Hygiënerichtlijnen prostitutiebedrijven - Prostitutie.nl
Hygiënerichtlijnen prostitutiebedrijven - Prostitutie.nl
Hygiënerichtlijnen prostitutiebedrijven - Prostitutie.nl
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong><br />
voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
september 2001<br />
Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding<br />
Postbus 16071<br />
2500 BB Den Haag<br />
tel: 070-3656713<br />
fax: 070-3656714<br />
e-mail: secr@lci.lcr.<strong>nl</strong><br />
internet: www.lci.lcr.<strong>nl</strong>
De richtlijnen zijn opgesteld door Joan Worp, LCI<br />
Met speciale dank aan:<br />
Raymond Damhuis GGD Regio IJssel Vecht<br />
Marieke van Gorp GGD Midden Kennemerland<br />
Monique Leijen GGD Zuid Kennemerland<br />
Lenneke Ruhaak GGD Zuid-Holland Zuid<br />
Hans van de Kerkhof GGD Zuid-Holland Zuid<br />
Gemma Yocarini GGD Nijmegen<br />
Willemien de Blauwe GGD Zuidoost Brabant<br />
Frien Jeurissen GGD Noord-Limburg<br />
May Janssen GGD Noord-Limburg<br />
Therese van de Helm GG&GD Amsterdam<br />
Evelien Siedenburg GG&GD Amsterdam<br />
Lyda Steenbergen GG&GD Amsterdam<br />
Roel Coutinho GG&GD Amsterdam<br />
Anneke van den Hoek GG&GD Amsterdam<br />
Paul Peerbooms GG&GD Amsterdam<br />
Hans Reus Keuringsdienst v. Waren<br />
Jan Rullens Provincie Noord-Holland<br />
Lucie van Mens Stichting soa-bestrijding<br />
Ton Coenen Stichting soa-bestrijding<br />
Rudie van den Berg Stichting soa-bestrijding<br />
Jan van Bergen Stichting soa-bestrijding<br />
Thea Daha Werkgroep Infectie Preventie<br />
Kalja van de Linden Condomerie Amsterdam
Inhoud<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
I<strong>nl</strong>eiding ...................................................................................................................................... 1<br />
1. Algemene richtlijnen ............................................................................................................... 2<br />
1.1 Huisregels .................................................................................................................... 2<br />
2. Bouw en inrichting .................................................................................................................. 3<br />
2.1 Algemene regels........................................................................................................... 3<br />
2.2 Gemeenschappelijke ruimten en werkkamers.............................................................. 4<br />
2.3 Bijzondere voorzieningen ............................................................................................ 6<br />
2.4 Eisen ten aanzien van legionellapreventie.................................................................... 8<br />
3. Schoonmaak van seksattributen, ruimten, meubilair en wasgoed ............................................ 9<br />
3.1 Reiningen..................................................................................................................... 9<br />
3.2 Methoden van reinigen ................................................................................................ 9<br />
3.3 Werkvolgorde reinigen...............................................................................................10<br />
3.4 Onderhoud schoonmaakmateriaal .............................................................................10<br />
3.5 Desinfecteren .............................................................................................................11<br />
3.6 Keuze van methode/middel voor desinfecteren..........................................................11<br />
3.7 Werkvolgwaarden desinfecteren ................................................................................12<br />
3.8 Huishoudelijke apparatuur.........................................................................................13<br />
3.9 Linnengoed en wasgoed.............................................................................................13<br />
3.10 Gebruik en schoonmaak van seksattributen .............................................................14<br />
3.11 Schoonmaakschema <strong>prostitutiebedrijven</strong> .................................................................15<br />
4. Veilige seks............................................................................................................................18<br />
4.1 Persoo<strong>nl</strong>ijke hygiëne..................................................................................................18<br />
4.2 Wat te doen bij bloed/bloed- en bloed/spermacontact ...............................................19<br />
4.3 Wat te doen bij een kapot condoom ..........................................................................20<br />
4.4 Condooms en beflapjes..............................................................................................21<br />
4.5 Glijmiddelen ..............................................................................................................22<br />
4.6 Vaginale douches.......................................................................................................22<br />
4.7 Massage .....................................................................................................................22<br />
5. Extreme seks ..........................................................................................................................23<br />
5.1 Katheteriseren tijden het seksspel...............................................................................23<br />
5.2 Gebruik van naalden en injecteren tijden het seksspel...............................................23<br />
5.3 Klysma's tijdens het seksspel......................................................................................23<br />
5.4 Piercen tijdens het seksspel........................................................................................23<br />
5.5 Het gebruik van een speculum tijdens het seksspel....................................................23<br />
5.6 Scheren tijdens het seksspel .......................................................................................23<br />
5.7 Het inslikken van urine en ontlasting tijdens het seksspel ..........................................24<br />
5.8 Het inslikken van sperma en vaginaal vocht tijdens het seksspel ...............................24<br />
6. Gezondheid en zorg..............................................................................................................25<br />
6.1 Soa-onderzoek ...........................................................................................................25<br />
6.2 Vaccinatie tegen hepatitis B .......................................................................................26<br />
6.3 TBC-onderzoek............................................................................................................26<br />
6.4 Huidaandoeningen.....................................................................................................26<br />
7. Literatuur ...............................................................................................................................28<br />
Protocollen technische hygiënezorg LCI september 2001
I<strong>nl</strong>eiding<br />
Voor welke vormen van prostitutie?<br />
De prostitutiebranche kent een grote diversiteit<br />
aan activiteiten. De verschillende vormen<br />
van prostitutie gaan gepaard met een<br />
grote verscheidenheid in de positie van de<br />
prostituee (m/v) en een verschil in belangen.<br />
Globaal kan gesteld worden dat er een ope<strong>nl</strong>ijke<br />
vorm van prostitutie bestaat die meer<br />
zelfstandigheid voor de prostituee (m/v) inhoudt,<br />
terwijl prostituees (m/v) in clubs soms<br />
een flink stuk zelfstandigheid i<strong>nl</strong>everen voor<br />
de al dan niet vermeende veiligheid en grotere<br />
anonimiteit. Escort en thuisprostitutie<br />
nemen een tussenpositie in.<br />
<strong>Prostitutie</strong>bedrijven zijn onder meer clubs,<br />
raam<strong>prostitutiebedrijven</strong> en prostitutiehotels.<br />
In clubs wordt bedrijfsmatig gelegenheid<br />
gegeven tot prostitutie. In raam<strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
geschiedt de werving van cliënten<br />
door prostituees (m/v) die zichtbaar zijn vanaf<br />
de openbare weg. In prostitutiehotels<br />
worden kamers ter beschikking gesteld aan<br />
prostituees (m/v) die hun cliënten elders<br />
hebben geworven. Zowel voor de raam<strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
als de prostitutiehotels zal de<br />
verantwoordelijkheid voor de hygiëne lastiger<br />
zijn vast te leggen dan in een club.<br />
Daarnaast bestaan seksbioscopen, sekstheaters,<br />
seksautomaathallen, peepshows en dergelijke.<br />
Hygiëne in dergelijke seksinrichtingen<br />
kan (voorzover er geen seksueel contact<br />
is tussen cliënten onderling) beperkt blijven<br />
tot normale schoonmaakactiviteiten.<br />
Welke hygiëne?<br />
In deze richtlijnen houden we ons bezig met<br />
het voorkomen van overdracht van besmettelijke<br />
ziekten. Omdat er raakvlakken zijn met<br />
andere richtlijnen (bijvoorbeeld arborichtlijnen)<br />
hebben we geprobeerd deze<br />
richtlijnen daarop af te stemmen. Aspecten<br />
met betrekking tot veiligheid, zelfbeschikking,<br />
ergonomie, brandpreventie, bouw- en<br />
woningtoezicht zijn slechts ten dele opgenomen:<br />
alleen als er overlap is met infectiepreventie<br />
zijn ze genoemd.<br />
Wiens verantwoordelijkheid?<br />
De kwaliteit van de hygiëne in een prostitutiebedrijf<br />
is de resultante van de voorzienin-<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
gen die de exploitant schept en het gedrag<br />
van de individuele prostituees, alsmede de<br />
cliënt. De richtlijnen gaan dus uit van optimale<br />
hygiëne door alle partijen.<br />
Voor wie bedoeld?<br />
De GGD gebruikt deze richtlijnen bij haar<br />
regelmatige bezoeken aan het bedrijf, en<br />
streeft ernaar om door middel van voorlichting<br />
en advisering op termijn te komen tot<br />
optimale hygiëne in het bedrijf. De richtlijnen<br />
zijn zo geschreven dat ook de exploitant,<br />
de prostituee en de cliënt kunnen lezen<br />
wat er van hen verwacht wordt. Voor de<br />
exploitant is met name van belang om te<br />
zien welke voorzieningen verlangd worden<br />
om optimale hygiëne mogelijk te maken.<br />
Richtlijn voor vergunning?<br />
Deze richtlijnen geven geen minimumeisen<br />
waaraan voldaan moet worden om een vergunning<br />
te verkrijgen. Ze geven een streefniveau<br />
voor optimale hygiëne. Een vergunning<br />
wordt verstrekt door de gemeente op basis<br />
van een gemeentelijke verordening. Bij het<br />
verlenen van een vergunning vraagt de gemeente<br />
als vergunningverstrekker aan meerdere<br />
gemeentelijke diensten advies. Aan de<br />
GGD wordt een oordeel gevraagd met betrekking<br />
tot de hygiëne.<br />
Soms treft de GGD een situatie aan die ontoelaatbaar<br />
is. In dergelijke gevallen zal de GGD<br />
aan de gemeente adviseren om geen vergunning<br />
te verlenen. Dit is zelfs mogelijk als<br />
de aangetroffen ontoelaatbare situatie onder<br />
de verantwoordelijkheid van de prostituee<br />
(m/v) valt.<br />
Iedereen tevreden?<br />
Bij het opstellen van de hygiënerichtlijnen is<br />
dankbaar gebruik gemaakt van documenten<br />
die in de afgelopen jaren door anderen ontwikkeld<br />
zijn. Deze vindt u terug in de literatuuropgave.<br />
Ook deze tweede versie is niet perfect.<br />
Commentaar stellen we daarom als vanouds<br />
zeer op prijs.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 1
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
1. Algemene richtlijnen<br />
Werken in een prostitutiebedrijf brengt voor<br />
de prostituee (m/v) een aantal gezondheidsrisico’s<br />
met zich mee. Ook de cliënt loopt een<br />
gezondheidsrisico. Om deze reden is het<br />
noodzakelijk dat zowel de prostituee (m/v)<br />
als de exploitant, maar ook de cliënt een<br />
aantal hygiënemaatregelen in acht neemt ter<br />
bescherming van de gezondheid van alle<br />
betrokkenen. Deze hygiënemaatregelen zullen,<br />
mits goed nageleefd, de kans op een<br />
besmettelijke ziekte en andere gezondheidsrisico’s<br />
zoveel mogelijk beperken.<br />
De exploitant van een prostitutiebedrijf dient<br />
op schrift in een aantal huisregels (zie paragraaf<br />
1.1) de cliënt te informeren over de<br />
toepassing van veilige sekstechnieken en het<br />
recht op weigering van de cliënt door de<br />
prostituee (m/v). De huisregels moeten op<br />
een voor de cliënt duidelijk zichtbare plaats<br />
worden opgehangen.<br />
Verder dient de exploitant zorg te dragen<br />
voor de aanwezigheid van actueel foldermateriaal<br />
met betrekking tot veilige seks en<br />
seksueel overdraagbare aandoeningen (soa).<br />
Dit foldermateriaal moet zowel voor de prostituee<br />
(m/v) als voor de cliënt ter inzage<br />
liggen. Actueel foldermateriaal is o.a. verkrijgbaar<br />
bij de plaatselijke GGD.<br />
Ten behoeve van de prostituee (m/v) dient er<br />
in het prostitutiebedrijf een lijst aanwezig te<br />
zijn waarop telefoonnummers van hulpverleningsinstanties<br />
en belangenorganisaties<br />
voor prostituees (m/v) vermeld staan.<br />
1.1 De huisregels<br />
In de huisregels moet minimaal het volgende<br />
zijn opgenomen:<br />
1. De prostituee (m/v) mag te allen tijde een<br />
cliënt weigeren of een bepaalde seksuele<br />
handeling afwijzen.<br />
2. De prostituee (m/v) mag onder geen enkele<br />
omstandigheid verplicht worden tot<br />
onveilige seks. De prostituee (m/v) mag<br />
niet verplicht worden gesteld alcohol of<br />
drugs te gebruiken.<br />
3. Binnen het aanbod van dienstverlening<br />
wordt alleen gewerkt volgens de richtlijnen<br />
die opgenomen zijn in de draaiboe-<br />
ken van het LCI waarbij de uitgangspunten<br />
voor veilig vrijen worden gehanteerd.<br />
4. De prostituee (m/v) moet gebruik kunnen<br />
maken van de telefoon (om in noodgevallen<br />
hulp te kunnen inroepen).<br />
5. De eigenaar en/of exploitant dient de<br />
prostituee (m/v) te allen tijde in de gelegenheid<br />
te stellen zich te laten onderzoeken<br />
en behandelen op soa en dit ook<br />
te stimuleren.<br />
6. De eigenaar en/of exploitant dient te<br />
allen tijde toegang te verlenen aan gezondheidsvoorlichters<br />
van de GGD en de<br />
prostituees (m/v) de gelegenheid te geven<br />
met de gezondheidsvoorlichters in<br />
contact te komen.<br />
2 LCI september 2001
2. Bouw en inrichting<br />
2.1 Algemene regels<br />
In een prostitutiebedrijf moet aan een aantal<br />
voorwaarden worden voldaan om te voorkomen<br />
dat er onhygiënische of gevaarlijke<br />
situaties ontstaan. De algemene regels luiden<br />
als volgt:<br />
• In het gebouw moet minstens één telefoonaansluiting<br />
zijn. Bij deze telefoon<br />
moet een lijst worden opgehangen met<br />
telefoonnummers van hulpverleningsinstanties,<br />
belangenvereniging voor prostituees<br />
(m/v), brandweer, politie, GGD en<br />
alarmnummer. (Arbobesluit 1 , art. 2.17<br />
t/m 2.22)<br />
• Het gebouw moet steeds zonder belemmeringen<br />
bereikbaar zijn voor hulpverleners<br />
zoals politie, brandweer, artsen en<br />
ambulancepersoneel. (Arbobesluit, art.<br />
3.6 t/m 3.9)<br />
• De exploitant/eigenaar van het prostitutiebedrijf<br />
dient bereikbaar te zijn voor de<br />
GGD om vragen te beantwoorden op het<br />
gebied van gezondheid en hygiëne.<br />
• Op een centraal punt moeten de huisregels<br />
(zie paragraaf 1.1) worden opgehangen.<br />
• Voor 15 oktober 2001 moet het prostitutiebedrijf<br />
voldoen aan de Tijdelijke regeling<br />
legionellapreventie. Dit houdt in dat<br />
voor genoemde datum een risicoanalyse<br />
moet zijn verricht en dat zo nodig een<br />
beheersplan in werking is getreden, zie<br />
paragraaf 2.4 (Tijdelijke Regeling Legionellapreventie).<br />
• Er moet een schoonmaakschema aanwezig<br />
zijn waar de frequentie en wijze van<br />
schoonmaken van met name de sanitaire<br />
voorzieningen worden aangegeven. Er<br />
moet een afvinkschema in de sanitaire<br />
ruimten worden opgehangen zodat de<br />
gebruikers kunnen zien wanneer de sanitaire<br />
ruimten voor het laatst zijn schoongemaakt.<br />
• In een bedrijf moeten één of meer bedrijfshulpverleners<br />
(BHV'ers) aanwezig<br />
zijn, die een BHV-cursus hebben gevolgd.<br />
In het bedrijf dient tenminste één ver-<br />
1 De Arboregels in de prostitutiebranche zijn te<br />
verkrijgen bij de Arbeidsinspectie in uw regio.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
bandtrommel (type B) aanwezig zijn.<br />
(Arbobesluit, art. 2.16 t/m 2.21)<br />
2.1.1 Aantal bedrijfshulpverleners<br />
(Arbobesluit, art 2.16 t/m 2.21)<br />
Het aantal BHV’ers stelt men als volgt vast:<br />
Als richtlijn wordt uitgegaan van 2% over<br />
het totaal aantal te beschermen personen.<br />
Voor iedere mindervalide werknemer moet<br />
één extra BHV’er worden aangesteld. Omdat<br />
er altijd BHV’ers aanwezig moeten zijn, moet<br />
men het totaal aantal BHV’ers vermenigvuldigen<br />
met 1,8 om verlof en verzuim op te<br />
kunnen vangen.<br />
Bij een bedrijf met minder dan tien te beschermen<br />
personen is het aanstellen van een<br />
bedrijfshulpverlener niet verplicht.<br />
Rekenvoorbeeld<br />
Een bedrijf heeft twintig werknemers (m/v)<br />
en er zijn gemiddeld veertig bezoekers tegelijkertijd<br />
aanwezig in het pand.<br />
20 + 40 = 60 * 2% = 1,2 * 1,8 (verzuim/verlof)=<br />
2 BHV'ers.<br />
Van deze twee BHV’ers dient één persoon te<br />
worden aangesteld én opgeleid als hoofd-<br />
BVH’er.<br />
De cursus bedrijfshulpverlening bevat een<br />
EHBO-deel en een branddeel.<br />
2.1.2 Inhoud van de verbandtrommel<br />
De verbandtrommel moet tenminste voorzien<br />
zijn van:<br />
- 2 wondsnelverbanden, 6 x 8 cm<br />
- 4 snelverbanden no.1 van steriel gaas<br />
- 2 snelverbanden no.2 van steriel gaas<br />
- 2 pakjes witte watten van 10 gram<br />
- 2 synthetische watten, 200 x 10 cm<br />
- 1 doosje steriel gaasjes, 1/16<br />
- 1 doosje steriele gaasjes 5 x 5 cm<br />
- 2 x metalline kompressen 8 x 10 cm<br />
- 3 hydrofiel zwachtels 4 meter lang en 6<br />
cm breed<br />
- 1 cambric zwachtels 4 meter lang en 8<br />
cm breed<br />
- 1 cambric zwachtels 4 meter lang en 6<br />
cm breed<br />
- 1 driekantendoeken (eventueel wegwerpbaar)<br />
- 1 rol kleefpleister, 9 meter lang en 2,5<br />
cm breed<br />
Protocollen technische hygiënezorg 3
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
- 1 pakje wondpleisters 100 x 6 cm<br />
- 1 platgeknoopte, knievormige gebogen<br />
verbandschaar, tevens klerenschaar<br />
- 1 splinter rvs pincet<br />
- 6 veiligheidsspelden in een doosje of op<br />
een kaartje<br />
- 1 flacon sterilon 30 cc of een ander gelijkwaardig<br />
wonddesinfectiemiddel<br />
- minimaal 1 paar latex handschoenen<br />
- 1 mondkapje (kiss of life)<br />
2.2 Gemeenschappelijke ruimten en werkkamers<br />
Het prostitutiebedrijf bestaat uit verschillende<br />
gedeelten, zogenaamde gemeenschappelijke<br />
(openbare) ruimten zoals een ontvangst-<br />
, bar-, relax- en leefruimte waar zowel bezoekers<br />
als prostituees (m/v) en ander personeel<br />
gebruik van maken en ruimten waar<br />
alleen de prostituees (m/v) en hun cliënten<br />
gebruik van maken (de werkkamers). Aan<br />
alle ruimten in het prostitutiebedrijf moet<br />
tenminste de eis gesteld worden dat ze huishoudelijk<br />
schoon (stof- en vlekvrij) zijn en<br />
zodanig geconstrueerd dat ze ook gemakkelijk<br />
schoon te maken zijn. De verschillende<br />
ruimten moeten dagelijks meerdere malen<br />
gelucht worden. Aan verschillende ruimten<br />
worden extra eisen gesteld. Deze worden<br />
hieronder vermeld.<br />
2.2.1 Eisen aan werkkamers<br />
In de werkkamers moet hygiënisch, maar<br />
ook veilig, gewerkt kunnen worden. Per<br />
werkkamer dient om deze redenen het volgende<br />
aanwezig zijn:<br />
• Een stil alarm. (Arbowet, art. 4 lid 2)<br />
• Een deur die niet van binnen is af te sluiten<br />
(in de praktijk betekent dit dat er wel<br />
een knip op de deur zit, maar geen slot).<br />
(Arbowet, art. 4 lid 2).<br />
• Een stevig bed met een matras en kussen.<br />
Het matras moet voorzien zijn van een<br />
met water afneembare matrashoes of de<br />
matrashoed die gewassen kan worden.<br />
De eventuele bedombouw moet glad en<br />
goed te reinigen zijn. Een gestoffeerde<br />
bedombouw voldoet hier niet aan. (Arbobesluit,<br />
art. 3.2)<br />
• Voor elke cliënt een schone onderlegger<br />
of grote handdoek (voor op het bed).<br />
• Een afsluitbare hang-legkast. (Arbobesluit<br />
art. 3.22)<br />
• Een pedaalemmer (inclusief plastic zak)<br />
met deksel.<br />
• Een wasgelegenheid met warm en koud<br />
stromend water, voorzien van een zeephouder<br />
(geen stukje zeep) en handdoekjes<br />
voor éénmalige gebruik.<br />
• Schone handdoeken.<br />
• Schone gastendoekjes.<br />
• Een wasmand met deksel.<br />
• Wegwerptissues.<br />
• Goedgekeurde condooms en beflapjes<br />
(verschillende maten en soorten geschikt<br />
voor vaginale, orale en anale contacten).<br />
• Sponsjes (droog en voor éénmalig gebruik),<br />
geen nonoxynolsponsen.<br />
• Glijmiddel op waterbasis (voor elke prostituee<br />
(m/v) een eigen dispenser of tube).<br />
2.2.2 Eisen aan de slaap-/rustruimte<br />
In sommige <strong>prostitutiebedrijven</strong> heeft men<br />
de beschikking over een slaap-/rustruimte.<br />
De slaap-/rustruimte wordt gebruikt door<br />
prostituees (m/v) en eventueel een inwonende<br />
bedrijfsleider (eigenaar). De slaap-<br />
/rustruimte mag niet gebruikt worden als<br />
werkkamer. Indien er een slaap-/rustruimte<br />
is, dan moet het volgende aanwezig zijn:<br />
• Minimaal één bed met schoon en persoonsgebonden<br />
beddengoed.<br />
• Een afsluitbare hang-legkast. (Arbobesluit<br />
art. 3.22)<br />
• Er moet verduistering mogelijk zijn in de<br />
slaap-/rustruimte. (Arbobesluit art. 3.21)<br />
2.2.3 Eisen aan de keuken<br />
In bijna elk prostitutiebedrijf is wel een keuken<br />
aanwezig. Soms betreft dit slechts een<br />
voorziening waar de prostituees (m/v) een<br />
hapje en een drankje klaar kunnen maken<br />
voor zichzelf, in andere gevallen gaat het om<br />
een complete bar/restaurant waar zowel de<br />
bezoekers als de prostituees (m/v) gebruik<br />
van kunnen maken. Als dit laatste het geval<br />
is, is de Keuringsdienst van Waren vanuit de<br />
overheid de controlerende instantie. <strong>Prostitutie</strong>bedrijven<br />
die een bar/restaurant voorziening<br />
hebben moeten werken volgens de<br />
4 LCI september 2001
Hygiënecode voor de horeca 2 . Een keukentje<br />
waar alleen gebruik van wordt gemaakt door<br />
de prostituees (m/v) moet in ieder geval voldoen<br />
aan de volgende eisen:<br />
• Keuken of keukenblok mag zich niet in<br />
dezelfde ruimte bevinden als de sanitaire<br />
voorzieningen, er moet dus een scheidingswand<br />
zijn aangebracht. Gevaarlijke<br />
stoffen of giftige materialen moeten gescheiden<br />
van het voedsel worden opgeborgen.<br />
• Er moet voldoende (kunst)licht aanwezig<br />
zijn.<br />
• De vloer moet goed reinigbaar, splintervrij<br />
en stroef zijn.<br />
• Wanden vanaf de vloer tot tenminste 60<br />
cm boven het aanrecht glad en afwasbaar.<br />
• De keuken moet voldoende geventileerd<br />
worden en er moet een onderhoudsplan<br />
zijn voor geisers en gasboilers (dit is<br />
geen hygiëne-eis, maar heeft te maken<br />
met veiligheid).<br />
• Bij het aanrecht moeten een zeephouder<br />
en handdoekjes voor éénmalig gebruik<br />
aanwezig zijn.<br />
• Afval moet in een afsluitbare afvalemmer<br />
worden verzameld en de afvalemmer<br />
moet minimaal dagelijks worden geleegd.<br />
• Bederfelijke eet- en drinkwaren moeten<br />
afgedekt in de koelkast (4°C) bewaard<br />
worden.<br />
N.B. Bovenstaande regelgeving is terug te<br />
vinden in de Warenwetregeling Hygiëne van<br />
Levensmiddelen en het Warenwetbesluit<br />
Bereiding en behandeling levensmiddelen.<br />
2.2.4 Eisen aan toiletruimten<br />
Toiletten vormen een bron van bacteriën als<br />
ze slecht worden schoongemaakt of in slechte<br />
staat zijn. Voor een goede toilethygiëne is<br />
bovendien de aanwezigheid van een handenwasgelegenheid<br />
onontbeerlijk.<br />
• Bij voorkeur bij elke werkkamer één<br />
toilet (te bereiken via een verbindingsdeur),<br />
maar tenminste één toilet per tien<br />
2 De Hygiënecode voor de Horeca is te verkrijgen<br />
bij het Bedrijfschap Horeca, telefoonnummer<br />
079 368 07 07.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
werknemers (op korte afstand van de<br />
kamers). Artikel 3.24 van het Arbobesluit<br />
eist bij 10 of meer werknemers naar sekse<br />
gescheiden toiletten en aparte toiletten<br />
voor personeel en bezoekers. Herentoiletten<br />
mogen vervangen worden door<br />
urinoirs, met dien verstande dat er per 25<br />
of minder mannen (werknemers en cliënten)<br />
minimaal één toilet aanwezig is.<br />
• De toiletten worden minimaal éénmaal<br />
per dag en zo nodig vaker (bij zichtbare<br />
verontreiniging) huishoudelijk gereinigd.<br />
Er moet een afvinkschema in de toiletruimte<br />
worden opgehangen zodat de<br />
gebruikers kunnen zien wanneer de toiletruimte<br />
voor het laatst is schoongemaakt.<br />
• Toiletruimte:<br />
- Vloer en wanden vervaardigd van<br />
materiaal dat geen vocht doorlaat of<br />
opneemt en gemakkelijk schoon is te<br />
houden.<br />
- Het toilet is voorzien van één of<br />
meer ventilatieopeningen of beweegbare<br />
ramen die rechtstreeks in<br />
verbinding staan met de buite<strong>nl</strong>ucht.<br />
(Arbobesluit, art. 3.24)<br />
- Damestoiletten zijn voorzien van sanitair<br />
containers.<br />
- Er dient voldoende toiletpapier aanwezig<br />
te zijn.<br />
• In of in de onmiddellijke nabijheid van<br />
het toilet moet een voorziening zijn om<br />
de handen te wassen. Er moet minimaal<br />
één voorziening zijn per vier toiletten.<br />
De handenwasgelegenheid is voorzien<br />
van een zeephouder, handdoekjes voor<br />
éénmalig gebruik en een afvalbak.<br />
2.2.5 Eisen aan douches en baden<br />
Een schone douche of bad is niet alleen prettig<br />
om in te douchen of baden, maar ook<br />
beperkt dit onder andere het risico van het<br />
oplopen van voetschimmel. Een goede ventilatie<br />
in de douche/badruimte is noodzakelijk<br />
om schimmelvorming op muren en plafonds<br />
te voorkomen.<br />
• Bij voorkeur bij elke werkkamer een<br />
douche (te bereiken via een verbindingsdeur).<br />
Tenminste één douche per vier<br />
werkkamers (op korte afstand van de<br />
kamers). Artikel 3.23 van het Arbobesluit<br />
Protocollen technische hygiënezorg 5
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
eist naar sekse gescheiden douches en<br />
aparte douches voor personeel en bezoekers.<br />
• De douches worden minimaal éénmaal<br />
per dag en zo nodig (bij zichtbare verontreiniging)<br />
vaker huishoudelijk gereinigd.<br />
Baden moeten na elk gebruik worden<br />
schoongemaakt. Er moet een afvinkschema<br />
in de douche/badruimte worden<br />
opgehangen zodat de gebruikers kunnen<br />
zien wanneer de ruimten voor het laatst<br />
zijn schoongemaakt.<br />
• Douche/badruimte:<br />
- Uit elke kraan dient warm en koud<br />
water te komen. Het water moet bij<br />
voorkeur pas bij het tappunt gemengd<br />
worden (dit in verband met<br />
legionellapreventie).<br />
- De vloer is vervaardigd van materiaal<br />
dat geen vocht doorlaat of opneemt,<br />
stroef, gemakkelijk schoon is te houden<br />
en eventueel te desinfecteren.<br />
De vloer moet op afschot liggen zodat<br />
(schrob)water vanzelf afvloeit<br />
richting een schrobputje.<br />
- Het schrobputje moet voorzien zijn<br />
van een afneembaar rooster en een<br />
stankafsluiter.<br />
- Wanden/plafond tot tenminste 1.70<br />
meter vanaf de vloer vervaardigd van<br />
materiaal dat geen vocht absorbeert<br />
en gemakkelijk schoon te maken is<br />
en eventueel te desinfecteren. De<br />
overige delen van de wanden en het<br />
plafond zijn vervaardigd van materiaal<br />
dat niet door water en waterdamp<br />
kan worden aangetast.<br />
- De douche/badruimte is voorzien<br />
van één of meer ventilatieopeningen<br />
of beweegbare ramen die rechtstreeks<br />
in verbinding staan met de<br />
buite<strong>nl</strong>ucht.<br />
- In de douche/badruimte is geen<br />
schimmelgroei op wanden en plafonds<br />
zichtbaar.<br />
- In de douche/badruimte zijn geen<br />
vochtminnende insecten aanwezig<br />
zoals pissebedden.<br />
- Er dienen voldoende kledinghaakjes<br />
te zijn voor het ophangen van kleding<br />
zodat deze niet nat worden of<br />
op de grond liggen.<br />
2.2.6 Eisen aan de afvalverwerking<br />
Vuilnis kan, indien het niet adequaat en frequent<br />
wordt opgeslagen en verwijderd een<br />
bron van ziektekiemen zijn. Vuilnis trekt<br />
bovendien ongedierte aan dat op haar beurt<br />
weer ziektekiemen bij zich kan dragen. De<br />
opslag en verwijdering van afval moet om<br />
die reden aan strenge eisen voldoen.<br />
• Dagelijks of zo nodig meerdere keren<br />
per dag moet het afval verzameld worden<br />
bij een aparte opslagplaats waar het<br />
afval in afsluitbare afvalcontainers wordt<br />
opgeslagen. De afvalemmers in de verschillende<br />
ruimten mogen niet overlopen,<br />
de frequentie van legen moet afgestemd<br />
worden aan het gebruik, met een<br />
minimum frequentie van één keer per<br />
dag.<br />
• Deze opslagplaats moet zodanig worden<br />
schoongehouden dat ratten en ander ongedierte<br />
niet worden aangetrokken. Afval<br />
moet minimaal éénmaal per week worden<br />
afgevoerd.<br />
• Condooms moeten na gebruik direct in<br />
een vuilniszak worden weggegooid.<br />
• Scherpe voorwerpen (o.a. scheermesjes<br />
en naalden) mogen niet in een vuilniszak<br />
worden gegooid. Scherpe voorwerpen<br />
moeten in een speciale naaldenbox worden<br />
verzameld en afgevoerd worden, zie<br />
voetnoot 6.<br />
2.3 Bijzondere voorzieningen<br />
Soms zal het prostitutiebedrijf zijn voorzien<br />
van zwem- en/of bubbelbaden, sauna’s, massagekamers<br />
en speciale werkkamers (bijv.<br />
SM-ruimten etc.). De speciale werkkamers<br />
moeten net als de gewone werkkamers minimaal<br />
voorzien zijn van een handenwasgelegenheid<br />
met toebehoren. Gedesinfecteerde<br />
en steriele materialen, die soms gebruikt<br />
worden, moeten in een stofvrije, schone kast<br />
worden opgeborgen.<br />
2.3.1 Eisen aan zwembaden, bubbelbaden,<br />
whirlpools, massagebaden, jacuzzi’s etc.<br />
Baden met een diepte meer dan 0,5 meter en<br />
een oppervlakte van 2 m² of meer zijn voorzieningen<br />
die moeten voldoen aan de eisen<br />
die gesteld zijn in de Wet hygiëne en veiligheid<br />
zwemgelegenheden (Whvz) en het<br />
daarbij behorende besluit (Bhvz). De Provin-<br />
6 LCI september 2001
cies zien toe op de naleving van deze eisen.<br />
Exploitanten van <strong>prostitutiebedrijven</strong> zijn<br />
verplicht bij de Provincie te melden dat ze<br />
een zwem- en/of badvoorziening in hun<br />
bedrijf hebben. Voorschriften aangaande<br />
dergelijke voorzieningen zijn te verkrijgen<br />
bij de Provincies.<br />
• De bassins dienen goed gereinigd te zijn<br />
voordat ze met water worden gevuld<br />
(onder andere geen vuil, denk aan biofilms<br />
en restwater).<br />
• Bij het chloreren van water dient gebruik<br />
te worden gemaakt van Natriumhypochloriet<br />
15% (toelatingsnummer 38 N) of<br />
van een ander voor zwembaden toegelaten<br />
middel op basis van chloor (dus met<br />
een N-nummer!).<br />
• Uitsluitend voor dompelbassins (vaak erg<br />
koud water en alleen bedoeld om snel<br />
erin en eruit te gaan) geldt dat ze gevuld<br />
moeten worden met water dat minimaal<br />
voldoet aan de drinkwaternormen (Waterleidingbesluit).<br />
• Voor alle overige bassins geldt dat ze<br />
gevuld moeten worden met water dat<br />
voldoet aan de normen overeenkomstig<br />
bijlage 1 van het bij de Whvz behorende<br />
besluit (Bhvz).<br />
• Bassins en voorzieningen dienen minimaal<br />
één keer per dag gereinigd te worden.<br />
• Soms zijn baden voorzien van een gestoffeerde<br />
badrand. Een dergelijke badrand<br />
wordt snel vies en nat en is daardoor<br />
een bron van bacteriën. Gestoffeerde<br />
badranden moeten dus vermeden<br />
worden.<br />
• Bij gebruik van ongechloreerd water<br />
dienen de bassins en de voorzieningen<br />
minimaal twee keer per dag te worden<br />
gereinigd en van schoon water te worden<br />
voorzien.<br />
• Het moet voorkomen worden dat water<br />
lang stilstaat of opwarmt. Stilstand of<br />
opwarming veroorzaakt versneld de<br />
vorming van biofilm.<br />
• De waterkwaliteit dient door de exploitant<br />
of eigenaar minimaal twee keer per<br />
dag (in ieder geval voor aanvang en tegen<br />
sluitingstijd) gecontroleerd te worden<br />
op de aanwezigheid van vrij chloor,<br />
gebonden chloor en de zuurgraad (pH)<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
van het water (is wettelijk verplicht). Met<br />
behulp van deze meting kan snel bepaald<br />
worden of de kwaliteit van het water<br />
aan de eisen conform de Whvz voldoet.<br />
Richtlijnen voor het water zijn:<br />
- zuurgraad (pH) tussen 6,8 en 7,8<br />
- vrij chloor:<br />
tussen 0,5 en 1,5 mg/liter (in een<br />
bassin groter dan 20 m 2 en overdekt)<br />
tussen 0,5 en 5,0 mg/liter (in een<br />
bassin kleiner dan 20 m 2 en/of<br />
ope<strong>nl</strong>ucht)<br />
- gebonden chloor :<br />
minder dan 1,0 mg/liter<br />
- doorzicht: de bodem van het bad<br />
moet door het water heen te zien<br />
zijn.<br />
• Verder dient het water maandelijks gecontroleerd<br />
te worden op de aanwezigheid<br />
van schadelijke bacteriën, ziekteverwekkende<br />
organismen en andere stoffen,<br />
conform het Bhvz. Dit onderzoek<br />
moet door een gecertificeerd watertechnisch<br />
laboratorium worden uitgevoerd.<br />
De uitslag van het laboratoriumonderzoek<br />
moet aan de betreffende provincie<br />
worden toegezonden.<br />
• Er moet een logboek worden bijgehouden<br />
waarin de intern uitgevoerde handelingen<br />
en de dagelijkse controles (overeenkomstig<br />
artikel 9 van het Bhvz) worden<br />
genoteerd.<br />
Whirlpools, bubbelbaden, jacuzzi’s etc. vragen<br />
zeer veel aandacht ten aanzien van een<br />
goede beheersing van de waterkwaliteit.<br />
Condensvorming in de luchtleidingen kan<br />
eveneens een bron van bacteriegroei zijn.<br />
Het ontwerp van whirlpools, jacuzzi’s en<br />
bubbelbaden wordt als zeer risicovol beschouwd<br />
met betrekking tot legionellapreventie.<br />
N.B.<br />
Soms bevindt zich in een prostitutiebedrijf<br />
een groot bad waar meerdere mensen tegelijk<br />
gebruik van maken. Het bad wordt na<br />
gebruik geleegd en schoongemaakt. Dergelijke<br />
voorzieningen vallen niet onder de eisen<br />
die gesteld zijn in de Whvz.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 7
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
2.3.2 Eisen aan sauna’s, stoomcabines, etc.<br />
In de saunacabine zelf wordt weinig water<br />
gebruikt, heerst droogte en een hoge temperatuur.<br />
Omstandigheden waarin bacteriën<br />
zich over het algemeen niet thuis voelen. In<br />
stoomcabines daarentegen heerst juist een<br />
hoge luchtvochtigheidsgraad en wordt vaak<br />
koud water gebruikt om af te spoelen. Een<br />
goede schoonmaak in met name de stoomcabines<br />
is van groot belang. Want ook niet<br />
zichtbaar vuil kan een bron van besmetting<br />
zijn. Om deze reden moeten vloeren en<br />
zitbanken in de stoomcabines minimaal twee<br />
keer per dag gereinigd én gedesinfecteerd<br />
worden met een middel voorzien van een Nnummer<br />
(als de stoomcabine gedurende de<br />
gehele dag gebruikt wordt). Dit geldt ook<br />
voor eventuele rubberen zitkussentjes die<br />
gebruikt worden in de stoomcabines. Indien<br />
in een stoomcabine een koudwatervoorziening<br />
aanwezig is, kan dit een bron voor legionellabacteriën<br />
worden als de temperatuur<br />
van het koude water regelmatig oploopt tot<br />
temperaturen boven de 20°C. Dit probleem<br />
kan verholpen worden door bij aanvang van<br />
het gebruik de koudwatervoorziening goed<br />
door te spoelen, door desinfectie van het water<br />
en isolatie van de waterleidingen.<br />
2.4 Eisen ten aanzien van legionellapreventie<br />
Veteranenziekte wordt veroorzaakt door de<br />
legionellabacterie en is een vorm van longontsteking.<br />
De besmetting vindt plaats door<br />
inademing van zeer fijne waterdruppeltjes<br />
(nevel). Deze ontstaan o.a. bij douchen, baden,<br />
spetterende kranen, sierfonteinen, borrelbuizen<br />
e.d. De ziekte kan niet van de ene<br />
mens op de andere mens worden overgedragen<br />
en het drinken van water vormt geen<br />
risico.<br />
De eigenaar van een (prostitutie)bedrijf is<br />
verantwoordelijk voor de veiligheid van de<br />
leidingwatervoorziening.<br />
Het (laten) uitvoeren van een risicoinventarisatie,<br />
het (laten) opstellen van een<br />
beheersplan, het naleven van het beheersplan,<br />
het bijhouden van een logboek en het<br />
zo nodig periodiek nemen van watermonsters<br />
vallen onder de verantwoordelijkheid<br />
van de eigenaar van het prostitutiebedrijf.<br />
Vanuit de overheid wordt hierop gecontro-<br />
leerd door de Inspectie Milieuhygiëne. Deze<br />
controles zullen bestaan uit het beoordelen<br />
van de risicoanalyse en de controle op het<br />
naleven van het beheersplan. Indien naar het<br />
oordeel van de controleur er onmiddellijk<br />
optreden vereist is omdat een systeem onveilig<br />
is (bijv. bij een watertemperatuur tussen<br />
20 en 60°C, stagnatie, lange stilstand en<br />
vorming van biofilm) en/of een beheersplan<br />
ontbreekt, terwijl de eigenaar van het prostitutiebedrijf<br />
niet kan aantonen dat besmetting<br />
met legionellabacteriën afwezig is, zal Inspectie<br />
Milieuhygiëne maatregelen nemen.<br />
In een aantal gevallen zal de GGD om advies<br />
worden gevraagd bij een onveilige situatie.<br />
8 LCI september 2001
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
3. Schoonmaak van ruimten, meubilair, wasgoed en seksattributen<br />
Seksueel overdraagbare aandoeningen kunnen<br />
niet alleen via onveilige seks worden<br />
overgedragen, maar ook via handen, dildo’s,<br />
vibrators en andere seksattributen. Op materialen<br />
en speelgoed dat gebruikt wordt bij<br />
het seksspel kan (niet altijd zichtbaar) bloed,<br />
sperma, vaginaal vocht, urine of ontlasting<br />
achterblijven. Deze lichaamsvloeistoffen<br />
kunnen besmet zijn met schadelijke bacterien,<br />
parasieten en virussen, die ernstige infectieziekten<br />
kunnen veroorzaken (o.a. hiv,<br />
hepatitis A, B en C).<br />
Om overdracht zoveel mogelijk te beperken<br />
moet niet alleen de bouw en inrichting aan<br />
allerlei regels voldoen, maar is het ook belangrijk<br />
goed schoon te maken.<br />
In dit hoofdstuk beginnen we met de algemene<br />
richtlijnen voor reinigen en desinfecteren<br />
(paragraaf 3.1 t/m 3.9). In de paragrafen<br />
3.10 en 3.11 werken we dit nader uit voor<br />
<strong>prostitutiebedrijven</strong>.<br />
3.1 Reinigen<br />
Waarom reinigen<br />
Stof en vuil kunnen broedplaatsen zijn voor<br />
ziektekiemen. Ziektekiemen (bacteriën, virussen,<br />
parasieten, schimmels) spelen een<br />
rol bij de verspreiding van infectieziekten.<br />
Regelmatig en zorgvuldig schoonmaken verlaagt<br />
het aantal ziektekiemen en beperkt<br />
daardoor het besmettingsrisico.<br />
Dwarrelende stofdeeltjes kunnen bovendien<br />
ademhalingsmoeilijkheden opleveren voor<br />
mensen met astmatische klachten. Schoonmaken<br />
vermindert het aantal stofdeeltjes.<br />
Verder is een op het oog schone omgeving<br />
prettiger om in te werken en te vertoeven.<br />
3.2 Methoden van reinigen<br />
Reinigen kan zowel nat als droog gebeuren.<br />
3.2.1 Droog reinigen<br />
Stof afnemen<br />
Met een stofbindende of vochtige (wegwerp)doek<br />
stof verwijderen van meubilair en<br />
voorwerpen. Gebruik van stofdoeken wordt<br />
afgeraden omdat daarmee stof en ziektekiemen<br />
in de lucht worden verspreid.<br />
Stofzuigen<br />
Met een stofzuiger het tapijt en andere poreuze<br />
vloeroppervlakken door middel van<br />
mechanisch opgewekte luchtstroom schoon<br />
zuigen, waarbij ook het onzichtbare (diepliggende)<br />
vuil verwijderd wordt. Het nadeel<br />
van stofzuigen is dat stofdeeltjes in de lucht<br />
gaan dwarrelen, daarom tijdens het stofzuigen<br />
altijd ventileren.<br />
Stofwissen<br />
Met behulp van een stofwisapparaat en een<br />
stofbindende wegwerpdoek stof en losliggend<br />
vuil verwijderen. Dit heeft sterk de<br />
voorkeur op gladde vloeren, ook in verband<br />
met het verwijderen van deeltjes die allergische<br />
reacties kunnen veroorzaken.<br />
Bij verontreiniging met zand, kruimels e.d.<br />
kan voor het stofwissen eerst geveegd worden.<br />
Vegen<br />
Met een bezem een gladde vloer schoonmaken.<br />
Het nadeel van vegen is dat het vuil<br />
grotendeels wordt verplaatst. Een gladde<br />
vloer daarom liever stofwissen.<br />
3.2.2 Nat reinigen<br />
Meubilair en voorwerpen<br />
Met behulp van een sopje (= allesreiniger<br />
met handwarm water) voorwerpen en materialen<br />
ontdoen van aangekoekt vuil. Gebruik<br />
een schone doek of borstel. Sop voorwerpen<br />
en materialen af of zet ze eventueel even in<br />
de week. Na het afsoppen de voorwerpen en<br />
materialen afspoelen met schoon water en<br />
laten drogen aan de lucht.<br />
Draag bij het reinigen van mogelijk besmette<br />
materialen plastic handschoenen.<br />
Vloeren<br />
Schoonmaken met een twee-emmersysteem<br />
met mop (dweil aan een stok) en pers, zodat<br />
er een scheiding tussen ‘schoon’ en ‘vuil’<br />
Protocollen technische hygiënezorg 9
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
water is. Het schone water bevat allesreiniger.<br />
Na het soppen van de vloer de mop<br />
uitpersen in de vuile emmer.<br />
De vloer blijft na reiniging nat achter en is<br />
korte tijd onbegaanbaar. Voordat de vloer<br />
nat wordt schoongemaakt altijd eerst stofwissen,<br />
vegen of stofzuigen.<br />
Nat reinigen doe je met een huishoudelijk<br />
schoonmaakmiddel. Er zijn verschillende<br />
huishoudelijke schoonmaakmiddelen, die<br />
voor verschillende doeleinden gebruikt worden,<br />
o.a.:<br />
• Een allesreiniger, een middel dat eiwitten<br />
en vetten oplost en voor de meest<br />
voorkomende vervuiling te gebruiken is.<br />
• Een kalkoplosser voor kalkaanslag en<br />
urinesteen in toiletten en douches.<br />
• Een glasreiniger, voor het streeploos<br />
verwijderen van vingertasten e.d.<br />
Sanitair<br />
Sanitair is te onderscheiden in ‘schoon’ (wastafel,<br />
tegels) en ‘vuil’ sanitair (binnenkant<br />
toiletpot, lage tegels naast toilet). Voor<br />
schoon en vuil sanitair aparte emmers gebruiken<br />
(bijvoorbeeld met aparte kleuren).<br />
Gebruik bij dagelijkse reiniging van schoon<br />
en vuil sanitair een allesreiniger en wegwerpdoeken<br />
of opnieuw te gebruiken sopdoeken,<br />
die wasbaar zijn bij 60°C.<br />
3.3 Werkvolgorde reinigen<br />
Het is belangrijk dat medewerkers bij het<br />
schoonmaken de juiste volgorde hanteren,<br />
omdat anders iets dat schoon is juist vuil<br />
wordt gemaakt. Werk dus altijd van schoon<br />
naar vuil. Gebruik schoonmaakmaterialen na<br />
een vuil gedeelte niet weer voor een schoon<br />
gedeelte.<br />
In deze richtlijn geven we slechts beknopt<br />
informatie over de werkvolgorde. Het behoort<br />
niet tot de taak van de GGD hierover te<br />
adviseren. Uitgebreidere informatie kunt u<br />
verkrijgen bij een erkend schoonmaakbedrijf<br />
en/of uit literatuur, bijvoorbeeld ‘Stof genoeg’,<br />
richtlijnen voor schoonmaakwerkzaamheden,<br />
textiel- en maaltijdverzorging in<br />
de thuiszorg en de Hygiënecode voor zorginstellingen.<br />
Werkvolgorde<br />
1. In principe schoonmaken voor openingstijd<br />
of na sluitingstijd. Toiletten, douches<br />
etc. zo nodig tussentijds één of meerdere<br />
keren extra schoonmaken. Baden na elk<br />
gebruik schoonmaken.<br />
2. Begin met schoon schoonmaakmateriaal.<br />
3. Eerst droog reinigen. Werk van schoon<br />
naar vuil en van hoog naar laag. Eerst<br />
stof afnemen, vervolgens de vloer stofwissen<br />
of zuigen.<br />
4. Maak een emmer met sopwater klaar. De<br />
temperatuur van het sopwater moet<br />
handwarm zijn om te zorgen dat het<br />
schoonmaakmiddel goed oplost. Zorg<br />
voor een juiste dosering. Lees goed de<br />
gebruiksaanwijzing op de verpakking.<br />
Meng verschillende schoonmaakmiddelen<br />
nooit met elkaar, dit kan gevaarlijk<br />
zijn en de werking verminderen.<br />
5. Vervolgens nat reinigen: nat afsoppen of<br />
onderdompelen, naspoelen met heet water<br />
en nadrogen met een schone doek.<br />
Denk aan vingertasten, deurkrukken,<br />
kranen, doorspoelknoppen, afvalbakken<br />
etc.<br />
6. Maak daarna een emmer met sop klaar<br />
om de vloer te dweilen. Vul ook een<br />
emmer met alleen water waarin de mop<br />
kan worden uitgespoeld. Volgorde van<br />
schoonmaken: maak altijd eerst de minst<br />
vuile ruimte schoon en vervolgens de<br />
vuilere ruimten. Neem zowel voor de<br />
keuken als voor de douche- en de toiletruimte<br />
altijd schoon sop. Na het soppen<br />
van de vloer naspoelen met water en<br />
eventueel nadrogen. Bij voorkeur aan de<br />
lucht laten drogen.<br />
7. Als het sopwater zichtbaar vervuild is,<br />
moet het tussendoor ververst worden.<br />
8. Na afloop van het schoonmaken het<br />
sopwater direct weggooien in een uitstortgootsteen.<br />
Als die er niet is, gebruik<br />
dan het toilet (en vergeet niet daarna het<br />
toilet schoon te maken).<br />
3.4 Onderhoud schoonmaakmateriaal<br />
Het is belangrijk de schoonmaakmaterialen<br />
dagelijks en/of na de werkzaamheden op de<br />
juiste wijze te reinigen, te drogen en op te<br />
ruimen en indien nodig te vervangen. Zo kan<br />
men voorkomen dat met vuile voorwerpen<br />
een nog grotere besmetting plaatsvindt.<br />
10 LCI september 2001
• Stofdoeken: een stofbindende doek is<br />
voor éénmalig gebruik. Vochtige doeken<br />
na gebruik wassen op minimaal 60ºC.<br />
• Stofzuiger: papierzak tijdig verwisselen.<br />
Stoffilter regelmatig verwisselen. Stofzuigermond<br />
na elk gebruik ontdoen van<br />
aangekleefd vuil.<br />
• Stofwisser: na gebruik reinigen. Wisdoekje<br />
na gebruik wegwerpen. Stofwisser na<br />
gebruik ophangen.<br />
• Dweilen/moppen: na gebruik weggooien<br />
en anders minimaal dagelijks op 60°C<br />
wassen en droog opbergen.<br />
• Emmers: na gebruik goed schoonspoelen<br />
met heet water en daarna goed drogen.<br />
Indien een emmer goed wordt gedroogd,<br />
hebben gramnegatieve bacteriën geen<br />
kans om te groeien waardoor er geen<br />
verspreiding kan plaatsvinden.<br />
• Kunststofborstels: na gebruik grondig met<br />
heet water uitspoelen, uitslaan en ophangen.<br />
• Bezems, trekkers e.d.: van aanhangend<br />
vuil ontdoen. Hang het materiaal op om<br />
te zorgen dat eventueel vocht er uit kan<br />
druppelen en de bezemharen niet uit elkaar<br />
gaan staan.<br />
• Materiaalwagen: wekelijks huishoudelijk<br />
reinigen.<br />
• Sopdoeken: na gebruik wegwerpen of<br />
wassen op 60°C. Laat nooit natte sopdoeken<br />
in emmers staan. Dit om uitgroei<br />
van bacteriën in de natte doekjes te<br />
voorkomen.<br />
• Sponzen: niet gebruiken.<br />
• Toiletborstel: na gebruik goed naspoelen<br />
en regelmatig vernieuwen.<br />
Berg de schoonmaakmaterialen en -middelen<br />
op in een aparte werkkast met uitstortgootsteen.<br />
De werkkast minimaal éénmaal per<br />
maand huishoudelijk reinigen.<br />
3.5 Desinfecteren<br />
Waarom desinfecteren<br />
Desinfecteren houdt in dat ziektekiemen die<br />
nog op materialen aanwezig zijn, worden<br />
gedood of teruggebracht tot een niet ziekmakend<br />
aantal. Desinfectie voorkomt dat<br />
besmettelijke ziekten worden overgebracht.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
Desinfectie is zelden noodzakelijk, behalve<br />
in specifieke gevallen. In het algemeen volstaat<br />
een goede huishoudelijke reiniging.<br />
Desinfectie is nodig:<br />
• Wanneer oppervlakken, meubilair of<br />
voorwerpen verontreinigd zijn met bloed<br />
of andere lichaamsvloeistoffen met daarin<br />
zichtbare bloedsporen.<br />
• Als er op een andere wijze sprake is van<br />
bloedcontact (bijvoorbeeld bloedneus,<br />
wondjes, etc.) en als er huidpenetrerende<br />
(of huidbeschadigende) handelingen<br />
hebben plaatsgevonden.<br />
3.6 Keuze van methode/middel voor desinfecteren<br />
Chemische desinfectie van oppervlakken,<br />
meubilair en voorwerpen kan op verschillende<br />
manieren: met alcohol, met een<br />
chloorverbinding of met andere desinfectiemiddelen<br />
3 . Welke manier u kiest is afhankelijk<br />
van de grootte van het oppervlak (al dan<br />
niet groter dan 0,5 m 2 ), het soort materiaal<br />
en het soort vervuiling. Bij bevuiling met<br />
bloed of met lichaamsvloeistoffen met zichtbare<br />
bloedsporen moet altijd gedesinfecteerd<br />
worden met alcohol 70% of een chloorverbinding.<br />
De chloorverbinding moet in een<br />
veel hogere dosering dan normaal worden<br />
toegepast.<br />
Huishoudelijke reiniging vooraf is altijd<br />
noodzakelijk omdat alle desinfectiemiddelen<br />
door bloed (eiwitten) en organisch materiaal<br />
ten dele onwerkzaam worden gemaakt. Een<br />
desinfectans werkt sneller en beter naarmate<br />
het te desinfecteren oppervlak schoner is.<br />
Desinfectie van de huid moet met wonddesinfectiemiddellen.<br />
Kleine oppervlakken (< 0,5 m²)<br />
Bijvoorbeeld handcontactpunten, toiletpot,<br />
toiletbril, doorspoelknop, closetrolhouder,<br />
wastafel, kraan en deurkrukken.<br />
Desinfecteren met alcohol 70%. Het is niet<br />
te verwachten dat er sprake zal zijn van zoveel<br />
bloed of met bloed besmeurde lichaamsvloeistoffen<br />
dat een ander middel<br />
dan alcohol 70% noodzakelijk is. Indien dit<br />
3 Er zijn voor de prostitutiebranche speciale desinfectieboxen<br />
verkrijgbaar. Inhoud: chloortabletten met<br />
gebruiksaanwijzing, alcohol 70%, bril, handschoenen,<br />
bakjes, samenvatting LCI-richtlijn.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 11
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
wel het geval is moet u gebruik maken van<br />
een chloorverbinding (Na-hypochloriet, Nadichloorisocyanuraat<br />
of tosyl-chlooramine).<br />
Mochten er twijfels bestaan, neem dan contact<br />
op met de GGD. 4<br />
Grote oppervlakken (> 0,5 m 2 )<br />
Bijvoorbeeld vloeren en meubilair.<br />
Desinfecteren met een chloorverbinding.<br />
Alcohol 70% is voor grote oppervlakken<br />
verboden!<br />
Voorwerpen die ondergedompeld kunnen<br />
worden<br />
Bijvoorbeeld dildo's, vibrators, scheermesjes<br />
en naalden.<br />
Desinfecteren kan zowel met alcohol 70%<br />
als met een chloorverbinding. Welke manier<br />
u kiest is afhankelijk van het materiaal: rubberen<br />
voorwerpen zijn minder goed bestand<br />
tegen alcohol en chloor kan metaal en leer<br />
aantasten.<br />
Huid<br />
Desinfecteren met een wonddesinfectiemiddel<br />
zoals Betadine, Sterilon of alcohol 70%.<br />
Op Betadine en Sterilon staat een houdbaarheidsdatum<br />
vermeld. Let hier op!<br />
NB.<br />
• Glorix is geen desinfectans maar een<br />
huishoudelijk schoonmaakmiddel.<br />
• Bleekwater is inactief, het is geen goedgekeurd<br />
desinfectiemiddel.<br />
• Middelen zoals Dettol, Lysol en Lyortol<br />
mogen niet voor desinfectie worden gebruikt.<br />
3.7 Werkvoorwaarden voor desinfecteren<br />
Draag bij het desinfecteren altijd plastic<br />
handschoenen en, vanwege het gevaar op<br />
spatten in de ogen, een veiligheidsbril. Was<br />
na afloop de handen met water en zeep.<br />
Meng een desinfectiemiddel niet met andere<br />
middelen. Volg in ieder geval de gebruiksaanwijzing<br />
op de verpakking met betrekking<br />
tot de inwerktijd van het middel.<br />
4 Desinfectiemiddelen, dus ook alle chloorverbindingen,<br />
moeten voorzien zijn van een toelatingsnummer<br />
(“N” gevolgd door vier cijfers). Alcohol 70% hoeft<br />
geen N-nummer te hebben.<br />
3.7.1 Desinfecteren met alcohol<br />
Alcohol kan alleen gebruikt worden op van<br />
tevoren goed gereinigde en droge oppervlakken.<br />
Bij gebruik van alcohol 70% blijven<br />
er geen giftige resten achter: afspoelen na<br />
ontsmetting is dan ook niet nodig!<br />
NB.<br />
Alcohol is erg brandbaar, dus niet roken<br />
tijdens werkzaamheden met alcohol 70%.<br />
Werkvolgorde voor voorwerpen die ondergedompeld<br />
kunnen worden<br />
1. Trek plastic handschoenen aan en zet<br />
een veiligheidsbril op.<br />
2. Vul een (afsluitbare) bak met alcohol<br />
70%. Vul de bak zodanig dat de materialen<br />
geheel ondergedompeld in de bak<br />
kunnen worden neergelegd.<br />
3. Zorg dat de materialen die gedesinfecteerd<br />
moeten worden goed gereinigd, afgespoeld<br />
en gedroogd zijn (anders<br />
wordt de alcohol steeds meer verdund).<br />
4. Dompel de gereinigde materialen onder<br />
in de alcohol (let op dat alle materialen<br />
volledig ondergedompeld zijn en er geen<br />
luchtbellen ontstaan).<br />
5. Sluit de bak zo mogelijk af (anders vervliegt<br />
de alcohol snel).<br />
6. Laat de materialen minimaal vijf minuten<br />
ondergedompeld liggen.<br />
7. Neem de materialen met schone handschoenen<br />
uit de bak.<br />
8. Leg ze te drogen op een schone doek.<br />
9. Berg ze bij voorkeur op in een schone<br />
lade of kast.<br />
10. Sluit de bak met alcohol direct na gebruik<br />
af.<br />
11. Vervang na 24 uur en bij zichtbare verontreiniging<br />
van de alcohol de inhoud<br />
van de bak in zijn geheel.<br />
Werkvolgorde kleine oppervlakken (< 0,5<br />
m 2 , bijvoorbeeld bij bloedspatten op meubilair)<br />
1. Trek plastic handschoenen aan en zet<br />
een veiligheidsbril op.<br />
2. Neem bloed, ontlasting en dergelijke op<br />
met keukenrolpapier.<br />
3. Gooi vervuild papier en handschoenen<br />
direct weg.<br />
4. Trek nieuwe handschoenen aan.<br />
12 LCI september 2001
5. Reinig het oppervlak met een allesreiniger.<br />
6. Spoel het oppervlak na met schoon water<br />
en droog het met een schone doek of<br />
papier.<br />
7. Dep op de plek waar het bloed zat met<br />
alcohol 70% en laat de alcohol aan de<br />
lucht drogen.<br />
3.7.2 Desinfecteren met een chloorverbinding<br />
Voor desinfecteren met chloor moeten<br />
chloortabletten worden gebruikt. Voor oppervlakken<br />
die verontreinigd zijn met bloed<br />
(of bloed bevattend materiaal) wordt een<br />
1000 ppm concentratie gebruikt. Dit is een<br />
hogere concentratie dan op de gebruiksaanwijzing<br />
staat (meestal een concentratie van<br />
150-300 ppm). Om ook virussen te kunnen<br />
inactiveren is een concentratie van 1000<br />
ppm noodzakelijk.<br />
Vraag bij de GGD waar chloortabletten te<br />
verkrijgen zijn.<br />
Werkvolgorde voor voorwerpen die ondergedompeld<br />
kunnen worden<br />
1. Trek plastic handschoenen aan en zet<br />
een veiligheidsbril op.<br />
2. Vul een bak of emmer met drie liter<br />
handwarm water en los hierin twee<br />
chloortabletten op. Hierbij wordt uitgegaan<br />
van tabletten met 1,5 gram actief<br />
chloor per tablet. Er zijn ook tabletten in<br />
de handel met 1,0 gram actief chloor<br />
per tablet, in dat geval moeten er twee<br />
tabletten opgelost worden in twee liter<br />
water.<br />
3. Zorg dat de materialen die gedesinfecteerd<br />
moeten worden goed gereinigd,<br />
afgespoeld en gedroogd zijn.<br />
4. Dompel de gereinigde materialen onder<br />
in het water met chlooroplossing.<br />
5. Laat de materialen minimaal vijf minuten<br />
ondergedompeld liggen.<br />
6. Neem de materialen met schone handschoenen<br />
uit de bak.<br />
7. Spoel ze na met schoon water.<br />
8. Leg ze te drogen op een schone doek.<br />
9. Berg ze bij voorkeur op in een schone<br />
lade of kast.<br />
10. Gooi de chlooroplossing na gebruik weg.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
Werkvolgorde grote oppervlakken (>0,5 m 2 )<br />
1. Trek plastic handschoenen aan en zet<br />
een veiligheidsbril op.<br />
2. Neem bloed, ontlasting en dergelijke op<br />
met grote hoeveelheden keukenrolpapier<br />
en gooi dit weg in een plastic vuilniszak.<br />
Gooi ook de handschoenen direct weg.<br />
3. Trek nieuwe plastic handschoenen aan.<br />
4. Reinig het oppervlak met een allesreiniger.<br />
5. Spoel het oppervlak na met schoon water<br />
en droog het met een schone doek of<br />
papier.<br />
6. Los vier chloortabletten op in zes liter<br />
handwarm water. Hierbij wordt uitgegaan<br />
van tabletten met 1,5 gram actief<br />
chloor per tablet. Er zijn ook tabletten in<br />
de handel met 1,0 gram actief chloor per<br />
tablet, in dat geval moeten er zes tabletten<br />
worden opgelost in zes liter water.<br />
7. Sop het oppervlak hiermee in en laat het<br />
minimaal vijf minuten inwerken.<br />
8. Spoel het oppervlak daarna schoon met<br />
schoon water.<br />
9. Gooi na het desinfecteren de schoonmaakmaterialen<br />
weg of was ze op 60°C.<br />
3.8 Huishoudelijke apparatuur<br />
Koffiezetapparaten en andere huishoudelijke<br />
apparatuur schoonmaken volgens de instructie<br />
van de leverancier. Denk ook aan eventuele<br />
onderhoudsbeurten.<br />
3.9 Linnengoed en wasgoed<br />
Vuil linnengoed kan besmet zijn met schadelijke<br />
ziektekiemen. Zorg voor schoon linnengoed,<br />
dit beperkt het besmettingsrisico.<br />
Onder linnengoed wordt gerekend: lakens,<br />
slopen, dekbedovertrekken, molton onderleggers,<br />
dekens, dekbedden, kussens, handdoeken<br />
en washandjes.<br />
Verschonen beddengoed<br />
• De onderlegger bij iedere nieuwe cliënt.<br />
• Overig beddengoed minimaal dagelijks.<br />
• Bij zichtbare verontreiniging.<br />
Verschonen handdoeken en washandjes<br />
• Bij iedere nieuwe cliënt.<br />
Wasinstructie<br />
• Verzamel de vuile was in een wasmand.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 13
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
• Verwijder dagelijks vuil wasgoed uit de<br />
kamers. Verzamel het vuile wasgoed in<br />
gesloten (plastic) zakken. Draag hierbij<br />
plastic handschoenen.<br />
• Transporteer vuil wasgoed altijd in gesloten<br />
(plastic) zakken.<br />
• Was met gebruik van een totaalwasmiddel<br />
bij een temperatuur van 60°C, dit<br />
geeft een goed resultaat. (De combinatie<br />
van een hoge temperatuur en het gebruik<br />
van een totaalwasmiddel is nodig voor het<br />
doden van hiv en hepatitis B en C-virus.)<br />
• Gebruik geen verkorte wasprogramma’s.<br />
• Was persoonsgebonden onderkleding<br />
mimimaal op 40°C, beter is onderkleding<br />
te wassen op 60°C.<br />
• Het gebruik van een wasdroger wordt<br />
aangeraden.<br />
• Bewaar schoon en vuil wasgoed niet in<br />
dezelfde ruimte. Bewaar het schoon linnengoed<br />
in een schone en stofvrije ruimte<br />
tot gebruik.<br />
Wasserij<br />
• Maak gebruik van een wasserij die voldoet<br />
aan de door de Stichting Certex<br />
aanbevolen maatregelen.<br />
• Transporteer vuil wasgoed altijd in gesloten<br />
(plastic) zakken.<br />
• Bewaar het schoon linnengoed in een<br />
schone en stofvrije ruimte tot gebruik.<br />
Verwijder de verpakking pas direct voor<br />
gebruik.<br />
3.10 Gebruik en schoonmaak van seksattributen<br />
Bij veel cliëntcontacten worden seksattributen<br />
(seksspeeltjes) gebruikt. In meer zeldzame<br />
gevallen zijn dit attributen die gebruikt<br />
worden bij extreme seks. In deze paragraaf<br />
bespreken we van alle attributen hoe ze gereinigd<br />
en eventueel gedesinfecteerd moeten<br />
worden.<br />
• Seksattributen die vaginaal of anaal zijn<br />
ingebracht of die in aanraking zijn geweest<br />
met bloed, ontlasting, urine, sperma,<br />
en vaginaal vocht én voor verschillende<br />
mensen worden gebruikt moeten<br />
na gebruik worden gereinigd en gedesinfecteerd<br />
en bij elke handeling van een<br />
nieuw condoom worden voorzien<br />
• Nog beter is het als cliënten hun eigen<br />
seksattributen meenemen.<br />
• Vuile (= mogelijke besmette) seksattributen<br />
moeten gescheiden worden gehouden<br />
van schone seksattributen.<br />
Gebruik- en schoonmaakschema van voorwerpen die vaginaal of anaal zijn ingebracht of die in<br />
contact zijn geweest met bloed, ontlasting, urine, sperma, en vaginaal vocht<br />
dildo’s, vibrators, etc. bij elke nieuwe handeling<br />
voorzien van een<br />
nieuw condoom<br />
metalen voorwerpen,<br />
rubberen voorwerpen,<br />
leren voorwerpen5 (zwepen, tuigjes, touwen<br />
etc.)<br />
holle voorwerpen met<br />
een diameter kleiner<br />
dan 2 cm<br />
tijdens het gebruik direct na het gebruik schoonmaak<br />
condoom verwijderen en<br />
weggooien in een afsluitbare<br />
pedaalemmer<br />
-- schoonspoelen (geldt<br />
ook voor leren voorwerpen)<br />
moeten wegwerp zijn of<br />
persoonsgebonden<br />
schoonspoelen als ze<br />
persoonsgebonden zijn,<br />
anders weggooien<br />
eerst nat reinigen, afspoelen,<br />
drogen, daarna<br />
minimaal 5 minuten<br />
onderdompelen in een<br />
desinfectiemiddel<br />
eerst nat reinigen, afspoelen,<br />
drogen, daarna<br />
minimaal 5 minuten<br />
onderdompelen in een<br />
desinfectiemiddel<br />
nat reinigen als ze persoonsgebonden<br />
zijn<br />
5 Leren voorwerpen zijn wellicht slecht bestand tegen onderdompeling in een desinfectiemiddel. In plaats van onderdompelen<br />
mag u dan het leer na reinigen en drogen, afnemen met alcohol 70%.<br />
14 LCI september 2001
holle voorwerpen met<br />
een diameter groter dan<br />
2 cm<br />
scheermesjes, naalden<br />
etc.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
tijdens het gebruik direct na het gebruik schoonmaak<br />
-- schoonspoelen eerst nat reinigen, afspoelen,<br />
drogen, daarna<br />
minimaal 5 minuten<br />
onderdompelen in een<br />
desinfectiemiddel<br />
scheermesjes en naalden<br />
nooit hergebruiken<br />
3.11 Schoonmaakschema <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
Er moet een duidelijk schoonmaakschema<br />
zijn waarin de frequentie en de manier van<br />
schoonmaken staan vermeld. Het schoonmaakschema<br />
kan aangepast worden naar<br />
intensiteit van het gebruik.<br />
Het is vooral van belang dat er goed, dat wil<br />
zeggen op de juist manier, wordt schoonge-<br />
verzamelen in naaldenbox<br />
6<br />
maakt. Van een advies kan afgeweken worden<br />
indien dit goed beargumenteerd wordt.<br />
Veelal wordt er schoongemaakt door personen<br />
die hiervoor geen opleiding hebben<br />
gevolgd. Indien dit het geval is, is het van<br />
belang iedereen die schoonmaakt goed te<br />
laten instrueren door deskundigen op dit<br />
gebied.<br />
WAT FREQUENTIE METHODE<br />
Onderdeel Dagelijks Wekelijks Maandelijks Anders<br />
Gemeenschappelijke ruimten en werkkamers<br />
Vloeren (gladde) X stofwissen 2 x per week dweilen<br />
Vloeren (tapijt) X zuigen 2 x per jaar shampoorellen<br />
Deuren vingertasten/<br />
deurklinken<br />
x reinigen<br />
Wanden 4 x per jaar reinigen<br />
stofdraden verwijderen<br />
Plafond 2 x per jaar stofdraden verwijderen<br />
Ramen 4 x per jaar reinigen<br />
Vensterbank X reinigen<br />
Ventilatieroosters en<br />
afzuigkappen<br />
4 x per jaar reinigen<br />
Gordijnen 2 x per jaar wassen<br />
Lamellen / jaloezieën 2 x per jaar reinigen<br />
Tafels, bar X reinigen<br />
Stoelen, krukken e.d. X reinigen<br />
Meubilair (kasten /<br />
planken e.d.)<br />
X reinigen<br />
Radiatoren / randen /<br />
richels<br />
4 x per jaar stofzuigen en reinigen<br />
Wastafel X reinigen<br />
Afvalbakken legen X reinigen<br />
Bedden X reinigen<br />
Beddengoed / lakens<br />
/ slopen<br />
X wassen op 60°C<br />
6 Een volle naaldenbox kan in sommige gemeenten bij de gemeentereiniging worden ingeleverd. Soms ook bij apotheken.<br />
Er zijn GGD’s die als service aanbieden om de naaldenboxen om te ruilen. De scherpe voorwerpen worden<br />
op een speciale manier vernietigd. Voor deze dienstverlening kan een vergoeding worden gevraagd.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 15<br />
--
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
WAT FREQUENTIE METHODE<br />
Onderdeel Dagelijks Wekelijks Maandelijks Anders<br />
Handdoek of onder-<br />
na iedere wassen op 60°C<br />
legger<br />
cliënt<br />
Hoezen om matrassen<br />
/ banken<br />
X wassen op 60 °C<br />
Onderkleding (persoonsgebonden)<br />
X wassen op 40 °C<br />
Seksattributen die<br />
na gebruik reinigen, daarna des-<br />
mogelijk in contact<br />
infecteren met alco-<br />
zijn geweest met<br />
hol 70% of een<br />
bloed, ontlasting,<br />
urine, sperma en<br />
vaginaal vocht<br />
chlooroplossing<br />
Seksattributen die<br />
niet in contact geweest<br />
met bloed,<br />
ontlasting, urine,<br />
sperma en vaginaal<br />
vocht<br />
na gebruik reinigen<br />
Scherpe voorwerpen<br />
direct na in speciale naalden-<br />
die mogelijk in con-<br />
gebruik box deponeren en op<br />
tact zijn geweest met<br />
een later tijdstip af-<br />
bloed, ontlasting,<br />
urine, sperma en<br />
vaginaal vocht<br />
voeren<br />
Alle oppervlakken en<br />
direct reinigen, daarna des-<br />
voorwerpen die in<br />
infecteren met alco-<br />
contact zijn geweest<br />
hol 70% of een<br />
met bloed of ontlasting,<br />
urine, sperma<br />
en vaginaal vocht<br />
met daarin zichtbare<br />
bloedsporen.<br />
chlooroplossing<br />
Keuken<br />
Theedoeken / vaatdoekjes<br />
/ schoonmaakdoekjes<br />
X wassen op 60 °C<br />
Kastjes 4 x per jaar reinigen<br />
Aanrecht / wasbak /<br />
vingertasten<br />
X reinigen<br />
Koelkast X reinigen<br />
Magnetron X reinigen<br />
Keukenapparatuur na gebruik volgens instructie van<br />
de leverancier<br />
Keukenmaterialen na gebruik in de vaatwasmachine<br />
Servies en bestek na gebruik in de vaatwasmachine<br />
Filter vaatwasser X etensresten verwijderen<br />
Sanitair<br />
Toiletten minimaal<br />
éénmaal per<br />
dag<br />
reinigen<br />
denk aan: kranen,<br />
deurklinken, spoelknop,bevestigings-<br />
16 LCI september 2001
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
WAT FREQUENTIE METHODE<br />
Onderdeel Dagelijks Wekelijks Maandelijks Anders<br />
Douche minimaal<br />
éénmaal per<br />
dag<br />
punten van de bril<br />
aan de pot en de buitenkant<br />
van de pot<br />
reinigen<br />
Bad na gebruik reinigen<br />
Badmat X wassen op 60°C<br />
Handdoeken na gebruik wassen op 60°C<br />
Wanden (tegels) X reinigen<br />
Vloeren X reinigen<br />
Werkkast<br />
Schoonmaakmaterialen<br />
X reinigen<br />
Mop, doekjes x wassen op 60°C<br />
Emmers, bezems,<br />
trekkers<br />
x reinigen en droog<br />
wegzetten<br />
Protocollen technische hygiënezorg 17
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
4. Veilige seks<br />
Een groot gedeelte van dit hoofdstuk is overgenomen<br />
uit de brochure Safe Sex bedrijven<br />
van de Stichting soa-bestrijding. De Stichting<br />
soa-bestrijding geeft bovendien een handboek<br />
uit waarin de soa-preventie verder<br />
wordt uitgewerkt.<br />
Veilige seks houdt in dat er maatregelen<br />
worden genomen om te voorkomen dat seksueel<br />
overdraagbare aandoeningen (soa)<br />
worden overgedragen van de ene persoon<br />
op de andere persoon. Naast soa zijn er in<br />
het prostituee-cliënt-contact, net als trouwens<br />
bij ieder ander menselijk contact, vele andere<br />
ziektekiemen die overgedragen kunnen<br />
worden, van bijvoorbeeld een gewone griep,<br />
schaamluis of voetschimmel tot dysenterie<br />
en tuberculose. Omdat een prostituee (m/v)<br />
meestal meerdere cliënten per dag heeft, is<br />
er een grotere kans op overdracht van de ene<br />
naar de andere persoon. Onderstaand bespreken<br />
we niet alleen de maatregelen die<br />
genomen moeten worden om de kans op<br />
overdracht van specifieke infecties, verzameld<br />
onder de naam soa, te beperken, maar<br />
ook de persoo<strong>nl</strong>ijke en algemene hygiëne,<br />
die van belang is om andere infectieziekten<br />
te voorkomen.<br />
Een besmetting met een soa vindt plaats via<br />
de huid of slijmvliezen van de mond, de<br />
keel, de vagina, de anus en de urineleider<br />
(pisbuis). Besmetting kan zowel plaatsvinden<br />
via een niet-intacte huid (bijv. bij bloedoverdraagbare<br />
aandoeningen) als een intacte<br />
huid (bijv. herpes). De huid raakt gemakkelijker<br />
beschadigd bij extremere sekstechnieken.<br />
De micro-organismen die een soa veroorzaken<br />
leven op de huid en de slijmvliezen. Bij<br />
onveilige seks kunnen deze ziekteverwekkers<br />
van de huid en het slijmvlies van de ene<br />
persoon op die van de ander overgaan. Hiv,<br />
het virus dat aids veroorzaakt, is ook een<br />
soa. Hiv kan bij onveilige seks – o.a. seks<br />
zonder condoom – worden overgedragen.<br />
GEBRUIK DUS, TER VOORKOMING VAN<br />
ALLE SOA’S, ALTIJD EEN CONDOOM OF<br />
EEN BEFLAPJE!<br />
4.1 Persoo<strong>nl</strong>ijke hygiëne<br />
4.1.1 Persoo<strong>nl</strong>ijke hygiëne van de prostituee<br />
(m/v)<br />
Een goede lichaamshygiëne van de prostituee<br />
(m/v) houdt het volgende in:<br />
• Dagelijks douchen.<br />
• Na elk seksueel contact minimaal het<br />
onderlichaam of gebruikte lichaamsdeel<br />
wassen.<br />
• Nagels moeten schoon en zonder scherpe<br />
randjes zijn, dit om beschadiging van<br />
condooms en huidbeschadiging te voorkomen.<br />
• Huiduitslag en wondjes moeten met<br />
pleisters worden afgedekt.<br />
• Voor elke cliënt moet een schone onderlegger<br />
of grote handdoek op het bed<br />
worden gelegd.<br />
• Na gebruik van massageolie handen en<br />
geslachtsdelen goed wassen. Door contact<br />
met olie kan een condoom eerder<br />
stuk gaan. Er is ook massagevloeistof op<br />
waterbasis op de markt.<br />
• Nog niet volledig genezen piercings aan<br />
de geslachtsdelen of de mond leveren<br />
een infectiegevaar op. Zolang de piercing<br />
nog niet volledig genezen is bij<br />
voorkeur geen sekscontact. Een nog niet<br />
genezen piercing kan de volgende kenmerken<br />
hebben: rode huid rondom de<br />
piercing, gezwollen huid, (enigszins)<br />
pussend, bloedend, korstjes rondom de<br />
piercing etc.<br />
• Volledig genezen piercings aan de geslachtsdelen<br />
of de mond tijdens het sekscontact<br />
afdekken met een extra stevig beflapje<br />
of een condoom (bijv. één voor<br />
anaal contact).<br />
4.1.2 Persoo<strong>nl</strong>ijke hygiëne tijdens de menstruatie<br />
Omdat er tijdens de menstruatieperiode<br />
meer kans is op het overdragen van een soa<br />
is het beter om dan niet te werken. Als de<br />
vrouwelijke prostituee toch wil werken, kan<br />
zij gebruik maken van een sponsje of een<br />
pessarium. De meeste vrouwen gebruiken<br />
18 LCI september 2001
een sponsje. Het is van belang om alleen<br />
gebruik te maken van sponsjes die speciaal<br />
voor dit doel gemaakt zijn. Goede sponsjes<br />
zijn Gynotex-spons en de Beppie-spons.<br />
Uiteraard moeten de sponsjes zorgvuldig<br />
worden gebruikt. Dat betekent:<br />
• Éénmalig gebruiken, dus niet uitspoelen<br />
en opnieuw inbrengen.<br />
• Nooit langer dan 8 uur inhouden.<br />
• Als de vrouw het sponsje er niet meer<br />
uitkrijgt, moet ze naar een arts. Een<br />
sponsje dat te lang vastzit, kan ontstekingen<br />
veroorzaken.<br />
• Sponsjes nemen vocht op, waardoor de<br />
vagina droger wordt. Gebruik extra glijmiddel<br />
bij gebruik van een sponsje, dit<br />
voorkomt scheuren van het condoom.<br />
• Sponsjes beschermen niet tegen zwangerschap<br />
en geven ook geen bescherming<br />
tegen soa. Gebruik met een sponsje<br />
ook altijd een condoom.<br />
• Gebruik geen sponsjes met nonoxynol.<br />
Zij geven geen bescherming tegen soa,<br />
hiv of zwangerschap, terwijl ze dat wel<br />
suggereren.<br />
4.1.3 Wassen en desinfecteren van de handen<br />
Was de handen voor en na ieder sekscontact<br />
met cliënten, na schoonmaakwerkzaamheden,<br />
na toiletbezoek en voor en na het eten.<br />
U kunt hiervoor het beste gebruik maken van<br />
een milde zeep in een zeephouder (dus geen<br />
stukje zeep). Gebruik zo nodig na het wassen<br />
een niet-vette handcrème om uitdroging<br />
van de handen te voorkomen. Na contact<br />
met bloed, ontlasting, urine, sperma en vaginaal<br />
vocht moeten de handen altijd gewassen<br />
worden. Indien de handen niet zichtbaar<br />
vervuild zijn, kan in plaats van het wassen<br />
van de handen handalcohol worden gebruikt.<br />
4.1.4 Persoo<strong>nl</strong>ijke hygiëne van de cliënt<br />
Een goede lichaamshygiëne van de cliënt<br />
houdt het volgende in:<br />
• De prostituee (m/v) moet ervoor zorgen<br />
dat de cliënt zich voor het sekscontact<br />
zorgvuldig wast met water een zeep uit<br />
een zeeppompje (dus geen stukje zeep).<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
• Als een cliënt huiduitslag of wondjes<br />
heeft, moeten deze met een pleister<br />
worden afgedekt.<br />
• Bij symptomen van een infectie en twijfel<br />
over een mogelijk besmettingsgevaar<br />
moet het sekscontact geweigerd worden.<br />
Symptomen van een infectie zijn o.a. afscheiding,<br />
jeuk, zichtbare wondjes,<br />
blaasjes, wratjes etc.<br />
• Sekscontact met cliënten die een nog<br />
niet volledig genezen piercing aan de geslachtsdelen<br />
of de mond hebben, weigeren.<br />
Een nog niet genezen piercing kan<br />
de volgende kenmerken hebben: rode<br />
huid rondom de piercing, gezwollen<br />
huid, (enigszins) pussend, bloedend,<br />
korstjes rondom de piercing etc.<br />
• Volledig genezen piercings aan de geslachtsdelen<br />
of de mond moeten tijdens<br />
sekscontact beschermd worden met een<br />
extra stevig beflapje of een condoom<br />
(bijv. één voor anaal gebruik).<br />
4.2 Wat te doen bij bloed/bloed- en<br />
bloed/spermacontact<br />
In het bloed en sperma van personen kunnen<br />
verschillende virussen aanwezig zijn zoals<br />
het hepatitis B en C-virus of het hiv-virus.<br />
Indien bloed/bloed- en/of<br />
bloed/spermacontact ontstaat, kan men met<br />
deze virussen besmet worden. Bloed/bloeden<br />
bloed/spermacontact kan ontstaan doordat:<br />
• Er onveilige seksueel contact is (= seks<br />
zonder condoom of beflapje) . Risicovolle<br />
contacten zijn:<br />
1. onveilig anaal sekscontact<br />
2. onveilig vaginaal sekscontact<br />
3. onveilig oraal sekscontact<br />
• Er bij het gebruik van seksattributen<br />
wondjes ontstaan en de seksattributen<br />
voor gebruik bij andere cliënten niet<br />
goed worden schoongemaakt en gedesinfecteerd.<br />
• Men zich prikt aan een gebruikte injectienaald<br />
(kan zelfs door een handschoen<br />
heen).<br />
• Men zich snijdt aan een gebruikt scheermesje.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 19
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
Als er bloed/bloed- en/of<br />
bloed/spermacontact is geweest dan moet u<br />
het volgende doen:<br />
• Wondje goed laten doorbloeden en vervolgens<br />
desinfecteren met een wonddesinfectiemiddel,<br />
bijv. betadine jodium of<br />
alcohol 70% en afdekken.<br />
• Bij verwonding van de slijmvliezen direct<br />
goed spoelen met water. Echter geen vaginale<br />
douches toepassen bij verwondingen<br />
aan de genitale slijmvliezen.<br />
• U belt meteen na het besmettingsrisico<br />
met de plaatselijke GGD (7 dagen per<br />
week) en u vraagt naar de dienstdoende<br />
arts infectieziekten. In sommige gemeenten<br />
moet men contact opnemen met de<br />
spoedeisende hulp van een ziekenhuis of<br />
met de huisarts.<br />
• U wordt gevraagd naar de GGD te komen.<br />
Het is belangrijk dat degene met wie u<br />
het bloed/bloed- en/of<br />
bloed/spermacontact hebt gehad mee gaat<br />
naar de GGD om te helpen het risico van<br />
hiv en hepatitis B en C te bepalen.<br />
• Afhankelijk van de situatie wordt bij u<br />
en/of hem/haar bloed afgenomen. Daarna<br />
kan men besluiten dat u een injectie (tegen<br />
hepatitis B) nodig heeft, tenzij u reeds<br />
bent gevaccineerd. In zeldzame gevallen<br />
wordt overwogen of u medicijnen (postexpostitieprofylaxe/PEP)<br />
moet gaan slikken<br />
tegen een eventuele infectie met hiv<br />
(aidsvirus). U blijft enige tijd onder controle<br />
van de betreffende arts.<br />
N.B.<br />
Bloed/bloed- en bloed/spermacontact geven<br />
het meeste risico op overdracht van virussen.<br />
Echter bloed/slijmvlies, sperma/slijmvlies<br />
(bloed of sperma in de mond) en het spatten<br />
van bloed of sperma in de ogen moet ook als<br />
risicovol beschouwd worden.<br />
4.2.1 Maatregelen ter voorkoming van<br />
bloed/bloed- en bloed/spermacontact<br />
Algemene hygiënemaatregelen in acht nemen:<br />
• Veilige seks.<br />
• Wegwerphandschoenen dragen bij elk<br />
contact met bloed, wondvocht of lichaamsvochten<br />
die zichtbaar met bloed<br />
zijn vermengd.<br />
• Dek wondjes af met een waterafstotende<br />
pleister.<br />
• Direct verwijderen van gemorst bloed,<br />
zie hoofdstuk 3, desinfecteren.<br />
• Linnengoed en eventueel besmette kleding<br />
wassen op 60°C, zie paragraaf<br />
3.11.<br />
4.3 Wat te doen bij een kapot condoom<br />
Ook als er goede condooms worden gebruikt,<br />
kan er wel eens iets misgaan. Het<br />
condoom kan scheuren of afglijden. Als dit<br />
gebeurt, is het van belang dat de prostituee<br />
(m/v) weet wat te doen. Als een prostituee<br />
(m/v) vaak meemaakt dat het condoom kapot<br />
gaat, dan kan dit een gevolg zijn van verkeerd<br />
of onzorgvuldig gebruik (bijv. geen of<br />
te weinig glijmiddel gebruiken). Er is tegenwoordig<br />
een crème op de markt, de zogenoemde<br />
‘bye-bye- crème’ die aangeprezen<br />
wordt ter voorkoming van soa en zwangerschap.<br />
Gebruik deze crème niet omdat gesuggereerd<br />
wordt dat de crème bescherming<br />
geeft tegen soa, hiv of zwangerschap, terwijl<br />
dat zeker niet voor 100% het geval is.<br />
Na een kapot condoom heeft het weinig zin<br />
om direct allerlei onderzoeken te laten doen.<br />
De meeste soa zijn dan nog niet met een test<br />
aantoonbaar. Laat na 1 à 2 weken een onderzoek<br />
op soa verrichten, tenzij men eerder<br />
klachten krijgt (jeuk, afscheiding etc.). In dat<br />
geval moet men zich direct laten onderzoeken.<br />
In overleg met de behandeld arts kan<br />
eventueel besloten worden dat men op een<br />
later tijdstip nog terugkomt voor onderzoek<br />
naar Chlamydia en Syfilis. Hiv kan na drie<br />
maanden worden aangetoond en na zes<br />
maanden worden uitgesloten. Indien er een<br />
vermoeden bestaat dat de cliënt waarbij het<br />
condoom kapot ging, seropositief kan zijn,<br />
zal de arts ook PEP overwegen.<br />
Als een condoom kapot is gegaan en de<br />
prostituee gebruikt geen voorbehoedsmiddel<br />
dan is er bovendien kans op zwangerschap.<br />
Om ongewenste zwangerschap te voorkomen<br />
moet er snel worden gereageerd. De<br />
prostituee moet binnen 72 uur (maar beter is<br />
na 12 uur) de morning-afterpil halen bij de<br />
huisarts of de Rutgers Stichting. Bij een eventuele<br />
ongewenste zwangerschap kunnen<br />
vrouwen terecht bij een abortuskliniek voor<br />
een overtijdbehandeling of een abortus.<br />
20 LCI september 2001
4.3.1 Maatregelen ter voorkoming van een<br />
kapot condoom<br />
Het is belangrijk om een condoom te gebruiken<br />
dat goed past. Een te krap condoom<br />
(met een te kleine omtrek) heeft een grotere<br />
kans op knappen en een te groot condoom<br />
zou kunnen afglijden. Het is beter om een<br />
dunner maar goed passend condoom te gebruiken<br />
(met voldoende glijmiddel) dan een<br />
extra dik maar te krap condoom.<br />
Het gebruik van GLIJMIDDEL IS EEN MUST<br />
bij anaal seksueel contact. Dit kan bijna niet<br />
voldoende benadrukt worden! Glijmiddel<br />
beschermt zowel de huid als het condoom.<br />
Bij anaal seksueel contact kan er bovendien<br />
gekozen worden om een condoom te gebruiken<br />
dat "extra sterk" of "extra dik" genoemd<br />
wordt. De term "geschikt voor anaal<br />
contact" wordt niet vaak op een verpakking<br />
gebruikt.<br />
Zelfs het sterkste condoom kan breken wanneer<br />
het verkeerd wordt gebruikt. Volledige<br />
garantie kan er bij een condoom nooit worden<br />
gegeven, maar door de volgende adviezen<br />
in acht te nemen wordt de kans op<br />
knappen wel zo klein mogelijk:<br />
• Lees zorgvuldig de gebruiksaanwijzing.<br />
• Zorg dat er geen lucht in het reservoir<br />
terechtkomt.<br />
• Vrij niet te lang door met hetzelfde condoom.<br />
• Gebruik een condoom maar voor een<br />
seksuele handeling (dus niet eerst orale<br />
seks en dan anaal of vaginaal met hetzelfde<br />
condoom).<br />
• Gebruik alleen glijmiddelen op water- of<br />
siliconenbasis.<br />
• Bewaar condooms zorgvuldig (in de originele<br />
verpakking), niet samen met<br />
scherpe voorwerpen, koel, droog en<br />
donker (maar niet in de koelkast).<br />
4.4 Condooms en beflapjes<br />
Veilige seks is o<strong>nl</strong>osmakelijk verbonden aan<br />
het gebruik van condooms en beflapjes.<br />
Condooms en beflapjes moeten bewaard<br />
worden in de originele gesloten verpakking<br />
en niet in de felle zon (bijv. in een etalage).<br />
Tegenwoordig is er een uitgebreid assortiment<br />
condooms op de markt. Condooms<br />
moeten voldoen aan de volgende eisen:<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
• Condooms moeten voorzien zijn van een<br />
CE-code. Deze CE-code bestaat uit de letters<br />
CE en een cijfer. De CE-code garandeert<br />
dat het condoom en de verpakking<br />
voldoen aan de Europese norm.<br />
• Condooms moeten voorzien zijn van een<br />
uiterste gebruiksdatum. Gebruik nooit<br />
condooms die over de datum zijn.<br />
• Condooms die geschikt zijn voor anaal<br />
gebruik voeren op de verpakking vaak de<br />
term ‘extra sterk’ op.<br />
Condooms verschillen in:<br />
• Materiaal: (latex (rubber) of polyurethaan<br />
(kunststof).<br />
• Dikte van het materiaal: condooms voor<br />
anaal gebruik zijn dikker dan die voor<br />
vaginaal gebruik.<br />
• Vorm: met of zonder zaadreservoir of<br />
ribbels.<br />
• Maat: groot, klein, wijd.<br />
Latex condooms<br />
Latex is een rubber. Rubber is een natuurproduct.<br />
Latex lost op in vetten en oliën.<br />
Daarom moet je met een latex condoom<br />
altijd een glijmiddel op waterbasis gebruiken.<br />
Ook moeten na een massage met olie,<br />
de penis en de handen goed gewassen worden<br />
met zeep (of een polyurethaan condoom<br />
gebruiken).<br />
Latex condooms zijn er in drie soorten, voor:<br />
1. Vaginale seks: er zijn condooms die variëren<br />
in de dikte, kleur en pasvorm.<br />
2. Anale seks: deze condooms zijn steviger<br />
en worden vaak verpakt met glijmiddel.<br />
3. Orale seks: deze condooms zijn dunner<br />
dan anale en vaginale condooms. Ze zijn<br />
verkrijgbaar met allerlei smaakjes en<br />
meestal niet geschikt voor anaal of vaginaal<br />
gebruik. Overigens zijn alle condooms<br />
die geschikt zijn voor vaginaal<br />
contact, in principe ook geschikt voor<br />
orale seks.<br />
Polyurethaan condooms<br />
Polyurethaan is een kunststof. Deze condooms<br />
zijn geschikt voor mensen met een<br />
latexallergie. Polyurethaan lost bovendien<br />
niet op in vet of olie. Bij deze condooms kan<br />
men dus wel vethoudend glijmiddel gebrui-<br />
Protocollen technische hygiënezorg 21
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
ken. Na een erotische massage, waarbij massageolie<br />
op de geslachtsdelen is gekomen,<br />
kan scheuren van het condoom worden<br />
voorkomen door polyurethaan condooms te<br />
gebruiken. Polyurethaan condooms zijn nog<br />
niet getest voor gebruik bij anale seks, maar<br />
zijn zeker geschikt voor vaginale en orale<br />
seks.<br />
Er zijn twee soorten polyurethaan condooms:<br />
1. Femidom: een condoom dat de vrouw in<br />
de vagina inbrengt, ook wel vrouwencondoom<br />
genoemd. Het voordeel van<br />
het vrouwencondoom is dat het ingebracht<br />
kan worden voordat de seks<br />
plaatsvindt. Het hoeft ook niet direct<br />
verwijderd te worden na de seks. Het inbrengen<br />
van dit condoom vereist wel<br />
enige vaardigheid. Femidom is net als<br />
ieder ander condoom voor éénmalig gebruik.<br />
2. Avanti ziet eruit als een gewoon vaginaal<br />
condoom.<br />
4.5 Glijmiddelen<br />
Een glijmiddel dat gebruikt wordt in combinatie<br />
met een latex condoom mag geen vet<br />
bevatten. Let op dat het glijmiddel op waterbasis<br />
is. Er zijn ook glijmiddelen op basis<br />
van siliconen. Deze glijmiddelen voelen wel<br />
’vettig’ aan. Toch bevatten ze geen vet en ze<br />
kunnen dus met latex condooms gebruikt<br />
worden. Elke prostituee (m/v) moet gebruik<br />
maken van een eigen tube of dispenser<br />
(voorkeur) met glijmiddel. Was de handen<br />
voordat het glijmiddel wordt aangebracht.<br />
Bij anale seks is het aan te raden om altijd<br />
gebruik te maken van glijmiddel. Gebruik<br />
nooit handcrème o.i.d. als glijmiddel.<br />
4.6 Vaginale douches<br />
Veel vrouwen gebruiken na ieder seksueel<br />
contact zeep om de geur van zich af te wassen.<br />
Als de zeep niet in de vagina komt kan<br />
dit geen kwaad. Het regelmatig spoelen van<br />
de vagina met een zeepoplossing maakt dat<br />
de vagina extra kwetsbaar wordt voor soa.<br />
Het beste is om de vagina (uitwendig) te<br />
spoelen met lauw water. Inwendig spoelen is<br />
zeer onverstandig na een klapcondoom of<br />
onveilige seks. Sperma en eventuele ziekte-<br />
verwekkers van een soa kunnen dan dieper<br />
in de vagina terechtkomen.<br />
4.7 Massage<br />
Tijdens een massage moet de cliënt de beschikking<br />
hebben over een schone handdoek<br />
of laken om op te liggen. Massageolie beïnvloedt<br />
de sterkte van latex condooms. Latex<br />
lost namelijk op in oliën en vetten. Was na<br />
een massage de geslachtsdelen en de handen<br />
zodat ze vetvrij zijn voordat eventueel het<br />
condoom uit de verpakking wordt gehaald<br />
(of gebruik een polyurethaan condoom).<br />
Tijdens de massage kan ook gebruik worden<br />
gemaakt van massagevloeistof op waterbasis<br />
of siliconenbasis.<br />
22 LCI september 2001
5. Extreme seks<br />
Extreem is een term die voor velerlei uitleg<br />
vatbaar lijkt te zijn. De één zal het gebruik<br />
van een fantasiecondoom als extreem bestempelen<br />
terwijl voor de ander extreem een<br />
manier van leven is, waarvan intense heftige<br />
seks een onderdeel uitmaakt. In ieder geval<br />
worden er grenzen verlegd en wordt er geexperimenteerd,<br />
waarbij het belangrijk is dat<br />
het veilig blijft. In deze paragraaf worden<br />
aan een aantal specifieke handelingen eisen<br />
gesteld.<br />
5.1 Katheteriseren tijdens het seksspel<br />
Een heel enkele keer wordt de prostituee<br />
(m/v) gevraagd de cliënt te katheteriseren.<br />
Katheteriseren is een moeilijke handeling<br />
die, indien ondeskundig uitgevoerd, een<br />
grote kans geeft op overdracht van microorganismen.<br />
Bovendien kunnen inwendige<br />
beschadigingen worden veroorzaakt. Het<br />
katheteriseren is om die reden ten zeerste af<br />
te raden.<br />
Katheteriseren kan alleen veilig gebeuren als<br />
men opgeleid en zeer geoefend hierin is én<br />
alleen met behulp van steriele wegwerp katheters<br />
en steriele hulpmaterialen (o.a. steriel<br />
glijmiddelen steriele handschoenen).<br />
5.2 Gebruik van naalden en injecteren tijdens<br />
het seksspel<br />
Soms worden naalden gebruikt tijdens het<br />
seksspel. Naalden mogen slechts éénmaal<br />
gebruikt worden en moeten direct na gebruik<br />
in een speciaal daarvoor bestemde naaldenbox<br />
worden gedeponeerd. Deze naaldenbox<br />
moet onder handbereik in de ruimte staan.<br />
Naalden en andere scherpe voorwerpen<br />
mogen onder geen beding in de vuilnisbak<br />
worden gegooid. Medewerkers van het prostitutiebedrijf<br />
(bijv. schoonmakers) of van de<br />
gemeentereiniging zouden zich kunnen<br />
prikken aan mogelijk besmette naalden of<br />
andere scherpe voorwerpen.<br />
Het injecteren van vloeistoffen moet te allen<br />
tijde voorkomen worden.<br />
5.3 Klysma’s tijdens het seksspel<br />
Voorafgaande aan anale seks of gewoon<br />
omdat men het prettig vindt, kunnen soms<br />
de anus en darmen van binnen schoon ge-<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
spoeld worden. Bij gespecialiseerde winkels<br />
zijn hiervoor wegwerpsproeiers verkrijgbaar.<br />
Men kan ook gebruik maken van kunststof of<br />
rubberen slangen. Alle materialen die niet<br />
wegwerp zijn moeten na gebruik nat worden<br />
schoongemaakt én daarna worden gedesinfecteerd<br />
(zie schema paragraaf 3.8).<br />
5.4 Piercen tijdens het seksspel<br />
Soms wordt de prostituee (m/v) gevraagd om<br />
tijdens het seksspel (tijdelijke) piercings aan<br />
te brengen. Dit is absoluut af te raden. Het is<br />
vrijwel onmogelijk om een piercing tijdens<br />
het seksspel zorgvuldig en steriel aan te<br />
brengen, de wond raakt daardoor besmet en<br />
kan gaan ontsteken. Piercen en tatoeëren<br />
moet vakkundig worden uitgevoerd in een<br />
studio die zich strikt houdt aan de hygiënerichtlijnen<br />
voor tatoeëren en piercen.<br />
5.5 Het gebruik van een speculum tijdens<br />
het seksspel<br />
Specula van kunststof of van metaal moeten<br />
na gebruik zowel gereinigd als gedesinfecteerd<br />
worden. Hygiënischer is het om gebruik<br />
te maken van wegwerpspecula.<br />
5.6 Scheren tijdens het seksspel<br />
Cliënten die scheerseks wensen kunnen het<br />
beste hun eigen spullen meenemen. Doen<br />
ze dat niet dan is het noodzakelijk om bij<br />
elke cliënt een nieuw mesje te gebruiken.<br />
Gebruikte mesjes moeten direct worden<br />
verzameld in een speciale kunststof of metalen<br />
blik of doos. De mesjes mogen onder<br />
geen beding in de vuilniszak gegooid worden.<br />
Medewerkers van het prostitutiebedrijf<br />
(bijv. schoonmakers) of van de gemeentereiniging<br />
zouden zich kunnen verwonden aan<br />
mogelijk besmette mesjes. Voor het afvoeren<br />
van de scherpe voorwerpen zie de voetnoot<br />
6.<br />
• Bij gebruik van een tondeuse: neem er<br />
een met verwisselbare bladen, die zijn<br />
gemakkelijker schoon te maken.<br />
• Voor het desinfecteren van de bladen,<br />
zie het schoonmaakschema in paragraaf<br />
3.8.<br />
• Wordt de huid tijdens het scheren beschadigd,<br />
voorkom dan direct contact<br />
Protocollen technische hygiënezorg 23
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
met bloed en wondvocht. Desinfecteer<br />
het wondje met Betadine, Sterilon of alcohol<br />
70%. Op Betadine en Sterilon staat<br />
een uiterste gebruiksdatum. Let hier op!<br />
Dek het wondje af met een waterafstotende<br />
pleister.<br />
5.7 Het inslikken van urine en ontlasting<br />
tijdens het seksspel<br />
Urine is in principe steriel, mits iemand geen<br />
pisbuis- of blaasontsteking onder de leden<br />
heeft; dit is niet altijd zichtbaar. Het is dus in<br />
principe niet schadelijk om urine in te slikken.<br />
Ontlasting daarentegen is altijd besmet<br />
met bacteriën en regelmatig met virussen en<br />
parasieten. Het inslikken van ontlasting kan<br />
o.a. een besmetting met hepatitis A veroorzaken.<br />
Voorkom om die reden het inslikken<br />
van ontlasting. Was zowel de handen als de<br />
penis zorgvuldig na anale seks. Gebruik altijd<br />
een condoom (met glijmiddel) en/of beflapje<br />
bij anale en orale seks.<br />
5.8 Het inslikken van sperma en vaginaal<br />
vocht tijdens het seksspel<br />
Zowel sperma als vaginaal vocht kunnen<br />
besmet zijn met schadelijke virussen en bacteriën.<br />
Het is dus onveilig om sperma en<br />
vaginaal vocht in te slikken en onbeschermd<br />
oraal seksueel contact te hebben.<br />
24 LCI september 2001
6. Gezondheid en zorg<br />
6.1 Soa-onderzoek<br />
Ook al is de seks altijd veilig en wordt het<br />
condoom consequent gebruikt, regelmatig<br />
onderzoek op soa is een noodzaak als men<br />
in de prostitutie werkt. Over het algemeen<br />
zijn vier soa-onderzoeken per jaar ruim<br />
voldoende. De frequentie van het aantal<br />
soa-onderzoeken is uiteraard afhankelijk<br />
van het aantal cliënten en de soort contacten<br />
die de prostituee (m/v) heeft. Bij eventuele<br />
klachten of als een condoom kapot is<br />
gegaan, is het raadzaam om extra onderzoek<br />
te laten verrichten. Het onderzoek<br />
moet worden uitgevoerd volgens de richtlijnen<br />
die de Stichting soa-bestrijding in samenwerking<br />
met het LCI heeft opgesteld.<br />
Deze richtlijnen zitten in de LCI-ordner.<br />
De arts die het soa-onderzoek uitvoert, is bij<br />
voorkeur bij de GGD bekend en voor de<br />
GGD bereikbaar.<br />
Verder moeten de volgende regels in acht<br />
genomen worden:<br />
• Indien de prostituee (m/v) vermoedt dat<br />
zij/hij een soa heeft, moet zij/hij het<br />
werk onmiddellijk staken en zich door<br />
een arts laten onderzoeken.<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
• Als een soa is vastgesteld, mag de prostituee<br />
(m/v) het werk niet hervatten tot het<br />
besmettingsrisico is geweken en/of aanvullende<br />
maatregelen zijn genomen. In<br />
onderstaande tabel is globaal aangegeven<br />
wanneer het besmettingrisico is geweken<br />
en welke aanvullende maatregelen<br />
moeten worden genomen. Dit wordt<br />
in overleg met de behandeld arts bepaald.<br />
• De eigenaar en/of exploitant van een<br />
prostitutiebedrijf staat te allen tijde soaonderzoek<br />
bij de prostituee (m/v) toe.<br />
• De eigenaar en/of exploitant van een<br />
prostitutiebedrijf stimuleert regelmatig<br />
soa-onderzoek bij de prostituees (m/v).<br />
• De eigenaar en/of exploitant dient te<br />
allen tijde toegang te verlenen aan gezondheidsvoorlichters<br />
van de GGD en<br />
de prostituees (m/v/) de gelegenheid<br />
geven met de gezondheidsvoorlichters<br />
in contact te komen.<br />
• Op de werkplek moeten folders en ander<br />
voorlichtingsmateriaal beschikbaar<br />
zijn over soa.<br />
Soa aanvullende adviezen naast ALTIJD condoomgebruik<br />
Bacteriële vaginose Seksueel contact eventueel ook mogelijk op de dag van behandeling<br />
(geen soa)<br />
Candidiasis (geen Seksueel contact eventueel ook mogelijk op de dag van behandeling<br />
soa)<br />
NB Vaginale zetpillen kunnen de kwaliteit van het condoom aantasten.<br />
Chlamydia tracho- Tijdens de week van de behandelingskuur of de week volgend op de eenmalige<br />
matis<br />
behandeling geen (ano-)genitaal seksueel contact. Condoomgebruik ook bij pijpen<br />
en beffen. De ander aftrekken kan geen kwaad.<br />
Condylomata acu- Dag van behandeling (het aanstippen) van de genitale wratten geen seksueel conminatatact.<br />
Zolang de wratten zichtbaar zijn, voorkomen dat ze in aanraking komen met<br />
de geslachtsdelen van de cliënt. Pijpen (met condoom) en de ander aftrekken kan<br />
geen kwaad.<br />
Gonorroe Tot de nacontrole (na 1 week) geen (ano-)genitaal seksueel contact. Condoomgebruik<br />
ook bij pijpen en beffen. De ander aftrekken kan geen kwaad.<br />
Hepatitis B (acute Geen oraal, anaal of genitaal seksueel contact. De ander aftrekken kan geen kwaad.<br />
vorm)<br />
Pas weer verder seksueel contact na toestemming van de arts.<br />
Hepatitis B (drager- Naast consistent condoomgebruik bij oraal, anaal en genitaal seksueel contact ook<br />
schap)<br />
oppassen met slijmvliescontacten (vooral bij dragers die zeer besmettelijk zijn, dat<br />
wil zeggen waarbij HBeAg in het bloed aantoonbaar is, omdat de kans op overdracht<br />
dan veel hoger is).<br />
NB 1 Dit geldt ook voor de partner, indien die nog niet is gevaccineerd is of hepatitis<br />
B heeft doorgemaakt.<br />
NB 2 Mogelijkheden nagaan voor andere beroepskeuze en/of behandeling.<br />
Herpes genitalis Geen seksueel contact tijdens het blaasjes-/wondjesstadium.<br />
NB Ook na herstel van de eerste keer herpes genitalis blijft men 1 tot 3 maanden<br />
Protocollen technische hygiënezorg 25
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
Soa aanvullende adviezen naast ALTIJD condoomgebruik<br />
besmettelijk.<br />
Niet-specifieke Bij voorkeur geen seksueel contact gedurende 1 week na éénmalige behandeling of<br />
Urethritis<br />
gedurende de week van de behandelingskuur.<br />
(Non-gonorroe,<br />
non-chlamydia<br />
trachomatis<br />
PID Geen seksueel contact tot na de nacontrole (na 1 tot 2 weken).<br />
Schaamluis De dag van behandeling geen seksueel contact.<br />
Scabiës De dag van behandeling geen seksueel contact.<br />
Syfilis De eerste tien dagen vanaf de start van de behandeling geen seksueel contact.<br />
Trichomoniasis De dag van de behandeling geen seksueel contact. Bij voorkeur wachten tot na de<br />
nacontrole (als ook andere laboratoriumuitslagen bekend worden). Ook in de privésfeer<br />
beschermd seksueel contact.<br />
Hiv Mogelijkheden nagaan voor andere beroepskeuze. Altijd veilig werken. Regelmatig<br />
bloedonderzoek en zo nodig behandeling van hiv-infectie en andere soa.<br />
Ulcus molle Geen seksueel contact tot na de nacontrole (na 1 à 2 weken)<br />
Deze tabel is ontleend aan de eerder genoemde ‘Richtlijnen voor soa-onderzoek bij prostituees’<br />
van de Stichting soa-bestrijding.<br />
de ziekte lijdt zodat de ziekte dan tijdig ontdekt<br />
en behandeld kan worden. Iemand die<br />
aan de ziekte lijdt, kan ook andere mensen<br />
in de omgeving besmetten. De volgende<br />
regels gelden:<br />
• Iedereen die recent (in de afgelopen drie<br />
maanden) afkomstig is uit een land waar<br />
veel TBC voorkomt en nog niet op TBC is<br />
onderzocht, moet zich melden bij de<br />
TBC-afdeling van de GGD. Het onderzoek<br />
houdt in dat er een longfoto wordt gemaakt.<br />
• Pas als uit het TBC-onderzoek blijkt dat<br />
men niet besmet is met TBC mag een<br />
prostituee (m/v) aan het werk.<br />
6.2 Vaccinatie tegen hepatitis B<br />
Het is aan te raden om, indien men werkt in<br />
de prostitutie, zich te laten vaccineren tegen<br />
hepatitis B. Tegelijk met de eerste vaccinatie<br />
wordt bij de prostituee (m/v) bloed afgenomen<br />
en wordt onderzocht of hij of zij ooit<br />
hepatitis B heeft gehad (deze ziekte kan men<br />
hebben gehad zonder dat gemerkt te hebben).<br />
Als de prostituee (m/v) nooit hepatitis B heeft<br />
gehad, wordt de serie afgemaakt. Dit houdt in<br />
dat iemand nog twee vaccinaties krijgt in een<br />
half jaar. In 60 tot 95% van de gevallen (leeftijdsafhankelijk)<br />
is men vervolgens voor het<br />
leven beschermd tegen hepatitis B. Dan kan<br />
iemand zelf geen hepatitis B meer krijgen en<br />
het ook niet meer overdragen aan anderen.<br />
Men dient er rekening mee te houden dat<br />
een vaccinatie tegen hepatitis B geen bescherming<br />
biedt tegen andere bloedoverdraagbare<br />
ziekten zoals hepatitis C en hiv.<br />
6.3 TBC-onderzoek<br />
TBC (tuberculose) is een infectieziekte die<br />
zich meestal in de longen voordoet en besmettelijk<br />
kan zijn voor anderen door hoesten<br />
en niezen. TBC is goed te behandelen<br />
met medicijnen als het op tijd wordt ontdekt.<br />
In de meeste landen in Afrika, Azië en Latijns-<br />
en Midden-Amerika komt TBC vaak<br />
voor. Iemand kan aan de ziekte lijden zonder<br />
er zelf veel van te merken. Het is belangrijk<br />
om te laten onderzoeken of iemand aan<br />
6.4 Huidaandoeningen<br />
Schurft en schaamluis zijn parasitaire aandoeningen<br />
die ondanks veilige seks kunnen<br />
worden overgedragen van de ene mens op<br />
de andere mens. Bij een kortstondig contact<br />
is de kans op overdracht niet groot, maar het<br />
is wel mogelijk.<br />
6.4.1 Schurft (scabies)<br />
Schurft is een huidontsteking die gepaard<br />
gaat met hevige jeuk, kleine bultjes en roodheid<br />
meestal tussen de vingers en in elleboog-<br />
en knieholten. Schurft kan optreden na<br />
(lang en frequent) huidcontact met een besmet<br />
persoon, het dragen van besmette kleding<br />
of het slapen in een besmet bed. De<br />
eerste keer ontstaat jeuk na twee tot zes we-<br />
26 LCI september 2001
ken nadat de schurftmijt zich op de huid<br />
heeft gevestigd. Bij reïnfectie treedt jeuk al<br />
na enkele dagen op. Door krabben kunnen<br />
allerlei huidontstekingen ontstaan (o.a. allergische<br />
reacties).<br />
Behandeling bij schurft<br />
• Plastic handschoenen aantrekken.<br />
• De voorgeschreven zalf (lindaansmeersel<br />
1% FNA en/of permetrine 5% crème)<br />
klaarleggen.<br />
• Alleen bij een sterk vervuilde huid eerst<br />
het lichaam wassen.<br />
• 's Avonds voor het naar bed gaan het<br />
hele lichaam insmeren met het voorgeschreven<br />
middel van de kaakrand tot en<br />
met de voetzolen, vooral tussen de vingers,<br />
aan de polsen, de strekzijde van de<br />
ellebogen, de enkels en de voetrand.<br />
Speciale aandacht besteden aan de huidplooien.<br />
Bij mannen ook op de penis en<br />
het scrotum.<br />
• Nagels kortknippen en middel ook daar<br />
aanbrengen.<br />
• Vermijd contact met de ogen, mond en<br />
slijmvliezen; anders uitspoelen met veel<br />
water en zeep.<br />
• Bij tussentijds handenwassen, toiletbezoek<br />
etc. de zalf/crème opnieuw aanbrengen.<br />
• De zalf 8 tot 12 uur laten inwerken (voor<br />
andere middelen geldt een andere inwerktijd<br />
en herhalingsschema), daarna<br />
wassen of douchen en schone kleding<br />
aantrekken.<br />
• Behandeling zo nodig herhalen.<br />
Bij schurft is het aan te raden ook de intieme<br />
contacten (gezinsleden, degene die gebruik<br />
maken van dezelfde werkkamer) te behandelen.<br />
Op de dag van behandeling mag de prostituee<br />
(m/v) geen seksueel contact hebben.<br />
Maatregelen bij schurft<br />
• Kleding en beddengoed die vóór of tijdens<br />
de behandeling gebruikt zijn, wassen<br />
op 60°C of kleding en beddengoed<br />
gedurende tenminste 72 uur in een goed<br />
dichtgeknoopte plastic zak opslaan bij<br />
kamertemperatuur (buiten het lichaam<br />
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
overleven de meeste mijten geen twee<br />
dagen of zijn verzwakt).<br />
• Voor de reiniging van de omgeving zijn<br />
geen bijzondere maatregelen noodzakelijk.<br />
6.4.2 Schaamluis<br />
Schaamluizen zijn kleine beestjes die leven<br />
op de beharing in de schaamstreek van het<br />
menselijk lichaam, echter niet op het hoofd<br />
(kan wel op wimpers en wenkbrauwen). Door<br />
lichamelijk contact, bijv. seksueel contact<br />
kunnen de beestjes overgebracht worden. De<br />
klachten na een besmetting met schaamluis<br />
zijn de volgende:<br />
• Jeuk, met als gevolg flink krabben, waardoor<br />
huidirritaties ontstaan.<br />
• Er zijn rode of bruine vlekjes in het ondergoed<br />
zichtbaar. Dit komt omdat de<br />
luizen, die leven van het bloed van de<br />
besmette persoon, rode of bruine ontlasting<br />
achterlaten.<br />
• Het komt soms voor dat er blauwe vlekjes<br />
te zien zijn op de romp of rond de<br />
plaats waar ze zich bevinden.<br />
• Op de haarschacht zijn soms roodbruine<br />
luizen van 1 mm te zien of de eitjes (neten)<br />
als grijs/beige puntjes.<br />
Behandeling bij schaamluis<br />
• Plastic handschoenen aantrekken.<br />
• De schaamstreek en de omgeving waar<br />
haargroei is goed nat maken met een Malathion-oplossing<br />
(0,5%) en laten drogen.<br />
Er kan ook een andere middel, dat geschikt<br />
is volgens de bijsluiter, gebruikt<br />
worden.<br />
• Handschoenen uittrekken en de handen<br />
wassen.<br />
• Na 12 uur mag de schaamstreek gewassen<br />
worden.<br />
• De behandeling na 7–10 dagen herhalen.<br />
Op de dag van behandeling mag de prostituee<br />
(m/v) geen seksueel contact hebben.<br />
Maatregelen bij schaamluis<br />
• Kleding en beddengoed wassen op<br />
60°C.<br />
• Meubilair, e.d. goed stofzuigen.<br />
Protocollen technische hygiënezorg 27
<strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor <strong>prostitutiebedrijven</strong><br />
7. Literatuur<br />
• Arboregels in de prostitutiebranche. Arbeidsinspectie.<br />
Amsterdam, september<br />
2000.<br />
• Hygiënecode voor de Horeca.Bedrijfschap<br />
Horeca en Catering. Zoetermeer,<br />
1996.<br />
• <strong>Hygiënerichtlijnen</strong> voor verpleeghuizen.<br />
GG&GD Amsterdam, Hygiëne & Preventie.<br />
Amsterdam, 2000.<br />
• Inspectieformulier <strong>prostitutiebedrijven</strong>.<br />
GGD Noord- en Midden-Limburg.<br />
• Hygiëne en veiligheid in <strong>prostitutiebedrijven</strong>.<br />
GGD Zuidoost-Brabant.<br />
• Warenwetregeling Hygiëne van Levensmiddelen<br />
.Koninklijke Vermande. Lelystad,<br />
december 1995 (inwerkingtreding).<br />
• Warenwetbesluit Bereiding en behandeling<br />
van Levensmiddelen. Koninklijke<br />
Vermande. Lelystad, maart 1993 (inwerkingtreding).<br />
• Wet hygiëne en veiligheid zwemgelegenheden.<br />
Ministerie van VROM, Den<br />
Haag.<br />
• Besluit hygiëne en veiligheid zwemgelegenheden.<br />
Ministerie van VROM, Den<br />
Haag.<br />
• Hygiëne in <strong>prostitutiebedrijven</strong>. Mr. A.<br />
de Graaf Stichting, Instituut voor prostitutie<br />
vraagstukken. Amsterdam.<br />
• Kinky sex. SAD-Schorerstichting. Amsterdam,<br />
december 1996.<br />
• Handboek Arbobesluit, derde herziene<br />
druk. Sdu Uitgevers. Den Haag 2000.<br />
• Handboek Arbowet, vijfde herziene<br />
druk. Sdu Uitgevers. Den Haag 1999.<br />
• Safe Sex Bedrijven. Stichting soabestrijding.<br />
Utrecht, oktober 1999.<br />
• Hygiënewijzer. Stichting soa-bestrijding.<br />
Utrecht, 1993.<br />
• Richtlijnen SOA-onderzoek bij prostituees,<br />
2 e herziene druk. Stichting soabestrijding.<br />
Utrecht, 2001.<br />
• Richtlijnen WIP/VIP. Werkgroep Infectie<br />
Preventie, Leiden.<br />
28 LCI september 2001