Authenticiteit: varen op eigen kompas - Nti-Nlp
Authenticiteit: varen op eigen kompas - Nti-Nlp
Authenticiteit: varen op eigen kompas - Nti-Nlp
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
najaar 2008<br />
de prikkel<br />
| jaargang 8<br />
COLUMN<br />
Vernieuwde<br />
website en Prikkel<br />
De afgel<strong>op</strong>en maanden is hard gewerkt aan vernieuwing<br />
van de website. Zoals je ziet is ook informatiekrant<br />
De Prikkel <strong>op</strong>gefrist. Onze nieuwe huisstijl is<br />
nu nog herkenbaarder doorgevoerd. Op 1 november<br />
gaat de nieuwe NTI-NLP-site online.<br />
N<br />
Nederlands Trainingsinstituut<br />
voor Neuro-Linguïstisch Programmeren<br />
Van de redactie<br />
NTI-NLP<br />
is hèt instituut<br />
in persoonlijke<br />
ontwikkeling<br />
en effectieve<br />
communicatie voor<br />
zowel zakelijk als<br />
persoonlijk succes<br />
kwaliteit<br />
persoonlijke aandacht<br />
resultaatgerichtheid<br />
integriteit<br />
Het team dat de nieuwe<br />
website heeft ontwikkeld:<br />
v.l.n.r. Johan Bos (communicatieadvies),<br />
Frans Jong<br />
(techniek), Josta Bischoff<br />
Tulleken (ontwerp) en Erwin<br />
de Waard (programmering).<br />
TI-NLP bestaat inmiddels 15 jaar<br />
(zie pag. 3). Door de enorme groei<br />
van het instituut kwam <strong>op</strong> de website<br />
steeds meer informatie te staan.<br />
Met de vernieuwde website h<strong>op</strong>en<br />
we de bezoekers nog beter te kunnen bedienen. We<br />
hebben een aantal handige functies en leuke extra’s<br />
toegevoegd, zoals beeld- en geluidsfragmenten van<br />
alle trainers; beeld- en geluidsfragmenten van bedrijven<br />
over maatwerktrajecten; recensies van cursisten;<br />
jaaroverzicht van alle trainingen en worksh<strong>op</strong>s, èn<br />
digitale aanmeldingsformulieren.<br />
Digitale nieuwsbrief<br />
Een andere noviteit: de digitale nieuwsbrief! Binnenkort<br />
kunnen we je daarmee nog sneller van leuke en<br />
interessante ontwikkelingen <strong>op</strong> de hoogte brengen.<br />
Wil je je alvast aanmelden?<br />
Dit kan <strong>op</strong> de homepage van www.ntinlp.nl<br />
Nieuwsgierig?<br />
Kijk <strong>op</strong> www.ntinlp.nl<br />
Voor suggesties of<br />
<strong>op</strong>merkingen:<br />
info@ntinlp.nl<br />
<strong>Authenticiteit</strong>: hoe ‘doe’ je dat?<br />
Een van de uitgangspunten van (NTI-) NLP is<br />
‘het aanreiken van extra keuzemogelijkheden’.<br />
Deze Prikkel bevat daarom artikelen en interviews<br />
met verschillende visies <strong>op</strong>, <strong>op</strong>vattingen over en<br />
ervaringen met authenticiteit. Om te prikkelen, om<br />
over na te denken, om er je voordeel mee te doen.<br />
Veel leesplezier!<br />
<strong>Authenticiteit</strong>:<br />
<strong>varen</strong> <strong>op</strong> <strong>eigen</strong> <strong>kompas</strong><br />
<strong>Authenticiteit</strong>. Een in eerste instantie wat ongrijpbaar<br />
woord, maar toch lijken veel mensen hier een<br />
redelijk overeenstemmende beleving bij te hebben.<br />
De ‘dikke’ Van Dale zegt: ‘waarachtigheid vanwaaruit<br />
morele beslissingen dienen te worden genomen’.<br />
Hoe moet je je dit nu <strong>eigen</strong>lijk voorstellen in het<br />
dagelijks leven? Hoe ‘doen’ we authenticiteit binnen<br />
NTI-NLP? We gaan <strong>op</strong> zoek.<br />
D<br />
Tekst: Dorien Groot en Johan Bos<br />
e betekenis van woorden evolueert door<br />
de eeuwen heen. Lang is authenticiteit<br />
(in de westerse wereld) gek<strong>op</strong>peld aan<br />
de waarachtigheid van god. Door het<br />
<strong>op</strong>enen van grenzen en de komst van<br />
meer goden van andere culturen is het begrip gaan<br />
wankelen. Kijken we naar de oorsprong van het woord<br />
in het Grieks, dan komen we uit bij ‘uitgangspunt’ en<br />
‘echtheid’.<br />
Interessante vragen kunnen dan zijn: Waarvandaan<br />
vertrek jij als individu? Wat is jouw echtheid? Hoe herken<br />
je deze en kun je deze ook leven? En hoe zit<br />
het met de authenticiteit van een organisatie?<br />
Principes<br />
NTI-NLP werkt vanuit inmiddels diep verankerde principes.<br />
Die zijn als een <strong>kompas</strong> voor onze organisatie.<br />
Zo houdt het managementteam koers in een zee van<br />
prikkels. Binnen dit proces hoort onlosmakelijk echte<br />
aandacht voor elk individu van het managementteam.<br />
De ervaring leert dat als we dat tijdens het regulier<br />
overleg niet doen de effectiviteit duidelijk afneemt.<br />
Herkenbaar?<br />
Dit ben ik wel / niet<br />
Johannes B. Schmidt gaat verder<strong>op</strong> in deze Prikkel (pag.<br />
5) dieper <strong>op</strong> deze materie in. Zo zegt hij – vrij vertaald:<br />
pas als we onszelf en onze uitgangspunten goed kennen<br />
kunnen we onderscheid maken tussen: ‘dit ben ik en dit<br />
ben ik niet’, en tussen: ‘dit wil ik wel, dit wil ik niet’.<br />
NTI-NLP helpt je om nog beter <strong>op</strong> je <strong>eigen</strong> <strong>kompas</strong> te<br />
kunnen <strong>varen</strong>. Vanuit de kern.<br />
3<br />
5<br />
7<br />
8<br />
Zwerftocht NTI-NLP:<br />
van serre naar<br />
instituut<br />
Johannes B. Schmidt<br />
2B or not 2B<br />
Echte leider:<br />
een kunstje...?<br />
Huisillustrator<br />
‘Jan’ is niet meer
de prikkel<br />
2<br />
cursisT aan heT woord<br />
Minke Booij<br />
Eindelijk kon<br />
ik genieten<br />
“Tijdens de afgel<strong>op</strong>en Olympische Spelen<br />
heb ik eindelijk kunnen doen wat goed<br />
voelt, en me voor alle signalen van buiten<br />
kunnen afsluiten”, zegt Minke Booij. Ze<br />
heeft als aanvoerster samen met haar team de gouden<br />
medaille voor het dameshockey gehaald in Beijing,<br />
en heeft daarmee haar laatste sportdoel bereikt.<br />
Na de spelen kondigde ze dan ook aan te st<strong>op</strong>pen<br />
met hockey: brons, zilver en goud <strong>op</strong> verschillende<br />
Olympische Spelen en elf keer <strong>op</strong> rij landskampioen<br />
geworden met de dames 1 van ’s Hertogenbosch, het<br />
was mooi geweest. “Ik heb tien jaar deel uitgemaakt<br />
van het Nederlandse dameshockeyteam, een fantastische<br />
tijd, maar ook een manier van leven. Ik voelde<br />
dat het over was.”<br />
In november 2007 ontmoette Minke Bouke de Boer,<br />
die was uitgenodigd om iets over NLP te vertellen<br />
aan het dameshockeyteam. Het team had dat jaar<br />
de finale van het Eur<strong>op</strong>ees Kampioenschap verloren,<br />
een teleurstelling die een deukje gaf in het zelfvertrouwen<br />
van het team. “Boukes werk sprak me erg<br />
aan”, zegt Minke, “ik had het gevoel dat hij me kon<br />
helpen met de sport en ook om bepaalde dingen een<br />
plekje te geven”.<br />
De spanning die ze steeds voelde voor belangrijke<br />
wedstrijden was een belangrijk punt. “Ik nam altijd<br />
te veel hooi <strong>op</strong> mijn vork, was te gevoelig voor signalen<br />
van buitenaf en kon daardoor nooit echt genieten<br />
van een toernooi. Bouke heeft me tips en oefeningen<br />
gegeven en tijdens de spelen kon ik eindelijk doen<br />
wat goed voor mij voelde!” Daardoor kon Minke<br />
ook als aanvoerster <strong>op</strong>timisme, rust en vertrouwen<br />
uitstralen. “Mijn teamgenoten zeiden ‘Minke, we<br />
hebben je nog nooit zo rustig gezien’.” De gewonnen<br />
gouden medaille staat voor haar dan ook vooral symbool<br />
voor het goede gevoel dat ze tijdens de spelen<br />
had en het feit dat ze er eindelijk van kon genieten.<br />
Ze heeft vooral veel gehad aan de familie<strong>op</strong>stellingen<br />
die ze met Bouke deed. “Ik ben nogal praktisch<br />
ingesteld, dus dingen inzichtelijk maken werkt<br />
prima voor mij. Als Bouke een andere <strong>op</strong>stelling<br />
voorstelde en een p<strong>op</strong>petje verplaatste gaf het mij<br />
meteen rust.” Het mooie van NLP vindt Minke dat<br />
steeds wordt uitgedragen dat je moet doen waar je<br />
je zelf goed bij voelt. Ook heeft ze een groot inzicht<br />
gekregen: “Ik wilde vroeger alles alleen doen. Je<br />
kùnt niet alles alleen, accepteer dat en zoek hulp als<br />
je het nodig hebt!”<br />
<strong>Authenticiteit</strong> betekent voor Minke ‘bij jezelf blijven<br />
en doen wat voor jou goed voelt en wat bij je past’.<br />
Mede dankzij dat inzicht heeft ze een glansrijke<br />
carrière <strong>op</strong> een fantastische manier kunnen<br />
afsluiten. “Met een gouden medaille, een<br />
droom die uitkwam. En zelfs het afscheid<br />
was genieten!”<br />
Zie ook Boukes<br />
persoonlijke site:<br />
boukedeboer.nl<br />
column<br />
Bouke de Boer<br />
Nine million bicycles<br />
Bijna drie weken in China vertoefd, samen<br />
met mijn vrouw Dorien, een indrukwekkende<br />
periode. Overigens niet een land<br />
waar meteen mijn voorkeur naar uitging<br />
om <strong>op</strong> vakantie te gaan. Echter als mental-coach van<br />
de herenhockeyselectie heb ik destijds gezegd dat ik<br />
natuurlijk naar de Olympische Spelen zou gaan als<br />
de jongens zich zouden plaatsen. En gelukkig, want<br />
ik heb er een t<strong>op</strong>ervaring gehad.<br />
Al snel hadden we fietsen gehuurd en hiermee<br />
‘deden’ we Beijing, net als die andere ‘nine million<br />
bicycles’. De cultuur, de gastvrijheid, de sublieme<br />
organisatie, en heel erg veel Chinezen, letterlijk <strong>op</strong><br />
alle hoeken van de straat. Het voelde bijzonder te<br />
hebben mogen proeven van dit land, van de mensen.<br />
En wat je eenmaal hebt er<strong>varen</strong>, dat neem je met je<br />
mee. Opvallend vond ik bij terugkomst dat Dorien en<br />
ik af en toe het gevoel hadden dat we China aan het<br />
verdedigen waren. Onze ervaringen bleken namelijk<br />
nogal eens tegenstrijdig met wat thuisblijvers meenden<br />
te weten over China.<br />
Cursist checkt (on)bewust<br />
echtheid van de trainer<br />
Als je het in training over balans hebt, ben je als<br />
trainer zelf in balans? Als je het over ‘je plek innemen’<br />
hebt, kun je zelf je plek innemen? Als je<br />
het over fitheid hebt, hoe fit ben je zelf? Als je het<br />
over respect hebt, ben jij als trainer respectvol?<br />
De cursist checkt bewust en vooral onbewust of<br />
trainers authentiek zijn. Of we <strong>eigen</strong>heid hebben<br />
en er ook zodanig naar handelen. <strong>Authenticiteit</strong><br />
is het verschil tussen doen en zijn. Het heeft te<br />
maken met ‘trainer doen’ en ‘trainer zijn’.<br />
A<br />
Tekst: René Kuiper<br />
ls je als trainer enthousiast of<br />
<strong>op</strong>gewekt doet en het van binnen<br />
niet bent, zal de cursist dit bewust<br />
en onbewust <strong>op</strong>merken. Als je als<br />
Hoe zit het met de authenticiteit van trainers? René Kuiper geeft in dit artikel<br />
een korte bespiegeling. Binnenkort zullen meer van zijn bespiegelingen te<br />
lezen zijn in zijn nieuw te verschijnen boek voor trainers.<br />
René Kuiper, mastertrainer NLP en lid van het managementteam, is onder<br />
andere verantwoordelijk voor het begeleidingstraject van de NTI-NLP-trainers.<br />
Hieronder vallen bijvoorbeeld de tweemaandelijkse supervisiedagen.<br />
+2<br />
Naar mijn beleving kunnen de Spelen wel eens een<br />
grote helende uitwerking hebben <strong>op</strong> China. Een land<br />
met een collectief geweten wat nogal verschilt met<br />
die van velen van ons. En je hoort mij niet zeggen<br />
dat ik alles goedkeur, ik doe wel m’n best om te<br />
observeren in plaats van direct te oordelen.<br />
Oh ja, de sport. Na het verliezen van de halve finale<br />
tegen Duitsland heb ik even tijd voor mezelf nodig<br />
gehad. Gelukkig had ik mijn <strong>eigen</strong> mental-coach<br />
vlakbij me... De gouden plak van de meiden was<br />
uiteraard t<strong>op</strong> en het feit dat ik ook een stukje in hun<br />
traject heb mogen verzorgen maakte zeker het een<br />
en ander goed.<br />
Mijn lijfspreuk van de laatste tijd is: ‘het effect van<br />
je interventie is afhankelijk van je interne staat’.<br />
Ofwel, hoe jij in je vel zit, is heel bepalend voor het<br />
resultaat van je actie. En wat de hockey<br />
betreft: met mijn leerervaringen <strong>op</strong> zak<br />
heb ik besloten me toch weer te verbinden<br />
voor de komende vier jaar. Wie weet wat<br />
London 2012 zal brengen...<br />
trainer ontroerd doet en niet bent, zal de cursist dat<br />
merken. Als je als trainer gemotiveerd doet en niet<br />
bent, zal de cursist dat merken.<br />
Effect boodschap<br />
Professor Albert Mehrabian heeft onderzoek gedaan<br />
naar de aspecten waar mensen <strong>op</strong> letten als ze checken<br />
of de ander een congruente boodschap uitzendt. Het<br />
effect van de boodschap blijkt te worden bepaald door<br />
drie elementen: woorden (7 procent), klank (tonaliteit)<br />
van de stem (38 procent) en lichaamstaal (55 procent).<br />
Woorden alleen zijn niet genoeg.<br />
Hoe je als trainer overkomt wordt blijkbaar voor het<br />
grootste deel door de stem en door non-verbale<br />
uitingen gecommuniceerd.<br />
Het ontwikkelen van authenticiteit vraagt van een<br />
trainer autonomie en innerlijk leiderschap. Een authentieke<br />
trainer is in staat om echt zichzelf te zijn en durft<br />
zichzelf uit te spreken. Een goede trainer blijft daarom<br />
zelf ook in ontwikkeling. <strong>Authenticiteit</strong> vraagt erom dat<br />
je jezelf voortdurend een spiegel voorhoudt. Hoe staat<br />
het met mijn persoonlijke waarden en overtuigingen?<br />
Kl<strong>op</strong>t datgene wat ik zeg nog bij datgene wat ik voel?<br />
Hierdoor wordt authenticiteit niet een vast gegeven<br />
maar een proces wat steeds maar doorgaat. Door <strong>op</strong><br />
die manier hun <strong>eigen</strong> waarden en overtuigingen te<br />
onderzoeken en tegen het licht te houden vinden<br />
trainers hun <strong>eigen</strong> standpunten over de methodieken<br />
waarin ze training geven.<br />
Oorspronkelijkheid<br />
<strong>Authenticiteit</strong> vraagt ook originaliteit, oorspronkelijkheid.<br />
Aan de originaliteit herken je de hand van de<br />
trainer. Authentiek zijn betekent dat je er voor kiest om<br />
als trainer je <strong>eigen</strong> manier te verwezenlijken. Mensen<br />
willen graag training van mensen die mens zijn. Je <strong>eigen</strong><br />
stijl gaan ontwikkelen kan alleen als je voldoende<br />
zicht hebt <strong>op</strong> je oorspronkelijkheid, <strong>op</strong> wie je bent.<br />
Openstaan voor feedback van je cursisten is een<br />
belangrijke voorwaarde voor groei. Een authentieke<br />
trainer voelt hoe belangrijk het is om trouw aan zichzelf<br />
te blijven en kan dit in contact met de cursisten goed<br />
aangeven. In het contact met de cursist zal een trainer<br />
er<strong>varen</strong> hoe het is om in de kracht te staan, <strong>eigen</strong> principes<br />
en uitgangspunten te hanteren, de <strong>eigen</strong> unieke<br />
boodschap in de wereld te brengen. Op deze manier<br />
werkt een trainer aan het bevorderen van het zelfgevoel.<br />
Het wordt steeds makkelijker om uitdrukking te<br />
kunnen geven aan de <strong>eigen</strong> zingeving. Als dat je lukt,<br />
dan ben je voor mij een authentieke trainer.
De serre.<br />
Sinds januari 2002 is<br />
NTI-NLP gevestigd aan de<br />
Oosterzijweg in Limmen.<br />
Succesvolle zwerftocht:<br />
van serre<br />
naar instituut<br />
Op 26 januari 2009 is het vijftien jaar geleden dat de naam<br />
NTI-NLP werd geregistreerd bij de Kamer van Ko<strong>op</strong>handel.<br />
Sindsdien is er veel gebeurd, zowel inhoudelijk als <strong>op</strong> het<br />
gebied van de huisvesting.<br />
In dit artikel een indruk van de boeiende zwerftocht:<br />
van serre naar instituut.<br />
N<br />
Tekst: Dorien Groot<br />
adat in 1992 onze vriend Jorrit Jorritsma<br />
(met wie we de eerste paar jaar hebben<br />
samengewerkt) ons de beginselen van<br />
NLP had bijgebracht, vertrokken we samen<br />
met hem naar Tad James in Amerika.<br />
Vervolgens ging in september van dat jaar de eerste NLP<br />
Practitioner Opleiding van start onder leiding van Jorrit in<br />
Hotel Marijke in Bergen.<br />
Alleen, in de serre...<br />
Vervolgens vond Bouke dat ik wel in mijn eentje kon starten<br />
met een introductie NLP bij ons thuis in de serre. Ahum...<br />
Dat werd dus met z’n tweeën. Veel ervaringen uit die tijd<br />
komen nog steeds in onze trainingen voorbij, het was uitermate<br />
leerzaam en leuk!<br />
Practitioner twee (1993) vond plaats in Hotel Zuiderduin in<br />
Egmond aan Zee. Toen was het er overigens nog een stuk<br />
kleiner. Heel wat cursisten zijn daar volgens <strong>eigen</strong> zeggen<br />
‘geankerd’. Ook de eerste Trainers Training vond daar<br />
plaats, dit was in 1997.<br />
Op zoek naar meer persoonlijke aandacht en huiselijkheid<br />
kwamen we terecht bij ‘Landgoed de Haaf’ in Bergen.<br />
Overname van deze locatie leek er in te zitten; het liep<br />
echter anders af. Dus verder <strong>op</strong> zoek, we waren immers toe<br />
aan een <strong>eigen</strong> ruimte, waar we ook ons kantoor konden<br />
huisvesten (het werd steeds drukker bij ons in huis...).<br />
De Strandjutter<br />
Tijdens een etentje in een Chinees restaurant aan de<br />
Boulevard in Egmond aan Zee, ter ere van geslaagde NLPtrainers,<br />
‘regelde’ Bouke met de Chinese <strong>eigen</strong>aar dat hij<br />
het huurcontract overnam.<br />
En zo werd onze eerste <strong>eigen</strong> locatie omgebouwd tot<br />
Gasterij de Strandjutter. Werkelijk een A-locatie! Nadat<br />
het sfeervolle restaurant al twee jaar fantastisch draaide<br />
konden dan eindelijk begin 2001 ook de trainingsruimtes in<br />
gebruik worden genomen.<br />
Helaas, nog geen half jaar later brak er een verwoestende<br />
brand uit. Zo werd 18 juli 2001 een zwarte dag in onze<br />
geschiedenis. Maar Bouke zou Bouke niet zijn als hij niet<br />
diezelfde dag vervangende locatie had geregeld; een half<br />
jaar trainden we in de ‘Ontmoetingsruimte’ van de GGZ in<br />
Heiloo.<br />
En zo bleef de GGZ onze gastheer want vervolgens konden<br />
we terecht in een van hun andere panden, namelijk ons<br />
huidige trainingscentrum in Limmen. De gigantische groei<br />
die we hier letterlijk en figuurlijk hebben kunnen laten<br />
gebeuren was nooit mogelijk geweest in de Strandjutter.<br />
Achteraf zou je kunnen zeggen het was ‘in de brand, uit de<br />
brand...’<br />
De nasleep van deze brand heeft geduurd tot september<br />
2008. Pas zeer recent hebben we eindelijk een punt kunnen<br />
zetten achter deze bewogen periode. Alle energie kan weer<br />
<strong>op</strong>bouwend ingezet worden!<br />
Toekomst<br />
Wie weet wat de toekomst verder voor NTI-NLP in petto<br />
heeft. Bouke de Boer, ondergetekende, René Kuiper, Helma<br />
de Goede en Marc-Jan & Nancy Hollenberg (tezamen vormen<br />
wij het managementteam) hebben er alle vertrouwen<br />
in. Noem het ‘wees authentiek’ of noem het ‘doe wat bij je<br />
past’ of noem het...<br />
Wij noemen het: vanuit de kern.<br />
15 jaar NTI-NLP<br />
september 1992: eerste NLP Practitioner Opleiding<br />
najaar 1992: introductie NLP in de serre<br />
1993: trainingen in Hotel Zuiderduin<br />
1994: inschrijving NTI-NLP bij Kamer van<br />
Ko<strong>op</strong>handel Alkmaar<br />
1998: start in Landgoed de Haaf, Bergen<br />
2001: instituut in Gasterij de Strandjutter<br />
18 juli 2001: brand in de Strandjutter<br />
augustus 2001: verhuizing naar<br />
Ontmoetingsruimte GGZ Heiloo<br />
januari 2002: intrek in huidige trainingsruimte<br />
aan de Oosterzijweg in Limmen<br />
augustus 2007: start basisschool het Kleurenorkest<br />
november 2007: <strong>op</strong>richting NTI-NLP Foundation<br />
NTI-NLP werkt momenteel vanuit de nevenlocaties<br />
Zeegse (Dr) en Zoetermeer (Z-H).<br />
NLP, een<br />
rijke bron<br />
cursisT aan heT woord<br />
Rick Menick<br />
“Bij zeventig tot tachtig procent van de<br />
mensen die problemen hebben met hun<br />
bewegingsapparaat speelt het mentale<br />
aspect een grote rol”, aldus Rick Menick,<br />
t<strong>op</strong>sportfysiotherapeut, manueel therapeut, sportfysiotherapeut<br />
van het Nederlands olympisch team in<br />
Sydney (2000) en Athene (2004) èn <strong>op</strong>richter/<strong>eigen</strong>aar<br />
gezondheidscentrum GezondPlus in Zaanstad.<br />
Omdat hij ervan overtuigd is dat fysieke problemen<br />
vaak hun oorzaak hebben in de mentale gezondheidstoestand<br />
van mensen werkt hij veel met NLP.<br />
“Ik vond al in 1983 een boek van de grondleggers van<br />
NLP, Bandler en Grinder, bij De Slegte en ik vond het<br />
meteen interessant. Ik ben me verder gaan verdiepen<br />
en in 2000 heb ik de NLP Practitioner bij NTI-NLP<br />
gedaan, gevolgd door de NLP Master Practitioner<br />
en de Trainers<strong>op</strong>leiding.” Hij gaat samen met zijn<br />
cliënten, onder andere t<strong>op</strong>sporters uit de atletiek-<br />
en volleybalwereld, <strong>op</strong> zoek naar hun drijfveren en<br />
gebruikt gesprekken daarover als aanvulling <strong>op</strong> een<br />
fysiotherapeutische behandeling.<br />
“Iedereen wil gezond zijn en kàn dat ook zijn; <strong>op</strong> zijn<br />
of haar manier”, aldus Rick. Hij zou het een verrijking<br />
vinden als alle fysiotherapeuten NLP zouden<br />
gebruiken in hun dagelijkse praktijk. “Niet alleen<br />
om klanten tot inzichten te helpen komen, maar ook<br />
voor henzelf, voor hun <strong>eigen</strong> ontwikkeling!” Rick is in<br />
ieder geval een enthousiaste promotor van NLP: per<br />
jaar geeft hij tussen de dertig en vijftig exemplaren<br />
van ‘De bijzondere reis van een prikkel’ mee aan<br />
klanten. “Mensen zijn dankbaar als ze zich verder<br />
kunnen ontwikkelen in hun leven en hun werk.”<br />
Volgens Rick is authenticiteit helemaal, of zo goed<br />
mogelijk, jezelf zijn en uitgaan van je <strong>eigen</strong> krachten.<br />
“Als je daar dichtbij blijft heb je de mogelijkheid om<br />
veel dingen te bereiken en je passie te gaan volgen.<br />
Als je ontdekt wie je bent en wie je wilt zijn en daarnaar<br />
handelt, dan kom je tot die passie.”<br />
Op de vraag wat zíjn passie is zegt hij direct:<br />
“Mensen! Om mensen te helpen het beste naar<br />
boven te halen zodat die persoon kan gaan doen wat<br />
hij wil en gaat leven hoe hij wil.” Een belangrijke les<br />
uit NLP vindt hij dan ook verbinding en binding met<br />
elkaar maken. “Iedereen die bij mij aankl<strong>op</strong>t, daar<br />
hou ik een beetje van, dat is mijn uitgangspunt.<br />
Ik ga altijd met zo min mogelijk oordeel aan de slag,<br />
en ik aanvaard dat iemand andere gedachten kan<br />
hebben dan ikzelf.”<br />
Het motto van Rick is: “Geniet van alles wat je doet!<br />
Je moet blijven zoeken naar wat goed voor<br />
je is, naar wat en wie je energie geeft en wat<br />
en wie niet. Ik kan van heel veel genieten en<br />
daar heeft NLP veel aan bijgedragen, het is<br />
zo’n enorm rijke bron.”<br />
3 de<br />
prikkel
de prikkel<br />
En nu mijn<br />
nieuwe boek<br />
Karen van Iersel is getrouwd, heeft twee<br />
zoons, en is ruim veertien jaar huisarts,<br />
waarvan negen jaar in Uitgeest. In oktober<br />
2007 volgde ze de training Vrouw en<br />
Verlangen bij NTI-NLP. “Soms raakt je vrouw-zijn in<br />
een mannengezin een beetje <strong>op</strong> de achtergrond. En<br />
ik ben dokter, dan komen vrouwelijke <strong>eigen</strong>schappen<br />
wel eens goed van pas, maar de omgeving is toch<br />
een grote stoere mannenwereld. Tijdens de training<br />
voelde ik een oer-vrouwelijke kracht en realiseerde ik<br />
me dat al mijn vrouwelijke kanten er mogen zijn!”<br />
Karen was pas begonnen met boetseren, volgens<br />
haar een heerlijke manier om vorm te geven aan je<br />
emoties, omdat het niet in één keer goed hoeft te zijn<br />
en je kunt kneden tot het wel is zoals je bedoelt. De<br />
training Vrouw en Verlangen inspireerde haar tot het<br />
maken van een beeld van een mooi, oud boek waar<br />
een vrouw uitkruipt. “Het symboliseert voor mij: in<br />
dit boek doe ik niet meer mee”, vertelt Karen.<br />
“Door de jaren heen leef je je leven met doelen als<br />
studie, gezin, werk en vrienden; prachtig als dat<br />
allemaal lukt, maar je leeft voor een deel ook naar<br />
de verwachtingen van je omgeving. Een van de rollen<br />
die ik uit het verleden had, werd een te grote claim,<br />
en bleek niet meer bij mij te passen. Het is echter<br />
makkelijker te weten wat je niet meer wilt dan wat<br />
je nou wèl wilt. De training heeft geen antwoord <strong>op</strong><br />
die vraag gegeven, maar gaf me wel veel ruimte na te<br />
denken over wat nu echt, voor mijzelf, belangrijk is.”<br />
<strong>Authenticiteit</strong> is volgens Karen datgene wat in de<br />
kern bij je past, zonder alle schillen die je in de lo<strong>op</strong><br />
der jaren om je heen hebt gevormd. “Uit de vele,<br />
vele mogelijkheden die het leven mij biedt, kies ik nu<br />
bewuster voor de dingen die echt bij mij passen en<br />
waarvan ik wil dat ze in het vervolgverhaal<br />
komen. Mijn nieuwe boek wordt nog steeds<br />
geschreven, dat is een spannend en uitdagend<br />
proces!”<br />
4<br />
cursisT aan heT woord<br />
Karen van Iersel<br />
Cursus van<br />
Johannes B. Schmidt:<br />
Für innere Ökologie<br />
www.polarity.ch<br />
Johannes B. Schmidt<br />
is al ruim zes jaar<br />
verbonden aan NTI-NLP.<br />
Samen met Andrea<br />
Wandel verzorgt<br />
hij – naast individuele<br />
coaching – Deep Change,<br />
Traumawerk en<br />
Opstellingen.<br />
Regelmatig leidt<br />
Johannes worksh<strong>op</strong>s<br />
in verschillende landen.<br />
Zie ook het artikel van<br />
Johannes <strong>op</strong> pagina 5<br />
en zijn website:<br />
aptitude-academy.com<br />
Leef jòuw leven, een hele klus<br />
Mark Nijman werkt bij de Gemeente Amsterdam<br />
<strong>op</strong> de afdeling beheer van de <strong>op</strong>enbare<br />
ruimte in stadsdeel Oud-West. Hij begon daar<br />
als leidinggevende en stuurde tachtig mensen<br />
aan. “Het bleek een<br />
hele klus om zo’n club met<br />
ambtenaren <strong>op</strong> één lijn te<br />
krijgen, om één gezicht<br />
naar buiten te creëren”,<br />
vertelt Mark. Hij begon een<br />
zoektocht naar manieren<br />
van communicatie, om de<br />
neuzen van directe collega’s<br />
dezelfde kant <strong>op</strong> te krijgen,<br />
maar de trainingen die hij<br />
volgde boden hem niet wat<br />
hij zocht. Via een tip van<br />
een familielid kwam hij bij<br />
NTI-NLP terecht en in 2005<br />
startte hij met de NLP Practitioner. “Het eerste blok was<br />
lastig, ik had nog niet helemaal door dat het vooral over<br />
communicatie van jezelf gaat. In het tweede blok kreeg ik<br />
steeds meer plezier omdat ik dàt juist zo mooi vond en bij<br />
het derde en vierde blok vond ik het helemaal fantastisch!”<br />
Hierna volgde hij de NLP Master Practitioner, de training<br />
Persoonlijk Begeleider en nu de Trainers Training. Dit<br />
heeft ervoor gezorgd dat hij ontdekte dat zijn passie ligt<br />
Charles Weill volgde in Zwitserland een worksh<strong>op</strong> van<br />
Johannes B. Schmidt. Bijgaand verslag is illustratief<br />
voor hoe Johannes te werk gaat. Oh ja, geen zorgen:<br />
‘Je hoeft niets te doen...’<br />
Tekst: Charles Weill<br />
e hoeft niets te doen, niets te genezen,<br />
niet te mediteren. Dan komt de stilte<br />
misschien in je.’ Johannes B. Schmidt<br />
nodigt ons, veertien aanwezigen, uit om<br />
de stoelzitting onder ons te voelen, de<br />
rugleuning, de ruimte om ons heen, de<br />
anderen in die ruimte en ondertussen niets te doen. Drie<br />
cursusdagen later zou ik me realiseren dat het tijdens het<br />
seminar Aan de andere kant van het trauma juist daarom<br />
is gegaan: traumatische ervaringen, zoals wij die allemaal<br />
in ons leven gehad hebben, niet te willen genezen,<br />
maar als deel van ons geheel te accepteren.<br />
Op dit moment zegt mijn verstand: wat een onzin,<br />
traumatische gebeurtenissen verhinderen ons toch om<br />
ons te ontplooien? “Nee”, zegt Johannes, alsof hij mijn<br />
gedachten geraden heeft, “je hoeft niet gewond, getraumatiseerd<br />
of ziek te zijn; je hoeft je ook niet te ontplooien<br />
of verlicht te worden.” En: “Ik kan niemand van jullie<br />
genezen, alleen maar condities scheppen waardoor dat<br />
cursisT aan heT woord<br />
Mark Nijman<br />
bij coaching en training van mensen, en nu coacht hij<br />
teams en individuen <strong>op</strong> zijn werk bij het stadsdeel.<br />
Zijn gouden regel ‘respect voor andermans wereldmodel’<br />
heeft hem veel <strong>op</strong>geleverd. “Als je weet hoe jij<br />
communiceert, kun je ook beter begrijpen hoe anderen<br />
dat doen. Ik heb geleerd vragen te stellen om te<br />
begrijpen wat de ander vindt, bedoelt en waar het nu<br />
werkelijk om gaat. Dat veroorzaakt soms eerst wat<br />
verwarring en later meer begrip van èn voor de ander.”<br />
Wat hij goed vindt aan NLP is dat andere cursussen<br />
vaak handvatten aanreiken en trucjes leren, en dat<br />
bij NLP het uitgangspunt is de vragen aan jezelf te<br />
stellen. Wat gebeurt er bij jou? Wat werkt er wel<br />
voor jou en wat niet? “NLP heeft mij de mogelijkheid<br />
gegeven de weg terug te vinden naar mezelf, ik ben<br />
<strong>op</strong>ener in het leven gaan staan en heb werkelijk mijn<br />
hart kunnen <strong>op</strong>enstellen naar anderen”, zegt Mark<br />
enthousiast.<br />
“De vraag ‘wat is werkelijk van jou?’ stel ik mezelf elke<br />
dag”, zegt Mark. “Ik ontdek steeds meer mijn <strong>eigen</strong>heid<br />
en authenticiteit als trainer, namelijk mijn enthousiasme<br />
en bevlogenheid. Ik word elke dag<br />
een mooier mens dan gisteren!” Hij vindt het<br />
belangrijk dat iedereen zijn <strong>eigen</strong> ding doet.<br />
“De grootste uitdaging is vaak je directe<br />
omgeving, maar leef jòuw leven!”<br />
‘Jij hoeft niets te doen’<br />
‘J<br />
wat goed is zich niet langer laat belemmeren.”<br />
Zo spreekt iemand die het al lang duidelijk is geworden<br />
dat traumatische gebeurtenissen ons veel meer<br />
pijn doen als we ze per se willen genezen. Hoe het<br />
ook anders kan laat Johannes ons zien als hij Albert,<br />
die met zijn tachtig jaar de oudste cursist is, naast<br />
zich <strong>op</strong> de lege stoel uitnodigt. Johannes kijkt naar de<br />
grond voor zich en wordt gewaar wat Albert non-verbaal<br />
wil zeggen. Na een poosje draait Johannes zich<br />
naar Albert toe, kijkt hem met grote kinderogen aan<br />
en zegt ‘hallo’. En Albert antwoordt verrast ‘hallo’.<br />
Eenvoud<br />
Zo begroeten ze elkaar een paar maal. Daarin ligt zo<br />
veel intimiteit, zorgzame aandacht en tederheid dat<br />
bij mij de tranen komen. “Meer zou <strong>op</strong> dit moment te<br />
veel zijn”, zegt Johannes. Op de volgende cursusdag<br />
zal hij met Albert een stap verdergaan en voorzichtig<br />
zijn schouders en zijn hoofd aanraken – en hem <strong>op</strong><br />
die manier een verloren gegane herinnering teruggeven,<br />
namelijk zoals hij zich als levenslustig driejarig<br />
kind gevoeld had; voordat hij verstarde.<br />
Het schrikbeeld van het individuele trauma treedt<br />
Johannes Schmidt met de bijzondere zorgvuldigheid<br />
die het traumawerk van Somatic Experiencing (SE)<br />
van Peter Levine kenmerkt tegemoet. Als Johannes<br />
iemand aanraakt – en dat doet hij vaak tijdens deze<br />
drie dagen – dan gebeurt dat telkens uiterst behoedzaam.<br />
Johannes beschrijft exact waar hij zijn handen<br />
zal plaatsen en vraagt of dat <strong>op</strong> die manier werkelijk<br />
goed voelt. En elke keer weer komen de geruststellende<br />
woorden ‘jij hoeft niets te doen’. We lijden allemaal,<br />
omdat we geloven dat we zoveel moeten doen.<br />
Ook ik, die het altijd iedereen naar de zin wil maken,<br />
alleen om zelf aardig gevonden te worden.<br />
Door iedereen geliefd<br />
Johannes is bereid mij in een procesgeoriënteerde<br />
<strong>op</strong>stelling deze schaduwzijde te spiegelen: “Wil je<br />
dat ik eerlijk tegen je ben, of dat ik je ontzie?”, vraagt<br />
hij mij. “Je bent een varken, maar mijn allerliefste varkentje.”<br />
Zijn woorden verwarren me en provoceren me<br />
enorm. Ik zou kwaad <strong>op</strong> hem kunnen worden, maar<br />
toch kan ik het niet. Het duurt tien lange minuten, totdat<br />
ik emotioneel begrijp dat ik alles kan laten zien,<br />
zonder dat iemand me daarom niet aardig meer vindt.<br />
Johannes, die ik <strong>op</strong> dat moment meer waardeer dan<br />
daarvoor, heeft me dat zojuist duidelijk gemaakt.
Voor data van<br />
Deep Change en<br />
Traumawerktrainingen:<br />
zie bijlage<br />
en/of website.<br />
Der Körper kennt den Weg<br />
Duitse vertaling van<br />
Inner Navigation van<br />
Johannes B. Schmidt<br />
verkrijgbaar bij NTI-NLP.<br />
Wie ben ik<br />
en wie ben ik niet?<br />
Het tijdperk van ‘survival of the fittest’ is voorbij.<br />
In deze tijd van globalisering kunnen we kiezen<br />
tussen ‘survival van ons allemaal’, of de voortschrijdende<br />
vernietiging van ons leefmilieu. Sociale<br />
netwerken, samenwerking, verbinding en verbondenheid<br />
zijn het nieuwe credo. Tot voor kort belangrijke<br />
waarden als autonomie, onafhankelijkheid en<br />
zelfstandigheid maken plaats voor het pas ontdekte<br />
‘sociale brein’ en systemische wederkerigheid.<br />
I<br />
Tekst: Johannes B. Schmidt<br />
n een wereld waarin alles met alles<br />
verbonden is, is er behoefte aan<br />
wederzijdse erkenning en samenwerking.<br />
Betrouwbaar, veilig en<br />
vertrouwd contact is goud waard.<br />
Dit soort contacten is veel meer dan een aardig<br />
tijdverdrijf van een paar idealisten. Ze zijn absoluut<br />
noodzakelijk, zowel politiek als persoonlijk, voor onze<br />
collectieve overleving en welzijn.<br />
In die zin getuigt ons vermogen om ons te verbinden<br />
en te integreren van veel overleg, omdat het alles en<br />
iedereen raakt. Goede relaties, <strong>op</strong> een gezonde manier<br />
rekening houden met jezelf en anderen, en jezelf<br />
in contact reguleren, maken dat je kunt verbinden <strong>op</strong><br />
een manier waarin plek is voor verschillen èn gemeenschappelijkheid.<br />
We moeten in staat zijn spanning<br />
te verdragen zonder agressief te worden, verbroken<br />
verbindingen te herstellen en negatieve ervaringen<br />
om te draaien.<br />
Ontgiften<br />
Als we uiteindelijk <strong>op</strong> dat punt uitkomen, ontdekken<br />
we dat de kwaliteit van onze relaties en interactie<br />
voornamelijk afhangt van ons vermogen om onze<br />
communicatie en interactie te ontgiften en zo zelf<br />
onze innerlijke staat van zijn <strong>op</strong> orde te brengen.<br />
De mate waarin we voor ons <strong>eigen</strong> emotionele welzijn<br />
kunnen zorgen, of we nauw en intiem contact kunnen<br />
onderhouden en of we ons kunnen verbinden met ons<br />
ware (authentieke) zelf, in plaats van ons aangepaste<br />
(uiterlijke) zelf, bepaalt of we van binnen rustig of<br />
onrustig zijn. Als we onze innerlijke <strong>op</strong>winding niet<br />
de baas zijn, onze autonome lichaamsreacties niet<br />
kunnen voelen (de wijsheid van het lichaam) en niet<br />
ontvankelijk zijn voor non-cognitieve vormen van<br />
interactieve intelligentie, kunnen we de uitdagingen<br />
die voor ons liggen misschien niet aan. Onszelf kennen<br />
en in contact kunnen blijven met onze innerlijke<br />
waarheid, zijn bouwstenen voor afgestemde communicatie<br />
en wederzijdse regulatie. Het draagt bij aan<br />
ons gevoel van levenskracht, het gevoel dat we erbij<br />
horen, en dat wat we doen zinvol is.<br />
‘Meeting space’<br />
De weg naar innerlijke vrede, vrijheid en bevredigende<br />
relaties begint met onszelf, dat is niet nieuw.<br />
Contact vanuit afstemming en authenticiteit vraagt<br />
van ons dat we de relatie tussen ons aangepaste en<br />
ons ware zelf hebben onderzocht.<br />
Alleen als we vanuit ons ware, authentieke zelf kunnen<br />
waarnemen en relateren, kunnen we de onzekerheid<br />
van de ‘meeting space’ tussen ons en de ander<br />
aan. Pas wanneer we bekend zijn met deze beide<br />
delen in ons, kunnen we <strong>op</strong> onszelf vertrouwen en onderscheid<br />
maken tussen: dit ben ik en dit ben ik niet,<br />
en tussen: dit wil ik wel, dit wil ik niet, en tussen:<br />
dit zijn verantwoorde behoeftes, en hier ga ik te ver.<br />
Het helpt ons nog beter te zien hoe, waar en wanneer<br />
we slachtoffer zijn van onze <strong>eigen</strong> innerlijke patronen.<br />
Zo kunnen we echt, authentiek contact gaan er<strong>varen</strong>,<br />
in tegenstelling tot contact gebaseerd <strong>op</strong> wat we<br />
denken dat sociaal wenselijk is.<br />
Afhankelijk<br />
Niemand kan zichzelf aanleren om afgestemd,<br />
zelfregulerend en congruent te zijn. In veel gebieden<br />
van ons leven is het niet zo gemakkelijk onszelf te<br />
reguleren. Een pasgeboren baby of jong kind is de<br />
eerste jaren in alles afhankelijk van degene die hem<br />
verzorgt. Door de interactie met een externe ander<br />
die alles voor ons regelt, bouwen we de innerlijke<br />
structuur die we nodig hebben om ons later zelf te<br />
kunnen reguleren, en daarmee relatieve autonomie,<br />
die ons een gevoel van levendige onafhankelijkheid,<br />
wederzijdse afhankelijkheid, levendigheid en kracht<br />
geeft. Eenmaal groter, hebben we ‘feedback’ van de<br />
mensen om ons heen nodig om ons ware zelf te kun-<br />
Je verbinden<br />
of niet,<br />
daar gaat<br />
het hier om<br />
nen worden. Met verbale feedback alleen verwerven<br />
we echter niet de autonomie die zorgt voor een goede<br />
balans in afhankelijkheid / onafhankelijkheid in onze<br />
relaties.<br />
Innerlijk <strong>kompas</strong><br />
We hebben een innerlijk <strong>kompas</strong> waar we <strong>op</strong> kunnen<br />
vertrouwen, plus het vermogen om <strong>op</strong> meerdere<br />
niveaus en in verschillende contexten te kunnen<br />
resoneren en afstemmen. Daardoor functioneren onze<br />
netwerken, zijn onze sociale contacten bevredigend<br />
en er<strong>varen</strong> we onze onafhankelijkheid als vreugdevolle<br />
levenskracht, in plaats van als frustrerende<br />
eenzaamheid of loodzware verantwoordelijkheid.<br />
Verbale taal is soms misleidend en zegt niet alles.<br />
We verwachten dan ook niet dat de lezer van dit artikel<br />
kan raden dat de lichaamsgeoriënteerde traumatraining<br />
de veilige plek is om van alles te onderzoeken<br />
en te werken aan de vaardigheden die je nodig hebt<br />
voor het aangaan en onderhouden van gezonde<br />
relaties. Ja, er is niet minder dan een traumatraining<br />
nodig – geen communicatietraining – om intiem<br />
contact met onszelf mogelijk te maken waardoor we<br />
kunnen veranderen, tot zelfregulatie te komen en om<br />
ons vermogen voor lichamelijk contact te verdiepen.<br />
Biocomputer<br />
Traumahealing gaat natuurlijk over de integratie<br />
van verschillende soorten ervaringen. Het gaat veel<br />
verder dan het gebruik van onze linker- en rechterhersenhelft.<br />
Het helpt ons om alle aspecten van ons<br />
veelsoortige brein te integreren: de reflectorische,<br />
instinctieve, emotionele, zintuiglijke en cognitieve<br />
aspecten van ons neurosensorisch integratiestation,<br />
beter bekend als ‘hersenen’. Ja, om vrijelijk contact te<br />
kunnen leggen en te kunnen profiteren van deze multifunctionele<br />
biocomputer, kunnen eerdere bestanden<br />
(ervaringen) worden gewist en kan de centrale verwerkingsunit<br />
(autonome zenuwstelsel) <strong>op</strong>timaal worden<br />
afgesteld. Daardoor ontstaan verdere integratie<br />
en nog meer mogelijkheden om te verwerken. Om het<br />
neurosysteem te kunnen ‘re-setten’ en ‘re-booten’ zijn<br />
een veilige omgeving, geborgenheid en regulerende<br />
vaardigheden (traumahealing) nodig.<br />
Je verbinden of niet, daar gaat het hier om.<br />
5 de<br />
prikkel
de prikkel<br />
6<br />
zakelijk<br />
cursisT aan heT woord<br />
Martin Breed<br />
Stel gewoon<br />
een vraag<br />
Martin Breed is <strong>op</strong>geleid als Z-verpleegkundige<br />
(verpleging van verstandelijk<br />
gehandicapten – red.) en werkt als zelfstandig<br />
interim-manager, coach en trainer<br />
in de gezondheidszorg. Hij heeft een aantal jaren<br />
geleden bij NTI-NLP de NLP Practitioner<br />
gedaan en vorig jaar heeft hij de Leergang<br />
Management- en Organisatie<strong>op</strong>stellingen gevolgd.<br />
“Beide trainingen hebben veel indruk <strong>op</strong> me<br />
gemaakt en er zijn nogal wat puzzelstukjes <strong>op</strong><br />
hun plaats gevallen”, vertelt Martin.<br />
Naast een groot aantal elementen uit NLP past hij<br />
ook de systemische benadering toe in zijn werk.<br />
“Ook cliënten in de gezondheidszorg maken onderdeel<br />
uit van een systeem en moeten niet alleen<br />
gezien worden als een patiënt voor wie gezorgd<br />
moet worden.” Volgens Martin moet altijd de vraag<br />
worden gesteld ‘wat is de echte oorzaak van een<br />
probleem?’ om er vervolgens vanuit de kern een<br />
praktische <strong>op</strong>lossing voor te zoeken.<br />
Martin geeft als voorbeeld dat er een onderzoek<br />
is geweest in een verpleeghuis over verborgen<br />
verlangens. “De ondervraagde mensen verlangden<br />
helemaal niet naar ingewikkelde dingen of verre<br />
reizen, maar naar weer eens een puddinkje toe, wat<br />
vaker in de tuin wandelen en in de zon zitten. De<br />
cliënt wil gewoon een leuk leven leiden!”<br />
De passie van Martin is om de omstandigheden te<br />
verbeteren van mensen die gebruik maken vàn en<br />
werken ìn de gezondheidszorg. Hij pleit voor een<br />
ommezwaai in de zorg: minder regels, minder vergaderen<br />
en meer actie. Hij heeft dan ook een bordje<br />
<strong>op</strong>gehangen waar<strong>op</strong> staat ‘st<strong>op</strong> met het geneuzel en<br />
ga eens wat doen!’<br />
Het grote geheim is volgens hem: stel gewoon een<br />
vraag. “De kracht van een vraag is enorm belangrijk.<br />
Dan kom je bij authenticiteit: wat hebben mensen<br />
nodig, en wie zijn ze <strong>eigen</strong>lijk?”<br />
Volgens Martin lo<strong>op</strong>t NTI-NLP voor<strong>op</strong> als het gaat<br />
om de theorie van systemisch werken. Hij is met<br />
Paul Zonneveld en Marc-Jan Hollenberg van NTI-NLP<br />
en medecursiste Christel Hofman aan het onderzoeken<br />
of er een samenwerking mogelijk is waarbij die<br />
theorie aan de praktijk kan worden getoetst en tot<br />
direct resultaat kan leiden. “Door zaken in de praktijk<br />
te brengen kom je soms <strong>op</strong> onderwerpen waar<br />
je in theorie nog geen rekening mee hebt gehouden.<br />
Zo willen we elkaar versterken”, aldus Martin.<br />
Over wat zijn levensmotto is hoeft Martin niet lang na<br />
te denken: “Elke dag is een dag die het waard<br />
is om geleefd te worden, en doe dat dan ook!<br />
Stoor je niet aan regeltjes, ga soms tegen de<br />
stroom in en vertrouw <strong>op</strong> je gevoel.”<br />
Niet veranderen<br />
wel iets toevoegen<br />
cursisT aan heT woord<br />
Rick Noordanus<br />
NTI-NLP heeft het vertrouwen gekregen van onderstaande<br />
organisaties om voor het management,<br />
teams en/of medewerkers maatwerktrainingen en<br />
-ontwikkelingstrajecten of <strong>op</strong>leidingen te verzorgen.<br />
ABN-Amro, AKZO, AmbulanceZorg Nederland, ANWB,<br />
ARPA Intrabouw, artsenmaatschappen (diverse),<br />
Atos Origin, basisscholen (diverse), Belastingdienst<br />
Noord-Holland Noord, Brabant Water, Branchevereniging<br />
KVGO, Cadran Consultancy, Corus, CUMELA Nederland,<br />
De Tuin van Middenmeer, Delta Lloyd, Douwe<br />
Egberts, ECN, Endemol, Eur<strong>op</strong>ean Space Agency ESA,<br />
Forte Kinder<strong>op</strong>vang, Gemeente Alkmaar, Gemeente<br />
Amsterdam, Gemeente Noordwijkerhout, Gemeente<br />
Rotterdam, Gemeente Terneuzen, Gemeente Utrecht,<br />
GGD Amsterdam, GP Groot Groep, Groenewegen<br />
en Partners Gerechtsdeurwaarders, Hansink & De<br />
Lo<strong>op</strong>er, Hogeschool Inholland, Holland Casino,<br />
Horizon College, IMK Opleidingen, ING, Interpolis,<br />
Intratuin, IPROFS, Iris Consultancy BV, IS Interned<br />
Services, KLM, KNHB, KNVB (zaalvoetbal), Koninklijke<br />
Rick Noordanus is sinds juni van dit jaar<br />
commercieel manager bij ELEQ, een<br />
bedrijf dat is gespecialiseerd in de productie<br />
van transformatoren, omvormers,<br />
meters en aansluittechniek. In zijn vorige baan was<br />
hij al <strong>op</strong> zoek gegaan naar een communicatietraining<br />
die bij hem zou passen, in navolging van een intern<br />
scholingsprogramma met als doel efficiënter leiding<br />
te geven. Hij kwam uit bij de Leadership Practitioner<br />
van NTI-NLP.<br />
“Ik was <strong>op</strong> zoek naar een training die me zou kunnen<br />
leren hoe ik mensen nòg beter kan aansturen<br />
om zo efficiënter leiding te kunnen geven. Bij NLP is<br />
het uitgangspunt dat je eerst naar jezelf moet kijken<br />
voordat je goed kunt communiceren met anderen.<br />
Je moet af en toe stilstaan bij hoe je zelf denkt<br />
en bovendien respect hebben voor de normen en<br />
waarden van de ander, begrijpen dat niet iedereen<br />
hetzelfde denkt als jij. Ik communiceer nu bewuster<br />
en ik ga veel bewuster om met de respons die ik<br />
krijg”, vertelt Rick.<br />
Dat besef heeft hem geholpen bij het bedenken hoe<br />
hij het in zijn nieuwe baan zou gaan aanpakken.<br />
Hij heeft toen hij begon aan alle mensen binnen zijn<br />
afdeling gevraagd wat hun verwachtingen waren ten<br />
aanzien van deze nieuwe functie en hoe hij hen zou<br />
kunnen ondersteunen in hun <strong>eigen</strong> functie.<br />
“Ik werk nu in een heel technisch bedrijf, terwijl ik<br />
zelf niet zo technisch ben. Door me zo <strong>op</strong> te stellen<br />
creëer ik vertrouwen en draagvlak voor veranderingen<br />
en toon respect voor de persoon zelf. De<br />
organisatie wil een veranderingstraject in naar meer<br />
focus richting de markt en de klanten, en dat vereist<br />
een subtiele aanpak. De wijze waar<strong>op</strong> ik me positioneer<br />
binnen het bedrijf is vrij toegankelijk; dat vind<br />
ik een voorwaarde voor verdere ontwikkeling van<br />
het bedrijf. Ik wil duidelijk maken dat ik respect heb<br />
voor wat er al is en vanuit deze basis wil ik verder<br />
werken.”<br />
Dat laatste komt ook in zijn idee over zichzelf naar<br />
voren. Rick is de Leadership Practitioner ingegaan<br />
met het idee dat hij niet hoefde te veranderen, maar<br />
wel iets wilde toevoegen. “Ik ben zoals ik ben en dat<br />
wil ik graag <strong>op</strong>timaliseren. Ik wil me blijven ontwikkelen<br />
en wat ik dankzij de training heb kunnen<br />
toevoegen is dat je heel veel kunt halen uit<br />
effectieve communicatie. NLP is geen trukendoos,<br />
het is iets wat je mee naar huis<br />
neemt, een rugzak met toepasbare tools.”<br />
Opdrachtgevers van NTI-NLP<br />
Euroma BV, Koninklijke Landmacht, Koninklijke<br />
Marine, KPN/Fources, KVGO, London Verzekeringen,<br />
Luchthaven Schiphol, Martinair, Microsoft, Ministeries<br />
(Defensie, Financiën, Justitie, Sociale Zaken en<br />
Werkgelegenheid, VROM (Rijksgebouwendienst),<br />
VWS), NOC*NSF, NS, Nuon, NV Organon, Ordina,<br />
Parlan, PCO Eerbeek, Penitentiaire Inrichting (PI)<br />
Bijlmerbajes Amsterdam, PI De Marwei Leeuwarden,<br />
PI Het Schouw, PI Noord-Holland-Noord, PI Westlinge<br />
Heerhugowaard, Politie Kennemerland, Postbank,<br />
PWN, Proteq, Rabobank, Radbout Universiteit<br />
Nijmegen, Randstad HR Solutions, Reaal Verzekeringen,<br />
RK Lyceum Sancta Maria, Robert Half International<br />
Nederland, ROC Horizon College, ROC Zadkine<br />
Rotterdam, Rode Kruis Ziekenhuis, Rotteveel M4,<br />
Rudico, RTL Nederland, Salus, Schipper Kozijnen,<br />
Simple Management Technologies, SNS Reaal,<br />
Sonja Bakker, Spaansen, STECR (Aladdin Expeditie),<br />
Studelta, Sunidee, Terzet, Theater De Vest Alkmaar,<br />
TNT, Unilever, Univé Zorgverzekeringen, Universiteit<br />
Twente, UWV, V&D, VU Medisch Centrum Amsterdam,<br />
Yacht, 4Motion.
zakelijk Authentiek leiderschap:<br />
Marc-Jan Hollenberg<br />
is lid van het<br />
managementteam<br />
van NTI-NLP en o.a.<br />
eindverantwoordelijk<br />
voor alle<br />
activiteiten gericht<br />
<strong>op</strong> organisaties.<br />
modetrend, kunstje of...<br />
Steeds vaker lees je in managementpublicaties over<br />
‘authenticiteit in leiderschap’ en ‘de roep om authentieke<br />
leiders’. Het klinkt vaak aannemelijk en modieus.<br />
Vrij vertaald naar Van Dale zou je kunnen zeggen dat<br />
een authentieke leider iemand is die vanuit echtheid en<br />
betrouwbaarheid anderen leidt. Graag geef ik mijn visie.<br />
H<br />
Tekst: Marc-Jan Hollenberg<br />
ierboven wordt in de definitie gesproken<br />
over hoe ‘anderen leiden’. En hierin zit voor<br />
mij een interessant punt. Op deze manier<br />
zou je ‘authentiek leidinggeven’ kunnen<br />
<strong>op</strong>vatten als een vaardigheid, iets dat je tot<br />
je neemt, wat je kunt aanleren. P<strong>op</strong>ulair gezegd, alsof het<br />
een kunstje is, iets wat je even toevoegt aan het uitgebreide<br />
repertoire van leiderschapsstijlen door bijvoorbeeld het volgen<br />
van een training. Te vergelijken met een iets andere snit<br />
van een stijlvol kostuum of een nieuwe fancy vormgeving van<br />
een auto. Zo zòu je het kunnen <strong>op</strong>vatten.<br />
Gewoon zijn<br />
Zelf geef ik de voorkeur aan de volgende invulling van<br />
authentiek leiderschap: leiderschap waarin echtheid wordt<br />
uitgelegd als ‘gewoon zijn wie je bent’. Waarbij betrouwbaarheid<br />
vanzelfsprekend is, doordat je ook doet wat je<br />
zegt. Het is een vorm waarin het waarachtig zijn (<strong>op</strong>recht,<br />
eerlijk en rechtvaardig) veiligheid creëert in de relatie. Wat<br />
misschien wel het meeste invloed heeft is het ‘oorspronkelijk<br />
zijn’ – volgens Van Dale betekent dit ‘vanuit zichzelf’.<br />
Ik formuleer het graag als ‘vanuit de kern’.<br />
Hoe word je <strong>eigen</strong>lijk authentiek leider, zoals bijvoorbeeld<br />
Gandhi? Of word je als authentiek leider geboren? Om<br />
eerlijk te zijn weet ik het niet precies. Wel heb ik meteen<br />
de neiging om te vragen ‘hoe creëer je authentiek leiderschap?’,<br />
waarmee ik vooronderstel dat het realiseerbaar is.<br />
Als ik terugkijk <strong>op</strong> wat er de afgel<strong>op</strong>en jaren tijdens en na<br />
de trainingen plaatsvindt met menig leider die bereid is om<br />
werkelijk aan zijn <strong>eigen</strong> persoonlijke ontwikkeling te werken,<br />
Nieuwe training<br />
Oplossingsgericht Werken in Organisaties<br />
Er is een nieuwe, compacte en praktijkgerichte tweedaagse<br />
basistraining ‘Oplossingsgericht Werken in Organisaties’<br />
ontwikkeld. Deze training is gericht <strong>op</strong> leidinggevenden<br />
en niet-leidinggevenden die de kracht van Oplossingsgericht<br />
Werken in hun organisatie willen inzetten.<br />
Op 6 en 7 november gaat de eerste training van start.<br />
V<br />
anuit het Oplossingsgericht Werken<br />
hanteren we een aantal vertrekpunten.<br />
Een daarvan is: ‘Waar mensen zijn, zijn<br />
problemen. Waar problemen zijn, zijn <strong>op</strong>lossingen’.<br />
Hoe <strong>op</strong>lossingsgericht wordt<br />
hiermee omgegaan? Waar ligt de focus?<br />
Op het probleem of <strong>op</strong> de <strong>op</strong>lossingen c.q. <strong>op</strong>lossingsrichtingen?<br />
Is de organisatie zich hiervan voldoende bewust?<br />
Weet de organisatie vervolgens hoe effectief omgegaan kan<br />
dan kan ik alleen maar concluderen dat het een kwestie is<br />
van ontwikkelen. Letterlijk de ‘wikkels’ die in de lo<strong>op</strong> van<br />
het leven zijn omgedaan respectvol laten verdampen en<br />
afdoen. Daarmee bedoel ik het ontdoen van beperkende<br />
overtuigingen, niet-functionele emotionele beperkingen,<br />
systemische verstrikkingen en meer dieperliggende<br />
kleine en grotere trauma’s. Dit door middel van training en<br />
coaching en soms zelfs therapie. Dat klinkt voor sommigen<br />
wellicht heftig en is het in mijn ogen meestal niet. De basis<br />
is het in alle vezels bewustworden in structuur van het<br />
<strong>eigen</strong> denken en functioneren. Daarnaast het besef dat dit<br />
alleen maar kan in een proces over langere tijd.<br />
In mijn ogen is daar één ding voor nodig: de onwrikbare<br />
bereidheid om werkelijk verantwoordelijkheid te nemen<br />
voor je <strong>eigen</strong> leven, met alles er<strong>op</strong> en eraan. Dus met de<br />
mooie en minder fraaie kanten van jezelf. Daar is vaak lef<br />
voor nodig, want voor sommigen is het aangaan van de<br />
confrontatie met zichzelf een bereklus. Loesje zegt hier<br />
zo treffend over: leven is het meervoud van lef!<br />
Meesterstuk<br />
Vaak heb ik teruggekregen van deelnemers dat als zij<br />
de stap eenmaal hebben gezet en zij zelf er<strong>varen</strong> welke<br />
innerlijke veranderingen zij zelf teweeg gebracht hebben –<br />
bijvoorbeeld door vanuit de NLP-structuren en vanuit systemisch<br />
perspectief zichzelf te (laten) reflecteren – dat er dan<br />
geen weg meer terug is. Sterker nog, dan is de weg <strong>op</strong>en<br />
om van jezelf een waar meesterstuk te boetseren. Steeds<br />
een stapje verder, net weer een beetje meer jezelf, een<br />
beetje ‘echter’, meer in de <strong>eigen</strong> energie en <strong>eigen</strong> kracht.<br />
Of wel wat ik noem ‘meerdimensionale ontplooiing’.<br />
Als je dan ook de slag naar het diepste binnenste durft te<br />
maken, door bijvoorbeeld een Deep Change-training te<br />
doen, dan is het mogelijk om naar ware authenticiteit te<br />
komen; je werkelijk <strong>op</strong>nieuw met de oorspronkelijkheid van<br />
jezelf verbinden. Als je de authenticiteit in jezelf hebt hervonden,<br />
dan is het naar buiten laten komen van authentiek<br />
leiderschap in je gedrag de meest vanzelfsprekende <strong>op</strong>tie<br />
die nog mogelijk is.<br />
worden met deze problemen richting een <strong>op</strong>lossing? En<br />
welke principes hanteren zij?<br />
Het is een training waarin we de deelnemers vragen hun<br />
problemen mee te nemen. Waarom? Aan de hand van dit<br />
materiaal zullen we werken in de training. Een beperkte<br />
hoeveelheid theorie en veel praktijkgericht oefenen en<br />
er<strong>varen</strong>. Het rendement van de training is hierdoor hoog en<br />
direct merkbaar. Om als deelnemer het <strong>op</strong>timale uit deze<br />
training te kunnen halen is bereidheid om <strong>op</strong> een andere<br />
manier om te gaan met de problemen die er zijn essentieel.<br />
De training wordt gegeven door Marc-Jan Hollenberg en<br />
Paul Zonneveld, beiden er<strong>varen</strong> trainers binnen de context<br />
van organisaties, mensen en <strong>op</strong>lossingsgericht werken.<br />
Zij zullen hun praktijkervaringen delen en tevens de<br />
verbinding maken tussen Oplossingsgericht Werken,<br />
NLP en Systemisch Denken binnen organisaties.<br />
Voor meer<br />
informatie:<br />
klantsupport<br />
072 - 505 35 01<br />
7 de<br />
prikkel
de prikkel<br />
Voor mij geen laat maar meer<br />
Ineke Burger is docent haarverzorging <strong>op</strong> de<br />
kappersschool in Amsterdam en is daarnaast<br />
coördinator van het werk-stagebureau van de<br />
school en leerlingbegeleider. Vorig jaar, toen<br />
ze in een leidinggevende functie kwam, heeft ze samen<br />
met een collega bij NTI-NLP de Practitioner voor het<br />
Onderwijs gevolgd en binnenkort gaat ze de NLP Master<br />
Practitioner doen. “Het was superleuk!”, aldus Ineke.<br />
“Aan het eind van de training was er een slotavond. Met<br />
de hele groep hebben we kleine schilderijtjes gemaakt<br />
en het was zo leuk om te zien dat iedereen zijn <strong>eigen</strong><br />
stijl heeft, en dat als je die schilderijtjes samenvoegt,<br />
het tòch één geheel wordt.” De groep, die bestond uit<br />
mensen met allemaal een onderwijsachtergrond, heeft<br />
heel veel mooie dingen met elkaar gedeeld en er was<br />
een goede sfeer. “Je ziet dat mensen echt in hun kracht<br />
komen te staan.”<br />
Voor eventuele vragen,<br />
informatiebrochures, het<br />
<strong>op</strong>halen van boeken en/of<br />
ander studiemateriaal kun<br />
je ook altijd langskomen.<br />
Nederlands Trainingsinstituut<br />
voor Neuro-Linguïstisch Programmeren<br />
NTI-NLP<br />
Oosterzijweg 8<br />
1906 AX Limmen<br />
tel 072 - 505 35 01<br />
fax 072 - 505 22 94<br />
e-mail info@ntinlp.nl<br />
website www.ntinlp.nl<br />
8<br />
cursisT aan heT woord<br />
Het lot<br />
vindt jou<br />
cursisT aan heT woord<br />
Dirk Jan Pieters<br />
Ineke Burger Dirk Jan Pieters werkt sinds februari van<br />
Dankzij de training staat Ineke anders in het leven en<br />
kijkt ze <strong>op</strong> een andere manier tegen problemen aan. Ze<br />
is positiever en <strong>op</strong>ener geworden en denkt niet meer in<br />
problemen maar in <strong>op</strong>lossingen. “Het onderwijs is best<br />
een log apparaat af en toe en het is dan makkelijk om<br />
dingen maar bij het oude te laten. Tegenwoordig denk<br />
ik niet meer ‘laat maar’, ik denk in <strong>op</strong>lossingen en blijf<br />
steeds gefocust <strong>op</strong> mijn doel.” Een van die doelen is<br />
de NLP Master Practitioner volgen. “Het gevoel van de<br />
Practitioner is er nog, ik wil dat graag vasthouden en<br />
doorgaan, zodat het nog meer iets van mezelf wordt.”<br />
<strong>Authenticiteit</strong> betekent voor Ineke vooral luisteren naar<br />
jezelf en niet naar wat een ander denkt dat goed voor<br />
je is. “Als je dat voor ogen houdt, kies je<br />
datgene wat bij jou hoort. Mensen bedoelen<br />
het wel goed maar je weet zèlf het beste wat<br />
bij jou hoort.”<br />
Lerarenbeurs<br />
groot<br />
succes<br />
Onderwijsgevenden<br />
die hun professionele<br />
niveau willen verhogen,<br />
hun vakkennis willen<br />
verbreden of zich willen<br />
specialiseren kunnen<br />
een beurs aanvragen.<br />
Een <strong>op</strong>leiding wordt tot<br />
maximaal 3.500,- euro<br />
vergoed. Veel cursisten<br />
maken hier al gebruik<br />
van. Zie voor meer informatie<br />
de bijlage.<br />
‘Ik heb maar wat gedaan...’<br />
Zaterdag 20 september is illustrator Jan van<br />
der Schoor overleden. Jan heeft veel prenten en<br />
pentekeningen gemaakt voor NTI-NLP. Hij is<br />
67 jaar geworden.<br />
D<br />
Tekst en foto: Johan Bos<br />
e humor van Jan van der Schoor<br />
was splijtend en gelukkig is er<br />
veel van bewaard gebleven in zijn<br />
fenomenale en talrijke illustraties.<br />
Voor NTI-NLP heeft hij onder meer<br />
meegewerkt aan informatiekrant De Prikkel, het<br />
boek ‘Bepaal zèlf je leeftijd’ van Bouke de Boer, het<br />
Succesdagboek en de manuals.<br />
De onderwerpen die we hem aanreikten waren niet<br />
altijd even gemakkelijk, maar Jans interpretatie<br />
was telkens verrassend. Hoewel het woord ‘uniek’<br />
enigszins versleten lijkt door het veelvuldig gebruik,<br />
mogen we van Jan van der Schoor zeggen dat hij een<br />
absoluut uniek mens was. Jan was honderd procent<br />
zichzelf. Hij deed zich nooit mooier voor dan hij was.<br />
Een gewone jongen met buitengewone gaven. Hij<br />
had een enorme werklust en een grote passie voor<br />
de natuur, de kunst en de literatuur.<br />
Vlak voor het verschijnen van deze Prikkel heb ik<br />
Jan nog een paar keer door de telefoon gesproken.<br />
Hij zou zich storten <strong>op</strong> een mooie illustratie voor<br />
dit nummer. Helaas is hij er niet meer toe gekomen.<br />
Net terug van een vijfweekse vakantie – en officieel<br />
gepensioneerd – was hij als altijd alweer druk aan<br />
het werk. Over zijn talent was hij bescheiden.<br />
“Ik heb maar wat gedaan...”, was het steevast.<br />
Wij danken Jan voor de prachtige prenten die hij voor<br />
NTI-NLP heeft gemaakt. We hebben nog een serie<br />
illustraties voor een boek dat momenteel wordt gescheven<br />
door trainer René Kuiper. We streven ernaar<br />
de tekeningen allemaal <strong>op</strong> te nemen in het boek.<br />
Uit respect voor Jans werk en leven hebben we al<br />
enkele prenten in deze Prikkel <strong>op</strong>genomen.<br />
dit jaar als consultant bij Winner Real Life<br />
Leadership, een organisatie die zich richt<br />
<strong>op</strong> leiderschapsontwikkeling van mensen<br />
binnen bedrijven. Het traject dat hij bij NTI-NLP<br />
volgde (NLP Practitioner, NLP Master en <strong>op</strong>leiding<br />
Persoonlijk Begeleider) maakte voor hem steeds<br />
duidelijker dat zijn passie ligt bij het bijdragen aan<br />
de ontwikkeling van mensen en organisaties, waarbij<br />
authenticiteit voor hem de kern is.<br />
“Ik kreeg een steeds scherper beeld van mijn missie.<br />
Na het afronden van de NTI-NLP-<strong>op</strong>leidingen werd<br />
mij gevraagd om consultant bij Winner te worden, en<br />
alles kwam ineens samen!”, vertelt Dirk Jan. “Ik kan<br />
in mijn huidige baan mijn jarenlange bedrijfservaring<br />
in consultancy, sales en management prachtig<br />
combineren met mijn passie. Dingen lijken <strong>op</strong> je pad<br />
te komen als alles precies kl<strong>op</strong>t. Uiteindelijk hoef je<br />
zelf niet te zoeken, het lot vindt jòu, als je maar weet<br />
wie je bent en wat je wilt.”<br />
Het mooie van NTI-NLP vindt Dirk Jan dat er niet<br />
zozeer een focus is <strong>op</strong> allerlei techniekjes. Er wordt<br />
altijd vastgehouden aan de zoektocht naar de kern<br />
van de mens. Voor Dirk Jan is de kern van NLP het<br />
werkelijk integreren van de vooronderstellingen van<br />
NLP. Dat is een prachtige basis voor verandering.<br />
Het gaat bij Dirk Jan erom mensen en organisaties te<br />
helpen brengen tot hun authentieke kern. “<strong>Authenticiteit</strong><br />
blijft een tocht, en het is, wat mij betreft, de<br />
sleutel tot leiderschap en groei. Ik vind het mooi om<br />
mensen daarin te begeleiden”, zegt Dirk Jan. “Winner<br />
gelooft in Action Learning, dus het mensen zelf<br />
laten doen, voelen, er<strong>varen</strong>, en ze <strong>op</strong> die manier naar<br />
zichzelf te laten kijken.”<br />
De organisatie werkt bijvoorbeeld met paarden, als<br />
metafoor voor leidinggeven. “Paarden reageren heel<br />
intuïtief en direct <strong>op</strong> mensen. Op die manier wordt<br />
transparant wat het effect is van je non-verbale<br />
communicatie en je <strong>eigen</strong> stijl van leidinggeven.<br />
Zo dagen we mensen uit naar zichzelf te kijken en<br />
te er<strong>varen</strong> hoe je je effectiviteit kunt vergroten.”<br />
Dirk Jan vindt het fantastisch met zijn passie te<br />
kunnen werken. “Mijn passie durven volgen,<br />
vanuit zelfbewustzijn en -vertrouwen (de<br />
kern), dat is wat NTI-NLP mij heeft gebracht.”<br />
COLOFON<br />
De Prikkel is een<br />
uitgave van NTI-NLP<br />
en verschijnt<br />
twee keer per jaar.<br />
hoofdredacteur<br />
Johan Bos, tiu.nl<br />
redactie<br />
Dorien Groot & Johan Bos<br />
cursist-interviews<br />
Nadja Jansma, tiu.nl<br />
ontwerp en <strong>op</strong>maak<br />
Josta Bischoff Tulleken<br />
productie<br />
tiu.nl<br />
fotografie<br />
B4.nl en archief<br />
illustraties<br />
Jan van der Schoor<br />
druk<br />
Finesse Druk BV<br />
<strong>op</strong>lage<br />
20.000 exemplaren<br />
Deze krant is gedrukt<br />
<strong>op</strong> 100% recycled papier.