoort dit object bij de werkwoordelijke
uitdrukking en telt dit niet als een apart zinsdeel. Is het
object veranderlijk, bijvoorbeeld my of him in respectievelijk lit my mei
rêst of ik bin him wer kwyt, dan telt dit wel als apart zinsdeel en wordt
het ook geanalyseerd in de kolom Voornaamwoorden. Het werkwoord
wordt geanalyseerd in de kolom Woordstructuur. Zie ook hoofdstuk
voor analysevoorbeelden.
bewust zijn, voordat deze constructie in het behandelplan wordt opgenomen.
De grammaticaal correcte volgorde kan ook in een grammatica
(Popkema, 00 ; Eisma & Popkema, 00 ; Tiersma, ) opgezocht worden.
80

de beschrij v ing van de profielk a art
De laatste jaren is er een trend in het Fries zichtbaar waarbij, onder invloed
van het Nederlands, de volgorde in de werkwoordengroep wordt
omgedraaid. Dit is te zien in het laatste voorbeeld van Sjoerd, waarbij de
volgorde had moeten zijn stean bliuwe. In het Fries staat het hoofdwerkwoord
in zo’n geval aan de linkerkant. In het Nederlands zou de volgorde
blijven staan wel correct zijn. De logopedist moet zich goed van deze trend
ik moat hjirop stean bliuwe Piter ;0 jaar
want dat wol ik even sjen litte Skelte ; jaar
moatst nou gewoon rinne litte Irene ; jaar
dêr moat de karre yn bliuwe stean, de karre Sjoerd ; jaar
WW Hulpwerkwoord met twee infinitieven of
Werkwoordelijke uitdrukking
Onder WW vallen twee constructies: hulpwerkwoord met twee infinitieven
en de werkwoordelijke uitdrukking. Eerst wordt het hulpwerkwoord
met twee infinitieven behandeld.
dêr binne noch mear beestjes Emma ; jaar
hiele grutte skilpad Sytse ; jaar
folle mear boartersguod Skelte ; jaar
noch wat kofje? Auke ;8 jaar
BBvZn Bijwoord + Bijvoeglijk woord +
Zelfstandig naamwoord
dêr moat(te) de fuotsjes fan de geit
zc B W Ond
wg deZn Nabep VzBepZn deZn
broadsje mei sûker op Sytse ; jaar
dêr moat(te) de tuotsjes (fuotsjes) fan de geit Ruurd ;8 jaar
dit is neus fan de monster Elbrecht ;0 jaar
krijst in pear fan my Iris ; jaar
de motor is stikken fan deze auto Bert ; 0 jaar
dit is in jeep mei in motor achterop Eelke ; jaar
Nabep Nabepaling
In de oaljefant mei de grutte earen is mei de grutte earen een bepaling bij het
kernwoord oaljefant. De bepaling komt achter het kernwoord en wordt
dan ook nabepaling genoemd. De constructies in de nabepaling worden
nog eens apart geanalyseerd.

f-tarsp
De constructie út syn auto wordt zowel bij VzBepZn als bij BezZn gescoord.
In het Fries komt het vaak voor dat de bezitsrelatie wordt uitgedrukt door
ZnBepZn, waarbij de bepaler een bezittelijk voornaamwoord is, zie het
voorbeeld mem syn toren. In dat geval wordt zowel bij de overige woordgroepen
fase IV (Ov in fase IV), waar ZnBepZn onder valt, gescoord als
hier bij BezZn. Evenzo met de constructie op pake syn jierdei die zowel
bij de overige woordgroepen fase VII (Ov in fase VII) als hier een score
krijgt.
op mijn jierdei Piter ;0 jaar
dit is myn broekskilder (skildersbroek) Elbrecht ;0 jaar
no bin(ne) deze trije boeven út
syn auto ûntsnapt Bert ; 0 jaar
uze knyn is ek brún Tjalling ;0 jaar
mem syn toren Sym ; jaar
dan jou ik him op pake syn jierdei Fenna ; 0 jaar
BezZn Bezittelijk voornaamwoord +
Zelfstandig Naamwoord
Eerst worden de bezittelijke voornaamwoorden voor het enkelvoud ontwikkeld,
voornamelijk myn en syn.
— Woordgroepen fase VI
Een constructie als nei it strân wordt zowel bij VzBepZn als bij itZn gescoord.
dit popke giet yn it laadsje Arjen ; jaar
it knuffel falt Nienke ; jaar
syn heit giet even út it raam Bauke ; jaar
nou moat it stek ticht Iris ; jaar
toen bin(ne) wy nei it strân west Fenna ; 0 jaar
itZn it + Zelfstandig naamwoord
In deze constructie wordt het bepaalde lidwoord it gevolgd door een zelfstandig
naamwoord. Er wordt ook hier gescoord als het kind een grammaticaal
incorrecte combinatie van it en zelfstandig naamwoord maakt,
zoals it beam of it huzen. Grammaticaal gezien kan het lidwoord it alleen
gevolgd worden door een it-woord in het enkelvoud. Zie ook bij deZn in
fase III.
8

de beschrij v ing van de profielk a art
hynder en in ko Tymen ; jaar
mei myn knuffels en mei myn koes Erica ; jaar
heity en mem en Roel en Titus Tymen ; jaar
eh eh eh ik wol in byt(sje) sinas
of in bytsje kola Piter ;0 jaar
pinguins, drúfkes, flinder en in leeuw Jitske ;0 jaar
XenX+
Het gaat hierbij om twee woorden van dezelfde woordsoort die door en
verbonden worden en zo één zinsdeel vormen. Dit kunnen ook woordgroepen
zijn. Soms worden drie of meer elementen met elkaar verbonden.
Behalve door en kunnen de woorden of woordgroepen ook verbonden
worden door of. Deze en of of wordt niet in de kolom Verbindingswoorden
gescoord. In fase VI of VII kan het kind een opsomming maken met
alleen voor het laatste element een en of of, zoals in het laatste voorbeeld
hieronder.
wy ha alles opromme Tineke ; 0 jaar
ik hat dat al op tafel dien Elbrecht ;0 jaar
ik ha twa trekkers pakt Sjoerd ; jaar
ik bin achterút gongen Aly ; 0 jaar
deze wie derôf fallen Saskia ; jaar
HwwVd Hulpwerkwoord + Voltooid deelwoord
Deze constructie bestaat uit een hulpwerkwoord gevolgd door een voltooid
deelwoord. Het voltooid deelwoord wordt nog eens apart onder
Woordstructuur gescoord. Het hulpwerkwoord uit HwwVd krijgt onder
Woordstructuur alleen een score als het een vervoeging van de tweede
persoon enkelvoud (Stam+(e)st) betreft, of in de verleden tijd (VerlTijd)
of meervoud tegenwoordige tijd (MvTT) staat. Als het hulpwerkwoord
een Stam of Stam+(e)t betreft, wordt het niet onder Woordstructuur gescoord.
— Woordgroepen fase V
moat er wer nei beneden Jan ; jaar
mag ik naar bûten? Auke ;8 jaar
en no moat dy boef even nei boven Bert ; 0 jaar
VzB Voorzetsel + Bijwoord

f-tarsp
hjir sit noch wat yn Tineke ; 0 jaar
miskien wit ik noch yts Skelte ; jaar
BvVn Bijvoeglijk woord + Voornaamwoord
hiel fier fuort Lise ; jaar
dy is noch heel slûch Mirjam ; 0 jaar
dy is noch te klein Irene ; jaar
BBBv/B Bijwoord + Bijwoord +
Bijvoeglijk woord of Bijwoord
Deze constructie heeft als kern een bijvoeglijk woord. Eigenlijk is het een
soort BBv/B die door nog een B voorafgegaan wordt.
pop dy kant út Elly ; jaar
dy giet nei memmy ta Elly ; jaar
da(t) moat tsjin ander (inoar) oan Sytse ; jaar
in bocht om Bauke ; jaar
om stoel hinne Lieuwe ; jaar
sil ik dy aansten even fan boven ôf helje? Durk ; jaar
Bep/VzXA Bepaler of Voorzetsel + ander zinsdeel + Achterzetsel
Een achterzetsel is een voorzetsel dat niet voor, maar achter de kern van
de woordgroep staat. Dit is meestal een zelfstandig naamwoord, maar het
kan ook een bijwoord zijn.
ik meitsje heit syn eachjes noch Elbrecht ;0 jaar
dat is mem syn auto? Foppe ; jaar
en dit is Bob de Bouwer sinen en dit is
Bob de Bouwer sinen en ditte Bente ; jaar
ZnBepZn Zelfstandig naamwoord + Bepaler +
Zelfstandig naamwoord
Deze constructie komt in het Fries regelmatig voor. De bepaler is meestal
een bezittelijk voornaamwoord. Een dergelijke constructie wordt dus
tweemaal gescoord: één keer hier en één keer bij BezZn. Een enkele keer
komt alleen ZnBez voor.
by pake Willem Sandra ; jaar
nei tante Hieke Fenna ; 0 jaar
fan baby Sity Saskia ; jaar
VzZnZn Voorzetsel + twee Zelfstandige naamwoorden

de beschrij v ing van de profielk a art
dit is de koppy tee ta (foar) mem Inge ; jaar
en dit bin(ne) in soad hynders Silke ; jaar
hy is in bytsje dik Jelmer ; jaar
en sy hat ek sa’n protte hier Femke ; jaar
in pear hinneluzen Fenna ; 0 jaar
BepZnZn/Bv Bepaler + Zelfstandig naamwoord +
Zelfstandig naamwoord of Bijvoeglijk woord
Constructies met in protte en in soad vallen hier ook onder.
Ov Overige woordgroepen fase IV
Onder overige woordgroepen vallen de woordgroepen die uit twee of
drie woorden bestaan en niet op de profielkaart voorkomen. Meestal
hebben ze een zelfstandig naamwoord of bijvoeglijk woord als kern. De
constructies gjinZn, werkwoord+te+infinitief (W+te+i), en woordgroepen
bestaande uit vier of meer woorden alsmede vergelijkingen worden bij de
overige woordgroepen in fase VII gescoord.
ik doch him wer iepen Saskia ; jaar
no giet deze fuort Arie ; 0 jaar
hat in pet op Sander ; jaar
it eintsje falt om Aly ; 0 jaar
de oaljefant yt se op Jan ; jaar
hy sit noch niet fêst! Silke ; jaar
dan hâld ik him beet Jelma ;8 jaar
nim ik deze wer mei Lieuwe ; jaar
dan helje ’k strak(s) de pion mei
deze karre op Roelof ;8 jaar
dan hâldt ie wer net op Reitse ; jaar
omdraaie útknippe
meinimme útdwaan
meigean tichtgean
klearmeitsje skjinmeitsje
ynstappe opsykje
iependwaan opite
fuortgean ophelje
delsette ophâlde
dellizze opha
beetha omfalle

f-tarsp
Wdeel Werkwoord + scheidbaar deel
Dit zijn samengestelde werkwoorden die gescheiden zijn. Het werkwoord
oandwaan wordt bijvoorbeeld gesplitst in ik doch de jas oan. In deze fase
gebruiken de kinderen al heel veel werkwoorden die met een scheidbaar
deel gecombineerd kunnen worden, als hulpwerkwoord. Voorbeelden
van samengestelde werkwoorden die bij kinderen onder ; jaar kunnen
voorkomen, zijn onder andere (NB deze lijst is niet compleet):
noch in kear Jetse ; jaar
dêr is noch in boekje Bastiaan ; jaar
heit hat noch gjin eachjes Elbrecht ;0 jaar
kinsto noch sa’n ding fine? Jouke ;0 jaar
BvBepZn Bijvoeglijk woord + Bepaler +
Zelfstandig Naamwoord
Het bijvoeglijk woord is meestal noch. Noch is binnen het
F-TARSP-systeem alleen een bijvoeglijk woord als het gevolgd kan worden
door een telwoord. Wanneer de bepaler in is, hoeft niet bij inZn te
worden gescoord.
in lyts flachje Piter ;0 jaar
dy oare bal is fuort Lieuwe ; jaar
dat is de grutte leeuw ek Robert ; 0 jaar
dat swarte ding Jitske ;0 jaar
BepBvZn Bepaler + Bijvoeglijk woord +
Zelfstandig naamwoord
dees kin der net út Marije ; jaar
dêr moatte hele protte yn Berber ; jaar
dit mei der wol noch oerhinne Elbrecht ;0 jaar
hjir moat de bus achter Arjen ; jaar
wêr moat dit no hinne? Sytse ; jaar
dêr kin(ne) wy net lâns Pier ; 0 jaar
deze heart der ek by Bart ; jaar
dit hoecht der net wei Iris ; jaar
dêr kin(ne) wol auto’s bovenop Reitse ; jaar
Vo/bij Voornaamwoordelijk bijwoord, gesplitst
Het gesplitste voornaamwoordelijk bijwoord wordt alleen hier gescoord
en niet nogmaals bij Vobij (fase III in kolom Voornaamwoorden, paragraaf
. . ). Kijk daar wel voor een definitie van deze constructie.

de beschrij v ing van de profielk a art
wêr moat dees (deze) hús? Janny ;0 jaar
dizze auto moat hjiryn Arjen ; jaar
eh dy lytse Tineke ; 0 jaar
hjir moat dy hûn Berber ; jaar
mem hat deze stofsûger Doutsen ; jaar
Claudia dy krukje pakke Claudia ; 0 jaar
dy/dizzeZn dy of dizze/deze + Zelfstandig naamwoord
Deze constructie betreft het aanwijzende voornaamwoord (bijvoeglijk
gebruikt) dy, dizze of deze gevolgd door een zelfstandig naamwoord. Logopedisten
scoren hier ook als het kind de constructie grammaticaal gezien
niet goed maakt, bijvoorbeeld in het geval van dy hûs. De bijvoeglijk
gebruikte aanwijzende voornaamwoorden dy, dizze of deze kunnen in het
Fries eigenlijk alleen gevolgd worden door een de-woord in het enkelvoud,
een de-woord in het meervoud of een it-woord in het meervoud.
Zie ook bij deZn in fase III. In plaats van dizze wordt in de spreektaal vaak
deze gebruikt.
ik wol heel even Casper ; 0 jaar
no is ie fier fuort Marije ; jaar
has(t) (g)oed Wytske ; jaar
hele grutte Emma ; jaar
dit wol noch net Ester ; jaar
dy kin net mear stean Robert ; 0 jaar
en dy is sa eng Elbrecht ;0 jaar
komt noch wol Bente ; jaar
dan wurdt it hartstikke moai Iris ; jaar
no is it helemaal klear Saskia ; jaar
allinnich mar in fiskje Simone ; 0 jaar
grut is dus de kern van de woordgroep hiel grut.
it is net sa dat it grut is
*it is net sa dat it hiel is
BBv/B Bijwoord + Bijvoeglijk woord of Bijwoord
Meestal is de eerste B een bijwoord van graad. Het zegt in ieder geval
iets over het tweede woord in de woordgroep. Vaak vormt het tweede
woord de kern van de woordgroep. De kern is te herkennen door hem
in een testzin te zetten. Hier volgt een voorbeeld met de woordgroep
hiel grut:

f-tarsp
Op deze constructie volgt bijna altijd een tweede scoring die betrekking
heeft op het gedeelte ‘bepaler + zelfstandig naamwoord’. Zo wordt op deze
boat zowel hier gescoord als bij dy/dizzeZn.
even nei de keukentsje Lise ; jaar
baby mei yn ’e bernewein Emma ; jaar
mei myn knuffels en mei myn koes Erica ; jaar
en dan nei it sikehûs Marten ; jaar
dees kin op deze boat Arie ; 0 jaar
op dit kropke (knopke)? Bente ; jaar
VzBepZn Voorzetsel + Bepaler + Zelfstandig Naamwoord
Bepalers kunnen lidwoorden (in, de, it) zijn, maar ook bijvoeglijk gebruikte
aanwijzende voornaamwoorden (dizze/deze, dy, dit, dat), bezittelijke voornaamwoorden
(myn, dyn, syn, ús, enz.) of onbepaalde voornaamwoorden,
zoals alle.
mei ik kleure Casper ; 0 jaar
kin net omfalle Wytske ; jaar
wol patat ha Jildau ; jaar
pop moat deze ha Marije ; jaar
dizze docht stjoere Foppe ; jaar
gean nou in auto kleurtsje (kleurje) Inge ; jaar
dy heart dêr stean Lieuwe ; jaar
sil ik deze op mijn kastiel plakke? Silke ; jaar
Sommige werkwoorden worden meerdere keren genoemd:
a hawwe, wêze, sille (hulpwerkwoorden van tijd)
b gean, komme, wêze, bliuwe, sitte, lizze, rinne, stean (hulpwerkwoorden van aspect)
c wurde, wêze (hulpwerkwoorden van de lijdende vorm)
d kinne, sille, meie, moatte, wolle, litte, hoege, hearre (hulpwerkwoorden van modaliteit)
e dwaan, litte (hulpwerkwoorden van causaliteit)
f dwaan (omschrijving)
De hulpwerkwoorden gevolgd door infinitief worden niet in de kolom
Woordstructuur gescoord bij HwwZ, Stam of Stam+(e)t. Ze worden alleen
in die kolom gescoord als ze in de tweede persoon enkelvoud vervoegd
zijn, in de verleden tijd staan of in het meervoud tegenwoordige
tijd.

de beschrij v ing van de profielk a art
Hwwi Hulpwerkwoord + infinitief
Deze constructie bestaat uit het hulpwerkwoord, gevolgd door de infinitief
(oftewel het hele werkwoord). Hieronder volgt een indeling van de Friese
hulpwerkwoorden. Deze indeling is gelijk aan die van het Nederlands.
— Woordgroepen fase IV
dy ek slokje wetter? Amarins ; jaar
p(r)otte plaatsjes Doede ;0 jaar
isse (is) mem hús (mem har hús) Froukje ; jaar
fan omke Gurbe en tante Tjitske krigen Tineke ; 0 jaar
bytsje wetter derby Claudia ; 0 jaar
kropke sla Irene ; jaar
ZnZn Zelfstandig Naamwoord + Zelfstandig Naamwoord
Hierbij gaat het om een combinatie van twee zelfstandige naamwoorden.
Deze combinatie kan bijvoorbeeld bestaan uit een persoonsaanduiding
en een naam, zoals pake Willem, juf Ina, of uit combinaties zoals stikje tsiis.
Wat ook mogelijk is, is dat het kind met het combineren van deze twee
zelfstandige naamwoorden een bezitsrelatie wil uitdrukken, bijvoorbeeld
auto heit (heit syn auto).
De constructie yn ’e búk wordt dubbel gescoord: èn bij VzBepZn èn bij
deZn.
klaai yn ’e búk Joop ; jaar
dy staat yn de garaazje Marten ; jaar
de hynder moat no spuie Marcel ; jaar
dat is de ien Ester ; jaar
ik moat de eh reade ha Iris ; jaar
de- en it-woorden. Het vroegere onderscheid tussen mannelijke, vrouwelijke
en onzijdige zelfstandige naamwoorden is namelijk in het moderne
Fries gedeeltelijk weggevallen. De mannelijke en vrouwelijke zelfstandige
naamwoorden zijn samengesmolten tot de categorie van de zogenaamde
de-woorden. De onzijdige zelfstandige naamwoorden heten it-woorden.
Het lidwoord de kan, grammaticaal gezien, alleen gevolgd worden door
een de-woord in het enkelvoud, een de-woord in het meervoud of een
it-woord in het meervoud. Het lidwoord de wordt vaak afgekort tot ’e. Bij
afkorting wordt alleen bij deZn gescoord als het voorkomt na de voorzetsels:
fan, yn, oan, om, op, út, foar, nêst/neist, oer of troch (Popkema, 00 ),
bijvoorbeeld fan ’e man, oan ’e fyts.

f-tarsp
deZn de + Zelfstandig naamwoord
Het gaat hier om het bepaalde lidwoord de, gevolgd door een zelfstandig
naamwoord. De construc tie deZn wordt ook gescoord als het kind hem
grammaticaal incorrect maakt, bijvoorbeeld de hûs. Het kind is de constructie
op dat moment aan het verwerven en past hem nog niet altijd
goed toe. Achter op de profielkaart kan eventueel een notitie worden gemaakt
van de incorrect constructie.
In de therapie is het natuurlijk belangrijk dat de constructie goed aangeleerd
wordt. Daarom volgt nu een korte uitleg over de zogenaamde
poppe yn potsje? Carla ; jaar
yn kekke (trekker) Doede ;0 jaar
is by beppe Inge ; jaar
op ditte Riemer ;0 jaar
fan my Lise ; jaar
út elkoar Hinke ; 0 jaar
mei mem dien Froukje ; jaar
mem ek op bedsje Claudia ; 0 jaar
VzN Voorzetsel + Zelfstandig naamwoord of
Voornaamwoord
Meestal betreft de N een zelfstandig naamwoord. De eerste voornaamwoorden
in VzN zijn aanwijzende voornaamwoorden bijvoorbeeld yn deze
of op dy. Vanaf fase V verschijnen de objectelijk gebruikte persoonlijke
voornaamwoorden zoals fan my. De voornaamwoorden worden nog eens
apart gescoord in de kolom Voornaamwoorden.
noch ien meitsje ik Elbrecht ; 0 jaar
allegear skûm Wytske ; jaar
wat sjú derby Jildau ; jaar
t(w)ee s(l)akken Janke ; jaar
hjirre moaie tânbak (sânbak) Sander ; jaar
dy hat oare skuon Amarins ; jaar
dêr moat hele protte yn Berber ; jaar
a Bijvoeglijke naamwoorden, bijvoorbeeld blauwe, lytse, wiete.
b Bijvoeglijk gebruikte telwoorden, bijvoorbeeld twa, earste.
c Bijvoeglijke woorden die een hoeveelheid aangeven, bijvoorbeeld mear.
Ook noch wordt hierbij gerekend wanneer het gevolgd kan worden door
een telwoord: noch trekker is dus BvZn.
De woorden protte en soad in bijvoorbeeld protte beammen zijn binnen het
F-TARSP-systeem zelfstandige naamwoorden.
0

de beschrij v ing van de profielk a art
BvZn Bijvoeglijk woord + Zelfstandig naamwoord
Een bijvoeglijk woord (NB de term is breder dan die van het bijvoeglijk
naamwoord) is een woord dat een eigenschap of een hoeveelheid aangeeft:
— Woordgroepen fase III
Er hoeft niet bij inZn gescoord te worden als deze combinatie voorafgegaan
wordt door bijvoorbeeld een voorzetsel of een bijvoeglijk woord.
De uiting yn in hûs wordt dus alleen gescoord bij VzBepZn en níet bij
inZn.
in fassen (oaljefant) Minke ; jaar
in poeske Emma ; jaar
in boot Patrick ; jaar
dat in bear Wytske ; jaar
in lytse ha ik dien Sjoukje ; jaar
in readen en in witen Silke ; jaar
inZn in + Zelfstandig naamwoord
Deze woordgroep bestaat uit het onbepaalde lidwoord in en een zelfstandig
naamwoord. Ook wanneer in voor een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk
woord staat, hoort de constructie hier thuis. Protte en soad worden als
zelfstandige naamwoorden gezien.
— Woordgroepen fase II
Zinsconstructies worden complexer naarmate één of meerdere zinsdelen
uitgebreid worden tot een woordgroep. Een uiting zoals dy moat yn ’e karre
is moeilijker dan dy moat dêr. Hier moet in de therapie rekening mee
worden gehouden. Het advies is dan ook om eerst aan een eenvoudiger
zinsconstructie te werken, zoals koke heart hjir. Deze constructie kan moeilijker
gemaakt worden door een zinsdeel uit te breiden tot een woordgroep:
koke heart yn stâl of koke heart yn ’e stâl.
Ook woordgroepen die volledig of gedeeltelijk Nederlandstalig zijn, worden
geanalyseerd. Zie hiervoor ook paragraaf . . . In het F-TARSP systeem
worden protte en soad als zelfstandig naamwoord beschouwd.
dat moment aan het verwerven, maar passen hem nog niet altijd goed toe.
Het is wellicht wel interessant deze foutief gemaakte constructies op een
apart vel of achterop de profielkaart te noteren.

f-tarsp
In principe wordt aan elke woordgroep slechts bij één constructie uit de
kolom Woordgroepen gescoord, behalve bij:
een constructie met een bepaler als onderdeel, bijvoorbeeld yn ’e tún bevat
VzBepZn èn deZn.
de constructie XenX, wanneer sprake is van een woordgroep in één of
beide delen, bijvoorbeeld de auto en de fyts bevat XenX èn tweemaal deZn.
een werkwoordelijke uitdrukking en/of werkwoord + voorzetselvoorwerp,
bijvoorbeeld hy hat in hekel oan poppen bevat WW èn WVz èn inZn èn VzN.
een nabepaling, bijvoorbeeld de tee fan beppe bevat Nabep èn deZn èn
VzN.
Constructies als inZn, deZn, itZn, dy/dizzeZn en dit/datZn worden ook
gescoord wanneer ze grammaticaal incorrect gebruikt worden, bijvoorbeeld
in doarren, dizze hûs, it hûn, enz. De kinderen zijn deze constructie op
myn pop moat op ’e stoel sitte
zc Ond W B
wg BezZn Hwwi VzBepZn deZn
Bij het analyseren worden de woordgroepen in uitingen met meer dan
één zinsdeel onderstreept en de betreffende uitingsnummers omcirkeld
(in een tekstverwerkingsprogramma vet gedrukt en onderstreept) om aan
te geven dat ten minste één zinsdeel uit een woordgroep bestaat. In de
kolommen Mededelende zin, Vraagzin en Gebiedende wijs op de profielkaart
worden deze uitingsnummers ook omcirkeld. Op deze manier kan
in één oogopslag worden gezien hoeveel uitingen een uitbreiding in zinsdelen
bevatten. Omcirkelen hoeft niet als de hele uiting uit één woordgroep
bestaat, bijvoorbeeld wanneer het kind zegt de auto. De analyse van
de woordgroepen komt onder die van de zinsconstructie.
2. . – Woordgroepen
De Woordgroepen staan in de vijfde kolom op de profielkaart. Een
woordgroep is een ‘zinsdeel dat uit meer dan één woord bestaat of een
gesplitst woord is’ (Schlichting, 00 , p. ). In de uiting pop moat dêr is
pop het onderwerp, moat het werkwoord en dêr de bijwoordelijke bepaling.
Deze uiting kent geen woordgroepen. In myn pop moat dêr telt het
onderwerp twee woorden die samen een woordgroep vormen, te weten:
myn en pop. De zin pop moat dêr sitte bevat een andere woordgroep, namelijk
moat sitte wat het werkwoordelijk gezegde of W is. In de uiting pop
moat op ’e stoel bestaat de bijwoordelijke bepaling uit de woordgroep op ’e
stoel. Een woordgroep kan ook uit een gesplitst woord bestaan zoals dêr
… op in dêr moat pop op. In de uiting myn pop moat op ’e stoel sitte heeft elk
zinsdeel een woordgroep.
8

de beschrij v ing van de profielk a art
lis (h)im mar eventsjes dêre! Doutsen ; jaar
WXYZ5* Werkwoord + vier zinsdelen
Deze constructie heeft een sterretje, want hij komt niet zo vaak voor. Hij
hoeft dus niet in het behandelplan te worden opgenomen.
— Gebiedende wijs fase VI
sjoch mar boven ris! Doutsen ; jaar
pak dy mar even! Piter ;0 jaar
WXYZ Werkwoord + drie zinsdelen
— Gebiedende wijs fase V
stap der mar út! Berber ; jaar
sjoch mar eventsjes! Doutsen ; jaar
rin der mar hinne! Femke ; jaar
lit my even! Sjoerd ; jaar
WXY Werkwoord + twee zinsdelen
— Gebiedende wijs fase IV
kom! Claudia ; 0 jaar
jou! Robert ; 0 jaar
sjoch mar! Elbrecht ;0 jaar
tink derom! Bastiaan ; jaar
jou dan! Robert ; 0 jaar
pak him! Berber ; jaar
wachtsje op my! Arjen ; jaar
lit (r)is sjen! Bart ; jaar
W(X) Werkwoord (+ een ander zinsdeel)
De gebiedende wijs kent in deze fase één of twee zinsdelen. De optionele
X is meestal een B, maar het kan ook een VC zijn.
— Gebiedende wijs fase III
zegt. Omdat het werkwoord in de gebiedende wijs staat, wordt het verder
niet ontleed bij Woordstructuur.

f-tarsp
Bij de zinnen van de gebiedende wijs is de volgorde van de zinsdelen van
belang. De zinsdelen worden gescoord in de volgorde waarin het kind ze
De gebiedende wijs wordt ook gekenmerkt door zijn intonatie, op schrift
aangegeven door een uitroepteken. De uitingen sjoch, kijk, zie of sjoch ris
worden niet tot de gebiedende wijs gerekend, maar horen bij de Vaste
Uitdrukkingen thuis, zie paragraaf . .
2. . . gebiedende wijs
De Gebiedende wijs staat in de derde kolom met de titel ‘GEB W’. Deze
vorm moet in F-TARSP aan de volgende kenmerken voldoen:
a De uiting begint altijd met een werkwoord. Dat werkwoord is meestal de
stam van een werkwoord. Soms is het ook een infinitief of vervoegd in
tweede of derde persoon enkelvoud.
b Uitgezonderd litte begint de gebiedende wijs verder nooit met een modaal
werkwoord (kinne, wolle, moatte, meie).
c Er is nooit sprake van een vragende intonatie.
d De uiting bevat geen negatie.
e Meestal kent de uiting ook een tweede of derde woord, bijvoorbeeld mar,
even of ris.
wie pakt dat popke no wer? Arjen ; jaar
wêrom is Froukje even mei Aaltsje? Tjalling ;0 jaar
wêre siet dy ek alwer? Gjalt ; 0 jaar
hoe moat dit hynder no fêst? Doutsen ; jaar
Vr5+ Vraagwoord + vier of meer zinsdelen
mei ik dan no in stroopwafel? Skelte ; jaar
bin ik dan al fjouwer? Fenna ; 0 jaar
sil ik dy ek mar derby dwaan? Chris ; jaar
wolsto dit ek (r)is probearje? Roelof ;8 jaar
wol Richtsje deze even fan elkoar ôf dwaan? Eelke ; jaar
WOnd5+ Werkwoord + Onderwerp + drie of meer zinsdelen
— Vraagzin fase VI
welke moat deze dan? Janny ;0 jaar
hoe moat dit no? Bente ; jaar
wat bin(ne) dat allegear? Piter ;0 jaar
wêrom hjit dy Knyn? Tjalling ;0 jaar

de beschrij v ing van de profielk a art
wat docht se no? Casper ; 0 jaar
wêr moat dit no hinne? Sytse ; jaar
Vr4 Vraagwoord + drie zinsdelen
sit in batterij ek yn? Robert ; 0 jaar
ha wy der noch mear fan? Bauke ; jaar
si(lle) wy even in oare boekje pakke? Nienke ; jaar
hast ek in koekje? Minne ; jaar
WOnd4 Werkwoord + Onderwerp + twee zinsdelen
wêr dan? Simon ; jaar
wat is dit? Erica ; jaar
wat sit hjirachterop? Bastiaan ; jaar
wêr is dy? Bastiaan ; jaar
wie wol my helpe? Sym ; jaar
Vr(XY) Vraagwoord (+ één of twee zinsdelen)
De eerste vraagwoorden zijn wat en wêr. Een uiting met alleen een vraagwoord,
zoals wat? (van ‘wat zeg je?’) of wêr?, komt niet vaak voor. Meestal
heeft de vraag naast het vraagwoord nog één of twee zinsdelen. De uiting
wat is dat? is soms door kinderen aangeleerd als Vaste Uitdrukking en
hoort in dat geval daar thuis. De uiting komt dan opvallend vaak voor.
past dat? Bente ; jaar
sjochst? Jouke ;0 jaar
sil ik telle? Aly ; 0 jaar
mei ’k koekje? Janny ;0 jaar
stiet dat dêrop? Sym ; jaar
WOnd(X) Werkwoord + Onderwerp (+ een ander zinsdeel)
De eerste twee zinsdelen zijn werkwoord en onderwerp. Meestal volgt er
nog een derde zinsdeel dat een VC of een B is.
(wat) docht ie? Doede ;0 jaar
(wat) i(s) dit? Feite ; jaar
(wêr) is pasje (woarstje) no? Jildau ; jaar
— Vraagzin fase V
— Vraagzin fase IV

f-tarsp
(Vr)WOnd+** Vraagzin zonder vraagwoord
Dit is een vraagwoordzin waarbij het vraagwoord ontbreekt. Het werkwoord
is wel gerealiseerd, evenals het onderwerp. Hierna kunnen nog
andere zinsdelen volgen. Dit type vragen heeft twee sterretjes, dus hoeft
deze constructie niet te worden opgenomen in het behandelplan. Wanneer
vragen het leerdoel zijn, wordt begonnen met de eerste vraagzin met
vraagwoord uit fase IV.
dêr kinst ite, hin? Patrick ; jaar
do ek, hin? Simone ; 0 jaar
nee, toch? Marit ; jaar
dêr siet in eintsje op, toch? Boukje ; jaar
swart, no? Tjalling ;0 jaar
hin
De interjectie hin? (hè?) met de betekenis ‘vind je ook niet?’ of ‘dat vind jij
toch ook?’ maakt de zin vragend. Een voorbeeld van zo’n uiting is do fynst
spinaazje fiis, hin?. Zo’n vraag wordt ook wel aanhangselvraag genoemd.
Bijna synoniem aan hin? staat het aanhangsel toch?, dat hier ook thuishoort,
net als no? in dezelfde betekenis. De uiting wordt zowel onder
Mededelende zin gescoord als bij ‘hin’ onder Vraagzin. Omdat de uiting
eindigt op het aanhangsel, horen hin, toch, of no bij de voorgaande uiting
en vormen ze dus geen uiting op zich.
— Vraagzin fase III
pakke? Minne ; jaar
taart ha? Carla ; jaar
mem? Jelle ; jaar
mem ek ride? Arie ; 0 jaar
datte kin ik der ek by sette? Chris ; jaar
wy soene toch ek in spultsje dwaan? Suze ; 0 jaar
Into Intonatie
Kinderen in fase II stellen alleen nog maar vragen met behulp van een
vraagintonatie. Een hoorbare vraagintonatie wordt uitgedrukt in een vraagteken.
Uitingen met een vraagintonatie die niet de woordvolgorde van een
vraagzin hebben, komen ook voor. Dat zijn dan geen vraagzinnen, maar
mededelende zinnen met vraagintonatie. Die uitingen worden geanalyseerd
in de kolom Mededelende zin èn bij Into in de kolom Vraagzin.
— Vraagzin fase II

de beschrij v ing van de profielk a art
Soms hebben mededelende zinnen een vraagintonatie, waardoor ze op
een vraag lijken. Deze uitingen worden dubbel gescoord, namelijk zowel
bij de betreffende zinsconstructie onder Mededelende zin als bij Into in
de kolom Vraagzin.
Anders dan bij de constructies in de mededelende zin is de volgorde van
de zinsdelen bij vraagzinnen wel van belang.
2. . . vraagzin
Er zijn twee typen vraagzinnen:
Vraagwoordvragen
Dit zijn vragen die beginnen met een vraagwoord, bijvoorbeeld wa is dat?,
wat dochst?, hoe hjit dit?.
Ja/nee-vragen
Dit zijn vragen waarop het antwoord normaal gesproken ja of nee is. Deze
vragen beginnen met een werkwoord + onderwerp. Voorbeelden zijn wennet
hy hjir?, hasto in kadootsje kocht?.
molke is mei kij makke (molke is
troch kij makke) Doutsen ; jaar
Passief Passief
De passief, of lijdende vorm, wordt gemaakt met de hulpwerkwoorden
wurde of wêze en het voltooid deelwoord. In de passief wordt het onderwerp
ondergeschikt gemaakt aan het lijdend voorwerp.
en welke yn ’e reade moast, moest
even kijke Iris ; jaar
makket niks út wie eh blokjes pakt Sym ; jaar
Ondbijzin Onderwerp bijzin
Deze onderschikkende zin met verbindingswoord heeft in de hoofdzin
de funtie van een onderwerp.
in trein is ek kapot, dy trein, en dy
hie hele soad post Jelmer ; jaar
dan gean se, pang, stikken Jurjen ; jaar
mar se sykje, tink ik, wat goude(n) dingen Jurjen ; jaar

f-tarsp
Onderbr Onderbreking
Een zin die met een zinsdeel of een korte zin onderbroken wordt, is een
onderbreking. De uiting en de onderbreking worden apart ontleed.
ik sykje yts om in lijntsje te trekken Simone ; 0 jaar
(ik sykje yts, wêrmei’t ik in lijntsje trekke kin)
wy probearje in auto hjirtroch te krijen Skelte ; jaar
stoppinken (stopljochten) om eh
alles te stoppe(n) Bart ; jaar
Beknbijzin Beknopte bijzin
Een beknopte bijzin is een bijzin waarin het onderwerp ontbreekt. Ook
mist de persoonsvorm in het gezegde. In plaats daarvan staat er een deelwoord
of een infinitief met te in de uiting. Met een verbindingswoord is
het mogelijk om de beknopte bijzin op te splitsen in een hoofd- en bijzin.
en no seit de beam “nee, dat moet je
niet hebben” Aly ; 0 jaar
hy tocht “ik gean mar wer werom” Jurjen ; jaar
heart by it pykje, tink ik Piter ;0 jaar
bin(ne) de ferkearde, leau ’k Boukje ; jaar
Dirrede Directe rede
In een directe rede worden iemands woorden letterlijk aangehaald.
Meestal zijn dit VCbijzinnen. Soms bestaan ze uit meerdere uitingen.
Deze worden dan apart op de regel voor zinsconstructie geanalyseerd. De
directe rede moet minimaal twee zinsdelen hebben. In koke seit boe komt
dus geen directe rede voor. De zogenaamde semi-directe rede, zoals de
voorbeelden van Piter en Boukje hieronder laten zien, valt in F-TARSP
ook onder de directe rede.
mei ’k ek dat ding wêr’t dy hearoltsjes
yn kin(ne)? Bauke ; jaar
wêr is dy trekker dêr’t it mantsje
omfallen is? Chris ; jaar
eigenlik is dit dy man dy(’t) hjir wachtet Bert ; 0 jaar
Bijvbijzin Bijvoeglijke bijzin
Deze onderschikkende zin met verbindingswoord zegt iets over een zelfstandig
naamwoord in de hoofdzin. De verbindingswoorden zijn betrekkelijke
verbindingswoorden, zoals wêr’t, dêr’t, dy’t en dat. Een bijvoeglijke
bijzin wordt ook wel een betrekkelijke bijzin genoemd.

de beschrij v ing van de profielk a art
Ov Overige zinsconstructies fase VII
Ook beginnen nu de volgende constructies zich te ontwikkelen:
dat is de oaljefant en dat is de ijsbeer en
dat is de eh sjiraf Bart ; jaar
en dan moat dy hjir lizze, en dan sjocht
ie de ponnys, en dan sak(ke)t ie dêrhinne Femke ; jaar
en dan dochst sa en dan sa en dan sa Bauke ; jaar
wy hienen al in kear opsike (opsocht), mar
pake wit net wêr’t se binne Tjalling ;0 jaar
dan hast dy en hust (ast) noch in kear
dochst dan de hekje Sym ; jaar
Sz3+ Samengestelde zin van drie of meer zinnen
De zinnen kunnen drie hoofdzinnen zijn of een combinatie van hoofden
bijzinnen. Na drie hoofdzinnen begint een nieuwe uiting. Bijzinnen
binnen de Sz + worden nog eens apart ontleed op de regel ‘sz’. Zie voor
een dergelijke analyse hoofdstuk .
earst ezel, (en) dan koke Simon ; jaar
eh hjir is in motor, (en) dêr is motor Jurjen ; jaar
net in krúk, (mar) in trui Sanne ; jaar
moat earst even dy fiskjes, (want) dy
kin(ne) noch wol Suze ; 0 jaar
ik ha in trein, (en) Rinse hat in trein,
(en) heit in lytse trein Reitse ; jaar
NevenszVerb Nevenschikking zonder Verbindingswoord
Bij deze bijzondere vorm van nevenschikking is het verbindingswoord
weggelaten. Algemeen kenmerk van deze zin is dat de persoonsvorm in
de tweede zin op de eerste of tweede plek staat. Vaak bepaalt de intonatie
of het gaat om een samengestelde zin. Van de NevenszVerb bestaan zowel
moeilijke als minder moeilijke varianten.
mar sy bin(ne) te wurch, de plysjes Jurjen ; jaar
want fisken, dy bin(ne) wolris sacht Suze ; 0 jaar
dat blauwe ding, kinsto dy fine? Jouke ;0 jaar
no moat dy man, dy’t yn deze grutte auto rydt,
dy moat dy even fuortbringe nei de brân Bert ; 0 jaar

f-tarsp
dat famke, dat past der net yn Silke ; jaar
heel fol is dy, de kofferbak Jarich ; jaar
Aan/Uit Aan- of uitloop
Een zinsdeel wordt soms aan het begin of aan het eind van een zin in een
andere bewoording herhaald. Wanneer deze herhaling aan het begin van
de zin voorkomt, is dit een aanloop. Komt dit aan het eind van de zin voor,
dan heet dit een uitloop. In een enkel geval is de Aan/Uit een zin. Het uitingsnummer
wordt op de profielkaart bij Aan/Uit genoteerd en de zin en
de Aan/Uit worden vervolgens apart geanalyseerd, zie ook hoofdstuk .
De invulling van fase VII bevindt zich in een experimenteel stadium, omdat
voor deze fase veel minder gegevens beschikbaar waren vergeleken
met de overige fasen.
— Mededelende zin fase VII
at dy wurch is, dan falt dy mantsje fan
dy bank ôf Doutsen ; jaar
at it reint, dan is ie droech Roelof ;8 jaar
at se gjin masker opha, dan binne se dea Jurjen ; jaar
eh hust (ast) eh omfalst, dan eh kinst
wer opnij bouwe Sym ; jaar
omdat de bern dat leuk fine Saskia ; jaar
hurd (doe’t) ik noch heel âld wie, toen
ha ik deze spultsje krigen, toch? Sym ; jaar
Een bijwoordelijke bijzin is een onderschikkende zin met verbindingswoord
die in de hoofdzin de functie heeft van een bijwoordelijke bepaling.
Het verbindingswoord is meestal at (in de betekenis van ‘als’), maar
kan ook bijvoorbeeld omdat, doe’t, of (het Nederlandse) toen zijn. Bbijzin
wordt ook gescoord als de onderschikkende zin zonder hoofdzin gebruikt
wordt.
ik tink dat ie hjir moat Aly ; 0 jaar
dat ik op de basisskoalle sit Saskia ; jaar
kin de plysje sa útsjen oft er ek de
sirene sjocht Jelmer ; jaar
moatst sjen wat in leuk spultsje oft dit is Bert ; 0 jaar
wit ik net wie’t dat hat Chris ; jaar
dan wit de plysje noch net wêr’t dat ding is Jurjen ; jaar
mar ik wit net hoe’t dy hjitte Jouke ;0 jaar
0

de beschrij v ing van de profielk a art
VCbijzin/Bbijzin Voorwerp of Complement bijzin
en Bijwoordelijke bijzin
De VCbijzin is een onderschikkende zin met verbindingswoord. In de
hoofdzin heeft de VCbijzin de functie van een lijdend voorwerp, een voorzetselvoorwerp,
meewerkend voorwerp of complement. VCbijzin wordt
ook gescoord als de onderschikkende zin zonder hoofdzin voorkomt.
leit neiste (neist) mekoar en minent ek Gjalt ; 0 jaar
dan moa(tte) wy noch twa kear sa dwaan
en dan gean wy de bocht om Iris ; jaar
dan earst sa en dan sa Eelke ; jaar
allinnich wennet ie yn it kastiel, want
dy komt der noait ris út Elbrecht ;0 jaar
ik soe him hast deryn dwaan, mar dat
lukt my net Skelte ; jaar
wy ha gjin beestje, dus dan wol ik
no in beestje Simone ; 0 jaar
Nevens Nevenschikkende zin
Dit is de nevenschikkende zin met verbindingswoord. Er is sprake van
twee hoofdzinnen die verbonden worden door en, mar, want, of of dus. De
overige nevenschikkende verbindingswoorden worden nog niet door de
kinderen gemaakt.
dy lizze wy straks ek oan de kant Elbrecht ;0 jaar
dan helje ’k strak(s) de pion mei
deze karre op Roelof ;8 jaar
earst moat ie noch even wer ticht Skelte ; jaar
dat sjo(gge) je net sa goed op it plaatsje Suze ; 0 jaar
dan kinst him ek heel foarsichtich omkeare Bauke ; jaar
en at der in berntsje komt, dan moat
er wer iepen Saskia ; jaar
6+ Zin met 6 of meer zinsdelen
De volgende constructies komen in fase VI voor:
Is het verbindingswoord bijvoorbeeld een vraagwoord (wat, wa’t, wêr’t) of
een betrekkelijk voornaamwoord (dy’t) en betrekkelijk bijwoord (dêr’t), dan
wordt het wel meegenomen in de ontleding. Zie hiervoor ook de analyse
van de VCbijzin hierboven.

f-tarsp
In bovenstaande voorbeelden bij VCbijzin en Bbijzin wordt het verbindingswoord
de ene keer wel benoemd in de analyse (zie voorbeeld VCbijzin)
en de andere keer niet (zie voorbeeld Bbijzin). Het verbindingswoord
hoeft niet benoemd te worden wanneer het geen zinsdeel is in de onderschikkende
zin. Het heeft dan alleen een zuiver syntactische functie.
Dit is bijvoorbeeld het geval bij de nevenschikkende verbindingswoorden
of bij at. Zie ook de uitgewerkte analyse van de Bbijzin die hierboven
staat beschreven. Het verbindingswoord at is hier geen zinsdeel in de
onderschikkende zin ik klear bin. Een ander voorbeeld is de uiting ik wit
dat er komt. Ook hier heeft het verbindingswoord dat geen functie in de
onderschikkende zin en dus wordt het niet benoemd als zinsdeel.
Op de profielkaart wordt bij Bbijzin, OndWB, OndWVC en Kop gescoord.
at ik klear bin, gean ik fuort
sz Bbijzin
zc B W Ond
zc Ond VC W-Kop
In de analyse ziet deze onderschikking er als volgt uit:
In de eerste zin is aanst een bijwoordelijke bepaling. Deze bijwoordelijke
bepaling is in de tweede zin uitgebreid tot de woordgroep oer in oere. De
derde zin bevat een bijzin met de functie van bijwoordelijke bepaling.
Daarom wordt dit een Bbijzin genoemd.
aanst gean ik fuort
oer in oere gean ik fuort
at ik klear bin, gean ik fuort
Bbijzin
De volgende voorbeelden dienen om de Bbijzin uit te leggen:
Op de profielkaart krijgen de VCbijzin, de OndWVC en de OndWBVC
een notatie.
ik wol wat hy dêr hat
sz VCbijzin
zc Ond W VC
zc VC Ond B W
In de analyse ziet deze onderschikking er als volgt uit:
8

de beschrij v ing van de profielk a art
De eerste zin heeft als lijdend voorwerp tsiis. Dit is in de tweede zin uitgebreid
tot de woordgroep in stikje tsiis. Deze woordgroep is ook lijdend
voorwerp in de zin. De derde zin heeft een bijzin met de functie van lijdend
voorwerp (VC). Daarom heet dit een VCbijzin.
ik wol tsiis
ik wol in stikje tsiis
ik wol wat hy dêr hat
VCbijzin
De VCbijzin wordt aan de hand van de volgende voorbeelden uitgelegd:
De twee bijzinnen die het meest voorkomen zijn VCbijzin en Bbijzin. Ze
worden hieronder besproken.
Onderschikkende zinnen of bijzinnen
Onderschikkende zinnen of bijzinnen horen meestal bij een hoofdzin.
In een bijzin staat de persoonsvorm bijna of helemaal achteraan in de
zin, bijvoorbeeld ik tink dat it spultsje no dien is en de trein kin oer de brêge,
at wy dat stikje hjir dellizze. In bovenstaande voorbeelden zijn tink en kin
de persoonsvormen van de hoofdzin en is en dellizze die van de bijzinnen.
Op de profielkaart wordt één keer bij Nevens en twee keer bij OndWVC
gescoord.
mem hat ien en ik ha ien
sz Nevens
zc Ond W VC Ond W VC
De benoeming van de samengestelde zin staat in de analyse altijd op een
aparte regel. Dit is de regel voor de samengestelde zin, oftewel ‘sz’. Bij de
analyse krijgt het verbindingswoord een kader:
voorbeeld staan beide persoonsvormen, hat en ha, op de tweede plaats in
elke hoofdzin. In de spreektaal kan het soms voorkomen dat er geen persoonsvorm
in de hoofdzin staat of dat het eerste zinsdeel is weggelaten.
De meest gebruikte nevenschikkende verbindingswoorden zijn: en, mar,
want, of, en dus.

f-tarsp
Nevenschikkende zinnen
Hierbij zijn twee hoofdzinnen met elkaar verbonden door een verbindingswoord.
Een hoofdzin is te herkennen aan het feit dat de persoonsvorm
op de tweede plaats staat, bijvoorbeeld mem hat ien en ik ha ien. In dit
Voordat de constructies uit fase VI besproken worden, volgt eerst een
uitleg over de samengestelde zin. Samengestelde zinnen hebben meestal
meer dan één onderwerp en persoonsvorm. Er zijn twee typen zinnen:
— Mededelende zin fase VI
tink it jo (wol) is Arie ; 0 jaar
dat kin toch net, f(l)eane wy Jelmer ; jaar
BijzinzVerb** Bijzin zonder Verbindingswoord
Hierbij gaat het om bijzinnen (onderschikkende zinnen) waarbij het
verbindingswoord is weggelaten. De onderschikkende zinnen kunnen
bijwoordelijke bijzinnen, VCbijzinnen of bijvoeglijke bijzinnen betreffen.
Omdat de BijzinzVerb geen grammaticaal correcte zin is, hoeft deze
constructie niet als leerdoel in het behandelplan te worden opgenomen.
Ov Overige zinsconstructies fase V
Hieronder vallen alle overige zinsconstructies die vijf zinsdelen tellen,
maar niet in fase V op de profielkaart staan. Deze constructies hoeven
niet opgenomen te worden in het behandelplan. Eventueel kunnen ze op
de profielkaart genoteerd worden.
want dat is allegear bakken Bart ; jaar
dy hie de foet s(t)ikken Chris ; jaar
mem moat de stikjes oan my jaan Suze ; 0 jaar
dêr ha ik him fan krigen Sandra ; jaar
ik makke him net kapot Roelof ;8 jaar
meist noait de ponnys wekker meitsje Femke ; jaar
OndWVCVC(X) Onderwerp + Werkwoord + Voorwerp of
Complement + Voorwerp of
Complement (+ een ander zinsdeel)
Deze constructie telt vier of vijf zinsdelen. De X is een optioneel zinsdeel,
in de regel een B. Meestal zijn de VC’s een lijdend voorwerp, bepaling van
gesteldheid of naamwoordelijk deel van het gezegde. Een enkele keer is
het een voorzetselvoorwerp of meewerkend voorwerp.

de beschrij v ing van de profielk a art
no moat er wer yn de kontenerauto Jan ; jaar
miskien wol dat wol mei dy Bente ; jaar
Koekiemonster is ek by ús op ’e tillevyzje Doutsen ; jaar
dan giet hy wer nei de sikehûs Jouke ;0 jaar
ha ik krekt ek al dien Gjalt ; 0 jaar
BWOndBB Bijwoordelijke bepaling + Werkwoord +
Onderwerp + Bijwoordelijke bepaling +
Bijwoordelijke bepaling
dan wurdt deze bak ek wiet Roelof ;8 jaar
wy ha dêr ek in glydsbaan by Jarich ; jaar
ik kin pop wol even temperatuere Jelma ;8 jaar
moa(t) ’k dit even út ha Bente ; jaar
wy hienen net in griente derby Mirjam ; 0 jaar
dat dochst de oare kear mar Jitske ;0 jaar
BWOndBVC Bijwoordelijke bepaling + Werkwoord +
Onderwerp + Bijwoordelijke bepaling +
Voorwerp of Complement
— Mededelende zin fase V
dan moat wol heel fier fuort Durk ; jaar
BWBB Bijwoordelijke bepaling + Werkwoord +
Bijwoordelijke bepaling + Bijwoordelijke bepaling
memmy ek in foarkje by Claudia ; 0 jaar
OndBVCB Onderwerp + Bijwoordelijke bepaling +
Voorwerp of Complement + Bijwoordelijke bepaling
no is der noch ien Aly ; 0 jaar
en no komt der in oare auto Bert ; 0 jaar
BWOndOnd Bijwoordelijke bepaling + Werkwoord +
Onderwerp + Onderwerp
deze ek net de(r)út Marije ; jaar
dit ek al omheech Sytse ; jaar
OndBBB Onderwerp + drie Bijwoordelijke bepalingen

f-tarsp
en krijt dizze ek omheech (en hy krijt ...) Sytse ; jaar
moatte allegear wer beneden Jan ; jaar
WVCBB Werkwoord + Voorwerp of Complement +
Bijwoordelijke bepaling + Bijwoordelijke bepaling
Ov Overige zinsconstructies fase IV
Hieronder vallen alle overige zinsconstructies die vier zinsdelen tellen,
maar niet in fase IV op de profielkaart staan. Deze constructies hoeven
niet opgenomen te worden in het behandelplan. Eventueel kunnen ze
apart op de profielkaart genoteerd worden. Hieronder volgen enkele van
deze zinsconstructies uit fase IV.
no sit dy yn de lân Amarins ; jaar
dêr past er wol yn Arjen ; jaar
moat er wer nei beneden Jan ; jaar
ik sjoch wol even Boukje ; jaar
dizze kin ek noch kipe Skelte ; jaar
OndWBB Onderwerp + Werkwoord +
Bijwoordelijke bepaling + Bijwoordelijke bepaling
dan has (hat) de man allegear bloed Doutsen ; jaar
miskien ha ik noch in boekje Nienke ; jaar
Hinke ek in hûs bouwe Hinke ; 0 jaar
ik bin alwer klear Lieuwe ; jaar
Sjoerd is ek in pykje Piter ;0 jaar
moat ik dêr nije meitsje Elbrecht ;0 jaar
dy hied er al blust Jelmer ; jaar
OndWBVC Onderwerp + Werkwoord +
Bijwoordelijke bepaling + Voorwerp of Complement
Het voorwerp is een lijdend voorwerp of voorzetselvoorwerp.
— Mededelende zin fase IV
hat ti (tsjil) pok (kapot) Tsjerk ; 0 jaar
VCVCW Voorwerp of Complement +
Voorwerp of Complement + Werkwoord

de beschrij v ing van de profielk a art
noch ien is der Sanne ; jaar
klean en wat bloeskes sitte der Nenna ; jaar
OndWOnd Onderwerp + Werkwoord + Onderwerp
Deze constructie heeft twee onderwerpen. Eén van deze onderwerpen is
der.
bear noch mei(nimme) Emma ; jaar
jas ek oan(dwaan) Mirjam ; 0 jaar
XY(W)deel
Deze constructie bestaat uit twee zinsdelen en het scheidbare deel van het
samengestelde werkwoord.
VC(W)deel b(r)oek út (ik doch
de broek út) Tineke ; 0 jaar
pet op (ik ha in pet op) Doede ;0 jaar
Ond(W)deel mem mei (mem yt mei) Nynke ; jaar
Imke fuort (Imke giet fuort) Imke ;0 jaar
B(W)deel sa om (ik slach sa (aanst)
de bledside om) Froukje ; jaar
X(W)deel
De X kan een Ond, VC of B zijn, maar geen W. Het (W)deel is het scheidbare
deel van een samengesteld werkwoord. Een voorbeeld hiervan is út
in trui út, waar út het scheidbare deel van het samengestelde werkwoord
útdwaan is. Omdat het werkwoord niet uitgesproken wordt, staat de W
tussen haakjes.
Ov Overige zinsconstructies fase III
Hieronder vallen alle overige zinsconstructies die drie zinsdelen tellen,
maar niet in fase III op de profielkaart staan. Deze constructies hoeven
niet opgenomen te worden in het behandelplan. Eventueel kunnen ze
apart op de profielkaart genoteerd worden. Hieronder volgen enkele van
deze overige zinsconstructies uit fase III.
even koese noch Marije ; jaar
kin net by Robert ; 0 jaar
dy even derút Hinke ; 0 jaar
mem ek op bedsje Claudia ; 0 jaar

f-tarsp
dan ek in grien Simon ; jaar
no net op Emma ; jaar
XBB een zinsdeel + Bijwoordelijke bepaling +
Bijwoordelijke bepaling
De X kan hier Ond, W, VC of B zijn.
de brêge wer stikken Marije ; jaar
dizze ek klear Sytse ; jaar
deze noch lyts Aletta ; jaar
OndBVC Onderwerp + Bijwoordelijke bepaling +
Voorwerp of Complement
no is k(l)ear Melle ;0 jaar
even sjiraf opsykje Emma ; jaar
wit dy ek Casper ; 0 jaar
kin dat net Imke ;0 jaar
wol dêr poes aaie Maaike ; jaar
WBVC Werkwoord + Bijwoordelijke bepaling +
Voorwerp of Complement
dêr is in sjiraf Emma ; jaar
hat Nijntje ek Sander ; jaar
no is ie stikken Elbrecht ;0 jaar
dy moat mem opvouwe Sandra ; jaar
dat ha ik hjiryn ferstopt Saskia ; jaar
Inv Inversie
Met inversie wordt de omkering van onderwerp en persoonsvorm in de
mededelende zin bedoeld. De eerste constructie met onderwerp en persoonsvorm
die jonge kinderen leren, heeft de woordvolgorde onderwerp
– persoonsvorm, zoals pop sliepe. Daarna gebruiken ze al vrij snel inversie,
dat de volgorde persoonsvorm – onderwerp heeft, zoals in sliepe pop. Bij
uitingen waarbij het normaal is dat er inversie plaatsvindt, bijvoorbeeld in
vraagzinnen en onderschikkende zinnen, wordt geen inversie gescoord.
In principe hoeft inversie niet elke keer dat het voorkomt gescoord te worden.
Belangrijk is dat een kind met een Grammaticale Ontwikkelingsfase
III of hoger in ieder geval twee- of driemaal de inversie laat zien. Fouten
in de woordvolgorde onderwerp en persoonsvorm kunnen op een apart
vel of achterop de profielkaart genoteerd worden voor verdere analyse.

de beschrij v ing van de profielk a art
ikke net Erica ; jaar
net dwaan Arjen ; jaar
net minent Sym ; jaar
noch net kampoo (shampoo) Tineke ; 0 jaar
kin net omfalle Wytske ; jaar
XNeg een zinsdeel + Negatief
De X in XNeg kan een Ond, W, VC of een B zijn. Het tweede zinsdeel is
een negatief, meestal net (Nederlands: niet). Hoewel deze constructie uit
twee zinsdelen bestaat, hoort hij toch in fase III thuis, omdat ontkenning
later geleerd wordt dan bijwoorden zoals ek, no, enz. Als het ontkennende
woord net in een constructie van meer dan twee zinsdelen voorkomt,
wordt het weer geanalyseerd als B.
ikke pantsje pakke Robert ; 0 jaar
dy is tear (klear) Melle ;0 jaar
ik wol de karre Jaap ; 0 jaar
in baarchje seit knorknor Emma ; jaar
sjoch ik oaljefanten Marcel ; jaar
moatst deze dwaan Jitske ;0 jaar
ik ha him krigen Sjoerd ; jaar
dy heart by blau Jelmer ; jaar
OndWVC Onderwerp + Werkwoord +
Voorwerp of Complement
In fase III staat het werkwoord meestal in de infinitiefvorm. Het koppelwerkwoord
is, het hulpwerkwoord ‘zelfstandig’ gebruikt, en Stam of
Stam+(e)t komen ook vaak voor. Vanaf fase IV verschijnt het hulpwerkwoord
gevolgd door infinitief (Hwwi) en vanaf fase V het hulpwerkwoord
gevolgd door voltooid deelwoord (HwwVd).
In het voorbeeld van Tymen, dêr is knyntsje, is het werkwoord is geen koppelwerkwoord
aangezien het hier betekent ‘zich bevinden’.
ik even fege Lise ; jaar
dêr is knyntsje Tymen ; jaar
deze ek omfallen Marije ; jaar
dy sit yn de lift Sytse ; jaar
dizze past net Marit ; jaar
wit ik noch net Bente ; jaar
ik wol dêr sitte Maaike ; jaar

f-tarsp
OndWB Onderwerp + Werkwoord + Bijwoordelijke bepaling
Het werkwoord is meestal een infinitief of hulpwerkwoord ‘zelfstandig’
gebruikt. Een enkele keer is het een voltooid deelwoord of Stam+(e)t. Vanaf
fase IV verschijnt ook het hulpwerkwoord met infinitief.
— Mededelende zin fase III
blomkes wetter (ik jou de blomkes wetter) Emma ; jaar
allegear stuk (sy binne allegear stuk) Sytse ; jaar
Ov Overige zinsconstructies fase II
Hieronder vallen alle overige zinsconstructies die twee zinsdelen tellen,
maar niet in fase II of III op de profielkaart staan. Deze constructies hoeven
niet opgenomen te worden in het behandelplan. Eventueel kunnen
de betreffende constructies (achter) op de profielkaart genoteerd worden.
Een voorbeeld van een dergelijke constructie is VCVC.
moat er net stikken wêze Jan ; jaar
dy moatte earst noch droech wurde Simone ; 0 jaar
Vanaf fase IV kan het koppelwerkwoord in een werkwoordengroep voorkomen,
bijvoorbeeld:
sy is dokter
zc Ond W-Kop VC
Onderstaand voorbeeld is een analyse van een uiting met koppelwerkwoord.
Het koppelwerkwoord krijgt de notatie W-Kop en het naamwoordelijk
deel van het gezegde VC. Op de profielkaart wordt gescoord bij
OndWVC èn bij Kop.
is treintsje Minne ; jaar
dit is hoppe (hynder) Patrick ; jaar
batterijen binne leech Skelte ; jaar
dy wie âld Tjalling ;0 jaar
dy is fan my Mirjam ; 0 jaar
dan wurdt hy sacht Marcel ; jaar
bliuwt in ferras(sing) Simone ; 0 jaar
liket wol in koekje Elbrecht ;0 jaar
zogenaamde hulpwerkwoorden ‘zelfstandig’ gebruikt (HwwZ, fase II, kolom
Woordstructuur, paragraaf . . ). Hjitte in de betekenis ‘de naam dragen’
is ook geen koppelwerkwoord.
0

de beschrij v ing van de profielk a art
Kop Koppelwerkwoord
Er zijn twee soorten gezegdes:
Werkwoordelijk gezegde, bijvoorbeeld de hûn poept op ’e stoepe of de hûn hat
op ’e stoepe poept.
Naamwoordelijk gezegde, bijvoorbeeld sy is dokter of dy man is lang.
Het naamwoordelijk gezegde bestaat uit een koppelwerkwoord en een
naamwoordelijk deel van het gezegde. Dit naamwoordelijk deel heeft
meestal een zelfstandig naamwoord of bijvoeglijk naamwoord als kern en
heeft betrekking op het onderwerp. Het koppelwerkwoord koppelt beide
elementen aan elkaar, vandaar ook de naam. Het koppelwerkwoord heeft
niet veel betekenis van zichzelf.
Het meest gebruikte koppelwerkwoord in de kindertaal is wêze. Wanneer
wêze de betekenis heeft van ‘zich bevinden’ is het echter geen koppelwerkwoord.
Andere voorkomende koppelwerkwoorden zijn wurde,
bliuwe en lykje. Wurde is geen koppelwerkwoord als het de persoonsvorm
is in een passieve constructie en bliuwe is geen koppelwerkwoord
als het op een plaatsbepaling slaat. Deze werkwoorden zijn in zo’n geval
dy hûntsje (dat is in hûntsje) Melle ;0 jaar
dizze au (dizze hat au/pine) Marit ; jaar
de brêge stikken (de brêge is stikken) Marije ; jaar
bè geitsje (bè seit it geitsje) Wytske ; jaar
OndVC Onderwerp + Voorwerp of Complement
VCW de poddy (ponny) sjen? Casper ; 0 jaar
toer bouwe Hinke ; jaar
stuk meitsje Sytse ; jaar
is klok Minne ; jaar
moat iepen Inge ; jaar
fan mem krigen Foppe ; jaar
OndW Joop ha Joop ; jaar
poppe koese Nora ; jaar
pake makke Tymen ; jaar
moat mem dwaan Nienke ; jaar
VC/OndW Voorwerp of Complement
of Onderwerp + Werkwoord
Het werkwoord staat over het algemeen in de infinitief, maar het kan
hier ook gaan om het koppelwerkwoord is, een voltooid deelwoord,
hulpwerkwoord ‘zelfstandig’ gebruikt, of hulpwerkwoord gevolgd door
infinitief.

f-tarsp
Gewoonlijk worden hier dus ook de constructies gescoord die bestaan uit
een B en een ander zinsdeel dat zowel een Ond of een VC kan zijn. Een
voorbeeld hiervan is een uiting zoals karre hjir. Deze uiting kan betekenen
karre moat hjir of do moatst de karre hjir delsette.
Kinderen uit fase II maken nog geen ontkenningen. Dus constructies
van twee zinsdelen waarvan één een ontkenning is, worden hier niet gescoord.
Deze constructies horen thuis bij XNeg (fase III, kolom Mededelende
zin).
BB dêr ek Sytse ; jaar
hjirre noch Melle ;0 jaar
BVC gel deryn Meike ; jaar
dêr blau Maaike ; jaar
BW even plasse Imke ;0 jaar
kin wol Bastiaan ; jaar
BOnd/VC? earst siel (giel) (earst moat
de giel of earst doch ik giel) Simon ; jaar
in vorkje by (der moat in foarkje by of
ik wol der in foarkje by ha) Lise ; jaar
BX Bijwoordelijke bepaling + een ander zinsdeel
De X kan een W, VC of een B zijn.
pop derby (pop moat derby) Carla ; jaar
tipke (skiepke) hjirre Melle ;0 jaar
dêr hynder Tymen ; jaar
saus ek Claudia ; 0 jaar
beppe hynder (beppe op it hynder) Peter ; jaar
dy noch Sjoukje ; jaar
deze nei it sikehûs Johan ; jaar
OndB Onderwerp + Bijwoordelijke bepaling
Bij de uitingen in fase II is het van belang goed naar de context te kijken.
Wat wil het kind met de uiting uitdrukken? Dit kan helpen bij het onderscheiden
van onderwerp en voorwerp of complement. Probeer daarom de
uiting waar nodig te parafraseren, bijvoorbeeld pop derby (pop moat derby)
(Carla, ; jaar).
— Mededelende zin fase II
8

de beschrij v ing van de profielk a art
In beide gevallen wordt het uitingsnummer achter OndWBVC op de profielkaart
gezet.
dat moatsto net dwaan
zc VC W Ond B
dat moatst net dwaan
zc VC W (Ond) B
Vanaf fase V verschijnen uitingen waarbij de persoonsvorm in de tweede
persoon enkelvoud staat. Bij deze vervoeging van het werkwoord kan het
voorkomen dat er geen onderwerp is uitgedrukt, zoals in dat moatst net
dwaan. Het onderwerp zit hier verborgen in de persoonsvorm. Het wordt
echter in de analyse op zinsniveau wel gescoord. Dit betekent dat het onderwerp
op de regel ‘zc’ na het werkwoord ingevoegd wordt. Dit ziet er
als volgt uit:
Zoals gezegd is het bij de mededelende zin voor de scoring niet belangrijk
in welke volgorde de zinsdelen staan. Een constructie als dêr auto, oftewel
BOnd, valt gewoon onder OndB.
Het uitingsnummer wordt bij het overbrengen van de analysegegevens
op de profielkaart achter de betreffende constructie gezet. Mocht de
uiting uit meerdere zinsdelen bestaan waarvan één een woordgroep
is, zoals in bovenstaande uiting het geval is, dan wordt dit nummer
zowel bij de analyse als op de profielkaart ook nog eens omcirkeld (of
bij analyse in een tekstverwerkingsprogramma vet gedrukt en onderstreept).
Ond betekent onderwerp, W is werkwoord en B is bijwoordelijke bepaling.
Omdat het zinsdeel de frachtauto uit meer dan één woord bestaat en
dus een woordgroep is, wordt dit zinsdeel onderstreept.
de frachtauto stiet hjir
zc Ond W B
Onder de betreffende zinsdelen komt bij het analyseren de benoeming
van die zinsdelen te staan. Hiervoor worden om praktische redenen afkortingen
gebruikt. Het voorbeeld hieronder bevat een analyse van de
zinsconstructie op de regel ‘zc’.
en:

f-tarsp
2. . . mededelende zin
Zoals de naam zegt, wordt de mededelende zin meestal gebruikt om iets
te vertellen of mede te delen. De zin kan echter door de intonatie heel
goed een vragend, gebiedend of uitroepend karakter hebben. Normaal
gesproken staat de persoonsvorm op de tweede plaats in de hoofdzin. In
(de vroege) kindertaal hoeft dit echter nog niet altijd het geval te zijn.
Bij de zinnen van de gebiedende wijs en de vraagzinnen is de volgorde
van de zinsdelen van belang. De zinsdelen worden bij deze zinstypen gescoord
in de volgorde waarin het kind ze zegt. Dit geldt niet voor de mededelende
zinnen, op enkele uitzonderingen na.
In de volgende subparagrafen worden de drie typen zinsconstructies nader
behandeld.
Naast Friese uitingen en uitingen met één of meerdere Nederlandse
woorden worden (volledig) Nederlandstalige uitingen ook in de kolommen
van de zinsconstructies geanalyseerd, zie ook paragraaf . . .
Op de profielkaart beslaan deze zinstypen respectievelijk de tweede, derde
en vierde kolom vanaf fase II. Een combinatie van twee of meer zinsdelen
die samen één van deze drie zinstypen vormen, wordt een zinsconstructie
genoemd.
2. . – Zinsconstructies
Er worden drie zinstypen onderscheiden:
Mededelende zinnen
Vraagzinnen
Gebiedende wijs
Een zinsdeel dat uit meer dan één woord bestaat, wordt in de analyse
onderstreept als het in een uiting voorkomt met minimaal twee zinsdelen.
Vervolgens wordt het uitingsnummer omcirkeld (of in een tekstverwerkingsprogramma
vet gedrukt en onderstreept), zie ook paragraaf . . .
Deze uitingen zijn complexer en zijn op deze manier gemakkelijker te
onderscheiden. Voorbeelden van een zinsdeel met meerdere woorden
zijn de stoel en by de tafel in de uiting de stoel stiet by de tafel.
Zoals gezegd, worden in de analyse de voorwerpen en complementen samengenomen
en VC genoemd. Het is namelijk niet altijd mogelijk om
deze beide constructies te onderscheiden, vooral niet bij de tweewoordzinnen.
Bovendien wordt het aantal constructies hierdoor beperkt en
overzichtelijker. In de praktijk kent dit taalinstrument dus slechts vier
zinsdelen: Ond, W, B en VC.

de beschrij v ing van de profielk a art
hy makket it stikken
ik wol dit read fervje
sy fynt sprútsjes lekker
dat kin ik sels
Bepaling van gesteldheid
De bepaling van gesteldheid zegt iets van het werkwoord èn van het lijdend
voorwerp of het onderwerp.
dat is in hûs
ús heit is siik
dy jas is fan my
Naamwoordelijk deel van het gezegde
Het naamwoordelijk gezegde is verbonden met het koppelwerkwoord en
is (meestal) een zelfstandig naamwoord of bijvoeglijk naamwoord. Het
kan ook een zinsdeel zijn dat begint met een voorzetsel.
C Complement
Het complement is de aanvulling op het gezegde, bijvoorbeeld:
Lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en voorzetselvoorwerp vallen
in F-TARSP alle drie onder de noemer V, die op zijn beurt weer onderdeel
is van het zinsdeel VC. De C in VC is het complement en wordt hieronder
besproken.
slikje oan sin ha yn
skrikke fan nocht ha oan
sjitte nei lilk/boas wêze op
sjen nei it ha oer
prate oer in hekel ha oan
passe op gek wêze op
passe by frij wêze fan
lykje op bliid wêze mei
krije fan bang wêze foar
hâlde fan wachtsje op
ferstopje foar tinke om
hearre by tinke oan
draaie oan tinke fan
boartsje mei soargje foar
Werkwoorden met vast voorzetsel zijn onder andere (NB deze lijst is niet
compleet):

f-tarsp
wy sjogge alle jûnen even nei de tillevyzje
juster boarte hy noch mei Jan
ik bin gek op tomaten
Femke ferstoppet har foar heit
V Voorzetselvoorwerp
Soms wordt bij een werkwoord een vast voorzetsel gebruikt. Het zinsdeel
dat begint met dit vaste voorzetsel heet voorzetselvoorwerp. Een
werkwoordelijke uitdrukking kan ook een voorzetselvoorwerp bevatten.
sy jout him har boek
sy jout har boek oan him
heit keapet iis foar de bern
ik skriuw harren in brief
lit my dat ris sjen
V Meewerkend Voorwerp
Net als het lijdend voorwerp is het meewerkend voorwerp ook het zinsdeel
waar de handeling van het werkwoord zich op richt. Alleen kan het
meewerkend voorwerp bijna altijd voorafgegaan worden door oan of foar.
Het meewerkend voorwerp komt niet erg vaak voor en dan nog meestal
bij bepaalde werkwoorden zoals bringe, jaan, keapje, betelje, skriuwe, sjen
litte, fertelle, belje, leare, freegje of antwurdzje (Haserijn e.a., ; Popkema,
00 ).
Piter makket in hege toer
de skilder fervet it kezyn
sjochst him ek?
sy hat it al ôf
dat wol ik net
wy moatte se noch skjinmeitsje
V Lijdend Voorwerp
Het lijdend voorwerp is het zinsdeel waar de handeling van het werkwoord
zich op richt. Het antwoord op de vraag ‘wat + werkwoord + onderwerp?’
levert meestal het lijdend voorwerp op. In de zin Sjoerd pakt twa
appels is het antwoord op de vraag wat pakt Sjoerd? het lijdend voorwerp
van die zin: twa appels.
Het lijdend voorwerp van de actieve zin wordt het onderwerp in de passieve
zin. Dus Sjoerd pakt twa appels wordt in de passieve vorm twa appels
wurde troch Sjoerd pakt.

de beschrij v ing van de profielk a art
it popke moat hjirop (één B)
moarn sil ik miskien mei de auto nei Ljouwert (vier B’s)
om alve oere moatte wy by de dokter wêze (twee B’s)
sy wol it spultsje noch in kear dwaan (één B)
dochs wie de man net hiel grut (twee B’s)
B Bijwoordelijke bepaling
Een bijwoordelijke bepaling zegt iets over de hele inhoud van de zin òf
iets over het werkwoord, bijwoord of bijvoeglijk naamwoord. In een zin
kunnen meerdere bijwoordelijke bepalingen voorkomen.
In samengestelde zinnen heeft in principe elke hoofdzin èn elke bijzin
één W (tenzij in één van de zinnen helemaal geen werkwoorden staan).
In een voorbeeld als ik gean te fytsen hoort te ook bij het werkwoordelijk
gezegde. Andere ‘niet-werkwoord-achtige’ woorden die tot het werkwoordelijk
gezegde kunnen behoren, zijn elementen uit een werkwoordelijke
uitdrukking als jierdei wêze (zie hiervoor de constructie WW in fase VI,
kolom Woordgroepen, paragraaf . . ).
de boeken lizze op tafel
wy ha in hûs makke
it famke bliuwt noch even op bêd lizzen
sy wol earst wat drinken ha
de man is siik
W Werkwoord
De W bevat alle werkwoorden uit het gezegde. Dit betekent dat elke zin
slechts één W heeft. Soms zit er een koppelwerkwoord in de W. Dan
wordt in de analyse W-Kop genoteerd (zie ook Kop in fase II, kolom Mededelende
zin, paragraaf . . . ). In onderstaande voorbeelden staat de W
cursief aangegeven.
hy hat in banaan
ús beppe giet nei de winkel
dit binne beammen
dat ha ik net dien
der stean twa jonges yn ’e tún
onderwerp van die zin meestal ook in het meervoud. Dit geldt niet voor
zinnen als dat binne blommen, waar dat het onderwerp vormt. Dan is de
persoonsvorm congruent met het naamwoordelijk deel van het gezegde.
Soms heeft een zin met der twee onderwerpen. In onderstaande voorbeelden
wordt het onderwerp cursief aangegeven.

f-tarsp
Ond Onderwerp
Het onderwerp stemt wat betreft enkelvoud of meervoud meestal overeen
met de persoonsvorm. Onderwerp en persoonsvorm zijn dus congruent
met elkaar. Staat de persoonsvorm in het meervoud, dan staat het
Er worden vijf zinsdelen onderscheiden, namelijk onderwerp, werkwoord,
bijwoordelijke bepaling, voorwerp en complement. Ze worden hieronder
besproken. De voorbeelden die bij de zinsdelen gegeven worden, zijn verzonnen.
2. . – Zinsdelen
Eerst vindt ontleding van de uitingen in zinsdelen plaats. Zinsdelen kunnen
uit één of meerdere woorden bestaan. De functie van een zinsdeel is
bepalend voor de betekenis van de zin, want samen vormen ze een begrijpelijk
geheel. Soms is hun verband alleen in de situatie of verbale context
te begrijpen. Een veel gebruikte manier om een uiting in zinsdelen te
knippen, is door de zinsdelen om beurten vooraan in de zin te zetten. De
persoonsvorm blijft hierbij op de tweede plek staan. Een voorbeeld als de
poes klimt altyd yn ’e grutte beam geeft dan de volgende zinnen en zinsdelen:
altyd | klimt | de poes | yn ’e grutte beam
yn ’e grutte beam | klimt | de poes | altyd
Hieruit kan de conclusie getrokken worden dat er vier zinsdelen zijn.
Bij de indeling in zinsdelen is het van belang dat de betekenis van de zin
behouden blijft. Een zin als hy pakt it plaatsje mei de frou kan drie of vier
zinsdelen hebben, afhankelijk van de betekenis in de situatie:
it plaatsje | pakt | hy | mei de frou
it plaatsje mei de frou | pakt | hy
Een zelfstandig naamwoord dat in het meervoud, als verkleining of samenstelling
voorkomt, of een vervoegd of samengesteld werkwoord
wordt dus èn bij de juiste constructie in fase I èn bij de juiste constructie
in de kolom Woordstructuur gescoord. Andere woorden die in een hogere
Grammaticale Ontwikkelingsfase gescoord kunnen worden, horen
niet thuis in fase I. De éénwoorduiting ik wordt bijvoorbeeld in de kolom
Voornaamwoorden gescoord en niet hier.
pakke Froukje ; jaar
sjen Nynke ; jaar
sykje Minne ; jaar
stean Gerben ; jaar
ite Nora ; jaar
springt Nienke ; jaar

de beschrij v ing van de profielk a art
W Werkwoord
In de éénwoordfase gaat het bij werkwoorden meestal om infinitieven.
Het kind vervoegt dan nog niet. In latere fasen kan het voorkomen dat
het kind een éénwoordzin maakt met daarin een vervoegd werkwoord.
Dit wordt dan zowel hier als bij de betreffende constructie in de kolom
Woordstructuur gescoord.
hjirre Tjalling ;0 jaar
dêr Casper ; 0 jaar
ticht Feite ; jaar
oranje Ester ; jaar
op Jelle ; jaar
fuort Peter ; jaar
út Nienke ; jaar
heech Patrick ; jaar
moai Ilse ; jaar
Bv/B Bijvoeglijk naamwoord en Bijwoord
In deze fase is het verschil tussen bijvoeglijk naamwoord en bijwoord
vaak moeilijk te zien. Daarom worden ze in één categorie gescoord. Soms
hebben ze het karakter van een voorzetsel. In latere fasen kan het voorkomen
dat het kind een éénwoordzin maakt met alleen een bijvoeglijk
naamwoord in de vergrotende trap, bijvoorbeeld heger. In dat geval krijgt
de uiting twee scores: hier en in de kolom Woordstructuur.
auto Minne ; jaar
pake Froukje ; jaar
trekker Gerben ; jaar
Bert Robert ; 0 jaar
twa Jitske ;0 jaar
koekje Minne ; jaar
botsing Jelmer ; jaar
hynders Femke ; jaar
pop Nienke ; jaar
Zn Zelfstandig naamwoord
Hieronder vallen de zelfstandige naamwoorden, eigennamen en zelfstandig
gebruikte getalsnamen. Als het zelfstandig naamwoord in de éénwoordzin
in het meervoud staat of op een andere manier vervoegd is,
wordt het zowel hier als in de kolom Woordstructuur gescoord.

f-tarsp
2. . – Eénwoordzin
De éénwoordzinnen zijn losse woorden. Dit kunnen ook Nederlandse
woorden zijn. Naast zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoorden
in de kolom Voornaamwoorden (zie Avn in paragraaf . . ) kent fase
I de volgende soorten éénwoordzinnen:
2. Grammaticale gedeelte van de profielkaart
Alles beneden de Vaste Uitdrukkingen wordt het grammaticale gedeelte
van de profielkaart genoemd. Dit gedeelte begint dus bij de éénwoordzinnen
in fase I. De G totaal in het meest rechtse vak van de onderste rij in
fase I staat voor het totaal aan Analyse-eenheden (zie paragrafen . . en
. . ). De constructies met één of meerdere sterretjes kunnen om verschillende
redenen niet als leerdoel worden opgenomen in het behandelplan.
Bijlage bevat de frequentiegegevens van de meest voorkomende grammaticale
constructies die gemaakt zijn door de kinderen uit het F-TARSP
onderzoek. Hun taalsamples bevatten echter wel meer dan 0 Analyseeenheden.
Gemiddeld hadden ze namelijk 00 Analyse-eenheden (zie ook
tabel . in paragraaf . . . ).
Zoals gezegd, maken de Vaste Uitdrukkingen onderdeel uit van fase I.
Naast Vaste Uitdrukkingen bestaat fase I uit éénwoordzinnen. Deze worden
in de volgende paragraaf behandeld.
— V.U. totaal
Dit is het totaal aan sociale en stereotiepe uitdrukkingen, oftewel het totaal
aan Vaste Uitdrukkingen.
Doede, ;0 jaar:
oh
auto
oh (zelfherhaling)
auto (zelfherhaling)
Bastiaan, ; jaar:
wêr is dy?
wêr is dy? (zelfherhaling)
wêr is dy? (zelfherhaling)
d Zelfherhalingen
Wanneer het kind zijn eigen uiting direct en met precies dezelfde woorden
herhaalt, wordt dit hier genoteerd, ook wanneer het om een cluster
uitingen gaat.
0

de beschrij v ing van de profielk a art
ien, twa, trije, fjouwer, fiif, seis, sân Silke ; jaar
Teigetje, Knorretje, Winnie de Poeh Fenna ; 0 jaar
c Opsommingen
Voorbeelden van opsommingen zijn:
b Gewone spreektaalzinnen
Gewone spreektaalzinnen die het kind in hun geheel leert, horen hier
thuis en worden verder niet geanalyseerd. Een voorbeeld is de uiting wit
ik net. Wanneer deze uiting opvallend vaak voorkomt en het kind verder
geen ik gebruikt of inversie van onderwerp en persoonsvorm laat zien,
dan is deze uiting waarschijnlijk in zijn geheel aangeleerd. Ook andere
uitingen die door het kind opvallend vaak gemaakt worden, zoals wat is
dat?, zijn waarschijnlijk stereotiepe uitdrukkingen.
(suze n)ane poppe Elly ; jaar
treintje gong uit rijden (van Amsterdam
naar Rotterdam) Boukje ; jaar
útepút Janke ; jaar
opperop (opperdepop) Bastiaan ; jaar
mispoes Tjalling ;0 jaar
klaar is Kees Gjalt ; 0 jaar
a Spreekwoorden, uitdrukkingen en regels uit versjes of liedjes
— Stereotiepe uitdrukkingen
Dit zijn uitdrukkingen die in hun geheel worden aangeleerd:
c Nee/ja
Hierbij gaat het om ja, jawol of nee. Als er sprake is van een vraagintonatie,
wordt zowel hier als bij Into (fase II, kolom Vraagzin, zie paragraaf . . . )
gescoord.
Mem Jan, 2;9 jaar
eh dankewol
oaljefant (AangP)
dankewol
hynder (AangP)
en dan seit de oaljefant “asjeblyft”
asjeblyft
Fragment :

f-tarsp
b AangP: Aangesproken persoon
Iemand is een aangesproken persoon wanneer hij of zij door het kind
aangesproken wordt, bijvoorbeeld bij de naam. Ook de uitroep juh (Nederlands:
joh) is een voorbeeld van een aangesproken persoon. Als er
sprake is van een vraagintonatie, wordt zowel hier als bij Into (fase II, kolom
Vraagzin, zie paragraaf . . . ) gescoord. Dieren uit een spel kunnen
ook aangesproken personen zijn.
tot moarn Marije ; jaar
sorry Wytske ; jaar yeah! Nanka ; jaar
dach Doede ;0 jaar joepy Marcel ; jaar
lekke(r) ite Jaap ; 0 jaar tsjongejonge Sjoerd ; jaar
doei Casper ; 0 jaar oh jee Marcel ; jaar
hap Riemer ;0 jaar tsja Patrick ; jaar
mmm Peter ; jaar jeetje Marten ; jaar
tsjoeketsjoek Foppe ; jaar joehoe Sytske ; jaar
waf waf Froukje ; jaar wow Feite ; jaar
toktok! Sander ; jaar okee Lise ; jaar
kukeleku Doede ;0 jaar tatara(ta)! Minke ; jaar
boink Melle ;0 jaar terusten) Nanka ; jaar
goh Fenna ; 0 jaar ouderusten (wel-
hee! Iris ; jaar danke Marcel ; jaar
ah Jelma ;8 jaar asjeblyft Jan ; jaar
a Divers: Diverse sociale uitdrukkingen
Dit zijn uitdrukkingen die in het sociale verkeer veel gebruikt worden,
zoals hoi, au, hoppekee, dankewol, oeps, bah, enz. Uitingen als sjoch ris of sjoch
in bijvoorbeeld sjoch, dêr rint in hûn horen hier ook thuis. Het Nederlandse
kijk (eens) of zie behoort eveneens tot deze categorie, net als de interjectie
hear in ik wit it wol, hear. De uiting zelf wordt bij dit laatste voorbeeld
natuurlijk wel ontleed. Verder behoren interjecties als hè? of hin? in de
betekenis ‘wat zeg je?’ en hèhè, oh, noh en hm tot deze categorie. Klanknabootsingen
zoals boem, miauw of tuutuut vallen ook onder Divers.
— Sociale uitdrukkingen
De sociale uitdrukkingen worden onderverdeeld in drie typen: Divers
(Diverse sociale uitdrukkingen), Aangp (Aangesproken persoon) en Nee/
ja. Zij worden hieronder één voor één besproken.
Equivalente Nederlandstalige uitingen kunnen ook Vaste Uitdrukkingen
zijn. De Vaste Uitdrukkingen worden niet grammaticaal geanalyseerd. Er
zijn twee soorten: sociale en stereotiepe uitdrukkingen.
8

de beschrij v ing van de profielk a art
2. Vaste Uitdrukkingen (V.U.)
Op de profielkaart staan in de bovenste rij van fase I de Vaste Uitdrukkingen.
‘Vaste Uitdrukkingen maken geen deel uit van een zin; ze staan
grammaticaal gezien op zichzelf en vormen ook telkens aparte uitdrukkingen
die een eigen uitingsnummer krijgen’ (Schlichting, 00 , p. 8).
Tabel 2.1: Overzicht van ontwikkelingskenmerken per Grammaticale Ontwikkelingsfase
Fase Ontwikkelingskenmerken
Fase I Vaste Uitdrukkingen, éénwoordzin, begin ontwikkeling
voornaamwoorden
Fase II Combinatie twee zinsdelen, begin ontwikkeling
woordgroepen en woordstructuur
Fase III Combinatie drie zinsdelen, begin uitbreiding zinsdelen,
begin ontwikkeling gebiedende wijs
Fase IV Combinatie vier zinsdelen, begin ontwikkeling
vraagzinnen
Fase V Combinatie vijf zinsdelen
Fase VI Combinatie zes zinsdelen (enkelvoudige zin),
samengestelde zin
Fase VII Samengestelde zin bestaande uit drie zinnen
2. De grammaticale ontwikkeling in zeven fasen
In de rijen onder de Afvallers worden op de profielkaart de Vaste Uitdrukkingen
en de grammaticale ontwikkeling in zeven fasen beschreven. Deze
fasen worden de Grammaticale Ontwikkelingsfasen genoemd. In het F-TARSP
onderzoek bestond de laatste fase, fase VII, uit slechts vier kinderen, terwijl
fase III tot en met VI minimaal 0 kinderen hadden. Voor fase VII zijn dus
veel minder gegevens voorhanden, vergeleken met de andere fasen. Daarom
verkeert de invulling van deze fase in een experimenteel stadium.
— A totaal
Dit is het totaal aan Afvallers. Bij een hoge score bij Afwijkend, Niet af of
Twijfel, bijvoorbeeld 0% van het totale aantal uitingen, is het natuurlijk
interessant om deze uitingen eens nader te bekijken.
deze t(r)ekker (Janke, ; jaar) deze trekker of deze is in trekker?
paste (Sander, ; jaar) verleden tijd paste of past de(r)?
fernielt (Jelmer, ; jaar) Stam+(e)t of voltooid deelwoord?
drinken (Sanne, ; jaar) werkwoord of zelfstandig
naamwoord?

f-tarsp
— Twijfel
Uitingen die op meer dan één manier geanalyseerd kunnen worden, worden
hier gescoord. De bedoeling van het kind is onduidelijk en ook niet uit
de (non)verbale context of de intonatie op te maken. Twijfelgevallen komen
bijvoorbeeld veel voor bij de overgang van één- naar tweewoordzinnen, als
twee woorden met een korte pauze na elkaar worden gezegd. Ook wanneer
een kind een woord afmaakt, bijvoorbeeld moeder zegt kon- en kind
-tener, dan hoort de uiting van het kind bij Twijfel thuis. In onderstaande
voorbeelden geeft de context geen uitsluitsel voor wat het kind precies
bedoelt te zeggen. Daarom worden deze uitingen bij Twijfel gescoord.
hy is no +... Lise ; jaar
mar deze +... Sjoerd ; jaar
dêr stean noch in +... Johan ; jaar
— Niet af
Uitingen die niet af zijn, worden gescoord onder Niet af. Het gaat erom
dat ze grammaticaal niet compleet zijn. De uiting hy is… is grammaticaal
niet af. Valse starts en zelfverbeteringen horen hier niet thuis. Aan
de intonatie is te horen of een uiting niet af is of dat er sprake is van een
verbetering.
en noch eentje alle(s) de grûn Marit ; jaar
dan moat de hammer is Feite ; jaar
want by soks hús maakt mem in hús
in rommel fan Sanne ; jaar
— Afwijkend
Deze uitingen wijken zo sterk af van zowel volwassenentaal als van kindertaal
dat ze niet te ontleden zijn. De uiting is onbegrijpelijk door bijvoorbeeld
woordvolgordefouten, weglatingen, vervangingen, enz. Een
woord dat als een soort stopwoordje tussen de verschillende woorden
in een uiting gevoegd wordt, telt niet mee bij de ontleding. Mocht de
uiting dan nog steeds niet ontleedbaar zijn, dan hoort hij thuis bij Afwijkend.
dit kapot xx Tineke ; 0 jaar
xxx Skelte ; jaar
dus niet gescoord. Een onverstaanbaar woord wordt aangegeven met ‘xx’
en een volledig onverstaanbare uiting met ‘xxx’.

de beschrij v ing van de profielk a art
— Onverstaanbaar
Uitingen die niet geanalyseerd kunnen worden omdat ze volledig of gedeeltelijk
onverstaanbaar zijn, worden hier gescoord. Het is niet belangrijk
te achterhalen waarom de uiting onverstaanbaar is. Het gaat erom of
de uiting wel of niet te ontleden is. Is slechts één woord onverstaanbaar
en is uit de context duidelijk op te maken dat dit woord bijvoorbeeld een
zelfstandig naamwoord is, dan wordt de uiting wel geanalyseerd en hier
2. Afvallers (A)
Afvallers zijn uitingen die om de een of andere reden niet geanalyseerd
kunnen worden, bijvoorbeeld omdat ze onverstaanbaar, afwijkend, of
niet af zijn. Constructies waarover twijfel bestaat, omdat ze op meer dan
één manier te ontleden zijn, vallen ook onder Afvallers. Het is belangrijk
om niet te lang bij één uiting stil te staan. Mocht een uiting veel vragen
oproepen, dan hoort hij bij de Afvallers thuis. Het uitingsnummer wordt
op de profielkaart bij de desbetreffende categorie genoteerd.
Namme Naam van het kind.
Leeftyd Leeftijd van het kind bij de opname in jaren en
maanden.
Datum Datum van de opname.
Logopedist Naam van degene die de opname heeft gemaakt en
het sample heeft uitgeschreven en geanalyseerd.
Totaal Het totale aantal uitingen dat uitgeschreven en
geanalyseerd is.
2. Persoonlijke gegevens
Op de eerste regel van de profielkaart komen enkele gegevens van het
kind en de opname te staan.
De constructies op de profielkaart worden in dit hoofdstuk van boven
naar beneden per kolom beschreven. Constructies met één of meerdere
sterretjes kunnen uit het behandelplan worden weggelaten. Deze constructies
komen minder vaak voor of zijn om een andere reden niet geschikt
als leerdoel.
2 De beschrijving van de profielkaart

f-tarsp

de w er k w ijze
elkaar worden vergeleken, moeten beide profielkaarten volledig zijn ingevuld
en eenzelfde aantal Analyse-eenheden bevatten.
De Grammaticale Ontwikkelingsfase is alleen gebaseerd op zinsconstructies.
Wanneer de profielscores naast elkaar worden gelegd, wordt gekeken
naar alle constructies die op een bepaald tijdstip tot het taalvermogen van
het kind behoren. Deze score geeft dus een completer beeld van de vooruitgang
die het kind in de tussentijd geboekt heeft. Het is bijvoorbeeld
mogelijk dat de Grammaticale Ontwikkelingsfase gelijk gebleven is in de
tussenliggende periode. Echter, als de profielscore hoger uitkomt, blijkt
dat het kind toch meer constructies geleerd heeft.

f-tarsp
De vergelijkende evaluatie
Bij deze manier van evalueren staat een vergelijking van twee taalsamples
centraal die met een interval van enkele maanden gemaakt zijn. Dit kan
een vergelijking zijn van zowel de Grammaticale Ontwikkelingsfase als
van de profielscore. Bij een vergelijking van de Grammaticale Ontwikkelingsfasen
mogen de samples verschillen in lengte, maar moet het minimum
aantal Analyse-eenheden 0 zijn. Wanneer de profielscores met
De voortdurende evaluatie
Hierbij wordt de vooruitgang van het kind op het gebied van de morfosyntactische
taalproductie continu beoordeeld. Er vindt buiten de therapie
om steeds observatie plaats van de zinsbouw en woordstructuur van
het kind, en nieuwe constructies en behaalde leerdoelen worden op de
profielkaart genoteerd.
1. 0 Evaluatie
Er zijn twee manieren om het (tussentijdse) resultaat van de therapie te
evalueren:
Het Fries kent verschillende varianten, zoals het Kleifries, het Woudfries,
het Noordoosthoeks, het Zuidwesthoeks, enz. Deze varianten verschillen
vooral op het gebied van de fonologie en semantiek van elkaar. Vanzelfsprekend
probeert de logopedist in de therapie zoveel mogelijk aan te
sluiten bij de variant die door de ouders gesproken wordt.
Een kind bevindt zich in fase I zodra het losse woorden begint te zeggen.
Totdat kinderen 0-80 woorden kennen, blijft de eenwoordzin doel van
de therapie. Hierna wordt met de tweewoordzinnen begonnen.
Binnen een kolom wordt zoveel mogelijk van boven naar beneden gewerkt.
Dit betekent dat in fase III eerst de constructie OndWVC (Onderwerp
+ Werkwoord + Voorwerp/Complement) geleerd wordt voordat begonnen
wordt met WBVC (Werkwoord + Bijwoordelijke bepaling + Voorwerp/Complement).
Dit geldt ook voor de verschillende kolommen binnen
een fase. Een constructie die bovenaan staat in de ene kolom, komt
als leerdoel vóór een iets lagere constructie uit een andere kolom in het
behandelplan te staan. Dit wil zeggen dat de constructie MvZn (Meervoud
Zelfstandig naamwoord) eerder aangeleerd wordt dan bijvoorbeeld deZn
(de + Zelfstandig naamwoord), aangezien MvZn eerder wordt verworven.
Zinsconstructies met uitbreiding van de zinsdelen (uitingen met twee of
meer zinsdelen waarvan één een woordgroep is) zijn een belangrijk leerdoel
in de therapie. Ze worden vanaf fase III verworven.

de w er k w ijze
1. Bepaling van de leerdoelen
Bepaling van de leerdoelen gebeurt op basis van de ingevulde profielkaart
en de tot nu toe verzamelde gegevens. Bij voorkeur worden hierbij
constructies uit verschillende kolommen gekozen, bijvoorbeeld één uit
de zinsconstructies, één uit de kolom Woordgroepen en één uit de kolom
Woordstructuur. Deze leerdoelen kunnen elkaar afwisselen tijdens
de behandeling.
1.8 Aanvullen en uitlokken van constructies
Sommige constructies op de profielkaart worden door het kind niet gebruikt,
terwijl dit gezien de Grammaticale Ontwikkelingsfase van het
kind wel in de verwachting ligt. Het kan zijn dat het kind deze constructies
toevallig niet heeft gemaakt, maar het kan ook zijn dat het kind ze
niet kàn gebruiken. Van een kind met Grammaticale Ontwikkelingsfase
IV wordt verwacht dat het de meeste constructies van fase III kan produceren
en enkele uit fase IV. Voorafgaand aan het bepalen van leerdoelen
voor de therapie wordt eerst geprobeerd de hiaten op de profielkaart in
de fasen voorafgaand aan de Grammaticale Ontwikkelingsfase op te vullen.
Dit kan op drie manieren:
Een voorlopig behandelplan opstellen op basis van de tot nu toe verkregen
gegevens. De nog ontbrekende constructies worden tijdens spontane
gesprekjes opgevangen.
Uitlokking van nog niet gehoorde constructies door imitatie in een functionele
context, op een vergelijkbare wijze zoals gebeurt in het taalprogramma
TenT (Schlichting & De Koning, 8).
Het maken van een tweede taalsample, dat als aanvulling dient op het
eerste.
1. . – Uitbreiding van zinsdelen
Bij de interpretatie van de profielkaart zijn ook de zinsconstructies met
één of meer woordgroepen van belang. Dit wordt uitbreiding van zinsdelen
genoemd. De uiting bevat dan meer dan één zinsdeel en één van
die zinsdelen is een woordgroep. De uitingsnummers van deze zinsconstructies
worden tijdens de analyse omcirkeld (of vet gedrukt en onderstreept
wanneer een tekstverwerkingsprogramma gebruikt wordt).
Bij het overbrengen van de uitingsnummers op de profielkaart worden
deze nummers ook omcirkeld in de kolommen Mededelende zin,
Vraagzin en Gebiedende wijs. Dit geeft direct een goed overzicht of en
in hoeverre er sprake is van uitbreiding van zinsdelen bij het kind. Een
kind kan bijvoorbeeld in fase IV zinsconstructies maken zonder uitbreiding
van zinsdelen, terwijl dit met zinsconstructies in fase III wel
het geval is.

f-tarsp
1. . – Taalvermogen en consequent gebruik
Wat wil het nu zeggen als een kind bijvoorbeeld de constructie inZn (in +
Zelfstandig naamwoord) kan gebruiken? Gebruikt het kind die constructie
dan altijd en altijd goed? Nee, hoewel die constructie dan volgens onze
visie wel tot het taalvermogen van het kind behoort, gebruikt het kind
deze nog niet overal of altijd correct. Pas als het kind één of meer fasen
verder is, zal het een constructie die eerder af en toe gemaakt werd consequent
gaan gebruiken.
1. . – Natuurlijke hiaten
De profielkaart van een kind dat zich in een hogere Grammaticale Ontwikkelingsfase
dan fase II bevindt, bevat vaak hiaten. Dit hoeft niet te
betekenen dat dit kind dan ook hiaten in de taalontwikkeling heeft. Het
kunnen ook natuurlijke hiaten zijn. Sommige constructies zijn namelijk
een soort voorlopers op latere, moeilijkere constructies. Wanneer een
kind bijvoorbeeld de constructie OndWBVC (Onderwerp + Werkwoord +
Bijwoordelijke bepaling + Voorwerp/Complement) maakt, zal het kind de
constructies OndVC (Onderwerp + Voorwerp/Complement) en OndWVC
(Onderwerp + Werkwoord + Voorwerp/Complement) al beheersen. Als het
kind negatie gebruikt in een zin met drie of meer zinsdelen, kent het
kind ook de constructie XNeg (X + Negatief ) en hoeft deze constructie
niet apart geoefend te worden. Dit geldt ook voor de constructie X(W)deel
(X + scheidbaar deel van werkwoord) en Wdeel in een woordgroep, want
als het kind hat in pet op (Sander, ; jaar) zegt, kan het ook pet op zeggen.
Evenzo wat betreft de woordgroepen BepBvZn (Bepaler + Bijvoeglijk
woord + Zelfstandig naamwoord) en BvZn (Bijvoeglijk woord + Zelfstandig
naamwoord).
1. . – Onderschikkende zinnen
Er worden vaak constructies in een hogere fase dan de Grammaticale
Ontwikkelingsfase van het kind gevonden. Dit betekent dat het kind
naar de volgende fase toegroeit. Een voorbeeld hiervan vormen de onderschikkende
zinnen. Oudere kinderen (bijvoorbeeld van à jaar)
met een taalniveau van fase IV of lager maken vaak onderschikkende
zinnen terwijl die pas in fase VI verwacht worden. Deze zinnen bevatten
veel deleties en worden meestal als afwijkend gescoord. Hoewel deze
kinderen er dan qua taalniveau nog niet aan toe zijn, proberen ze vanuit
hun cognitieve ontwikkeling toch bepaalde verbanden in hun taal uit
te drukken. Een voorbeeld van zo’n zin is: tink it dêr moat (ik tink dat it
dêr moat).
0

de w er k w ijze
1. . – Evenwichtig taalprofiel
Een taalsample van ongeveer 0 Analyse-eenheden bevat niet alle constructies
die deel uit maken van het taalvermogen van het kind, zeker niet
in de hogere fasen. Het vermoeden bestaat dat een kind in een bepaalde
Grammaticale Ontwikkelingsfase de meeste constructies uit de voorgaande
fasen kent, maar dit mag niet zomaar worden aangenomen.
Een kind met een grotendeels vertraagde taalontwikkeling zal vermoedelijk,
zeker tot de leeftijd van à jaar, een vrij evenwichtig taalprofiel
laten zien. Zo’n profiel zal waarschijnlijk gelijk op gaan met de normale
taalverwerving, oftewel het zal grotendeels overeenkomen met het overzicht
dat op de profielkaart staat aangegeven. Een dergelijk evenwichtig
profiel zal vermoedelijk bij kinderen met een primaire taalstoornis en
bij mentaal gehandicapten worden aangetroffen. Slechthorende kinderen,
vooral ernstig slechthorende kinderen, zullen naar verwachting een
onevenwichtiger profiel laten zien. Omdat de ontwikkelingsfasen minder
systematisch door hen worden afgewerkt, vertonen de lagere fasen waarschijnlijk
veel hiaten en de hogere juist uitschieters.
1. Interpretatie van de profielkaart
Voorbeeld :
Marjanne, een meisje met een kalenderleeftijd van ; jaar, heeft Grammaticale
Ontwikkelingsfase V. Deze fase is volgens de indicatietabel de
gemiddelde Grammaticale Ontwikkelingsfase van leeftijdsgroep die
loopt van ; tot en met ; jaar. Dit betekent dat er een sterke aanwijzing
is dat de taalontwikkeling van Marjanne overeenkomt met de taalontwikkeling
van kinderen tussen ; en ; jaar.
Voorbeeld :
Johan, een jongen met een kalenderleeftijd van ; jaar, ontwikkelt zich
op dit moment in Grammaticale Ontwikkelingsfase III. Johan behoort
tot leeftijdsgroep . Volgens de indicatietabel is de gemiddelde Grammaticale
Ontwikkelingsfase bij leeftijdsgroep fase V; de langzame taalontwikkelaar
in die groep ontwikkelt zich in fase IV. Er is dus een sterke
aanwijzing dat er sprake is van een vertraagde taalontwikkeling.
In de indicatietabel worden de gegevens van het onderzochte kind met de
indicatiegegevens van de juiste leeftijdsgroep vergeleken. Achterblijven
ten opzichte van de langzame taalontwikkelaars wordt een ‘taalvertraging’
genoemd. Een langzame of snelle ontwikkeling, zoals aangegeven in de
indicatietabel, is telkens één standaarddeviatie lager of hoger dan het gemiddelde
van die leeftijdsgroep.

f-tarsp
1. Het vergelijken met normaalsprekende kinderen
Met behulp van de indicatietabel (zie bijlage ) is het mogelijk een vergelijking
te maken met normaalsprekende kinderen. Hiervoor heeft de
logopedist de berekende Grammaticale Ontwikkelingsfase en de leeftijdsgroep
van het kind nodig.
Tabel 1.2: Gemiddelde zinslengte in woorden (GZW) en bijbehorende standaarddeviatie
(SD) per leeftijdsgroep, de rechter kolom geeft de GZW-1SD weer
Leeftijdsgroep GZW SD GZW-1SD
; - ; jaar , 0, ,
; - ;8 jaar , 0, ,
; - ; jaar , 0, ,80
; - ;8 jaar , 0, ,
; - ; jaar , 0, 8 ,
Tabel . geeft de GZW en bijbehorende SD per leeftijdsgroep (N= 0). In
de rechter kolom staat de GZW- SD.
Tabel 1.1: Gemiddelde zinslengte in woorden (GZW) en bijhorende standaarddeviaties
(SD) per grammaticale Ontwikkelingsfase, de rechter kolom geeft de GZW-
1SD weer
II (N = ) , 0, 0 ,
III (N = 0) , 8 0, ,
IV (N = ) ,0 0, ,
V (N = ) , 0, ,
VI/VII (N = 8) ,0 0, ,
Grammaticale GZW SD GZW-1SD
Ontwikkelingsfase
Tabel . toont de GZW en bijbehorende standaarddeviaties (SD) per
Grammaticale Ontwikkelingsfase (N varieert). In de rechter kolom wordt
de GZW- SD weergegeven. De kinderen uit fase VI en VII zijn hierbij samen
genomen.
Wanneer de GZW van het onderzochte kind uitkomt op meer dan één
standaarddeviatie beneden het gemiddelde van de kinderen uit dezelfde
Grammaticale Ontwikkelingsfase (zie tabel . ) of van leeftijdsgenoten
(zie tabel . ), dan kan er sprake zijn van een vertraagde taalontwikkeling.
8

de w er k w ijze
1. . – Gemiddelde zinslengte in woorden
Tot slot kan de gemiddelde zinslengte in woorden (GZW) vergeleken worden
met die uit tabel . en . hieronder. Om tot de GZW te komen,
worden alle woorden van het kind die niet tussen haakjes staan, opgeteld
en gedeeld door het aantal uitingen. Hierbij tellen de onverstaanbare
woorden en de woorden uit uitingen die niet af zijn, wel mee,
maar volledig onverstaanbare uitingen niet. In een tekstverwerkingsprogramma
zal een apart document gemaakt moeten worden met alleen
de woorden van het kind die wel meetellen. De woorden tussen
haakjes, de onverstaanbare uitingen en de ‘+…’ uit de uitingen die niet
af zijn, zijn dus uit het document weggelaten. Vervolgens geeft het commando
‘woorden tellen’ het totale aantal woorden weer. Dit getal hoeft
hierna alleen nog maar door het totale aantal uitingen in het sample
gedeeld te worden.
De ingevulde profielkaart van Robert in paragraaf . . laat zien dat zijn
profielscore is.
De constructie:
a OndVC telt mee als bij OndWVC of OndWBVC gescoord is.
b OndB telt mee als bij OndWB, OndWBB of OndWBVC gescoord is.
c VC/OndW telt mee als bij OndWVC of OndWBVC gescoord is.
d BX telt mee als OndWB, XBB, WBVC, OndWBVC, of OndWBB gescoord
is.
e Into telt mee als verder in kolom Vraagzin ook gescoord is.
f XNeg telt mee als het sample een langere uiting met ‘net’ (Nederlands:
niet) bevat.
Bij het berekenen van de profielscore wordt per fase het aantal constructies,
dat het kind in die fase gebruikt, genoteerd in de eerste kolom
onder ‘subtPF’ (subtotaal profielscore). Het gedrukte cijfer onder de
Romeinse faseaanduiding geeft het totaal aan verschillende constructies
per fase aan. Het totaal aan getelde constructies van elke fase onder
‘subtPF’ wordt op de profielkaart geschreven bij ‘PF’, in de cel boven de
kolom Woordstructuur. De maximale profielscore is . De constructies
in fase I en de construties met twee sterretjes worden bij het berekenen
van de profielscore niet meegeteld. Andere constructies die niet in het
sample voorkomen, mogen onder voorwaarde wel worden meegerekend.
Dit zijn veelal constructies uit fase II. Deze constructies komen niet of
nauwelijks voor in de volwassenentaal en kunnen dan ook beschouwd
worden als een soort voorloper op complexere constructies uit hogere
fasen.

f-tarsp
1. . – Profielscore
Naast de Grammaticale Ontwikkelingsfase is het ook mogelijk een profielscore
(PF) bij het sample te berekenen. De profielscore is ‘het totaal aan
constructies waarbij één of meerdere malen gescoord is’ (Schlichting,
00 , p. ). Deze score kan gebruikt worden om een tweede taalsample
van hetzelfde kind met het eerste te vergelijken. Voorwaarde is wel
dat beide samples eenzelfde aantal Analyse-eenheden moeten bevatten.
Zo’n vergelijking is gedetailleerder dan één die alleen gebaseerd is op de
Grammaticale Ontwikkelingsfase.
Eventueel kan de Grammaticale Ontwikkelingsfase verfijnd worden
door een ‘+’ toe te kennen als meer dan de helft van de Woordgroepen,
Verbindingswoorden, Voornaamwoorden en Woordstructuren van die
Grammaticale Ontwikkelingsfase gescoord zijn. De ingevulde profielkaart
van Robert laat zien dat hij in fase IV van de constructies uit
deze kolommen maakt. Robert ontwikkelt zich dus in fase IV, niet in
fase IV+.
De Grammaticale Ontwikkelingsfase wordt dus puur op basis van zinsconstructies
bepaald. Echter, bij het vermoeden dat de berekende Grammaticale
Ontwikkelingsfase niet in overeenstemming is met de werkelijke
grammaticale ontwikkeling van het kind, is het beter een volledige
analyse te maken. Als een kind volgens de %-regel uit fase IV valt en
alle constructies uit fase IV gebruikt, dan kan dit een aanwijzing zijn
dat het kind qua ontwikkeling aan het begin van fase V staat. Wanneer
getwijfeld wordt of de berekende Grammaticale Ontwikkelingsfase juist
is, is het aan te raden meer zinsconstructies te analyseren (zie ook bijlage
).
Wanneer de zinsconstruties die de Grammaticale Ontwikkelingsfase bepalen,
letterlijke herhalingen zijn van een uiting van de gesprekspartner,
dan mogen deze uitingen niet meegeteld worden in de bepaling van de
Grammaticale Ontwikkelingsfase.
( % van Analyse-eenheden) gemaakt hebben. Fase V heeft slechts één
uiting. Dit is niet genoeg om als Grammaticale Ontwikkelingsfase te dienen.
Bij het tellen van het aantal constructies worden de construties in
de hogere fasen altijd meegenomen. De uiting uit fase V mag dus bij die
uit fase IV opgeteld worden. Fase IV telt vier uitingen, en met die van
fase V erbij vijf uitingen. Dit is ruimschoots voldoende om bestempeld
te worden tot Grammaticale Ontwikkelingsfase. Robert ontwikkelt zich
momenteel dus in fase IV.

de w er k w ijze
Voorbeeld:
Figuur . toont de ingevulde profielkaart van Robert. Robert heeft een
taalsample van Analyse-eenheden. Bij de zinsconstructies (Mededelende
zin, Vraagzin, Gebiedende wijs) scoort Robert vier maal in fase
IV en éénmaal in fase V. Om in een bepaalde Grammaticale Ontwikkelingsfase
te komen moet Robert minimaal twee Analyse-eenheden
Figuur 1.1: De ingevulde profielkaart van Robert

f-tarsp
Stap 3: Het bepalen van de Grammaticale Ontwikkelingsfase.
De regel voor het bepalen van de Grammaticale Ontwikkelingsfase
(G.O.Fase) is:
het kind moet minimaal 5% van het aantal Analyse-eenheden aan zinsconstructies
in een bepaalde fase gemaakt hebben, voordat we dat kind in die fase kunnen
plaatsen (Schlichting, 00 , p. ).
De Grammaticale Ontwikkelingsfase wordt in de cel boven de kolom
Woordstructuur achter ‘G.O.Fase’ gezet.
Stap 2: Het berekenen van het aantal zinsconstructies per fase.
Het aantal zinsconstructies dat gescoord is in de kolommen van de Mededelende
Zin, Vraagzin en Gebiedende Wijs wordt per fase in de eerste
kolom boven de Romeinse faseaanduiding genoteerd achter ‘tot:’. De
constructies intonatie en koppelwerkwoord (Into en Kop in fase II) en
inversie en de aanhangselvraag …, hin? (Inv en hin in fase III) worden in
dit totaal niet meegenomen.
Voorbeeld:
Een sample van in totaal 8 uitingen bevat Afvallers. Deze Afvallers worden
van het totaal van 8 uitingen afgetrokken. Dan blijven er uitingen
over. Hiervan behoren er tot de Vaste Uitdrukkingen. Deze worden van
de overgebleven uitingen afgetrokken. Dat betekent dat er 0 Analyseeenheden
(G totaal) zijn.
Totaal – A totaal – V.U. totaal = G totaal
In een formule ziet dit er als volgt uit:
Het totaal aan uitgeschreven uitingen wordt op de profielkaart helemaal
rechts in de bovenste rij achter ‘Totaal’ genoteerd. Een rij lager bevindt
zich precies onder Totaal de cel voor het aantal Afvallers, ‘A totaal’, en weer
enkele rijen lager die voor het aantal Vaste Uitdrukkingen, ‘V.U. totaal’.
Van het totaal aan uitgeschreven uitingen wordt zowel het aantal Afvallers
(A totaal) als het aantal Vaste Uitdrukkingen (V.U. totaal) afgetrokken. Wat
overblijft, is het aantal Analyse-eenheden, oftewel G totaal. Dit moeten er
minimaal 0 zijn. Het aantal Analyse-eenheden wordt in de cel boven de
kolom Woordstructuur achter ‘G totaal’ gezet.
Stap 1: Het berekenen van het aantal Analyse-eenheden.
Zoals gezegd in paragraaf . . , zijn er verschillende soorten uitingen:
a Afvallers
b Vaste Uitdrukkingen
c Analyse-eenheden

de w er k w ijze
1. . – Grammaticale Ontwikkelingsfase
Aan de hand van de ingevulde profielkaart kan de Grammaticale Ontwikkelingsfase
(G.O.Fase) van het kind bepaald worden. De Grammaticale Ontwikkelingsfase
is ‘de fase van ontwikkeling waarin het kind zich bevindt’
(Schlichting, 00 , p. 0). Later kan op basis van deze fase gekeken worden
hoe het kind zich ontwikkelt vergeleken met kinderen uit dezelfde leeftijdsgroep.
Om de Grammaticale Ontwikkelingsfase te berekenen moeten
de volgende drie stappen worden doorlopen:
Stap : Het berekenen van het aantal Analyse-eenheden.
Stap : Het berekenen van het aantal zinsconstructies per fase.
Stap : Het bepalen van de Grammaticale Ontwikkelingsfase.
Deze drie stappen worden hieronder nader toegelicht.
1. Bepaling van de Grammaticale Ontwikkelingsfase en het berekenen van
de profielscore en gemiddelde zinslengte
1. Het overbrengen van de gegevens op de profielkaart
Van de website van de Fryske Akademy (URL: www.fryske-akademy.nl)
kan een pdf-bestand met de profielkaart op A -formaat gedownload
worden. Als de analyse klaar is, worden de gevonden woord- en zinsconstructies
per uiting één voor één op de profielkaart overgebracht door
telkens het uitingsnummer bij de betreffende afkorting op de profielkaart
te noteren, ook wanneer het een Afvaller of Vaste Uitdrukking betreft.
Van zinsconstructies met een woordgroep wordt in de kolommen
Mededelende Zin, Vraagzin en Gebiedende Wijs het uitingsnummer
omcirkeld. Een voorbeeld van een ingevulde profielkaart is te vinden in
paragraaf . . .
Als de ruimte op de profielkaart niet voldoende is voor alle uitingnummers,
moet worden geturfd. Dit zal vooral het geval zijn in de kolom van
de Voornaamwoorden. Natuurlijk kan de logopedist er ook voor kiezen
om sowieso na een aantal uitingsnummers te gaan turven. Nadeel is dan
wel dat de informatie over de uitingsnummers bij de constructie verloren
gaat en het minder gemakkelijk is om de constructies in het taalsample
terug te vinden. Bij een aantal constructies worden extra gegevens op de
(achterkant van de) profielkaart gezet, bijvoorbeeld bij de overige constructies
in de kolom Verbindingswoorden (Ov in fase VI), zodat bekend
is welke overige verbindingswoorden door het kind gebruikt zijn.
dezelfde regels. Is er sprake van een volledig Nederlandstalige woordgroep,
dan wordt die geanalyseerd bij de Woordgroepen. Er wordt alleen
bij Woordstructuur gescoord als de interferentie een Friese morfeemuitgang
heeft.

f-tarsp
Nederlandstalige uitingen en interferenties, die op de opname voorkomen,
worden in dit taalinstrument gewoon uitgeschreven en, voor
zover mogelijk, geanalyseerd, zie ook paragraaf . . . . Er gelden dan
echter wel een paar beperkingen bij de analyse. Geheel Nederlandstalige
uitingen worden volledig geanalyseerd op zinsniveau en op woordgroepniveau.
In de kolommen Verbindingswoorden en Voornaamwoorden
krijgen Nederlandstalige uitingen alleen een score als zij woorden
bevatten die in het Nederlands en het Fries dezelfde betekenis en uitspraak
hebben, bijvoorbeeld het persoonlijk voornaamwoord ik. In de
kolom Woordstructuur wordt alleen gescoord als er sprake is van een
Friese morfeemuitgang op het Nederlandstalige woord, bijvoorbeeld de
verkleining in olifantsje (in plaats van het Nederlandse olifantje of het
Friese oaljefantsje). Voor de Nederlandse interferenties gelden ongeveer
1. . – De analyse van Nederlandstalige uitingen en interferenties
Bijna elk Friestalig kind zal tijdens de opname in meer of mindere mate
Nederlands spreken. Dat kunnen bijvoorbeeld volledig Nederlandstalige
uitingen zijn of enkele Nederlandse woorden, oftewel Nederlandse interferenties,
in een verder Friestalige uiting. Ook kan het voorkomen dat het
kind halverwege de Friese uiting overschakelt op het Nederlands, zoals
in en welke yn ’e reade moa(st), moest even kijke (Iris, ; jaar). Het gebruiken
van twee (of meer) talen binnen een uiting of gesprek is een heel gewoon
verschijnsel bij meertaligheid. In de wetenschap wordt dit ook wel
code-switching of code-mixing genoemd. In de meeste gevallen zou dit
verschijnsel geen reden mogen zijn tot bezorgdheid over een eventuele
vertraging in de taalontwikkeling (Genesee e.o., 00 ).
Een andere mogelijkheid om de analyse te maken, is door het computerprogramma
van CHILDES (MacWhinney, 00 ; MacWhinney, 000) te
gebruiken. Dit programma geeft na de analyse, die door de logopedist
is gemaakt, automatisch het aantal keren dat een constructie voorkomt
terug, zodat dit eenvoudig op de profielkaart overgenomen kan worden.
Nadeel is wel dat de informatie van de uitingsnummers bij de betreffende
constructies door het werken met CHILDES verloren gaat, zodat een constructie
niet gemakkelijk teruggevonden kan worden.
De analyse kan in het taalsample gemaakt worden of op een apart vel
papier. Het hangt er vanaf wat de logopedist het handigst vindt. De analyse
vindt per uiting op verschillende grammaticale niveaus plaats: zinsconstructies,
woordgroepen, verbindingswoorden, voornaamwoorden en
woordstructuur. In hoofdstuk staat een uitgebreide uitleg van deze analyse
en de constructies.

de w er k w ijze
1. . – De analyse van het taalsample
Na het uitschrijven van het taalsample volgt de grammaticale analyse. Als
het er alleen om gaat de Grammaticale Ontwikkelingsfase te bepalen, kan
worden volstaan met de analyse van de zinsconstructies. Wanneer het
taalsample ook als uitgangspunt dient voor een behandelplan, dan wordt
een volledige analyse gemaakt. Een goede kennis van de Friese grammatica
is een pré bij het gebruik van dit instrument. Als naslagwerk kan een
Friese grammatica of de ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst (Haserijn
e.a., )) gebruikt worden. De ANS is ook gratis via internet als Elektronische
ANS (E-ANS) te raadplegen. Zie voor verwijzingen hoofdstuk .
1. Analyse
Het totale aantal uitgeschreven en gescoorde uitingen waarvan de Afvallers
en de Vaste Uitdrukkingen zijn afgetrokken, wordt Analyse-eenheden
genoemd. In de regel volstaat een sample van 0 Analyse-eenheden voor
een betrouwbaar beeld van de grammaticale ontwikkeling van het kind
(Schlichting, 00 ). Uiteraard zal een sample van meer dan 0 Analyse-eenheden
een completer beeld geven van de vaardigheden van het kind. Het
kan namelijk zijn dat er grammaticale structuren zijn die het kind al wel
kan gebruiken, maar die niet in het sample gemaakt worden. Voor het bepalen
van de zogenaamde Grammaticale Ontwikkelingsfase zijn 0 Analyseeenheden
echter meestal voldoende. Over het algemeen zal, afhankelijk van
het kind en de situatie, een taalsample met ongeveer 0 tot 00 uitingen van
het kind lang genoeg zijn om 0 Analyse-eenheden over te houden.
1. . – De optimale lengte van het taalsample
Het taalsample moet lang genoeg zijn om voldoende informatie te geven
voor een betrouwbaar beeld van het grammaticale taalgebruik van
het kind. Om de optimale lengte van het taalsample te kunnen aangeven,
moeten eerst de verschillende soorten uitingen binnen F-TARSP worden
gedefinieerd (Schlichting, 00 ):
a Afvallers: uitingen die om een of andere reden niet geanalyseerd kunnen
worden, bijvoorbeeld omdat ze onverstaanbaar zijn.
b Vaste Uitdrukkingen: uitingen zonder grammaticale structuur of met een
vaste grammaticale structuur, bijvoorbeeld ja, hoi, sjoch ris.
c Analyse-eenheden: uitingen die grammaticaal geanalyseerd kunnen worden.
+... Met een plusteken en drie punten wordt aangegeven dat de uiting niet
af is. Deze uitingen worden meegeteld in het totaal aan uitgeschreven
uitingen, maar niet geanalyseerd.

f-tarsp
1. . – Interpunctie
De volgende lees- en schrijftekens worden bij het uitschrijven gebruikt:
? Een vraagteken geeft een vraagintonatie aan. Dat kan zowel bij een uiting
die grammaticaal een vraag is, zoals kinsto him fine? (Jouke, ;0 jaar), als bij
een uiting die de vorm heeft van een mededelende zin, memmy hoecht net
mear? (Claudia, ; 0 jaar) of noch wat kofje? (Auke, ;8 jaar).
! Met het uitroepteken wordt de uitroepintonatie aangegeven, bijvoorbeeld
lekker! (Femke, ; jaar) of wat in moai hartsje! (Silke, ; jaar). Het
uitroepteken wordt ook gebruikt om de intonatie van de gebiedende wijs
aan te geven, zowel in mededelende zinnen met een gebiedend karakter,
bijvoorbeeld noch mear! (Peter, ; jaar), als in uitingen die grammaticaal
gezien een gebiedende wijs zijn, bijvoorbeeld jou dan! (Robert, ; 0 jaar).
( ) Herhaalde woorden, valse starts, zelfverbeteringen, parafraseringen en
commentaar worden tussen haakjes gezet. Eventueel kunnen onuitgesproken
klanken en lettergrepen ook tussen haakjes gezet worden. Alles
wat tussen haakjes staat, telt niet mee bij de analyse.
# Dit teken staat voor een pauze binnen de uiting.
## Een pauze in het gesprek wordt met ‘##’ tussen de uitingen aangegeven.
xx Een onverstaanbaar woord in de uiting wordt aangegeven met tweemaal
een ‘x’, bijvoorbeeld in dêr xx (Casper, ; 0 jaar) of wêr lytse xx no? (Robert,
; 0 jaar). Deze uitingen worden meegeteld in het totaal aan uitgeschreven
uitingen binnen een taalsample.
xxx De hele uiting is onverstaanbaar. In dit geval staat er driemaal een ‘x’ op
een nieuwe regel. Onverstaanbare uitingen worden in het totaal aan uitgeschreven
uitingen meegeteld, maar niet geanalyseerd.
Sommige minieme schrijffouten kunnen leiden tot grote fouten bij
de analyse. Een voorbeeld hiervan is het dakje (accent circumflex) op
dêr, dat, indien vergeten, een andere analyse kan opleveren. Dit is het
geval in de volgende uiting: dêr/der stiet in hynder. Het zinsdeel dêr is in
deze uiting op zinsniveau een bijwoordelijke bepaling. Bedoelde het
kind echter der, dan is het een onderwerp op zinsniveau en moet bovendien
der bij de voornaamwoorden geanalyseerd worden. In bijlage
staat een overzicht van de meest voorkomende en voor de hand liggende
schrijffouten. Vooral de onervaren Friesschrijver zal veel baat
hebben bij het aandachtig doornemen van deze bijlage. Eén afspraak
over de schrijfwijze van bepaalde woorden is belangrijk genoeg om
hier te noemen: de woorden alwer, nochris, wolris en samar worden als
één woord geschreven in F-TARSP. Verder is het handig om woorden
als dêryn, hjirboppeop en derûnder ook als één woord te schrijven om ze
dan bij de analyse gemakkelijker te herkennen als voornaamwoordelijk
bijwoord.
0

de w er k w ijze
dêr bin(ne) se (Arjen, ; jaar) meervoudsuitgang van
werkwoord niet uitgesproken
hat ik ek in hengel (Sanne, ; jaar) geen congruentie
persoonsvorm-onderwerp
en nije wike moet ik te proefdraaie(n)
(Fenna, ; 0 jaar) n van proefdraaien wordt niet
gerealiseerd
1. . – Articulatie, spelling en schrijfwijze binnen F-TARSP
Zoals in de inleiding aangegeven, is het niet beslist noodzakelijk perfect
Fries te kunnen schrijven. Er kan over het algemeen worden volstaan
met het uitschrijven van de taaluitingen in een eigen Friese spelling.
Ook woorden waarin klanken zijn weggelaten of vervangen door andere
klanken hoeven niet persé letterlijk te worden uitgeschreven (tenzij de
articulatie ook geanalyseerd wordt). Het is echter wel van belang dat de
weergave van lettergrepen, vervoegingen en verbuigingen juist is, vooral
bij werkwoorden. Hierbij moet goed gelet worden op de gemaakte
uitgang bij de vervoeging. Die zijn later weer belangrijk bij de analyse.
Fragment bevat ook een herhaling. Ditmaal gaat het slechts om één woord,
dêr in uiting . In uiting 00 laat het kind een zelfverbetering zien.
Logopedist Reitse, 3;11 jaar
8 dêr kin twa
okee
(dêr) dêr kin net folle
nee?
00 hy (giet) wol net
0 mem
Fragment :
Fragment laat een valse start zien. Het kind begint in uiting met mar
wat, maar bedenkt zich en begint de uiting opnieuw met it grutte leppeltsje.
Mem Claudia, 2;10 jaar
mem ek in leppeltsje?
no
mar der bin(ne) gjin
leppeltsjes mear, tocht mem
(mar wat) it grutte leppeltsje
Fragment :

f-tarsp
De woorden die in fragment tussen haakjes staan, zoals Piter fynt (uiting
) en dy, dy, dy is (uiting ), zijn herhaalde woorden. Herhaalde woorden
kunnen zowel één als meerdere woorden betreffen. De ‘+…’ aan het eind
van uiting geeft aan dat de zin niet af is.
Logopedist Piter, 3;0 jaar
dizze? ja
(Piter fynt) Piter fynt dy m +...
(dy, dy, dy is) dy is giel en dy
is wyt en dy is oranje
ja
in oranje ein
Fragment :
1. . – Herhaalde woorden, valse starts en zelfverbeteringen
Herhaalde woorden, valse starts en zelfverbeteringen staan in het uitgeschreven
taalsample tussen haakjes en worden buiten de analyse gelaten.
Dit geldt ook voor niet uitgesproken klanken of lettergrepen, commentaar
op de situatie en zogenaamde parafrasen van het kind, waarbij
(een gedeelte van) een onduidelijk uitgesproken uiting ‘vertaald’ wordt,
bijvoorbeeld even de aaike tearmeitsje (klearmeitsje) (Inge, ; jaar) of by de
kakoes (koelkast) (Lise, ; jaar). Met behulp van onderstaande fragmenten
wordt uitgelegd wat herhaalde woorden, valse starts en zelfverbeteringen
zijn.
bevatten, dan wordt om praktische redenen na de derde zin met een
nieuwe uiting begonnen.
Uitingen van kinderen die net tussen twee fasen in zitten, bijvoorbeeld
één- en tweewoordzinnen, kunnen bij het uitschrijven lastig zijn. De uitspraak
drinke pop (Marije, ; jaar) kan zowel gezien worden als één of als
twee uitingen. Hierbij is naast intonatie ook de lengte van de pauze tussen
drinke en pop als criterium van belang. De interpretatie van de logopedist
die de opname uitschrijft, geeft hierbij de doorslag.
Interjecties zoals hear in de auto giet der even út, hear (Marcel, ; jaar) of hin
in dêr kinst ite, hin? (Patrick, ; jaar) vormen geen nieuwe uiting, maar horen
bij de voorgaande uiting. Ze worden ook wel aanhangsels genoemd.
Interjecties kunnen niet vooraf aan een uiting voorkomen. Een uitspraak
als: oh, dan dy derop (Feite, ; jaar) bestaat uit twee uitingen: oh en dan dy
derop.
8

de w er k w ijze
1. . – Wat is een uiting?
‘Eén of meer woorden die een op zichzelf staand geheel vormen, noemen
we een uiting. Een uiting is een volledige mededeling op zichzelf.’
(Schlich-ting, 00 , p. ). Een uitspraak als nee sjoch mem dat is de tafel is
in vier uitingen op te splitsen die ieder op zich een volledige mededeling
vormen:
nee
sjoch
mem
dat is de tafel
Zoals hierboven getoond, wordt de aangesproken persoon, mem, ook als
aparte uiting gezien. Hoewel sprake is van vier uitingen hebben zij wel
een verband. Dat ligt onder andere op het gebied van de intonatie.
Een verband tussen uitingen kan ook meer taalkundig van aard zijn,
bijvoorbeeld bij een samengestelde zin. In dat geval bestaat een uiting
uit meer dan één zin. Hij kan bijvoorbeeld twee hoofdzinnen omvatten,
zoals in ik doch der hiel folle yn, want oars sjocht ie it net (Elbrecht, ;0 jaar).
Maar hij kan ook bestaan uit een hoofdzin en een bijzin, bijvoorbeeld at
it reint, dan is ie droech (Roelof, ;8 jaar). Een uiting kan maximaal uit drie
hoofdzinnen met bijbehorende bijzinnen bestaan, zoals in en dan moat
dy hjir lizze, en dan sjocht ie de ponnys, en dan sakt ie dêrhinne (Femke, ;
jaar). Mocht een uiting meer dan drie hoofd- of bijzinnen achter elkaar
Omdat onze hersenen de neiging hebben ongrammaticale uitingen onbewust
toch grammaticaal te maken, is het verstandig na het uitschrijven
het hele sample nogmaals aandachtig te beluisteren en het sample te controleren.
Mem (M), Logopedist (L) Minne, 1;11 jaar
bljon (ballon)
(Minne pakt syn ballon)
M in ballon, hin?
8 ballon
L dat is in moaie
Fragment :
Een andere manier van uitschrijven is met behulp van een tabel met
voor elke spreker een aparte kolom. Deze manier wordt in het volgende
voorbeeld getoond. Het is handig de uitingsnummers van het kind in
een extra (sub)kolom onder te brengen. De fragmenten van taalsamples
in paragraaf . . zijn ook uitgewerkt in deze vorm.

f-tarsp
Minne, ; jaar
Mem (M), Logopedist (L)
Minne: : bljon (ballon)
(Minne pakt syn ballon)
M: in ballon, hin?
Minne: 8: ballon
L: dat is in moaie
Fragment :
1. . – Het uitschrijven van een opname
Het uitschrijven van de opname kan het beste door de logopedist zelf uitgevoerd
worden, of door iemand anders die bij de opname aanwezig was, en
liefst zo snel mogelijk na de opname. Uiteraard is een koptelefoon hierbij
een handig hulpmiddel. Bij een extreem verlegen kind kan er voor gekozen
worden de eerste tien uitingen van de opname niet uit te schrijven om
hem of haar de ruimte te geven over die verlegenheid heen te stappen.
Alle uitingen, zowel die van het kind als van de gesprekspartner(s), worden
orthografisch uitgeschreven. Volledig Nederlandstalige uitingen of uitingen
met Nederlandse woorden, zogenaamde interferenties, worden ook
uitgeschreven. Deze worden namelijk ook geanalyseerd, zie paragraaf . . .
Het is bij het uitschrijven belangrijk dat elke uiting op een aparte regel
komt. Er zijn verschillende manieren om uitingen uit te schrijven. Een
sample kan bijvoorbeeld worden uitgeschreven als een tekst waarbij elke
spreker en uiting op een nieuwe regel onder elkaar komen te staan. Zo’n
uitgeschreven tekst ziet er als volgt uit:
1. Het taalsample
In onderstaande subparagrafen wordt het uitschrijven van een opname
beschreven en worden de definities van uitingen, herhaalde woorden, valse
starts en zelfverbeteringen uitgelegd. Verder worden de onderwerpen
articulatie, spelling, schrijfwijze, interpunctie en de optimale lengte van
het taalsample behandeld.
verstandig om bekende figuren van de Nederlandse televisie in het spel
te vermijden, omdat deze figuren er al gauw voor kunnen zorgen dat het
kind op het Nederlands overgaat.
Bij kinderen in de éénwoordfase heeft het nog niet zoveel nut om een
taalsample te maken. Deze kinderen kunnen beter onderzocht worden
met de Lexiconlijst Fries (Lutje Spelberg & Schlichting, in voorbereiding).
Deze lijst is vergelijkbaar met de Lexilijst Nederlands (Schlichting & Lutje
Spelberg, 00 ), alleen is de Friese tweetalig.

de w er k w ijze
1. Opname
De eerste stap is het maken van een geluidsopname van de spontane taal
van het kind. Hiervoor kan verschillende apparatuur gebruikt worden:
mp -speler, minidiskrecorder, videorecorder, dvd-recorder, dictafoon,
enz. Het is belangrijk om een kwalitatief goede opname te maken, onder
meer door de microfoon dicht bij het kind te plaatsen en overbodige achtergrondgeluiden
zoveel mogelijk te vermijden.
De opname kan het beste tijdens spel gemaakt worden. De verhouding
tussen kind en logopedist is hierbij van groot belang. Zo moeten kind en
logopedist al enigszins aan elkaar gewend zijn. Is dit niet het geval, dan is
het aan te raden de opname uit te stellen tot het kind wat vertrouwd is geraakt
met de logopedist en zijn of haar werkruimte, wat vaak een nieuwe
omgeving is voor het kind. Tijdens het spelen spreekt de logopedist Fries.
Het kind bepaalt het spel en de logopedist volgt, dat wil zeggen hij of
zij vraagt en stuurt niet teveel. Wel probeert de logopedist, bijvoorbeeld
bij de wat oudere kinderen, tijdens de opname enkele vragen buiten het
hier-en-nu te stellen.
Speelgoed dat uitnodigt tot spelen is belangrijk, maar het mag ook weer
niet zo interessant zijn dat het kind volledig in het spel opgaat. Voorbeelden
van geschikt speelgoed zijn: boerderij(dieren), playmobil, duplo, theeserviesje,
keukentje, poppenhuis en tekenpapier met viltstiften. Prentenboeken
zijn niet erg geschikt, omdat ze minder rijke uitingen ontlokken
aan het kind. Tijdens de opname is het aan te raden in ieder geval meer
dan één soort speelgoed te gebruiken.
Het is niet erg als het kind tijdens de opname af en toe overschakelt op
het Nederlands. Mocht dit gebeuren, dan herhaalt de logopedist op een
rustige manier de uiting in het Fries. Blijft het kind Nederlands spreken,
dan kan de overstap op ander speelgoed helpen om terug te keren. Het is
Doel van dit instrument is om op basis van een taalsample van spontane
taaluitingen van het kind te bepalen welk ontwikkelingsniveau het kind
heeft op het gebied van de morfo-syntaxis. Spontane taaluitingen zijn
taaluitingen in bijvoorbeeld een gesprek of tijdens spel of dagelijkse bezigheden.
Om het instrument toe te passen moeten verschillende stappen
worden gezet. Deze worden in de onderstaande paragrafen toegelicht.
1 De werkwijze

f-tarsp
0

In hoeverre moet de logopedist het Fries beheersen wil hij of zij dit instrument
goed kunnen gebruiken? Het is vanzelfsprekend een pré wanneer
de logopedist een moedertaalspreker is. Een tweedetaalspreker van
het Fries moet zich zodanig in deze taal vertrouwd voelen dat hij of zij het
instrument kan hanteren. Bij het uitschrijven is het niet persé noodzakelijk
correct Fries te kunnen schrijven. Wanneer de eigen spelling consequent
gehanteerd wordt, zal het de analyse niet in de weg staan. De
onervaren Friesschrijver wordt echter wel aangeraden bijlage vóór het
uitschrijven door te lezen. Hoewel in de handleiding bij diverse constructies
tot op zekere hoogte ook de Friese grammatica behandeld wordt, is
een (gedegen) voorkennis van het Fries wel van belang bij het werken met
dit instrument. Daarom wordt geadviseerd een Friese grammatica (bijvoorbeeld
Popkema, 00 ; Tiersma, ) als naslagwerk te gebruiken.
dezelfde grammaticale termen die ook voor het Nederlands gehanteerd
worden, omdat deze terminologie het meest bekend is.

f-tarsp
Het logopedisch onderzoek met de F-TARSP vergt dezelfde handelingen
als bij de Nederlandse TARSP. De logopedist schrijft een geluidsopname
met spontane taal uit en analyseert de uitingen van het kind op zins- en
woordniveau. Hierna brengt de logopedist deze geanalyseerde taalconstructies
over op de profielkaart en bepaalt op basis van de zinsconstructies
in welke Grammaticale Ontwikkelingsfase het kind zich bevindt. Tot
slot kan met behulp van de indicatietabel gekeken worden of er misschien
sprake is van een vertraagde taalontwikkeling. Bij de analyse wordt vastgehouden
aan de traditionele grammatica. De Friese profielkaart bevat
Het taalinstrument F-TARSP is, zoals gezegd, een bewerking van de Nederlandse
TARSP, die op zijn beurt gebaseerd is op het Engelse taalinstrument
LARSP (Language Assessment Remediation and Screening Procedure
(Crystal e.a., 8 )). Qua methodologie is grotendeels vastgehouden
aan die van de Nederlandse TARSP (Schlichting, ). Toch zijn er twee
verschillen aan te wijzen, die beide betrekking hebben op de indeling in
leeftijdsgroepen. Het eerste verschil betreft het aantal leeftijdsgroepen.
De Friese TARSP telt er vijf, terwijl de Nederlandse er zes heeft. De jongste
leeftijdsgroep uit de Nederlandse TARSP, te weten ;0- ; jaar, ontbreekt
bij de Friese. Schlichting heeft de data voor deze leeftijdsgroep via
longitudinaal onderzoek verkregen (Schlichting, ). Hiervoor ontbrak
het in het onderzoek van F-TARSP aan tijd. Bovendien kan deze leeftijdsgroep
binnenkort met de Friese Lexiconlijst (Lutje Spelberg & Schlichting,
in voorbereiding) onderzocht worden. Het tweede verschil heeft te
maken met de grenzen van de leeftijdsgroepen. De laatste Grammaticale
Ontwikkelingsfase in de Nederlandse TARSP, fase VII, is op slechts één
kind gebaseerd. In de hoop fase VII in het F-TARSP onderzoek beter onderbouwd
te krijgen, zijn de leeftijdsgrenzen drie maanden opgeschoven,
zodat de Friese kinderen drie maanden ouder zijn. Dit alles betekent, dat
de Friese TARSP gebaseerd is op gegevens van kinderen uit vijf leeftijdsgroepen
van elk een half jaar: ; - ; jaar, ; - ;8 jaar, ; - ; jaar, ; - ;8
jaar en ; - ; jaar.
leeftijdsgroepen, geslacht en twee sociaal-economische klassen. Bij elk
kind is éénmalig een geluidsopname gemaakt. Van elke geluidsopname
zijn 00 uitingen uitgeschreven. Op basis van deze uitingen zijn de profielkaart
en bijbehorende indicatietabel opgesteld. De methodologische
en taalkundige verantwoording staat vermeld in hoofdstuk . De voorbeelden
die in deze handleiding gevolgd worden door naam en leeftijd,
komen van kinderen uit het onderzoek. Om de anonimiteit van deze
kinderen te waarborgen, hebben ze allemaal een andere naam gekregen.
Voorbeelden waar geen naam bij staat, zijn verzonnen.

F-TARSP is gebaseerd op een cross-sectioneel onderzoek naar het verloop
van de taalontwikkeling bij jonge Friestalige kinderen. Via gemeenten
zijn 00 kinderen van ; tot en met ; jaar geselecteerd, die het
Fries als thuistaal gebruiken. Deze kinderen zijn evenredig verdeeld over
Een Friese versie van de Nederlandse TARSP (Taal Analyse Remediëring
en Screening Procedure (Schlichting, 00 )) voorziet de logopedisten zowel
van een taalinstrument om het grammaticale ontwikkelingsniveau
van het Friestalige kind te bepalen, als van informatie over de Friese
taalontwikkeling. De Friese TARSP, ook wel F-TARSP genoemd, gaat er
van uit dat de vroege taalontwikkeling tot ongeveer ; jaar kan worden
ingedeeld in zeven Grammaticale Ontwikkelingsfasen. Het instrument
bestaat uit een zogenaamde profielkaart. Deze kaart geeft per Grammaticale
Ontwikkelingsfase een overzicht van de volgorde waarin kinderen de
Friese taalstructuren verwerven. Hierdoor kan de profielkaart ook dienen
als leidraad bij het opstellen van het behandelplan. In deze handleiding
wordt de werkwijze van dit instrument beschreven en worden de constructies
op de profielkaart uitgelegd. Omdat bij het schrijven van deze
handleiding die van de Nederlandse TARSP (Schlichting, 00 ) als basis is
gebruikt, zullen beide handleidingen veel overeenkomsten vertonen.
Kinderen verwerven met gemak één of meerdere talen. Een enkele keer
gaat dit wat minder vanzelfsprekend en wordt het kind doorverwezen
naar de logopedist. Het is dan belangrijk om de taalontwikkeling goed
te onderzoeken. In het geval van meertaligheid betekent dit dat de taalontwikkeling
indien mogelijk in beide talen onderzocht zal moeten worden.
Op die manier kan de logopedist zich een zo volledig mogelijk beeld
van de taalontwikkeling vormen (Genesee e.a., 00 ). Bij een van huis
uit Friestalig kind was dit tot nu toe moeilijk. Voor het Fries was geen
taalinstrument voorhanden en de Nederlandse instrumenten zijn alleen
genormeerd voor kinderen met Nederlands als moedertaal. Bovendien
is er nog maar weinig bekend over de taalontwikkeling van jonge Friestalige
kinderen. In welke volgorde leren kinderen bijvoorbeeld de Friese
taalstructuren? Hier is nog nauwelijks onderzoek naar gedaan, terwijl dit
belangrijke informatie voor eventuele therapie kan geven.
Inleiding

f-tarsp
bylagen:
1 Frequentietabellen
2 Valkuilen bij het uitschrijven
3 Vervoeging van frequente werkwoorden
4 Indicatietabel
5 literatuur
4 opzet en uitvoering van het onderzoek
4. Het onderzoek
4. Dataverzameling en dataverwerking
4. . Onderzoeksgroep
4. . . Indeling in leeftijdsgroepen
4. . . Selectie van deelnemers
4. . . Samenstelling van de uiteindelijke
onderzoeksgroep
4. . Uitvoering van het onderzoek 8
4. . . Opname en transcriptie 8
4. . . Codering en analyse
4. . . Opstellen van de profielkaart
4. . . Opstellen van de indicatietabel
4. Discussie
3 voorbeelden van de analyse 0
2 de beschrijving van de profielkaart
2. Persoonlijke gegevens
2. Afvallers (A)
2. De grammaticale ontwikkeling in zeven fasen
2. Vaste Uitdrukkingen (V.U.)
2. Grammaticale gedeelte van de profielkaart 0
2. . Eénwoordzin 0
2. . Zinsdelen
2. . Zinsconstructies
2. . . Mededelende zin
2. . . Vraagzin
2. . . Gebiedende wijs
2. . Woordgroepen 8
2. . Verbindingswoorden 8
2. . Voornaamwoorden 8
2. . Woordstructuur
0

1 de werkwijze
1. Opname
1. Het taalsample
1. . Het uitschrijven van een opname
1. . Wat is een uiting?
1. . Herhaalde woorden, valse starts en zelfverbeteringen 8
1. . Articulatie, spelling en schrijfwijze binnen F-TARSP
1. . Interpunctie 0
1. . De optimale lengte van het taalsample
1. Analyse
1. . De analyse van het taalsample
1. . De analyse van Nederlandstalige uitingen en interferenties
1. Het overbrengen van de gegevens op de profielkaart
1. Bepaling van de Grammaticale Ontwikkelingsfase en het
berekenen van de profielscore en gemiddelde zinslengte
1. . Grammaticale Ontwikkelingsfase
1. . Profielscore
1. . Gemiddelde zinslengte in woorden
1. Het vergelijken met normaalsprekende kinderen 8
1. Interpretatie van de profielkaart
1. . Evenwichtig taalprofiel
1. . Onderschikkende zinnen 0
1. . Natuurlijke hiaten 0
1. . Taalvermogen en consequent gebruik 0
1. . Uitbreiding van zinsdelen
1.8 Aanvullen en uitlokken van constructies
1. Bepaling van de leerdoelen
1. 0 Evaluatie
inleiding
dankwoord
Inhoudsopgave

sy(mv) 93
want 85
BBv/B 73 hy/er 89
F-TARSP © 2008 Fryske Akademy
Ov 82
subtPF WVz 81 sy(ev) 94
tot 12 Ov 61 dit/datZn 81 at 86 yts 94
VII Sz3+ 61 sa’nZn 81 je 93
Vr5+ 66 WXYZ5* 67 Ov 86 Bvze 104
subtPF WOnd5+ 66 mar(n)85 Inf+n 104
WW 79
tot 17 BBvZn 79
VI VCbijzin/Bbijzin 59 Nabep 79
Nevens 59 BezZn 78
BijzinzVerb** 56 Vr4 65 WXYZ 67 Ov 90
subtPF Ov 56 WOnd4 65 der 90
OndWVCVC(X) 56 itZn 78 my 90 MvTT 103
tot 19 wy 90
V BWOndBB 55 mar(i) 85 him 89
BWOndBVC 55 XenX+ 77 Stam+(e)st 102
tot: HwwVd 77 VerlTijd 101
WXY 67 Ov 75
subtPF Wdeel 74
Ov 54 Vr(XY) 65 BvBepZn 74
tot 19 BepBvZn 74 Voltdw 101
IV Vo/bij 74 it 89 SamWw 100
WOnd(X) 65 dy/dizzeZn 73
OndWBB 54 VzBepZn 72
tot: OndWBVC 54 Hwwi 71
subtPF XBB 52 ZnZn 71
OndBVC 52 hin 64 Stam+(e)t 100
tot 21 WBVC 52 W(X) 67 deZn 70 ik 89 Stam 99
III Vobij 88 SamZn 99
XNeg 51 Inv 52 VzN 70 en 84 MvZn 97
OndWVC 51 VERB 83
tot: OndWB 50 BvZn 69
tot 10 VC/OndW 49 inZn 69
II BX 48 Into 64 Verkl* 96
tot: OndB 48 HwwZ 95
MEDEDELENDE ZIN 46 VRAAG 63 GEB W 66 WOORDGROEPEN 68 WOORDSTRUCTUUR 94
Bv/B 41 W 41 G.O.Fase 23 PF 26
G 40 tot: Avn 88
Zn 41 VOORN87 G totaal 24
V.U. 37 Soc.: AangP 38 Ster 39 V.U. totaal 40
A 35 Onverstaanbaar 35 Afwijkend 36 Niet af 36 Twijfel 36 A totaal 37
Namme 35 Leeftyd 35 Datum 35 Logopedist 35 Totaal 35
F-TARSP profylkaart (met paginanummers)
NevenszVerb 61
tot: Aan/uit 60
tot: 6+ 59
Ov 53 (Vr)WOnd+** 64
Ov 50 Kop 49
subtPF OndVC 49
I Nee/ja 39
Divers 38

sy(mv)
want
BBv/B hy/er
F-TARSP © 2008 Fryske Akademy
Vr5+ WXYZ5* Ov Bvze
Ov
subtPF WVz sy(ev)
tot 12 Ov dit/datZn at yts
VII Sz3+ sa’nZn je
subtPF WOnd5+ mar(n) Inf+n
WW
tot 17 BBvZn
VI VCbijzin/Bbijzin Nabep
Nevens BezZn
BijzinzVerb** Vr4 WXYZ Ov
subtPF Ov WOnd4 der
OndWVCVC(X) itZn my MvTT
tot 19 wy
V BWOndBB mar(i) him
BWOndBVC XenX+ Stam+(e)st
tot: HwwVd VerlTijd
WXY Ov
subtPF Wdeel
Ov Vr(XY) BvBepZn
tot 19 BepBvZn Voltdw
IV Vo/bij it SamWw
WOnd(X) dy/dizzeZn
OndWBB VzBepZn
tot: OndWBVC Hwwi
subtPF XBB ZnZn
OndBVC hin Stam+(e)t
tot 21 WBVC W(X) deZn ik Stam
III Vobij SamZn
XNeg Inv VzN en MvZn
OndWVC VERB
tot: OndWB BvZn
tot 10 VC/OndW inZn
II BX Into Verkl*
tot: OndB HwwZ
MEDEDELENDE ZIN VRAAG GEB W WOORDGROEPEN WOORDSTRUCTUUR
Bv/B W G.O.Fase PF
G tot: Avn
Zn VOORN G totaal
V.U. Soc.: AangP Ster V.U. totaal
A Onverstaanbaar Afwijkend Niet af Twijfel A totaal
Namme Leeftyd Datum Logopedist Totaal
F-TARSP profylkaart
Ov (Vr)WOnd+**
I Nee/ja
Divers
NevenszVerb
Ov Kop
tot: Aan/uit
tot: 6+
subtPF OndVC

Leeuwarden, februari 008
Jelske Dijkstra
Tijdens het onderzoek ben ik bijgestaan door de stagiaires Femke van
Dijk, Femke van der Honing en Japke Palma. Mirjam van der Meij heeft
enorm veel werk verzet bij het maken en uitschrijven van een groot deel
van de geluidsopnames. Van Nynke van den Bergh mocht ik twee transcripties
gebruiken uit haar eigen materiaal (Van den Bergh, in voorbereiding),
waar ik erg blij mee was. Verder wil ik nog de mensen bedanken,
die een conceptversie van deze handleiding gelezen hebben. Echter, de
meeste dank ben ik misschien wel verschuldigd aan alle ouders en kinderen
die aan het onderzoek hebben meegewerkt. Iedereen hartelijk dank!
Een groot project als dit is ook nergens zonder begeleidingscommissie.
Graag wil ik alle leden bedanken: Nynke van den Bergh, Renée van Bezooijen,
Siebren Dyk, Reintsje Miedema en Liesbeth Schlichting. Siebren
Dyk stond bovendien altijd klaar met zijn deskundig advies over de Friese
taalkunde. Echter, alle eventuele onvolkomenheden in dit project zijn natuurlijk
geheel voor mijn rekening. In het bijzonder wil ik graag nogmaals
de voorzitter van de begeleidingscommissie, Liesbeth Schlichting,
noemen. Naast deze rol nam ze namelijk ook een groot deel van de begeleiding
op zich, waar ik haar erg dankbaar voor ben. Daarbij heb ik ook
veel steun en wijze raad mogen ontvangen van Durk Gorter, vanuit de
Fryske Akademy de begeleider van dit project.
Eerste stappen zijn belangrijk, zonder deze kom je namelijk nergens.
Jehannes Ytsma is degene die me in dit project de eerste stappen heeft
laten zetten. Jehannes, al kon ik maar kort op je leunen, jij was erg belangrijk
voor dit project. Het is daarom ook ontzettend jammer dat je het
eindresultaat niet meer kunt zien. Ik heb veel waardevolle herinneringen
aan jou en die tijd overgehouden.
Graag zou ik iedereen willen bedanken die op de één of andere manier
heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van het taalinstrument F-TARSP.
In het bijzonder wil ik de Provinsje Fryslân bedanken, die het project
financieel gesteund heeft.
Dankwoord

f-tarsp
FA nr. 0 8

fryske akademy – Afûk, Ljouwert 008
Een Friese bewerking van de TARSP.
Friese Taal Analyse Remediëring en Screening Procedure.
F-TARSP
j.e. dijkstra

f-tarsp

F-TARSP