Berlewalde - Vitruvius

ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
MANAGING
CULTURAL HERITAGE
UNDERWATER
JAARGANG 1 • NUMMER 5 OKTOBER 2008
O N A F H A N K E L I J K V A K T I J D S C H R I F T V O O R
‘BERLEWALDE’
EEN VERDWENEN
ACHTERHOEKSE WILDERNIS
FORUM: REACTIE OP ‘MOETEN MOLENS ALTIJD MALEN?’
HOE VERDER MET DE
GODSHUIZEN IN
NEDERLAND?
KORT: IMPRESSIES ‘A WIDER VIEW’ TRIËNNALE APELDOORN • ARCHEOLOGIE BETUWEROUTE AFGESLOTEN •
DE RACM EN HET CULTUURLANDSCHAP • RECENT VERSCHENEN • AGENDA • EN MEER

Synergie
in optima
forma...
De mix van archeologie, cultuurlandschap en monumentenzorg
onderscheidt VITRUVIUS – synergie in de zuiverste
vorm. Een keur aan gerenommeerde namen dragen bij aan de fraai
verzorgde uitgaven. Vitruvius bereikt iedereen die meetelt op de
drie werkterreinen. Vitruvius verschijnt niet in de winkel.
Nederland 4x per jaar € 45,-
België 4x per jaar € 55,-
Wat dacht u van een (cadeau)abonnement?
Mail naar info@uitgeverijeducom.nl

itruvius
inhoud
ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
A C M
18
MANAGING
CULTURAL
HERITAGE
UNDERWATER
REAGEREN?
REACTIES OP ARTIKELEN IN DEZE
UITGAVE VAN VITRUVIUS KUNNEN
TOT 15 NOVEMBER 2008 NAAR DE
UITGEVER WORDEN GESTUURD.
10
‘BERLEWALDE’
EEN VERDWENEN
ACHTERHOEKSE
WILDERNIS
44
A WIDER VIEW
OP INDUSTRIE-
LANDSCHAPPEN
KORT PAG 4-9, 56: ROMEINSE WORTELS KANALENEILAND • OERBOS BIJ RODERWOLDE • IMPRESSIES A WIDER VIEW TRIËNNALE
APELDOORN • IJZERGIETERIJ WORDT KLOPPEND HART • OPNIEUW ROMEINSE SCHEEPSVONDST • ARCHEOLOGIE BETUWEROUTE
AFGESLOTEN • DE RACM EN HET CULTUURLANDSCHAP • MONUMENTENPRIJS 2008 NAAR TEMMINCK GROLL EN MEER
RECENT VERSCHENEN PAG 33, 51-53 • AGENDA PAG 54-55
1
26
HOE VERDER MET DE
GODSHUIZEN IN
NEDERLAND?
32
ERFGOED OP EIGEN BENEN,
EEN PRIJS VAN HET VSBFONDS
V ITRUVIUS F ORUM
34
EEN REACTIE OP
‘MOETEN MOLENS
ALTIJD MALEN?

UITGEVER/BLADMANAGER
Robert Diederiks
REDACTIE
Drs. H.G. Baas
mw. Drs. P.J. Braaksma
R.P.H. Diederiks
Ir. M. van Hunen
mw. Drs. M. Kapelle
Dr. H.C.M.Kleijn
Dr. R.C.G.M. Lauwerier
S.A. Muller
mw. Dr. E.M. Theunissen
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Vitruvius is een informatief,
promotioneel, onafhankelijk
vaktijdschrift dat beoogt
kennis en ervaring uit te
wisselen, inzicht
te bevorderen
REDACTIERAAD
Drs. C.H.M. (Chris) de Bont
Wageningen Universiteit
Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester
Synthegra
Drs. D.E. (Dorien) Fröling ADC
Dr. T.G. (Timo) Nijland TNO
Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft
Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek
RACM, Rijksuniversiteit Groningen
Ir. F.G.M. (Frank) Véhof NRf
Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip
TU Delft
C O L O F O N
2
en belangstelling
te kweken voor
de vakgebieden
archeologie,
cultuurlandschap en
monumentenzorg.
EEN UITGAVE VAN MET MEDEWERKING VAN
NV Amersfoortse Maatschappij
tot Stadsherstel
Postbus 842
3800 AV Amersfoort
Tel. 033-460 5020
www.stadsherstelamersfoort.nl
Uitgeverij Educom BV
Mathenesserlaan 347
3023 GB Rotterdam
Tel. 010-425 6544
Fax 010-425 7225
E-mail info@uitgeverijeducom.nl
www.uitgeverijeducom.nl
S U B - S P O N S O R S
Projectbureau
Belvedere
Postbus 389
3500 AJ Utrecht
Tel. 030-230 5010
www.belvedere.nu
Synthegra bv
Doetinchemseweg 61A
7007 CB Doetinchem
Tel. 0314-36 99 40
www.synthegra.com
M E D E - O N D E R S T E U N E R S
ADC ArcheoProjecten
Nijverheidsweg-Noord 114
3812 PN Amersfoort
Postbus 1513
800 BM Amersfoort
Rijksdienst voor
Archeologie,
Cultuurlandschap en
Monumentenzorg
(RACM)
ABONNEMENTEN
Nederland 4 nrs/jaar E 45.-
België 4 nrs/jaar E 55.-
Voor betaling wordt een factuur
verzonden. Vermeld bij correspondentie
altijd het abonneenummer (zie de
factuur). Tijdige betaling garandeert
regelmatige toezending. Abonnementen
lopen automatisch door. Opzeggingen
(uitsluitend schriftelijk per aangetekend
schrijven) dienen uiterlijk twee
maanden voor afloop van de abonnementsperiode
in ons bezit te zijn.
Nationaal
Restauratiefonds
Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken
Tel. 033-253 9439
info@restauratiefonds.nl
www.restauratiefonds.nl
Tel. 033-299 8181
Fax 033-299 8180
www.archeologie.nl
LEZERSSERVICE /
NABESTELLINGEN
Adresmutaties/abonnementen
en nabestellingen doorgeven
via info@uitgeverijeducom.nl
© Copyrights Uitgeverij Educom BV
OKTOBER 2008.
Niets uit deze uitgave mag worden
gereproduceerd door middel van boekdruk,
foto-offset, fotokopie, microfilm of
welke andere methode dan ook, zonder
schriftelijke toestemming van de uitgever.
ISSN 1874-5008

VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
LECTORI SALUTEM!
In de zomervakantie van 2008 is door redactieleden,
schrijvers en reviewers hard doorgewerkt om met
elkaar weer een nieuwe editie van Vitruvius te
produceren; nummer 5, jaargang 2. Zoals inmiddels
gebruikelijk een afwisselend nummer met ditmaal voor
het eerst een uitgebreide forumdiscussie.
Eindelijk krijgt het stiefkind van de archeologie – archeologie
onder water – met het artikel over het MACHUproject,
in Vitruvius de aandacht die het verdient. Het
artikel van Door Jelsma is een geweldige bijdrage aan
‘ons’ Jaar van het Religieus Erfgoed en cultuurlandschappers
worden bediend met een mooi verhaal over de
Achterhoekse wildernis ‘Berlewalde’ en een ruimere blik
op industriële landschappen.
Niet alleen aan de inhoud van dit nummer is gewerkt,
maar ook kunnen we met trots onze redactieraad presenteren.
Daarnaast hebben nieuwe organisaties uit het veld
zich verbonden aan Vitruvius. En zo hoort het ook want
zonder daadwerkelijke steun vanuit de cultuurhistorische
wereld is dit initiatief geen lang leven beschoren.
Gelukkig ziet het ernaar uit dat de positie van Vitruvius
steeds sterker wordt en dat er na een eerste jaargang nog
vele zullen volgen.
Mocht u een bijdrage willen leveren aan Vitruvius, in
welke vorm of hoedanigheid dan ook, meldt u zich dan
bij de uitgever: info@uitgeverijducom.nl
ADVERTENTIE
– De redactie

K ort VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
KANALENEILAND HEEFT
ROMEINSE WORTELS
Bij archeologisch onderzoek in de wijk
Kanaleneiland is onlangs de grens
van het Romeinse rijk teruggevonden.
Wethouder Harm Janssen legde in juli jl.
door een boring een stukje van het tracé van
de Romeinse weg in Kanaleneiland bloot.
Onder het ophogingszand van de woonwijk
uit de jaren ’60 blijken zich goed bewaarde
resten te bevinden van de weg die de legerkampen
langs de Romeinse grens met elkaar
verbond. Mede naar aanleiding van deze
vondst werkt de gemeente aan een integraal
plan voor de presentatie van de Romeinse
grens in de openbare ruimte en de ontwikke-
ling van allerlei educatieve en culturele
initiatieven langs deze grenslijn.
De afgelopen jaren was de loop van de
Romeinse grens in het nieuwe stadsdeel
Leidsche Rijn al grotendeels teruggevonden.
Een groot deel van dat tracé is inmiddels via
een wandelroute te volgen. Maar waar de weg
ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal
liep, dus onder de bestaande stad Utrecht,
Archeologen hebben in de Rotterdamse
deelgemeente IJsselmonde
crematiegraven aangetroffen die
mogelijk ouder zijn dan 6500 jaar.
Archeoloog Arnold Carmiggelt sprak van
een unieke vondst voor Nederlandse begrip-
was tot voor kort onbekend. Op initiatief van
de gemeente heeft er de afgelopen weken
gericht onderzoek plaatsgevonden in Kanaleneiland.
Door middel van grondboringen
kon het grind dat ooit het plaveisel van de
weg vormde, worden opgespoord. Maar liefst
twee kilometer van het wegtracé is in de afgelopen
weken in kaart gebracht. Het booronderzoek
is uitgevoerd door Archeologisch
Adviesbureau RAAP. De komende maanden
wordt het onderzoek voortgezet, met als doel
pen. In de drie kuilen in zogenoemde rivierduinen
lagen verbrande menselijke botten,
vermoedelijk van jagers, vissers en voedselverzamelaars.
De archeologen troffen ook resten van een
oeros en een wild zwijn, die vermoedelijk
4
om het tracé compleet te krijgen tot aan de
gemeentegrens met Bunnik. Als dat lukt, zal
het gehele wegtracé binnen de gemeente
Utrecht bekend zijn.
ROMEINSE GRENS ZICHTBAAR
In het integraal plan voor de publiekspresentatie
van de Romeinse grens wordt gestreefd
naar een herkenbare markering in de openbare
ruimte en naar informatievoorziening
op plekken met een bijzonder verhaal, zoals
de vindplaatsen van Romeinse wachttorens
of schepen in Leidsche Rijn. Het actieplan
mikt op samenwerking met ontwikkelaars,
terreinbeheerders, scholen etcetera die op de
grenslijn actief zijn. Doel is om de Romeinse
grens op termijn te laten uitgroeien tot een
kralenketting van educatieve projecten en
culturele initiatieven. Bij de ontwikkeling
van het actieplan zijn ook betrokken het
Initiatief Domplein 2013, Tinker Imagineers
en OKRA landschapsarchitecten. De
gemeente wil de eerste concrete markeringen
en initiatieven volgend jaar al gerealiseerd
hebben.
PREHISTORISCHE CREMATIEGRAVEN ONTDEKT IN ROTTERDAM
aan de doden zijn meegegeven als voedsel.
‘Aan de hand van onderzoek met radioactieve
koolstof gaan we na hoe oud de resten
precies zijn. Daar gaat wel een aantal
maanden overheen’, aldus Carmiggelt.

K ort VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Het boek C.B. van der Tak, Stadsarchitect tussen modernisme
en traditie 1929-1945 van de auteurs Anton Groot en Max
Cramer is een van de 33 geselecteerde Best Verzorgde
boeken in Nederland over het jaar 2007.
Uit de 465 inzendingen, de grootste inzending van de afgelopen
jaren, koos een vakjury 33 boeken – het maximum aantal boeken
volgens het reglement – als best verzorgd. Het boek over Van der
Tak als één van de weinige architectuurboeken onderscheiden
vanwege de heldere verzorgde vormgeving, afbeeldingen en grafischtechnische
productie. Hoewel voor de jury geen exacte definitie vast
ligt van een winnend boek zijn: inspiratie, als een duidelijke visie op
het onderwerp; optimale betrokkenheid van vorm en inhoud; en wat een
BOEK C.B. VAN DER TAK
ÉÉN VAN ‘BEST
VERZORGDE BOEKEN’
boek typografisch leesbaar maakt, herhaaldelijk uitgangspunt bij de
keuze. Het juryrapport zegt onder meer over het boek:
‘Architectuur is een onderwerp dat elk jaar flink onder de inzendingen
is vertegenwoordigd. Het levert vaak boeken als stoeptegels
op. Het boek over C.B. van der Tak (1900-1977) richt zich
voornamelijk op een gespecialiseerd publiek. Het biedt een uitputtende
studie van ’s mans leven en bouwkunst. De auteurs laten
geen detail onbesproken. Dit kloeke, aantrekkelijke werk valt op
door zijn helderheid en de kwaliteit van lithografie, druk en afwerking.
De ontzaglijke hoeveelheid informatie wordt opgediend in
een duidelijk te herkennen structuur.’
Staand v.l.n.r.: Anton Groot en Max Cramer, de auteurs van het boek
C.B. van der Tak; uitgever Kees van den Hoek, Uitgeverij Thoth; eindredacteur
Wim Platvoet, Uitgeverij Thoth en binder Herman van
Waarden, Boekbinderij Van Waarden. Zittend: beide ontwerpers
Ronald Boiten en Irene Mesu uit Amersfoort.
30 MILJOEN EURO RESTAURATIESUBSIDIE
VOOR RIJKSMONUMENTEN
Begin juli reikte de directie van de
Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM), namens minister Plasterk (OCW),
in dierentuin Artis in Amsterdam 30 miljoen
euro aan beschikkingen uit aan eigenaren of
vertegenwoordigers aan 105 ‘overige’ rijksmonumenten,
die kampen met aanzienlijke
restauratieachterstand. Tot deze gevarieerde
groep behoren o.a. kastelen, kerken en buiten-
plaatsen. Artis zelf kreeg ruim 750.000 euro
voor het restaureren van het Apenhuis. Ook
het DRU-complex in Ulft, het NS-stationsgebouw
van Delft (foto), de Tribune
Sportpark Jong Holland in Alkmaar,
Panorama Mesdag in Den Haag, Fort
Pannerden in Doornenburg (foto) en de
Locomotievenloods in Roosendaal vielen in
de prijzen.
5
De hoogste subsidie van bijna 800.000 euro
ging naar Amersfoort voor een opknapbeurt
van de Stadsmuren (foto),. Verder valt op dat
provincie Zuid-Holland ruim vertegenwoordigd
is met 27 honoreringen. Ook religieus
erfgoed werd goed bedeeld met 50 kerken,
kerktorens en pastorieën. De minister heeft
als doel de huidige 17% in achterstand eind
2010 terug te brengen tot 10%.

K ort
Tijdens archeologisch onderzoek in de
woningbouwlocatie Leidsche Rijn bij
Utrecht is een wrak gevonden van
een tot nu toe onbekend Romeins scheepstype.
De opgegraven resten vertonen sterke
gelijkenis met de hedendaagse punter, een
Als over paar jaar de voormalige
IJzergieterij van de DRU herbestemd
is en er ca. 270 nieuwe
woningen gebouwd zijn, zal deze historische
locatie het kloppend hart vormen van de
begin 2005 gevormde gemeente Oude
IJsselstreek. Daarin zijn plaatsen zoals
Terborg, Ulft en Gendringen opgegaan.
Het DRU-terrein ligt geografisch gezien in
het centrum van de nieuwe gemeente. Zodra
het meest monumentale gebouw, het
Portierscomplex, herbestemd zal zijn als
cultureel centrum met als grootste gebruikers
een poppodium, horeca, theaterruimte,
het Nederlands IJzermuseum, vergaderruimte
voor de gemeenteraad en een bibliotheek,
dan zal dit gebouw ook sociaal en cultureel
gezien het middelpunt vormen.
Naast deze functies zullen 2 van de 7 Rijksmonumenten
herbestemd worden in de sfeer
van wonen. BOEi zal het gebouw, waar ooit
badkuipen gemaakt werden, herontwikkelen
voor bewoning. Het principe daarbij is dat de
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
OPNIEUW BELANGRIJKE ROMEINSE
SCHEEPSVONDST IN LEIDSCHE RIJN
traditioneel, Hollands vaartuig, waarvan de
oorsprong tot dusverre onduidelijk was.
Scheepsarcheologen zijn zeer opgetogen over
de vondst, die een doorbraak betekent voor
onze kennis over de ontwikkeling van
Romeinse en latere scheepstypen. De Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten (RACM) spreekt van ‘een
van de belangrijkste scheepsarcheologische vondsten
in ons land ooit’.
De jongste vondst is gedaan in een dicht
geslibde rivierbedding in de nabijheid van
het Romeinse fort dat op de Hoge Woerd ten
noorden van De Meern was gelegen. Het fort
was bezet tussen ca. 40 en 270 na Chr., maar
de rivier begon al rond 230 ernstig te verlanden.
Mede op grond daarvan én op basis
van vondstmateriaal in de omringende
rivierafzettingen, kan het schip worden gedateerd
omstreeks het jaar 200 of iets later.
IJZERGIETERIJ WORDT KLOPPEND
HART OUDE IJSSELSTREEK
nieuwe bewoners van de Badkuipenfabriek
zelf opdrachtgever zullen zijn voor de verbouwing
en restauratie. Er zullen ongeveer
14 ‘gebouwkavels’ (van ca. 150-300 m?) casco
aangeboden worden, die de nieuwe eigenaren
naar eigen inzicht kunnen verbouwen tot
woon- en of werk/hobbyruimte.
Op 16 maart ging de herontwikkeling officieel
van start. De nieuwe naam van het
gebied wordt: ‘het Gietelinck’, een verwijzing
naar de restanten in de ovens die de volgende
dag weer opnieuw gebruikt werden in
de ijzergieterijen. De naam verwijst ook naar
het hergebruik van de gebouwen en het
opnieuw vormen van het DRU-complex.
Koos van Lith architecten uit Nijmegen is
bezig met voorstellen van het voorlopig ontwerp
voor ca. 27 appartementen, 8 nieuwbouwwoningen
en het kantoorgebouw.
Tevens zal het gehele binnenterrein en de te
restaureren watertoren in het plan geïntegreerd
worden.
6
Het scheepje was ongeveer 9 m lang en is
overlangs voor iets meer dan de helft
bewaard. De scheepsbodem (het zogenaamde
vlak) was ongeveer 9 m lang en 1,05 m breed,
en bestond oorspronkelijk uit twee eiken
planken, die naar de einden toe lancetvormig
toeliepen. De boorden stonden in
een uitgespaarde keep aan de zijkant van de
vlakplanken en werden met spanten (zogenaamde
knieën) overeind gehouden in een
hoek van ongeveer 125° ten opzichte van het
vlak. Heel typerend is dat de boordplanken
samenkwamen in een schuin vooruit staande
stevenbalk. Deze is zelf weliswaar niet
bewaard, maar de uitsparing waar deze in
stond is in een van de uiteinden nog te zien.
Daarmee heeft het scheepje de belangrijkste
eigenschappen van punter-achtige vaartuigen.
Een verwant scheepstype, iets groter van uitvoering
en met stompere einden, is de zogenaamde
bok.

K ort
De Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten
heeft zijn beleid op het gebied van
cultuurlandschap vastgesteld en gepubliceerd
in de nieuwe brochure ‘De C van de
RACM’. Bij de oprichting van de RACM in
2006 werd de nieuwe tak cultuurlandschap
door de Minister van OCW toegevoegd aan
de taken archeologie en monumentenzorg.
Het cultuurlandschap staat onder druk door
de aanleg van infrastructuur, moderne landbouw
en verstedelijking. De roep om het
landschap te beschermen wordt steeds vaker
gehoord. Recreanten, bewoners en beleidsmakers
zien steeds meer hoe bijzonder en
waardevol het Nederlandse landschap is.
Het rijk springt in op deze toegenomen aandacht
door het ontwikkelen van nieuw
beleid. In de brochure wordt aan de hand van
vier voorbeelden aangegeven hoe de RACM
dit rijksbeleid ondersteunt door het ontwikkelen
en toepasbaar maken van kennis, door
het bijdragen aan rijksbeleid en internationaal
beleid en de doorwerking daarvan, door
het waarderen en beschermen van landschappen
van nationaal of internationaal belang
en door het adviseren over de omgang met
cultuurlandschap in de praktijk.
Sim Visser, afdelingshoofd Landschappelijk
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
WAT DOET DE RACM VOOR
HET CULTUURLANDSCHAP?
en Stedenbouwkundig Erfgoed bij de RACM,
spreekt in de brochure over het cultuurlandschap
als een ijkpunt in onze dynamische
samenleving. ‘Ons vlakke Nederlandse landschap
heeft een enorme diepte. Niet alleen vanwege
de landschappelijke variatie, maar vooral
ook vanwege het verhaal achter deze landschappen.
Dat verhaal vertellen, en het inpassen in de
ruimtelijke ordening, is een nieuwe taak van de
RACM. We staan daarin niet alleen. Overal zie
je toenemende aandacht voor het cultuurlandschap.
Niet alleen in de politiek en het ruimtelijke
beleid, maar ook in het onderwijs, op
televisie, in de literatuur en in de beeldende
kunst. En dat is niet zo vreemd. Voor de moderne
Nederlander, die leeft in een dynamische, stedelijke
samenleving, is het cultuurlandschap een
oase van rust en continuïteit, een ijkpunt voor de
eigen identiteit.’
Binnen de taak van de RACM op het gebied
van cultuurlandschap wordt de komende
jaren prioriteit gegeven aan projecten van
nationaal belang, zoals Werelderfgoedgebieden,
Nationale Landschappen, Ruimte
voor de Rivier en convenanten. Daarnaast
richt de RACM zich op voorbeeldprojecten,
zoals een verdere uitwerking van het concept
landschapsbiografie of op een vernieuwende
aanpak van ruimtelijke opgaven.
Werken aan cultuurlandschap doet de RACM
niet alleen, en vraagt om een andere aanpak,
ARCHEOLOGIE BETUWEROUTE
FEESTELIJK AFGESLOTEN
Op 19 juni jl. is de archeologie in de
Betuweroute officieel afgesloten
met een feestelijke bijeenkomst in
de containerbioscoop van ProRail in
Utrecht. De archeologische wereld was
uitgenodigd om de presentatie van de
Rapportages Archeologische Monumentenzorg
(RAM’s) van alle onderzoeken bij te
wonen. De serie, verpakt in een stevige kist,
werd door de directeur van de Projectorganisatie,
Peter Dijk, aangeboden aan de
directeur van de RACM, Kees de Ruiter.
Deze verspreidde de kisten weer onder de
aanwezigen. Speciale aandacht kregen de
laatste twee boeken uit de serie:
‘Evalueren, beschermen en begeleiden:
Archeologische tracébegeleiding
en fysieke bescherming in
de Betuweroute’ en het managementboek
‘Malta in de maak:
Archeologisch management tijdens
het Betuwerouteproject’.
Tevens werd op deze middag een set
publieksproducten aangeboden aan de burgemeesters
en wethouders van de gemeenten
waarin opgravingen hebben plaatsgevonden.
De publieksproducten maken de archeologie
beleefbaar voor de burgers. Het gaat om een
7
aldus Sim Visser: ‘Het betekent dat we
samenwerken met andere overheden en partijen.
Anders bij archeologie en gebouwd erfgoed is het
bijna onmogelijk om landschappen als monument
aan te wijzen. Het landschap verandert
immers continu. Toch zijn we op zoek naar constanten
in het cultuurlandschap. Wat willen we
echt behouden? Wat levert kwaliteit op voor de
toekomst? De kunst is om de bescherming van
cultuurlandschappen slim te combineren met het
ruimtelijke beleid van andere departementen, en
van provincies, gemeenten terreinbeheerders,
waterschappen et cetera.’
De brochure ‘De C van de RACM’ is te
bestellen via de InfoDesk: info@racm.nl
of telefoon 033-422 7456.
DE BETUWEROUTE DOOR HET NEDERLANDSE LANDSCHAP
website www.archeologiebetuweroute.nl, lespakketten,
fietsroutes, ‘archeologiebetuweroute’-bankjes
in elke gemeente en een
tentoonstelling in Streekmuseum de Koperen
Knop in Hardinxveld-Giessendam.

T erugblik
De middagsessie bestond uit voordrachten
van Peter Burggraaf (D),
Peter Herring (UK), Els Hofkens
(B), Hans Renes (NL), Per Grau Møller (DK)
De rode draad was te kijken of er een systeem
voor landschapswaardering is wat algemeen
toepasbaar is. Veel van de deelnemende landen
kennen een systeem van waardering,
maar, gezien de bijdragen, zijn daar nog wel
verschillende problemen mee.
Het verhaal van Peter Burggraaf viel in
deze middag ietwat uit de toon. Hij ging niet
zozeer op een systeem van waardering, maar
gaf meer een opzet van hun database, en geen
duidelijkheid over gehanteerde criteria, of de
algemene geldigheid daarvan. Wel was het
illustratief voor de verschillende valkuilen
die je kunt tegenkomen bij het opzetten van
een landschapswaarderingssysteem. Het grootste
probleem was dat hij de gehanteerde criteria
niet in een expertgroup had vastgesteld
en gebruikt in de waardering, maar met de
opdrachtgever had afgestemd tijdens het
waarderingsproject. Hierdoor was er geen
geobjectiveerde waardering mogelijk; ze was
altijd afhankelijk van het project waarvoor
gewaardeerd werd.
Zeer inspirerend was de voordracht van
Peter Herring van English Heritage. EH
werkt al sinds de jaren ’90 met een systeem
van landschapswaardering. Dit systeem,
Historic Landscape Characterisation (HLC), is
gebaseerd op het idee dat alles in het (cultuur)landschap
waardevol is, en dat de waarde
vooral op lokaal of maximaal regionaal
niveau geldt. Waarderingen worden dan ook
altijd in lokale of regionale projecten uitgevoerd,
waarbij de lokale kennis intensief
wordt gebruikt (inclusief immaterieel erfgoed)
vanuit het adagium landscape is about
perception, not just about facts. HLC past
een topdown waardering toe, dat wil zeggen
dat de experts de verschillende disciplines
samenbrengen en er een vastgestelde set
criteria op los laten. Op deze manier zijn er
nu voor verschillende counties landschapswaarderingskaarten
gemaakt, waarbij archeologie
en gebouwde monumenten zijn meege-
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
IMPRESSIES CULTURAL LANDSCAPE
VALUATIONS: A WIDER VIEW
INTERNATIONALE TRIËNNALE APELDOORN, 2008
nomen. Dit, vaak objectgebonden, erfgoed
staat hierin niet als object op zichzelf, maar
in het geheel van het (beleefde) landschap.
Dat kan dus tot andere waarderingen leiden
dan dat je zou krijgen als je puur objectgericht
werkt.
Een ogenschijnlijk nadeel van HLC is dat het
steeds per (kleine) regio wordt opgezet, vaak
ook vanuit die regio. Dat geeft in eerste
instantie afwijkende kaartbeelden (er kan een
andere nadruk op belang worden gelegd per
county), maar omdat de basisset criteria en
de opzet en metadata van de waarderingen
gelijk zijn (expertsystem) zijn ze daarna wel
te koppelen en te uniformeren.
Ook is er niet meteen een landsdekkende
landschapswaarderingskaart, maar een groeiende
verzameling ‘postzegels’ die op den
duur een flexibele, landsdekkende kaart opleveren.
Peter Herring noemde de systematiek die
binnen LSE gebruikt wordt van Landschapsbiografie
een voor hem zeer bruikbare
methode om de regionale HLC’s te vullen;
juist de hierin gehanteerde principes van een
expertsystem, gebruikmaken van lokale
8
HET GEBOUW RADIO KOOTWIJK: LOCATIE VAN DE LEZINGEN
kennis die eventueel in het veld door de
experts gecheckt kan worden, en de brede,
multidisciplinaire opzet zijn volgens hem de
ideale tools om de ‘kapstok’ van het HLC te
vullen. Interessant is ook dat het HLC zich
ook met het maritieme landschap bezighoudt,
zowel onder als boven water.
www.englishheritage.org.uk/server/show/
nav.1292
www.englishheritage.org.uk/upload/pdf/boudless_horizons.pdf
Els Hofkens werkt als beleidsmedewerker
voor de Vlaamse overheid, en verontschuldigde
zich bijna voor haar niet inhoudelijke
achtergrond. Zij vertelde hoe in Vlaanderen
een Landschap Atlas is ontwikkeld. Deze
atlas geeft een overzicht van de traditionele
Vlaamse landschappen, op basis van natuurlijke
(bodem, reliëf, etc.), economische
(grondgebruik), historisch geografische (historische
kaarten en luchtfoto’s) factoren,
gecombineerd met (lokale) expertkennis en
veldwerk. Dit geeft een ‘potentiële landschapsindeling’.
Het probleem is dat deze
atlas niet afdwingbaar in de planvorming is
opgenomen, maar wel vanuit een morele
gewoonte er een rol in speelt. Deze rol is

T erugblik VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
vergelijkbaar met de rol die de IKAW in
Nederlandse planvorming heeft.
De criteria waarop deze atlas zijn gebaseerd
wijken af van die van de HLC: in België worden
voor het landschap alleen zichtbaarheid,
staat en coherentie meegenomen. Geen waarde
wordt gegeven aan de elementen, en zeldzaamheid
en ouderdom worden buiten
beschouwing gelaten. Els gaf dan ook aan dat
het gebruik van de Landschap Atlas puur
pragmatisch is; als ze nu een landschapswaarderingssysteem
zouden opzetten, zouden
ze het veel meer zoals HLC aanpakken,
maar ze hebben nu eenmaal de Atlas en niet
de middelen om iets nieuws te ontwikkelen.
Bovendien wordt de Atlas dus vanuit een
morele gewoonte gebruikt, en heeft als zodanig
wel invloed op de planvorming.
http://geoweb.rug.ac.be/services/tradla.asp
Hans Renes gaf een overzicht van de verschillende
indelingen van landschap die in
Nederland gemaakt zijn. Een eenduidige systematiek
zoals de HLC die geeft is in
Nederland (nog) niet van de grond gekomen.
Een indeling en waarderingssysteem dat nog
K ort
OERBOS BLOOTGELEGD BIJ RODERWOLDE
In een akker bij Roderwolde werden
boomstronken boven de grond gehaald
van bijna 8000 jaar oud. Volgens de
Utrechtse hoogleraar in de dendrochronologie
(boomtijdkunde), Esther Jansma, zou
het wel eens kunnen gaan om de oudste
boomresten die in Nederland zijn gevonden.
Het gaat om grote hoeveelheden dennen,
berken, eiken en mogelijk essen.
Boer Dolf Boxen wist al heel lang van de
boomstronken net onder het oppervlak. Het
hobbelige stuk grond heette in de volksmond
niet voor niets ’t Stobbenven. Het viel ook niet
goed te maaien. Dat de boomresten zo bijzonder
waren, had hij niet gedacht. Vorig jaar
werd het stuk land onderdeel van de waterberging
in de Eelder- en Peizermaden. Bij
die gelegenheid nam de universiteit van
Groningen twee monsters en constateerde op
grond van de koolstofmethode dat de bomen
dateren van circa 6000 voor Christus.
wel veel gebruikt wordt is Ontgonnen
Landschap, maar er zijn geen projecten die
hierop een opvolging geven en kunnen
komen tot een landsdekkend systeem.
Hij haalde als voorbeeld CultGIS aan, dat als
landsdekkend systeem is opgezet, maar
direct werd ‘beconcurreerd’ door HISTland.
Daarnaast begon elke provincie met een
eigen cultuurhistorische waardering, zodat er
als snel 14 onafhankelijke systemen naast
elkaar bestonden. Daarbij kwamen nog eens
de systemen van (individuele) onderzoekers.
Hans zei dan ook dat we nu ten minste 50
waarderingssystemen hebben.
De voordracht van Per Grau Møller was
een schets van de Deense erfgoedwetgeving.
In Denemarken is er eigenlijk geen cultuurlandschappelijke
waardering; er worden drie
landschapszones onderscheiden in wetgeving
en politiek:
– stedelijke gebieden, hierin ligt de nadruk
op wonen, werken en ontwikkeling;
– toeristische gebieden langs de kust, nadruk
op ontwikkeling van recreatie en toerismeindustrie;
en
In juli jl. zijn twee graafmachines van een
loonwerkersbedrijf begonnen alle houtstobben
naar boven te halen. Zodat boer
Boxen de komende jaren het volle profijt van
zijn grond kan hebben. Onderzoekers hebben
meer monsters verzameld en ook de
ligging en dichtheid van de stronken vastgelegd.
Tijdens de graafwerkzaamheden leg-
9
– ‘de rest’ wat planologisch alleen als agrarisch
gebied wordt aangemerkt en waar de
(zeer sterke) agrarische lobby een belangrijke
rol speelt.
De kracht van de landbouwlobby is ook
duidelijk waarneembaar in de natuurwetgeving;
ook de Deense ‘natuurgebieden’
vormen een deken van zeer kleine, niet
onderling verbonden, percelen. Een ecologische
hoofdstructuur is niet aan te brengen.
Ergoedzorg is wettelijk alleen geregeld voor
monumentale objecten, voornamelijk prehistorisch
(grafheuvels, megalithische monumenten,
etc.) en seculier middeleeuws.
Kerken en kloosters vallen nadrukkelijk
buiten de monumentenwetgeving. Daarnaast
is er een bescherming voor wallen en
(afscheidings)muurtjes in het landelijke
gebied. Maar ook deze worden niet verder
gewaardeerd, noch op authenticiteit, noch op
ouderdom.
Beschermde cultuurhistorische gebieden zijn
dan ook voornamelijk in de kustregio’s te
vinden, tussen de toeristische zones.
den zij vast hoe de bomen in de bodem lagen.
In het laboratorium worden de groeipatronen
van de bomen opgemeten.
Op grond van al deze gegevens kan bepaald
worden wanneer dit bos ontstond en hoe het
ten einde kwam. De vraag is of dat kwam
door vuur, een storm of veranderde klimaatomstandigheden.
Onderzoeker Paul Copini
vertelt dat de grove den nog nooit zo talrijk
in moerasgrond in Nederland gevonden is.
‘Hazelaar en grove den waren de eerste bomen die
na de laatste ijstijd, zo’n 10.000 jaar geleden,
begonnen te groeien.’ Zijn collega Marta
Dominguez Delmás zegt dat het in
Roderwolde gaat om een zeer bijzonder
gebied. Haar valt op dat het eikenhout veel
donkerder is dan hedendaags eiken en nog
niet eens zo heel erg is aangetast. De onderzoekers
verwachten over een half jaar de analyses
af te hebben.
Bron: Nieuwsblad van het Noorden

C
1
CULTUURLANDSCHAP
B.J. GROENEWOUDT – L.J. KEUNEN
‘Berlewalde’:
een verdwenen Achterhoekse wildernis
'DÜLMENER WILDPFERDE’ IN HET DUITSE NATUURGEBIED MERFELDER BRUCH, VERMOEDELIJK DE LAATSTE
VERWANTEN VAN DE HALF-WILDE PAARDEN DIE RONDZWIERVEN IN BERLEWALDE FOTO: GITTA GESING
Het landschap in veel lage delen van Oost-Nederland wordt gekenmerkt
door openheid en grootschaligheid. In dit weidse en grotendeels
vlakke landschap treffen we van oudsher uitgestrekte 'broeken’,
‘flieren’ en ‘goren’ aan (vroeger gemeenschappelijk gebruikte
weide en hooiland) evenals jonge ontginningen van vochtige heide.
Van diverse zijden wordt geprobeerd deze open landschappen in stand
te houden of zelfs hun openheid terug te geven. Dat is bijvoorbeeld de
ambitie van diverse landschapsontwikkelingsplannen (LOP’s) die door
gemeenten zijn of worden ontwikkeld. Echter, onderzoek in het kader
van het ‘Oost-Nederlandproject’ van Wageningen Universiteit en RACM
heeft duidelijk gemaakt dat genoemde gebieden gedurende de laatste
eeuwen ingrijpende en snelle veranderingen hebben ondergaan.
10
Het historisch cultuurlandschap,
welk historisch cultuurlandschap?
et open landschap blijkt van
Hrelatief recente datum, en gaat
nauwelijks verder terug dan
grootmoeders tijd. Daarvóór
zag het landschap in het lage
land er heel anders uit. Wellicht bieden ook
vroegere fasen in de landschapsgeschiedenis
aanknopingspunten en inspiratie voor het
realiseren van nieuwe ruimtelijke opgaven.
Een spannende kanshebber in dit opzicht is
de verdwenen wildernis ‘Berlewalde’ in de
westelijke Achterhoek. We gebruiken deze
naam als pars pro toto voor het totale boslandschap
(Berlewalde is een nog niet gelokaliseerd
bosgebied in de noordwestelijke

Achterhoek). Het gebied waar we het hier
over hebben, wordt in het oosten begrensd
door de rand van het Oost-Nederlands plateau,
in het westen door de IJssel, in het
noorden door Schipbeek en Dortherbeek, en
in het zuiden door de Oude IJssel.
Groen in de Achterhoek
Het tegenwoordige landschap in de westelijke
Achterhoek kent een afwisseling van grootschalige,
open gebieden, landgoederenzones,
en oud, kleinschalig cultuurlandschap met
bos, laanbeplanting en houtwallen. Het
meeste van dit groen is echter nog geen twee
eeuwen oud. Veel landgoedbos en ook veel
ander bos is aangeplant op voormalige markegrond
(Van Cruyningen 2005, Keunen in
voorb.). Grote stukken daarvan zijn door
landgoedeigenaren aangekocht na de opheffing
van de marken, vooral tussen ca. 1830
en 1850 (Demoed 1987, tabel 2, 74-75).
Langere tijd geleden was de Achterhoek wél
dicht bebost. Na de laatste ijstijd raakte het
gebied geleidelijk begroeid met bos dat zich
uiteindelijk in het Atlanticum (7000-3500
vóór Chr.) had ontwikkeld tot een soortenrijk
loofbos. In dezelfde periode begon zich op
verschillende plaatsen veen te vormen; uiteindelijk
raakte 15% van de Achterhoek
bedekt met veen (De Rooi 2006). Dit ‘oer-
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
landschap’ kende vanaf het begin menselijke
invloed. Jagers-verzamelaars in het Mesolithicum
(9500-5000 v. Chr.) jaagden en visten
er niet alleen, maar grepen vermoedelijk ook
actief in het landschap in, bijvoorbeeld door
open plekken te creëren om wild te lokken
(Bos et al. 2002). Tussen ca. 5000 en 3400 v.
Chr. wordt het landschap geëxploiteerd door
groepen die een ‘mesolithische’ levenswijze
combineren met kleinschalige landbouw
(Raemaekers 1999). Daarbij wordt de landbouw
geleidelijk belangrijke en neemt de
menselijke invloed op de natuurlijke omgeving
toe. Vooral natuurlijke open plekken
in het bos worden omgezet in akkerland.
Vee wordt in het omringende bos geweid en
veevraat belemmert de verjonging van het
bos. Pas in de loop van de Bronstijd, tussen
1800 en 1100 vóór Chr., raakt de ontbossing
in een stroomversnelling (Casparie & Groenman
- van Waateringe 1980, Bakker 2003, Spek
2004, 131-138), ook in Oost-Nederland
(Groenewoudt et al. 2008). Onderzoek aan
fossiel stuifmeel laat in deze tijd een sterke
toename van grassen, kruiden en heide zien.
Door uitputting van de bodem verarmt en
verandert het resterende bos. Al in de late
IJzertijd (250 vóór Chr. - 0) zijn half-open
boslandschappen de regel. In essentie blijft
dat zo tot in de Middeleeuwen, en van grootschalige
regeneratie van bos in de vroege
11
Middeleeuwen, zoals in de zuidelijke dekzandlandschappen,
lijkt in Oost-Nederland
dan ook geen sprake te zijn geweest.
Het nieuwe landschap was een spiegelbeeld
van het oude: eilandjes cultuurgrond in een
groene wildernis hadden plaatsgemaakt voor
eilandjes groen in een open cultuurlandschap
(Groenewoudt 2006, 120). In de late Middeleeuwen
en vooral de 16e-17e eeuw verdwijnt
bijna alle resterende bos uit het Oost-
Nederlandse landschap als gevolg van overexploitatie
(Dirckx 1997, 1998, Bakker & Van
Tweel-Groot 1998). Dan ontstaan de kale,
steppe-achtige landschappen die op de
Hottinger kaart en de oudste topografische
kaarten uit de eerste helft van de 19e eeuw te
zien zijn.
De situatie in het Balkenbroek nabij
Deventer is kenmerkend. In 1555 werd daar
uit een elzenbos hout gekapt voor de aanleg
van wegen (De Graaf 1948, 9-10), en de laatste
daadwerkelijke vermelding van bos op
deze locatie dateert uit 1651. Daarna is
slechts sprake van weide (Keunen in voorb.).
Uit de verkoop van bomen blijkt dat ook
markegronden in het voormalige graafschap
2
SAMENVATTING
In de loop der tijd heeft het Achterhoekse
landschap ingrijpende veranderingen ondergaan.
Dat blijkt uit onderzoek in het kader
van het Oost-Nederland project. Nog maar
enkele eeuwen geleden zagen vooral de
lage delen van de Achterhoek er heel anders
uit dan tegenwoordig. In plaats van de uitgestrekte
open ‘broek’gebieden van tegenwoordig,
bevonden zich hier half open boslandschappen,
waar ondermeer ‘bospaarden’
rondliepen. Hier en daar zijn nog sporen
van dit middeleeuwse boslandschap
(‘Berlewalde’) terug te vinden. Na een
lange agrarische geschiedenis verandert
Oost Nederland in hoog tempo in een multifunctioneel
gebied. Berlewalde zou een
belangrijke inspiratiebron kunnen zijn bij het
vormgeven van nieuwe ruimtelijke opgaven.
HET 'VLAKKE MIDDEN’ VAN DE ACHTERHOEK
WAS OOIT RIJK AAN MOERASSEN EN VENEN.
DEZE UITSNEDE UIT EEN MANUSCRIPTKAART
UIT 1641 VAN NICOLAES VAN GEELKERCKEN
TOONT EEN GEBIED TUSSEN HALLE,
ZELHEM, RUURLO EN ZIEUWENT.
HOOGVEEN IS GEELBRUIN WEERGEGEVEN,
BROEKLAND GROEN.
BRON: GELDERS ARCHIEF, ARCHIEF HUIS RUURLO,
INVENTARISNR. 1260

C
4
DE PRODUCTIE VAN HOUTSKOOL WAS
IN DE ACHTERHOEK EEUWENLANG
EEN WIJD VERBREIDE ACTIVITEIT.
DE FOTO TOONT HET BOUWEN VAN
EEN 'HOUTSKOOLMEILER’.
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
3
BERLEWALDE LAG
IN HET VLAKKE
MIDDEN VAN DE
ACHTERHOEK.
BEWONING BEVOND
ZICH VOORAL LANGS
DE RANDEN, ZOALS
BIJVOORBEELD
BLIJKT UIT DE LIGGING
VAN GRAFVELDEN
('URNENVELDEN')
UIT DE PERIODE
1100-500 V. CHR.)
(VAN BEEK, IN VOORB.).
Zutphen nog tot in de 17e eeuw ‘gedeeltelijk
met houtgewas bezet (...) zijn geweest.’
(Roessingh & Schaars 1996, 301).
De laatste ingrijpende landschappelijke
veranderingen traden op als gevolg van de
verdeling van de gemeenschappelijke markegronden
rond het midden van de 19e eeuw.
Al dat land werd toen verkaveld en raakte
ook fysiek versnipperd door de aanplant van
12
houtsingels. Ook werden nu boerderijen
gesticht in gebieden die tot dan toe nagenoeg
onbewoond waren. Kastelen en buitenhuizen
ontwikkelden zich tot uitgestrekte landgoederen;
groen keerde terug in het landschap.
Wonen langs de rand
De menselijke bewoning van het gebied heeft
zich millennia geconcentreerd langs de randen,
op de hoge gronden langs IJssel, Oude
IJssel en Schipbeek-Dortherbeek, en op de
rand van het Oost-Nederlands Plateau, tussen
Eibergen en Aalten (Van Beek in voorb.,
Keunen in voorb.). In het middengebied zijn
weinig archeologische vindplaatsen bekend,
althans vindplaatsen ouder dan de Middeleeuwen.
Een uitzondering zijn enkele
bewoonde ‘eilanden’, waarvan het Gooi (met
o.a. Zelhem) het meest prominente is (zie o.a.
Van der Velde & Kenemans 2002). De belangrijkste
corridor door het lege en laaggelegen
middengebied was het dal van de Berkel,
lange tijd geen beek, maar een volwaardige
rivier (Cohen et al. in voorb.). Het Berkeldal
was tevens de toegangspoort voor de (vooral
laat-)middeleeuwse kolonisatie. Zo lijkt de
ontwikkeling van nederzettingen in Ruurlo
vanaf de Karolingische tijd op organisatorisch
vlak deels vanuit Lochem te hebben
plaatsgevonden (Keunen in voorb.). We hebben
daarmee in die tijd te maken met een
bestuurlijk grensgebied, namelijk tussen het
bisdom Utrecht in het westen en het bisdom
Münster in het oosten. Een tweede oost-west
passage was de zogeheten Rug van Hall, een
bijna kaarsrechte en kilometers lange zandrug
tussen Zelhem en Aalten.
Berlewalde op het spoor
Recent onderzoek heeft aangetoond dat de
hogere delen van het Oost-Nederlandse landschap
veel sneller ontbost zijn geraakt dan de
lage, vochtige gebieden. Zoals Slicher van
Bath (1944, 121) al veronderstelde, moet met
name het lage midden van de Achterhoek
nog lang een grotendeels onbewoonde boswildernis
zijn geweest. Daarvoor zijn zowel
historisch-geografische, historisch-ecologische,
plaatsnaamkundige als archeologische
aanwijzingen (Groenewoudt et al. 2008).
Eén van de oudste aanwijzingen komt uit een
historische bron uit het jaar 1046. In dat jaar
zijn de grenzen beschreven van een graafschap
in het gebied genaamd ‘Hamaland’
(comitatus in hamelande), waarbij onder meer
boerderijen als grenspunten werden aangeduid
(Utrecht Charter book I, no. 202;
Wartena 1989). De grens tussen twee nederzettingen
die 22 kilometer van elkaar verwijderd
lagen, Agastaldaburg (Hazelberg nabij

Lochem) en Stenere (Steenderen), zou ‘per
silvam’ hebben gelopen, door bos. Deze aanduiding
wordt alleen voor een specifiek deel
van de grens gebruikt. Blijkbaar was dit
gebied bosrijker dan andere delen van de
grens. Plaatsen om het verloop van de grens
aan te duiden, ontbraken hier blijkbaar. Dit
stemt dus overeen met de lage bevolkingsdichtheid
die uit de archeologische gegevens
naar voren komt.
Om een indruk te krijgen van de uitbreiding
van de bosrijke wildernis is verkennend
historisch onderzoek gedaan. Een oorkonde
uit het jaar 996 AD noemt de aanwezigheid
van een bos nabij Steenderen, namelijk het
Steenrewalt (Sloet 1872, pp. 115; Künzel,
Blok & Verhoeff 1988). De oudste rekening
van de graaf van Gelre uit het rekeningjaar
1294/1295 spreekt voorts over de bossen
Berlewalde en Synwede, waaruit de graaf van
Gelre enige inkomsten verkreeg (Meihuizen
1953). Het Synwede kunnen we identificeren
als het Zieuwent, het grote broekgebied ten
zuidoosten van Ruurlo. De naam betekent
vermoedelijk ‘laag gelegen gebied met houtige
begroeiing, kreupelhout’. Het Berlewalde bleek
vooralsnog niet localiseerbaar te zijn. Het
moet in de noordwestelijke Achterhoek
gelegen hebben (Keunen in voorb.).
Aan de Schipbeek bij Bathmen werd in 1360
het kasteel Arkelstein gebouwd in een groot
‘woldt’ (Mulder 1887, 11). Niet ver daar
vandaan werd het Holterwolt in 1368
genoemd. Dit wold moet ter plaatse van het
huidige Holterbroek hebben gelegen (Doorninck
1894, 93).
Dat het gebied vanaf de 13e eeuw geleidelijk
in cultuur werd gebracht blijkt onder meer
uit de vermelding van een domus (huis) met
de naam Furwalde in 1265 (Ter Kuile 1964).
Daarnaast bestaan er duidelijke aanwijzingen
voor de aanwezigheid van ‘bospaarden’ en
‘wilde paarden’ aan het einde van de 13e
eeuw en in 1463 (Meihuizen 1953, 53-55, fol.
12; Van den Bergh 1949, 146). De heer van
Ruurlo en zijn voorvaderen hadden daar in
de 15e eeuw ‘oeck sulves voele wilde peerde inne
ghaende’ (Keunen in voorb.). Een dergelijk
weiderecht komen we vóór 1500 ook tegen
voor de Meinweg in Limburg en het
Nederrijkswoud bij Nijmegen, maar ná 1500
niet meer (Renes 1999, 184). De allerlaatste
5
DE GROTE MEENE BIJ RUURLO, EEN LAATSTE
SNIPPER BERLEWALDE? FOTO LUUK KEUNEN
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
van dit soort halfwilde paarden bevinden
zich in het Westfaalse natuurreservaat
Merfelder Bruch.
Opvallend is dat de middeleeuwse bronnen
vooral wold-namen vermelden. Vermoedelijk
hebben dergelijke wold-namen niet zozeer
betrekking op afgebakende bossen als wel op
uitgestrekte, bosrijke en (deels) moerassige
gebieden (Ter Laak 2005, 136-138, Spek &
Van Exter 2007, 396 in Van der Velde et al.
(red) 2007).
Dat het vlakke midden van de Achterhoek
tot ver in de Middeleeuwen afwijkend bos-
13
rijk was, wordt bevestigd door de resultaten
van palynologisch onderzoek (Groenewoudt
et al. 2008). Het regionale beeld voor deze
periode zijn half open tot open landschappen,
vooral in hogere en drogere gebieden.
Duidelijk afwijkend zijn de hoge percentages
boompollen van de vindplaatsen Zelhem-
Soerlant (8e-9e eeuw) en Zutphen-Looërenk
(13e-15e eeuw). Uit de pollengegevens van
Zelhem blijkt ook dat de bebossing zich niet
beperkte tot de meest moerassige delen van
het landschap. Het talrijk voorkomen van
eiken laat zien dat in ieder geval ook de wat
drogere delen van het lage land nog veel bos
moeten hebben gedragen.

C VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Hoe zag Berlewalde er uit?
Zeer waarschijnlijk was het middeleeuwse
Berlewalde geen ongeschonden en aaneengesloten
oerwoud. We moeten veeleer denken
aan een lappendeken van halfopen bosweide
(op de drogere gronden), hakhout, gesloten
(moeras)bos en veenmoerassen. Veel aanhang
heeft de opvatting dat natuurlijke loofbossen
in Noordwest-Europa in het algemeen een
gesloten vegetatiedek hadden, maar dat er
wel tijdelijke en ook meer langdurige open
plekken voorkwamen (zie o.a. Svenning
2002, Bradshaw et al. 2003). Vooral in riviervlaktes
zijn half open boslandschappen te
verwachten, ondermeer door vraat van bevers
(Harthun 1999). Dergelijke grazige riviervlaktes
oefenen een grote aantrekkingskracht
op zowel wilde als gedomesticeerde
herbivoren (zie o.a. Van Vuure 2003, 158).
Vermoedelijk niet in het algemeen (zoals
betoogd door Vera 1997), maar veeleer plaatselijk,
en dan met name in rivierdalen (Kreuz
2008), zal intensieve begrazing het boslandschap
nog opener hebben gemaakt. In de
Achterhoek kunnen we hierbij vooral denken
aan de dal van de Berkel. Daar zijn
inderdaad op verschillende plaatsen botresten
van bevers gevonden o.a. bij Borculo
(IJzertijd) (Hulst & Buisman 1991) en
Lochem (IJzertijd?) (Willemse 2006).
Vóór de Middeleeuwen had ook de mens al
millennia invloed uitgeoefend op het boslandschap.
Deze invloed zal vooral langs de
buitenranden, langs het Berkeldal en in de
omgeving van ‘eilanden’ als Zelhem al snel
hebben geleid tot het ontstaan van intensief
begraasde halfopen boslandschappen:
Hudewald (Pott & Hüppe 1991). Het zijn dit
soort landschappen waarin we ons de kuddes
halfwilde paarden kunnen voorstellen. Op
moerassige bodems verder van de bewoonde
wereld zal – althans in de vroege Middeleeuwen
– nog vrijwel onaangetast en hoogopgaand
broekbos hebben gestaan. Door
boskap, overbeweiding, vervening en ook
doelbewuste ontginning zal Berlewalde ten
tijde van de kolonisatie in de late Middeleeuwen
snel opener en versnipperd zijn
geraakt en uiteindelijk van de aardbodem verdwenen.
Het genoemde half-open boslandschap
is waarschijnlijk ook de achtergrond
waartegen we de vooral in broeken voorkomende
‘laar’-toponiemen moeten zien (Ter
Laak 2005). Vermoedelijk waren ‘laren’ grazige
open plekken waar het vee geweid of ingeschaard
werd. Laar-toponiemen lijken vooral
voor te komen – of bewaard te zijn gebleven –
in broeken die nog lang bosrijk waren, zoals
het Markelose- en Stokkumer Broek.
Over de dierenwereld in ‘verleden landschappen’
zoals Berlewalde is weinig bekend. Bot
uit archeologische opgravingen verschaft
hier informatie over, hoewel het altijd de
vraag hoe representatief die informatie is.
Eén vroege historische bron geeft een intrigerend
beeld van de rijke dierenwereld van
toen nog bestaande wildernissen. Het betreft
een oorkonde uit het jaar 944 waarin Koning
Otto I verbiedt om in de ‘pagus forestensis’ in
het graafschap van Everhard ‘Saxo’ van
Hamaland te jagen zonder verlof van de
Utrechtse bisschop Balderik, en beveelt de
wildban van de Utrechtse kerk te handhaven
(Muller & Bouman 1920, oorkonden 107
a/b). Dit graafschap omvatte een groot gebied
van Hoog-Elten tot boven Deventer en aan
weerszijden van de IJssel (Groothedde 1999,
24-26). Het betreffende reglement wordt
door latere vorsten herhaald, het laatst in
1025. Als groot wild worden genoemd: ‘(…)
cervos (edelhert), ursos (beer), capreas (ree), apros
(wild zwijn), bestias insuper que Teutonica lingua
elo (eland) aut scelo (eland?) appellantur, (….)’.
Of deze dieren daadwerkelijk (nog) voorkwamen
of dat de opsomming vooral diende
om bepaalde jachtgebieden op te hemelen en
status te geven, valt moeilijk uit te maken.
Het jongste Nederlandse bewijs voor het
voorkomen van Eland dateert uit omstreeks
het jaar 1000 (Clason et al. 2000). Waarschijnlijk
heeft de eland lange tijd geprofiteerd
van de toenemende menselijke invloed
op het landschap. Elanden hebben namelijk
een voorkeur voor half open landschappen
(Markgren 1969). De oeros ontbreekt in
bovenstaande lijst. Dat stemt overeen met de
beschikbare archeozoölogische gegevens.
Vondsten van oeros jonger dan de Romeinse
tijd zijn niet bekend (Clason & van Es 1993,
Lauwerier 1998). Wolven zijn incidenteel
nog tot het begin van de 19e eeuw waargenomen.
In 1649 werd er in Verwolde nog een
wolf geschoten (Roessingh & Schaars 1996,
367-368) en gedurende de koude winter van
1739-1740 had men onder meer in de
Achterhoek veel last van wolven (Buisman
2006, 678). In open waterrijke gebieden
kwamen niet alleen ganzen, maar ook kraanvogels
massaal voor (Heuvel 1927, 385).
Vormen van gebruik
Het boslandschap werd door de mens op verschillende
manieren gebruikt, in eerste
instantie vooral voor de jacht en het verzamelen
van natuurproducten. Later was het
gebruik als weidegrond (bosweide) belangrijk.
Zowel runderen als varkens zullen in
Berlewalde zijn geweid. De oudste archieven
14
van de marken uit de streek, gevormd vanaf
de veertiende eeuw en tot op heden nog maar
zeer beperkt onderwerp van studie, geven
daar ongetwijfeld informatie over. Varkens
zijn verzot op eikels en beukennoten en daarom
werden varkens vooral daar geweid
(‘gemast’) waar eiken en beuken stonden. Het
verdwijnen van opgaand bos is dan ook af te
leiden uit het verdwijnen van reglementen
voor het masten van varkens (Dirckx 1997,
1998). Te verwachten is dat de in de bronnen
genoemde kuddes paarden op eenzelfde,
extensieve wijze werden beheerd als tegenwoordig
nog de pony’s van Exmoor en
Dartmoor in Zuidoost-Engeland. Uiteraard
werden bossen ook gebruikt voor de winning
van brand- en constructiehout, en voor het
maken van vlechtwerk en hekwerken. Een
thans vergeten ambacht was de productie van
houtskool, dat volgens Hulshof (1947, 261) in
de Achterhoek (in de 19e eeuw) ‘een belangrijk
middel is geweest om de beschikking te krijgen
over enige geldmiddelen’. De vroegste aanwijzingen
voor houtskoolproductie in de Achterhoek
dateren uit de 9e eeuw (Zutphen,
Zelhem, Ruurlo. Groenewoudt 2007). In de
buurschap Noordijk bij Neede werd in 1637-
1638 ‘een coolshoop int bos (…) gebrant’; de
kolen werden aan de locale smid verkocht.
Zowel eiken als elzen werden bij deze gelegenheid
tot houtskool verwerkt (Keunen in
voorb.). Martinet (1790) beschrijft de houtskoolproductie
als een (seizoens)ambacht
dat in de Achterhoek wijd verbreid was.
Het dorp Zieuwent was volgens hem tot ver
in de omtrek bekend om zijn houtproductie.
“’s Winters ziet het er zwart en des zomers groen
van al dat hout, zo zei men”. Elzenhout, afkomstig
van lage voedselrijke gronden, werd het
meest gebruikt. Het laatste kolenbranden
vond plaats in 1905 en is door Hulshof
beschreven aan de hand van een dagboek van
Eimert Papenborg uit de periode 1840-1870.
Verbindingen met het verleden
Is er nog iets van Berlewalde overgebleven?
Zijn er in het tegenwoordige landschap
nog sporen te vinden van dat intrigerende
middeleeuwse landschap, sporen die aanknopingspunten
zouden kunnen zijn voor
nieuwe ontwikkelingen? Dergelijke sporen
lijken inderdaad gevonden te kunnen
worden, maar het zal nog het nodige speurwerk
kosten voordat we daarvan een goed
beeld hebben.
Zoals we hebben gezien was het landschap in
het vlakke midden van de Achterhoek
omstreeks de 18e eeuw grotendeels kaal. Her
en der waren bij kastelen en landgoederen al
kleine kernen landgoedbos ontstaan. Sloten

6
HET MARKELDER- OF MARKELOSE BROEK
OMSTREEKS 1790 (HOTTINGER KAART).
LANGS DE BEEK IN HET ZUIDEN BEVINDEN
ZICH DE LAATSTE RESTANTEN BOS.
die aan op oude bosrelicten? Interessant in
dit verband zijn de resultaten van het onderzoek
van Maes & Rövekamp (2002), waaruit
naar voren komt dat het noordwesten van de
Achterhoek opvallend rijk is aan deels zeldzame
autochtone bomen en struiken, terwijl
ook planten die gebonden zijn aan oude bosbodems
(‘oud bosplanten’) relatief veel voorkomen.
Eén en ander wijst op het voorkomen
van eeuwenoude standplaatsen van bos, of
althans een zekere continuïteit in het voorkomen
van bosachtige vegetaties, desnoods
alleen nog maar ‘struikbos’ (Bijlsma 2004).
In theorie kunnen in landgoedbos dus snippers
ouder bos of struweel verscholen liggen,
van waaruit oud-bos soorten het omringende
aangeplante bos geleidelijk hebben gekoloniseerd.
Dat dergelijke plekken met een lange historie
als bos daadwerkelijk nog bestaan wordt geïllustreerd
door een klein bos bij Ruurlo. In
1876 bezocht dominee Craandijk ‘het oude,
wilde bosch, dat, onder den bescheiden naam van
de groote Meene op eene oppervlakte van ca. 9
bunders een schat van natuurschoon te genieten
heeft. ’t Is wel geen ‘maagdelijk woud’ in den
vollen zin van het woord, zooals tot voor korten
tijd nog bij Beekbergen werd aangetroffen, maar
’t is toch een bosch vol woeste, onbesnoeide
schoonheid. Schaarsch wordt hier de bijl des houthakkers
gehoord, zelden komt spade en schoffel
onder deze digte gewelven. Zooals zij groeijen
willen, groeijen de boomen; zooals zij vallen,
blijven zij liggen. De doode stammen, de dorre
takken schemeren spookachtig tusschen bemoste
tronken en digte bladerkroonen door. Rijkbegroeid
is de grond van het bosch; uit de dikke laag der
afgevallen bladeren schieten grasgewassen, varens,
heesters, hulstbosschen in wilde mengeling op.
Veelkleurig mos breidt als een mollig tapijt zich
uit langs de kanten der wegen en bedekt de knoestige
wortels der boomen. Klimop en kamperfoelie
klimt langs de stammen omhoog en hangt in weelderige
festoenen langs de slanke zuilen van dezen
woudtempel neêr. Bundels van zes, zeven, acht
stammen rijzen uit éénen wortel op. Eik en beuk
groeijen als uit éénen tronk’ (Craandijk 1876,
151-152).
Door middel van booronderzoek is in 2007
de aanwezigheid vastgesteld van een 60
centimeter dikke laag morhumus (Vriezen
2007). Dit wijst op een zeer oude en onge-
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
stoorde bosbodem. Dat er bij Ruurlo ook
elders nog bos was vóór de landgoederen hun
vleugels uitsloegen, wordt ook gesuggereerd
door een vermelding uit 1601 van ‘de
Ruerlsche buschen’, gelegen aan een weg
komend ‘vuyt die veenen’ (Hagens 1979, 67).
Het zou gelegen kunnen hebben op de plek
van het latere Kerkwijkerbos (Keunen in
voorb.). De naam Ruurlo of Roderlo (rodeloo),
voor het eerst onder die naam genoemd
in 1241, verwijst naar een bosontginning.
Op de vroegste topografische kaarten zijn in
sommige broeken ook nog bosschages te
zien, vooral langs beken. Ook sommige
horsten, kleine zandheuvels, bleven lang met
bos begroeid. De bekende heemkundige
H.W. Heuvel uit Oolde bij Laren beschrijft
hoe die er in het eind van de 19e eeuw uitzagen:
“ ’t zijn onafzienbare groenlanden, waarin
als eilandjes die horsten liggen, hoogten met een
wilde vegetatie van eiken, hulst als bomen, adelaarsvarens,
enz. net een Germaansch oerwoud”
(Heuvel 1927, 392). Helaas zijn ook deze
laatste horsten in de 20e eeuw, als gevolg van
rationalisering in de landbewerking, ten offer
gevallen aan egalisatie.
Zoals blijkt uit de houtskoolproductie, is de
omgeving van Zieuwent tot in recente tijd
behoorlijk bosrijk gebleven. Uit een ononderbroken
reeks van historische vermeldingen
over bos en bosgebruik blijkt een
15
directe verbinding met het middeleeuwse
boslandschap ter plaatse. Oorspronkelijk was
Zieuwent een gebiedsnaam. Het Zieuwent
werd in 1550 omschreven als ‘een groot brouck
ende bossche streckende tot bij Grolle (Groenlo)
to, lanck omtrent een mijle weechs ende omtrent
vierdeel mijls breet’ (Nijhoff 1859, 157).
Historisch bos als inspiratiebron
Oost-Nederland ondergaat een snelle transformatie
van een vooral agrarisch gebied naar
de multifunctionele oostflank van de West-
Nederlandse deltametropool. Het wordt ook
meer en meer een transitogebied, gelegen
tussen de haven van Rotterdam en de opkomende
markten in het oosten.
Talrijke ontwikkelingen brengen ook in de
Achterhoek grote veranderingen met zich
mee, veranderingen met grote landschappelijke
consequenties. Er is een toenemende
vraag naar recreatie- en woonmogelijkheden,
er liggen diverse wateropgaven en de landbouw
maakt grote veranderingen door. De
realisatie van de ecologische hoofdstructuur
brengt natuurontwikkeling met zich mee. Er
zijn verder plannen voor de stichting van
‘nieuwe landgoederen', en ook valt het gebied
waarover dit artikel gaat grotendeels samen
het Nationaal Landschap ‘De Graafschap’.
Wat de landbouw betreft, maakt het reconstructieplan
Achterhoek en Liemers onderscheid
in extensiveringsgebieden (primaat

C VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
ligt bij de natuur), verwevingsgebieden (verweving
van natuur, landbouw en wonen) en
LOG’s: landbouwontwikkelingsgebieden (primaat
ligt bij de landbouw). In heel Oost-
Nederland liggen LOG’s met name in de
wijdse broekgebieden, die na de ruilverkavelingen
in de tweede helft van de vorige eeuw
nog wel hun open karakter hebben behouden,
maar veel van hun ecologische waarde
hebben verloren. Logistiek gunstig gelegen
broeken zijn trouwens ook favoriete locaties
voor de vestiging van bedrijventerreinen.
Om de economische, maatschappelijke en
landschappelijke ontwikkelingen te sturen,
worden door gemeenten via een interactief
en cyclisch proces (door inbreng van belanghebbenden)landschapsontwikkelingsplannen
(LOP’s) gemaakt. Het doel van een LOP
is het bieden van een stimulerings- en toetsingskader
voor het landelijk gebied, en het
ondersteunen van gewenste initiatieven. Een
LOP heeft een sterk uitvoeringsgericht
karakter via een uitvoeringsprogramma met
concrete projecten en budgetten. Voor het
cultuurhistorische en landschappelijke erfgoed
zijn LOP’s van groot belang.
De nieuwe kennis die het Oost-Nederland
project heeft opgeleverd zal ondermeer worden
ingebracht bij de totstandkoming van
LOP’s en hopelijk vervolgens ook leiden tot
concrete projecten. Bij de LOP Bronckhorst-
Lochem-Zutphen is dit proces al via workshops
in gang gezet (Ziel & Baarslag 2008).
Daarbij is Berlewalde één van de landschapshistorische
thema's die door de onderzoekers
op de kaart is gezet. Naast (altijd maar weer)
het 19e eeuwse landschap zou het middeleeuwse
Berlewalde een aansprekende historische
referentie kunnen zijn, een inspiratiebron
voor het realiseren van met name ‘blauwe’
en ‘groene’ ambities, maar zeker ook voor
recreatie en toerisme, of zelfs voor het vormgeven
van nieuwe landgoederen. Hierbij zou
doelbewust een contrast nagestreefd kunnen
worden tussen het in hoge mate gecultiveerde
landgoederenlandschap met zijn scherpe
grenzen en de spannende, ongeorganiseerde
ruigte van Berlewalde. Er zijn ook veel
concretere mogelijkheden te bedenken. Wat
zou in een tijd van wijd verbreide ponyliefde
en ‘verpaarding’ van het platteland meer aanspreken
dan het weer loslaten van halfwilde
paarden in een verruigend stuk broekland?
De ‘Wildpferde’ in de Merfelder Bruch, niet
ver over de grens bij Dülmen, zijn een enorm
toeristisch succes (zie www.wildpferde.de bijvoorbeeld).
Zou verder het laten herleven van
de productie van houtskool niet kunnen
bijdragen aan regionale branding, zodat
bewoners en toeristen hun saté of Bratwurst
kunnen roosteren op Oud-Achterhoekse
houtskool? En zou het maken van houtskool
wellicht kunnen helpen bij het weer rendabel
maken van het traditionele hakhoutbeheer?
De daarmee samenhangende verstoringsdynamiek
zou ook nog eens een positieve
invloed hebben op de biodiversiteit én de
belevingswaarde van het Achterhoekse
groen.
WOORD VAN DANK
Wij danken Frits Laarman, Roel Lauwerier
(beiden RACM), Roy van Beek (Wageningen
Universiteit) en Michel Groothedde (gemeente
Zutphen) voor het leveren van gegevens en commentaar,
Gitta Gesing (Recklinghausen) voor het
leveren van een foto en Menne Kosian (RACM)
voor het bewerken van beeldmateriaal.
Referenties
– Bakker, R (2003). The emergence of agriculture
on the Drenthe Plateau - A palaeobotanical
study supported by high-resolution 14C dating,
Bonn (Archäologische Berichte 13).
– Bakker, M. & L. van Tweel-Groot (1998).
Historische referentiebeelden voor de bossen
van Twente. Historische ligging, beheer en
samenstelling van bossen als referentie voor
het huidige bosbeheer, DLO-Staringcentrum
Rapport 521, Wageningen.
– Beek, R. van & L.J. Keunen (2006).
A cultural biography of the coversand landscapes
in the Salland and Achterhoek regions. The aims
and methods of the Eastern Netherlands Project,
Berichten van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek, 355-375.
– Beek, R. van (in voorb.). Een culturele biografie
van de dekzandlandschappen van Salland
en de Achterhoek (voorlopige titel), Dissertatie
Wageningen Universiteit, Wageningen.
– Bergh, L.Ph.C. (1949). Handboek der
Middelnederlandse Geografie (derde druk),
’s-Gravenhage.
– Bijlsma, Rienk-Jan (2004). Struikbos
(kreupelbos en struellen) op de Veluwe: 1932
versus 2003, in: Brouwe, K., J. van Laar
& F. Scholten (red.): Het bos in 1832.
De betekenis van de eerste kadastrale gegevens,
Bijdragen aan de studiedag op 25 maart
2004 te Ellecom, Zuidwolde.
– Bos, J.A.A., B. van Geel, B.J. Groenewoudt
& R.C.G.M. Lauwerier (2005). Early
Holocene environmental change, the presence
and disappearance of early Mesolithic habitation
near Zutphen (The Netherlands), Vegetation
History and Archaobotany (2005) 15, 27-43.
– Bradshaw, R.H.W., G.E. Hannon & A.M.
16
Lister (2003). A long-term perspective on
ungulate-vegetation interactions, Forest
Ecology and Management 181, 267-280.
– Buisman, J., 2006. Duizend jaar weer,
wind en water in de Lage Landen, Deel 5.
Uitgeverij Van Wijnen, Franeker.
– Casparie, W.A. & W. Groenman-van
Waateringe (1980). Palynological Analyses of
Dutch Barrows, Palaeohistoria XXII, 7-65.
– Clason, A.T. & L. van Es (1993).
De oeros – Bos Primigenius – van Britsum (Fr.)
gedateerd, Paleo-Aktueel 4, 110.
– Clason, A.T., F.J. Laarman &
L.S. de Vries (2000). Oeros en eland.
14C-datering als correctie op archeologische
datering, Cranium 17, nr. 1, 15-16.
– Cohen, K.M. H.J.A. Berendsen,
E. Stouthamer & H. Kempen, in voorb.:
Zand in Banen - Zanddiepteattentiekaart
van het IJsseldal en IJsseldelta / Sand-depth
maps of the IJssel valley and IJssel delta,
Universiteit Utrecht/Provincie Gelderland.
– Craandijk, J., 1876. Wandelingen door
Nederland, met pen en potlood, Tweede deel.
Kruseman en Tjeenk Willink, Haarlem.
– Cruyningen, P.J. van, 2005.
Landgoederen en landschap in de Graafschap,
Historische publicaties Gelderland,
deel 5. Stichting Matrijs, Utrecht.
– Demoed, H.B. (1987). Mandegoed
schandegoed. De markeverdelingen in
Oost-Nederland in de 19de eeuw, Zutphen.
– Dirkx, G.H.P. (1997). … ende men sal
van een erve ende goedt niet meer dan een trop
schaepe holden. Historische begrazing van
gemeenschappelijke weidegronden in Gelderland
en Overijssel. DLO-Staringcentrum
rapport 499, Wageningen.
– Dirkx, G.H.P. (1998). Wood-pasture in
Dutch Common Woodlands and the
Deforestation of the Dutch Landscape,
in: K.J. Kirby & Ch. Watkins (eds.),
The Ecological History of European
Forests, Walingford. 53-62.
– Doorninck, J.I. van (1894).
De cameraars-rekeningen van Deventer,
Derde deel, tweede stuk. Deventer.
– Graaf, J. de (1948). Markeregt van Gooi.
Overijsselsche stad-, dijk- en markeregten,
Derde deel, twintigste stuk. Vereeniging
tot Beoefening van Overijsselsch Regt
en Geschiedenis. Zwolle.
– Groenewoudt, B.J. (2005). Sporen van
houtskoolproductie en landschapsdynamiek
in een verdwenen bos bij Anloo, Nieuwe
Drentse Volksalmanak 122, 152-162.
– Groenewoudt, B.J. (2007). Charcoal
Burning and Landscape Dynamics in the Early
Medieval Netherlands, in: J. Klapste & P.
Sommer (eds.): Arts and Crafts in Medieval

Rural Environment, Ruralia VI, 22-29th
September 2005, Hungary, 327-337.
– Groenewoudt, B.J. 2006: Sporen van oud
groen. Bomen en bos in het historische cultuurlandschap
van Zutphen-Looërenk, in:
O. Brinkkemper, J. Deeben, J. van
Doesburg, D.P. Hallewas, E.M. Theunissen
& A.D. Verlinde (red.): Vakken in vlakken.
Archeologische kennis in lagen, Amersfoort
(Nederlandse Archeologische Rapporten
32), 117-146.
– Groenewoudt, Bert, Henk van Haaster,
Roy van Beek & Ottto Brinkkemper (in
druk). Towards a reverse image. Botanical
research into the landscape history of the
Eastern Netherlands (BC 1100-AD 1500),
Landscape History.
– Groothedde, M. (1999). De nederzettingsontwikkeling
van Zutphen voor het jaar 1000,
in: M. Groothedde, G.E. Hartman, M.R.
Hermans et. al. (red.): De Sint-Walburgiskerk
in Zutphen. Momenten uit de geschiedenis van
een middeleeuwse kerk, Zutphen, 9-30.
– Hagens, H., 1979. Molens Mulders Meesters.
Negen eeuwen watermolens in Twente en de
Gelderse Achterhoek, Almelo.
– Harthun, M. (1999). Zur Bedeutung
der Biberwiesen in der Mitteleuropäischen
Urlandschaft, in Gerken, B. & Görner, M.
(eds.): Europäische Landschaftsentwicklung
mit grossen Weidetieren. Geschichte, Modelle
und Perspectiven, Natur und Kulturlandschaft
3, Höxter/Jena, 146-155.
– Heuvel, H.W. (1927). Oud Achterhoeksch
boerenleven, Deventer.
– Hidding, M., J. Kolen & Th. Spek (2001).
De biografie van het landschap. Ontwerp voor
een inter- en multidisciplinaire benadering van
de landschapsgeschiedenis en het cultuurhistorisch
erfgoed, in: J.H.F. Bloemers (red.),
Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling:
de conceptuele grondslagen, Assen, 7-109.
– Hulshof, H.J. (1947). De bereiding van houtskool
in de Achterhoek, Landbouwkundig
Tijdschrift, Maandblad van het Ned.
Genootschap voor Landbouwwetenschap,
orgaan van het Nederlands Instituut
van Landbouwkundig Ingenieurs, 59
(nr. 709/710), 261-263.
– Hulst, R.S. & A. Buisman (1991).
Borculo-Industrieterrein Noord,
Jaarverslag ROB 1990, 73-74.
– Keunen, L.J. (in voorb.). Eeuwig grensland.
Een historisch-geografische studie van Salland
en de Achterhoek, Dissertatie, Wageningen
Universiteit. Wageningen.
– Künzel, R.E., D.P. Blok & J.M.
Verhoeff (1988). Lexicon van Nederlandse
toponiemen tot 1200, Amsterdam.
– Kuile, G.J. ter (1963-1969).
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Oorkondenboek van Overijssel, regesten
797-1350, Volume I, Zwolle.
– Kreuz, A. (2008). Closed forest or open
woodland as natural vegetation in the
surroundings of Linearbandkaramik
settlements, Vegetation History and
Archaeobotany 17, 51-64.
– Laak, J.C. ter (2005). De taal van het landschap.
Pilot toponiemen in de Berkelstreek,
Amersfoort (Rapporten Archeologische
Monumentenzorg 123).
– Lauwerier, R.C.G.M. (1988). Animals in
Roman times in the Dutch Eastern River
Area, Nederlandse Oudheden 12; project
Oostelijk Rivierengebied 1), ’s-Gravenhage.
– Maes, B., & C. Rövekamp (2002).
Inheemse bomen en struiken in de Graafschap.
Autochtone genenbronnen en oude bosplaatsen,
Utrecht/Millingen a/d Rijn.
– Markgren, G. (1969). Reproduction
of moose in Sweden, Upsala.
– Martinet, J.F. (1790). Beschrijving
van het houtskoolen branden, in: Volledige
beschrijving van alle konsten, (…), 6e deel
(De Houtskoolenbrander), Dordrecht.
– Meihuizen, L.S. (1953). De rekening
betreffende het graafschap Gelre 1294-1295,
Werken uitgegeven door Gelre, no. 26,
Arnhem.
– Mulder, J.W. (1887). ‘Arkelstein’, in:
Verslagen en Mededelingen van de
Vereeniging ter bestudering van
Overijsselsch Regt en Geschiedenis 16,
– Muller Fz., S. & A.C. Bouman (1920).
Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301,
deel I, Utrecht.
– Nijhoff, I.A., 1859. Gedenkwaardigheden uit
de geschiedenis van Gelderland, zesde deel,
eerste stuk: Karel van Egmond, hertog
van Gelre, graaf van Zutphen. Is. An.
Nijhoff en zoon, Arnhem.
– Pott, R. & J. Hüppe (1991).
Die Hudelandschaften Nordwestdeutschlands,
Münster.
– Raemaekers, D.C.M. (1999). The
Articulation of a ‘New Neolithic’. The meaning
of the Swifterbant Culture for the process of
Neolithisation in the western part of the North
European Plain, Leiden (Archaeological
Studies Leiden University 3).
– Roesingh, H.K. en A.H.G. Schaars (1996).
De Gelderse landbouw beschreven omstreeks
1825, Een heruitgave van het landbouwkundige
deel van de Statistische beschrijving
van Gelderland (1826), Wageningen
(Agronomisch-Historische Bijdragen, 15).
– Rooi, C.J. de (2006). Waar de venen
groeiden. De situering en transformatie van
veengebieden in de Achterhoek, Scriptie
Wageningen Universiteit. Wageningen.
17
– Sloet, L.A.J.W. (1872). Oorkondenboek der
graafschappen Gelre en Zutfen tot op den slag
van Woeringen, 5 juni 1288, ’s-Gravenhage.
– Svenning, J-C (2002). A review of natural
vegetation openness in north Western Europe,
Biological Conservation 104, 133-148.
– Spek, Th. (2004). Het Drentse esdorpenlandschap;
een historisch-geografische studie,
Utrecht (proefschrift Wageningen).
– Velde, H.M. van der, & M.C. Kenemans
(2002). Zelhem, archeologisch onderzoek
Soerlant III, Bunschoten (ADC-Rapport
135).
– Vriezen, Edwin, 2007. Een veranderend
landschap. Verkennende studie naar de
aanwezigheid van oud bos in Oost-Nederland,
Stageverslag Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten,
Amersfoort.
– Spek Th. & L. van Exter (2007). Een
paleogeografische kaart voor het kerspel
Raalte en Heeten. In H. van der Velde:
Germanen, Franken en Saksen in Salland.
Archeologische en landschappelijk onderzoek
naar de geschiedenis van het landschap en
nederzettingsresten uit de Romeinse tijd en
Vroege Middeleeuwen in centraal Salland,
Amersfoort (ADC Monografie 1), 391-397.
– Vera, F.W.M. (1997). Metaforen voor de
wildernis. Eik, hazelaar, rund en paard,
’s-Gravenhage.
– Vuure, C. van (2003). De oeros.
Het spoor terug, Wageningen UR
rapport 186, Wageningen.
– Wartena, R. (1989). Het graafschap in
Hamaland en de hof Enschede in Terwolde,
Bijdragen en mededelingen Gelre 80, 7-8.
– Willemse, N.W. (2006). Projectgebied 4,
Boevinkbrug te Lochem, gemeente Lochem.
Een archeologische veldkartering bij uitvoering
graafwerkzaamheden, Amsterdam
(RAAP-rapport 1268).
– Ziel, P.Y. & F. Baarslag (2008).
Inventarisatie landschapsontwikkelingsplan
gemeenten: Bronckhorst, Lochem, Zutphen,
Enschede (rapport Royal Haskoning
9S2458.AO).
DR. B.J. GROENEWOUDT is senioronderzoeker
landschapsarcheologie,
Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten.
b.groenewoudt@racm.nl
IR. L.J. KEUNEN is projectleider
historische geografie, RAAP Archeologisch
Adviesbureau, regio Oost.
luuk.keunen@gmail.com

A ARCHEOLOGIE W.BROUWERS – M. MANDERS
1
Bodemarchief onder water
I
n de afgelopen tientallen
jaren is het bodemarchief
onder water echter maar
summier meegenomen in
onderzoek en reconstructie
van het verleden. Natuurlijk: wrakken
spreken tot de verbeelding en de rijkdom aan
vondsten die uit deze tijdscapsules worden
geborgen, trekken grote publieke belangstelling.
Echter, alleen al het feit dat vind-
MACHU: Managing
‘HET ARCHEOLOGISCH ERFGOED ONDER WATER IS OMVANGRIJKER DAN SCHEEPSWRAKKEN
ALLEEN’: ONDERWATER ARCHEOLOOG AAN HET WERK IN VERZONKEN STEENTIJD
NEDERZETTING BRON: RGK
plaatsen onder water vaak als toevalsvondsten
worden aangemerkt is een bewijs voor
de ad hoc benadering waar de bescherming en
het onderzoek van het cultureel erfgoed
onder water mee te kampen heeft. Dat de
objecten niet voor niets op een bepaalde plek
en in een bepaald gebied worden aangetroffen,
wordt nauwelijks onderkend. Schepen
vergaan op druk bevaren routes, zwaar
bevochten gebieden en ondiepten. Soms zijn
wrakken bewust gedeponeerd om als blokkade
voor vijandige scheepvaart te dienen.
18
Cultural
Heritage
Underwater
De identiteit van een land, een maatschappij
staat of valt met de kennis over het
verleden. De noodzaak van het hebben van
die kennis voor het zijn in het heden wordt
gelukkig meer een meer onderkend. 1
Naast historische informatie vormt het
bodemarchief een belangrijke bron
van de kennis over dat verleden,
mits deze goed ontsloten wordt.
Een belangrijk deel van het Nederlandse
bodemarchief ligt opgeslagen onder water
en dat is niet zo vreemd. Een groot gedeelte
van ‘s Neerlands activiteiten in het verleden
hebben te maken met de zee en de (handels)
relatie met andere naties. Zonder de zee
geen Nederland of Gouden eeuw.
De relatie van scheepsarcheologische vondsten
met de omgeving is dus vaak groter dan
in eerste instantie wordt gedacht.
Het cultureel erfgoed onder water is echter
veel omvangrijker dan scheepswrakken alleen;
we scharen hier ook havens, scheepshellingen,
bruggen en prehistorische vindplaatsen
onder die worden aangetroffen op en in de
waterbodems van rivieren, meren en zeeën.
Deze vindplaatsen zijn onmiskenbaar gerelateerd
aan hun omgeving. 2

Pas sinds kort is nationaal en internationaal
het besef ontstaan dat dit – vaak goed bewaarde
– archief een enorme potentie heeft, maar
wel goed beheer, management en vooral
actieve bescherming behoeft. De wens beter
om te gaan met het bodemarchief onder
water heeft zich onder andere vertaald in de
UNESCO Convention on the Protection of
Underwater Cultural Heritage uit 2001. 3
In de Nederlandse Monumentenwet is reeds
(of pas) in 1988 specifiek aandacht besteed
aan de bescherming van ons culturele erfgoed
onder water. In de nieuwe aangepaste
wet uit 2007 is de jurisdictie hiervan nu opgeschoven
tot 24 mijl buiten de Nederlandse
kust. 4 Dit betekent een forse uitbreiding van
het gebied waarvoor de Monumentenwet
geldt.
Het management en bescherming van het
onderwaterarchief vindt steeds meer aansluiting
bij het terrestrische doordat een beleidsinstrument
als de Kwaliteitsnorm Nederlandse
Archeologie (KNA) een specifieke
versie voor de Waterbodems heeft gekregen,
een Nationale onderzoeksagenda voor de
maritieme archeologie (NOaA-Maritiem) in
de maak is en in de nieuwe erfgoedbalans ook
het maritieme erfgoed volwaardig vertegenwoordigd
zal zijn. 5
Net als bij de landarcheologie wordt in het
management van archeologische vindplaatsen
onder water primair geopteerd voor bescherming
in situ. Het in kaart brengen en waarderen
van het erfgoed met niet-intrusieve
methoden heeft daarmee prioriteit gekregen.
Om dit erfgoed te bewaren en om de kwaliteit
daarvan te bewaken is de fysieke bescher-
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
2
SAMENVATTING
Het MACHU-project is een internationaal project waarin diverse Europese
landen samenwerken om te komen tot een beter inzicht in de rijkdom
van het cultureel erfgoed onder water. Een ander belangrijk doel van
dit, door de EU gefinancierde project, is de kennis hierover verspreiden
onder wetenschappers, beleidsmakers en het algemeen publiek.
Belangrijke middelen die daartoe bijdragen zijn onder andere een
speciaal ontworpen GIS-systeem en de MACHU-website
(www. machuproject.eu). Daarnaast worden nieuwe methoden en
technieken (verder) ontwikkeld ten behoeve van het beheer en behoud van
het – tot voor kort sterk onderbelichte - cultureel erfgoed onder water.
DE OOSTZEEHANDEL WAS DE MOTOR VAN DE WELVAART
IN DE GOUDEN EEUW. EEN SCHILDERIJ VAN DE HAVEN VAN
RIGA IN DE 17E EEUW MET VERSCHILLENDE NEDERLANDSE SCHEPEN
BRON MUSEUM VOOR DE GESCHIEDENIS VAN RIGA EN SCHEEPVAART/RIGA
VESTURES UN KUGNIECIBAS MUZEJS, RIGA, LETLAND
ming – net als monitoring – van deze vindplaatsen,
echter ook van groot belang. Dat
gebeurt tot op heden echter maar mondjesmaat
omdat de kosten hiervoor hoog zijn en
de budgetten beperkt.
Samenwerking ten behoeve van de bescher-
3
DE MACHU
PARTNERS
EN TESTGEBIEDEN
KAARTJE:
WILL BROUWERS
19
ming van ons maritieme erfgoed onder water
is dan ook het devies. De samenwerking
binnen Nederland kan worden gezocht en
gevonden bij de vele anderen die gebruik
maken van de Nederlandse wateren en waterbodems.
Belangrijke partners zijn Rijks-

A VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
DOELEN EN
METHODIEK
VAN MACHU
1Het belangrijkste doel van
MACHU is inzicht te krijgen
in de rijkdom van ons culturele
erfgoed onder water op
Europees niveau. Dat klinkt
logisch, maar het in kaart brengen
van het cultureel erfgoed
onder water is nog maar net
begonnen. Wat is het bestand
aan (bekende) archeologische
vindplaatsen onder water? Wat
is de staat van de vindplaatsen
en hoe kunnen de vindplaatsen
het best beschermd worden?
Hoe kan de informatie (internationaal)
het best beschikbaar
worden gesteld en gedeeld?
De oplossing is gevonden in het
gezamenlijke ontwerp van
gestandaardiseerde formats
waarin de partners binnen het
4
MACHU de informatie over het
maritieme erfgoed aanleveren.
Daardoor wordt het mogelijk om
de gegevens over het maritieme
erfgoed in al die landen eenvoudig
te vergelijken en uit te wisselen.
Immers: de ‘taal’ die gesproken
wordt, is dan dezelfde. Tot op
heden zijn formats voor archeologische,
juridische, onderzoeks-,
bathymetrische en administratieve
informatie ontwikkeld.
2Een tweede MACHU doel is de
informatie over het erfgoed
beschikbaar stellen aan wetenschap,
publiek en beleidsmakers.
Hiervoor is op basis van de aangeleverde
uniform verzamelde data
een Europees Geografisch
Informatie Systeem ontwikkeld.
Dit MACHU GIS wordt geserveerd
via de MACHU website. 8 In het
GIS wordt alle informatie over
Europees onder water erfgoed
gekoppeld en zichtbaar gemaakt.
HET NEMEN VAN OSL MONSTERS OP DE SITE VAN HET BZN 10 WRAK IN DE WADDENZEE
TER HOOGTE VAN OUDENSCHILD TEXEL. FOTO P. VOORTHUIS, HIGHZONE
20
De GIS viewer is niet openbaar
maar zal – net als Archis 9 worden
aangeboden aan wetenschap
en beleidsmakers via een afgeschermd
gedeelte van de MACHU
website. De MACHU website
zelf is een portaal voor het in
de maritieme cultuurhistorie
geïnteresseerde Europees
publiek. 10
3Het derde doel is binnen
MACHU nieuwe methoden en
gereedschappen die van belang
(kunnen) zijn voor het beheer van
het cultureel erfgoed onder water
(verder) te ontwikkelen.
Een voorbeeld hiervan is de introductie
van een nieuwe techniek
voor de datering van zandlagen
onder water. De methode, Optical
Stimulated Luminescence (OSL),
wordt al langer op het land
gebruikt. 11 De testen die op 27
november 2007 in het kader van
het MACHU project in de Wadden-
zee zijn uitgevoerd, zijn de eerste
pogingen om zand van waterbodems
te dateren. Deze methode
kan in de toekomst mogelijk
gebruikt worden om van door
zand afgedekte scheepswrakken
te weten te komen wanneer
deze voor het laatst vrij hebben
gelegen, of er nog oorspronkelijke
vondstlagen aanwezig zijn, of dat
deze volledig zijn weg geërodeerd.
Deze informatie is weer
van belang voor de waardering
van vindplaatsen die niet vrij aan
het bodemoppervlak liggen en
die daardoor mogelijk juist nog
in goede conditie verkeren.
Daarnaast is het uitdrukkelijk
de bedoeling om OSL te gaan
gebruiken in het monitoringproces
van afgedekte scheepswrakken.
Het kan ons informatie
verschaffen over de hoeveelheid
aan ingevangen zand onder het
afdekkingsgaas, wanneer dit
invangen heeft
waterstaat, maar ook het leger, de visserij en de
vele sportduikers die in Nederland actief zijn. 6
De voor Nederland zo prominente maritieme
geschiedenis speelt zich echter voor een groot
deel ook op internationaal terrein af. Schepen
voeren met lading van land naar land, oorlogen
werden op zee uitgevochten. Nederlandse
scheepswrakken worden nog jaarlijks
in andere landen binnen en buiten Europa
aangetroffen. Voor het beheer hiervan zijn we
dus afhankelijk van andere naties, net zoals zij
afhankelijk zijn van ons voor de bescherming
van hun erfgoed in Nederlands territoriaal
gebied. In Nederlandse wateren liggen schepen
uit Zweden, Engeland, Duitsland,
Denemarken en Frankrijk. Die objecten zijn
even zo goed onderdeel van het erfgoed van
Nederland als dat van het land van herkomst.
Steeds vaker wordt dit gemeenschappelijk erfgoed
in overleg met de betrokken landen
beheerd en ontsloten.
Managing Cultural
Heritage Underwater
Tot op heden wordt in de bovengenoemde
gevallen op ad hoc basis de samenwerking tussen
landen, overheden en andere stakeholders
gezocht. 7 Wanneer we echter een goed beheer
over een langere periode willen garanderen,
dan zal die samenwerking moeten worden
geformaliseerd en gestructureerd. Belangrijk

daarbij is dat een breed draagvlak gecreëerd
wordt, begrip is voor wederzijdse belangen
en dat data, die door de verschillende partijen
verzameld worden, uitwisselbaar zijn.
Om de in het kader gestelde doelen te realiseren,
is in 2006 het project Managing Cultural
Heritage Underwater (MACHU) opgestart.
MACHU is een samenwerkingsproject van
acht Europese partners uit zeven landen
onder EU vlag (Cultuur 2000 programma)
dat zich bezig houdt met het ontwikkelen en
inventariseren van technieken om dat Cultureel
erfgoed onder water in kaart te brengen
en te beschermen. Het MACHU project is een
pilot-project en loopt in eerste instantie door
tot september 2009.
De zeven landen die gezamenlijk MACHU
ontwikkelen hebben allen een belangrijk
maritiem verleden: Nederland, België, Zweden,
Engeland, Duitsland, Polen en Portugal.
MACHU GIS
Het MACHU GIS-systeem is de ruggengraat
van het MACHU project. Hier komt informatie
samen in overzichtelijke afbeeldingen
die stuk voor stuk belangrijke informatie
bevatten voor het beheer van het culturele
erfgoed onder water, niet alleen op landelijk,
maar zelfs op Europees niveau. Wetenschappers
kunnen vragen afvuren op de
achterliggende databases, informatie naar
eigen inzicht combineren en zelfs nieuwe
onderzoekslagen toevoegen. Beleidsmakers
kunnen een snel overzicht krijgen in de druk
op het bodemgebruik onder water. MACHU
stelt daar direct de rijkdom van het daar aangetroffen,
maar ook verwachtte archief tegenover.
Via het MACHU GIS systeem kunnen
bedreigingen en kansen voor het erfgoed
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
onder water in één oogopslag zichtbaar
gemaakt worden.
Het MACHU pilot-GIS bestaat voorlopig uit
vijf lagen. De archeologische laag en de
onderzoekslaag vormen het hart van het
GIS. 13 De archeologische laag geeft een
omschrijving van de maritieme vindplaatsen
onder water; van locatie, datering en
omschrijving object tot de relatie die het
object mogelijk met andere landen heeft.
Komt het schip misschien oorspronkelijk uit
Duitsland of heeft het een Duitse lading?
De onderzoekslaag geeft een inzicht in alle
werkzaamheden en ingrepen die in of op de
bodem (gaan) plaatsvinden. Hierbij wordt
een onderscheid gemaakt tussen archeologische
onderzoeken en bijvoorbeeld infrastructurele
projecten. Ook is een bathymetrische
laag gemaakt – waarin onder andere meetgegevens,
verkregen door multi beam en side scan
sonar zijn ondergebracht – en een juridische
laag die aangeeft welke wetgeving in een specifiek
gebied beschikbaar is voor de bescherming
van ons cultuurhistorisch erfgoed. 14
Het GIS is opgebouwd als een open source
systeem en er kunnen op een eenvoudige
manier in een later stadium allerlei functionaliteit
en of lagen aan worden toegevoegd.
Een voorbeeld van een toekomstige laag –
waar overigens nu al aan gewerkt wordt door
onze Zweedse partner – is de invloed van de
sportduikers op de vele, zeer goed bewaarde,
scheepswrakken in de Stockholm archipel. 15
Testgebieden
Hoewel het MACHU GIS uiteindelijk al het
onder water erfgoed zal bestrijken, is voor de
duur van het project gekozen voor kleine
testgebieden. Hiermee kan gegarandeerd
21
5
OPENINGSKAART
VAN HET MACHU
GIS
BRON: MACHU
6
HET ÄLVSNABBEN
WRAK IN ZWEDEN
WORDT VAAK
BEZOCHT DOOR
SPORTDUIKERS.
DAT HEEFT GROTE
INVLOED OP
DE CONDITIE VAN
HET WRAK
FOTO: ANDERS BOUVIN
7
OPNAME GEMAAKT MET EEN ROV
(REMOTE OPERATING VEHICLE) VAN EEN
ZEER GOED BEWAARD KOOPVAARDER
UIT DE 17E EEUW BIJ GOTLAND ZWEDEN.
BRON: DEEP SEA PRODUCTIONS
worden dat voldoende relevante informatie
uit die gebieden verzameld kan worden om
het systeem uitvoerig te kunnen testen. Elke
partner heeft testgebieden geselecteerd met
min of meer unieke (regionale) eigenschappen.
Alle data over archeologische vindplaatsen in
de testgebieden en over de gebieden zelf worden
verzameld. Het gaat hierbij niet alleen
om archeologisch materiaal, maar ook om
informatie over zeebodemerosie, visserij,
infrastructurele werken, juridische grenzen,
duikactiviteiten en bijvoorbeeld bodemopbouw.
Het Zweedse testgebied (De Stockholm
archipel) bevat ca. 500 bekende wrakken
waarvan de conditie vaak verbluffend goed
is. Reden daarvoor is dat de noordelijke
Oostzee een laag zoutgehalte heeft, redelijk
koud is en geen of nauwelijks getijdenstro-

A VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
9A BESCHERMEN IN SITU
MET BEHULP VAN
POLYPROPYLEEN
STEIGERGAAS OVER
HET SCHEEPSWRAK
BZN 10.
BRON: RACM
9B OPENGEWERKTE TEKENING
IN SITU BESCHERMING.
TEKENING: MARTIJN MANDERS
22
8
MULTIBEAM
OPNAME
VAN HET
BURGZAND
NOORD TEST
GEBIED MET
V.L.N.R.
DE BZN 8,
BZN 11,
BZN 10 EN
DE BZN 3.
BRON: RWS
ming kent. Met name door het laag zoutgehalte
is er in het gebied (nog) geen paalworm
(Teredo sp/navalis) actief. Dit organisme is in
Nederland een van de grootste oorzaken voor
de snelle aantasting van houten scheepswrakken
in de Waddenzee en de Noordzee. Een
zeer recente vondst in Zweden betreft een
puntgave koopvaarder die op 130 meter diepte
ten noorden van Gotland is aangetroffen. 16
Mogelijk gaat het hier om een 17de eeuws
schip van Nederlandse makelij. Dit zal echter
in een vervolgonderzoek moeten worden
vastgesteld. 17
De Duitse testgebieden liggen in de voormalige
Oost Duitse kustwateren (Wismar baai
en Rüggen eiland, ook in de Baltische Zee).
Het onderzoek in de Duitse testgebieden is
gericht op zowel middeleeuwse scheepswrakken
als op verzonken (midden) steentijd
nederzettingen.
Tot einde jaren ’80 van de 20ste eeuw is dit
gebied niet bedoken en onderzocht, anders
dan voor militaire doeleinden. Hierdoor is
het totale erfgoed onder water daar nog voor
een groot deel ongeschonden en compleet.
De paalworm is hier echter wel sinds 1993
actief en heeft naast de miljoenen euro’s
schade aan kades ook schade aan scheepswrakken
veroorzaakt. Een nieuw op te starten
EU onderzoek heeft tot doel de invloed van
de paalworm in de Baltische zee te onderzoeken
en tevens na te gaan of de ontwikkelingen
die nu worden gesignaleerd van tijdelijke
aard en cyclisch zijn, of dat de intrede
van de paalworm doorzet tot in het Noordelijke
(Zweedse en Finse) deel van dit gebied. 18
Het onderzoek in de Duitse gebieden van de
Baltische Zee is gericht op zowel middeleeuwse
scheepswrakken als op verzonken

(midden)steentijd nederzettingen.
De Portugese testgebieden hebben weer een
andere benadering nodig omdat ze zijn gesitueerd
in rivierestuaria de Aveiro in midden
Portugal en de Arade in Zuid Portugal (Algarve)
met een eigen sediment-erosie dynamiek.
De nadruk in deze gebieden ligt vooral
op het laat-middeleeuwse wrakkenbestand
waarin een schat aan informatie over de
scheepsbouwontwikkelingen besloten ligt,
die mede hebben geleid tot de periode van de
grote ontdekkingen.
Ook de overige partners Polen, België en
Engeland leveren ieder specifieke testgebieden
aan waar ‘nationale’ know how wordt ontwikkeld
en die bijdragen aan de kennis en
bescherming van het gehele Europese
culturele erfgoed onder water. 19
DE NEDERLANDSE TESTGEBIEDEN
De Banjaard
Nederland (De RACM) heeft twee testgebieden
aangewezen: de Banjaard en de Burgzand
Noord. 20 Het eerste gebied ligt in
Zeeland voor de kust van Schouwen Duiveland.
De Banjaard is een dynamisch, relatief
ondiep gebied met veel (migrerende) zandbanken.
In dat gebied zijn in de afgelopen
eeuwen talloze schepen vastgelopen en
gezonken. Een gedeelte van die ongelukkige
schepen is met naam en verhaal historisch
goed gedocumenteerd. 21 Daarentegen is gevalideerde
archeologische kennis over de wrakken
in situ in het gebied nog beperkt. De
meeste informatie uit dit gebied is tot nu toe
verzameld door duikers en vissers. Dit is
ongewogen informatie. Doel van het MACHU
project is om een goede modus te vinden om
deze bronnen te gebruiken, op juiste waarde
te schatten en te valideren. Deze zomer zal
het projectteam de Banjaard bezoeken en
trachten de nu bijeengebrachte data te valideren,
door in een gebiedsgeörienteerde
aanpak tot waarderingen te komen.
Burgzand Noord
Het tweede testgebied is de Burgzand Noord
in de Waddenzee, voor de kust van Texel. Het
is een klein gebied met slechts vier wrakken
uit de 17e eeuw. Als gevolg van de afsluiting
van de Zuiderzee door de Afsluitdijk in 1932,
is de dynamiek van de zeebodem in dit
gebied ingrijpend veranderd en vindt sterke
erosie plaats. Hierbij spoelen regelmatig
wrakken vrij die dan in korte tijd aangetast
worden door mechanische (visserij), biologische
(de gevreesde paalworm) en chemische
factoren.
Het Burgzand Noord gebied vormt het hart
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
van wat eens de ‘rede van Texel’ was. Over de
bekende wrakken in dit gebied is relatief veel
gevalideerde informatie beschikbaar. In het
verleden is daar door het toenmalige
Nederlands Instituut voor Scheeps- en onder
water Archeologie (NISA/ROB) veel onderzoek
gedaan: van verkenningen tot waardestellingen
en opgravingen.
Eeuwenlang was de rede van Texel het verzamelpunt
voor de grote handelsschepen van
de VOC, WIC en de vaart op de Oostzee.
Schepen wachtten daar op goede wind om uit
te varen of om lading aan boord te brengen of
te lossen. Dit waren met name de grotere
handelsschepen die door de ondiepte bij
Pampus niet in de haven van Amsterdam
konden komen. Bevoorrading en uitladen
gebeurde met behulp van kleinere lichters.
Alhoewel de rede relatief veilig was, blijkt uit
historische bronnen dat in een enkele storm
soms tientallen schepen tegelijk konden vergaan.
Tijdens een storm in de kerstnacht van
1593 vergingen meer dan veertig schepen.
In december 1660 was het nog erger. Van
ongeveer 150 schepen die beschutting zochten
op de rede, werden er – na een nachtelijke
zware storm – ’s morgens nog 38 geteld. De
geschiedenis kent vele stormen en het is
aannemelijk dat alleen al in de westelijke
Waddenzee in de loop der eeuwen meer dan
duizend schepen zijn vergaan.
De scheepswrakken
De vier scheepswrakken in het testgebied
zijn de Burgzand Noord 3, BZN 8, BZN 10
en de BZN 11.
De BZN 3 is in 1986 al verkend en in 1988
afgedekt met gaas en 6000 zandzakken. Het is
vermoedelijk het in 1640 gezonken VOCschip
Rob. Jaarlijkse monitoring in het kader
van het Burgzand-project heeft uitgewezen
dat de fysieke bescherming redelijk effectief
is geweest, maar dat de gebruikte methodiek
met zandzakken er wel voor heeft gezorgd
dat de beschermlaag ook voor vervolgonderzoek
moeilijk te verwijderen zal zijn. 22 Het
wrak was de eerste vindplaats onder water
dat een monumentenstatus kreeg. 23
Het wrak de BZN 10 is een mogelijk Noord-
Duitse koopvaarder uit de 17de eeuw. Hij is
bedekt met een net van polypropyleen. 24 Bij
deze methodiek worden de netten los op de
site geplaatst en vangen daarbij zand af dat in
het water zweeft. 25 Onder het net is bijna
geen stroming aanwezig en het zand blijft
dus liggen. Op deze manier kan binnen een
aantal weken een vrijgespoeld wrak weer
onder een laag zand terecht komen. De zandbult
zorgt voor een anaëroob milieu, zodat de
23
paalworm het hout niet kan aantasten. Eventuele
bacteriologische aantasting wordt hiermee
ook vertraagd. Het wrak is meteen tegen
visnetten beschermd omdat het polypropylene
net voor een kunstmatige glooiende
heuvel zorgt waar visbomen rustig overeen
kunnen rollen zonder dat het net achter
scheepsdelen blijft hangen. 26
De BZN 8 is gebouwd en gezonken in het
midden van de 17de eeuw. Opvallend aan de
BZN 8 is dat dit schip, oorspronkelijk vermoedelijk
een koopvaarder, in de constructie
versterkt is met als doel (meer) kanonnen te
kunnen voeren. Een bijzondere vondst uit
dit wrak is een zeer fraaie Hemony-klok uit
1658. 27 Ook dit wrak wordt fysiek beschermd
met een net van polypropyleen.
De Burgzand 11 is ook een 17de eeuwse
koopvaarder. Het wrak wordt niet fysiek
beschermd en is daarmee een te monitoren
voorbeeld van wat er gebeurt wanneer geen
maatregelen genomen worden voor fysieke
bescherming in dit gebied.
Beheer van het (on)bekende erfgoed
‘Pantha Rei’ (alles verandert) en dat gaat
zeker op voor de zeebodem. Stroming en
sediment zijn constant in beweging. Erosie
en het verplaatsen van sediment kan grote
gevolgen hebben voor archeologische resten
op de zeebodem. Ligt een wrak het ene
moment nog onder een veilig pakket zand
van enkele meters, het volgende moment is
dat zand verspoeld en ligt het wrak vrij.
Sediment erosie modellen
Naast het verzamelen en in kaart brengen
van gegevens over de onderwatersites, is het
ook van groot belang om menselijke en
natuurlijke bedreigingen voor het culturele
erfgoed onder water te inventariseren.
Binnen het MACHU project wordt gewerkt
aan zogenaamde sediment-erosie modellen
die kunnen voorspellen hoe de zee/zeebodem
zich zal gedragen in de (nabije) toekomst.
Met deze modellen kunnen voorspellingen
gedaan worden ten aanzien van de bedreiging
in bepaalde gebieden en de kans om nog
goed bewaarde cultuurhistorische waarden
onder water aan te treffen. In feite vormen de
sedimentatie-erosie modellen die op dit
moment op macro niveau voor de zuidelijke
Noordzee in de maak zijn en op detail (vindplaats)
niveau ook in de Waddenzee, een
belangrijke basis voor een dynamische indicatieve
kaart archeologische waarde (IKAW).
Immers, de conventionele IKAW’s zijn statisch
en houden weinig rekening met het

A VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
verdwijnen van het erfgoed door natuurlijke
processen. Op hun beurt vormen de dynamische
IKAW’s ook een basis voor het binnen
MACHU nog te ontwikkelen ‘Decision
Support System’, een systeem dat waarschuwingen
afgeeft voor gebieden waar het
erfgoed onder druk staat of waar te weinig
informatie vandaan komt om gefundeerde
uitspraken te kunnen doen over de kwaliteit
ervan.
Op micro niveau wordt ook onderzoek
gedaan naar sediment erosie verplaatsing
rondom één wrak. Wat is de invloed van stroming
(slijpgeulen) en sedimentverplaatsing
op en rond een wrak? Zijn er patronen te
herkennen? In het Britse testgebied ‘East
English Channel’ wordt hier uitgebreid
onderzoek naar gedaan alsmede ook op het
Burgzand. 28
MACHU en het Europese publiek
Het culturele erfgoed onder water kan alleen
effectief worden beschermd wanneer er voldoende
draagvlak is. Een essentieel onderdeel
bij het creëren van zo’n draagvlak is
het aanspreken van het algemene publiek. 29
In MACHU wordt dit op Europees niveau
gedaan. Het erfgoed moet worden beleefd.
Wrakken en sites moeten aanspreken. Daarmee
dragen ze als vanzelf bij aan een gezamenlijke
historische Europese identiteit
zoals die in de maritieme wereld al eeuwen
bestaat.
Hiervoor is een website ontwikkeld die informatie
over het erfgoed vertaalt voor specifieke
doelgroepen. De gegevens waarmee wordt
gewerkt zijn verzameld voor het GIS. Het
GIS is slechts beperkt toegankelijk en de
informatie wordt daar voor andere, wetenschappelijke
en beleidsmatige, doeleinden
gepresenteerd. De website geeft een schat aan
informatie over het project, de testgebieden,
onderzoek en archeologische vindplaatsen in
de verschillende landen. Op termijn moet de
website uitgroeien tot het portaal van archeologisch
maritiem Europa.
Slot
Het koppelen en bevraagbaar (uitwisselbaar)
maken van informatie over het archeologisch
erfgoed onderwater is zowel relevant voor
wetenschappers, beleidsmakers en het bredere
publiek. Het project heeft grote potentie:
er is een uniforme module gecreëerd waarbinnen
overheden en instituten internationaal
kunnen samenwerken aan de bescherming en
bestudering van het maritieme erfgoed.
Het MACHU project zit nog in de ‘pilotfase’’
0A DUIKER MET EEN DATALOGGER, MEETAPPARATUUR OM DE OMGEVINGSFACTOREN RONDOM EEN
SCHEEPSWRAK VAST TE LEGGEN ZOALS ZOUTGEHALTE, TEMPERATUUR, ETC. FOTO: R. OBST
0 MULTIBEAM OPNAME WORDEN OOK GEBRUIKT VOOR DE MONITORING VAN WRAKKEN.
DOOR IEDER JAAR OPNAMES TE MAKEN VAN DE ZEEBODEM KUNNEN VERANDERINGEN
IN HET SEDIMENT PATROON WORDEN AANGETOOND. BRON: RWS
B
24

en loopt door tot september 2009. De website
en het GIS zullen in die tijd continue worden
vernieuwd, aangevuld en getest. Na die
datum zal een aanvraag naar de EU gaan ter
financiële ondersteuning van een systeem dat
in Europees verband moet worden opgepakt.
Een GIS systeem kan alleen goed werken als
er voldoende data beschikbaar zijn in het
systeem. In Nederland is de samenwerking
tussen RWS en RACM in het MACHU project
goed. Data van beide instituten zijn binnen
MACHU beschikbaar voor gebruik. Willen
we MACHU tot een echt internationaal
zinvol project laten uitgroeien dan, is het
van essentieel belang dat het breed wordt
gedragen. Er zijn binnen Europa contacten
met Finland, Italië, de Baltische staten, Spanje
en Kroatië. Ook landen buiten Europa; Sri
Lanka, Zuid-Afrika, Brazilië en Australië
hebben interesse getoond om volgens het
MACHU principe te gaan werken.
MACHU bestaat uit de volgende
organisaties:
– Nederland, Rijksdienst voor Archeologie
Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) en
Rijkswaterstaat (RWS)
– België, Vlaamse Instituut voor het
Onroerend Erfgoed (VIOE)
– Groot Brittannië, English Heritage (EH),
– Polen, Poolse Maritieme Museum in Gdansk
(CMM) en het Poolse Geologische Instituut
(PGI)
– Portugal, Portuguese Centre for Underwater
and Nautical Archaeology (DANS)
– Zweden, The National Maritime Museums
of Sweden (SMM)
Voor meer informatie kunt u terecht op de
MACHU website: www.machuproject.eu
MARTIJN MANDERS is projectleider
MACHU en Will Brouwers is datamanager/
researcher MACHU.
1 De regering heeft besloten de historische
canon per september 2009 in de kerndoelen van
basisonderwijs en ‘nieuwe onderbouw’ voortgezet
onderwijs op te nemen. Van de 50 items in
de canon is in 16 gevallen een directe maritieme
verwijzing opgenomen. 6 items zijn zelfs primair
verbonden met de maritieme geschiedenis,
te weten: de VOC, de Hanze, de Cartografie, De
Ruiter, de Slavernij en de Haven van
Rotterdam.
2 Denk hierbij bijvoorbeeld aan de tempelcomplexen
van Nehellenia (Colijnsplaat, Domburg),
St Odulfus klooster (Stavoren), oerbos in
het IJsselmeer (bij Hindelopen), scheepshelling
(Medemblik). Zie hiervoor Bundel Maritieme
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Vindplaatsen 1, Redactie en samenstelling. J. van
den Akker, Martijn Manders, Wendy van der
Wensch, Albert Zandstra, Amersfoort 2007
3 De Unesco Convention on the Protection of
Underwater Cultural Heritage die in 2001 in
Parijs is opgesteld, is op dit moment door 17
landen ondertekend. Met nog drie extra landen
daarbij treedt het verdrag in werking. De
Conventie bestaat uit een set van regels voor de
bescherming van het erfgoed onderwater en een
Annex waarin gedragsregels voor de omgang
met dit erfgoed zijn opgesteld. Die gedragsregels
of ‘Code of Good Practise’ zijn eerder verwoord
in de ICOMOS charter on the Protection and
Management of Underwater Cultural Heritage
uit Sofia 1996. samen met het Verdrag van
Malta, Valletta 1992, pleitten al deze verdragen
voor om de bescherming ‘in situ’ als eerste
optie in overweging te nemen. De teksten
van deze verdragen zijn te vinden op
www.machuproject.eu/legislation.
4 De Monumentenwet van 1988 is sinds 2007
aangepast op het Verdrag van Malta: de wet op
de archeologische monumentenzorg.
5 KNA Waterbodems 3.1 (zie www.sikb.nl).
Het NOaA hoofdstuk (www.noaa.nl) voor de
maritieme archeologie zal einde 2008 klaar zijn.
In Uit Balans (P.A.M. Zoetbrood et al, Amersfoort
2006), een evaluatie van het in 2002 verschenen
Archeologie Balans (R.C.G.M. Lauwerier
& R.M. Lotte red., Amersfoort 2002), kwam
heel duidelijk het gebrek aan kennis, maar
vooral ook het gebrek aan aandacht dat de
maritieme cultuur de afgelopen jaren gekregen
heeft naar voren (http://www.archis.nl/AB2002).
6 De Nederlandse Onderwatersport Bond
heeft alleen al 20.000 aangesloten leden en
290 duikverenigingen. (bron website NOB:
www.onderwatersport.org).
7 Maasvlakte 1 en 2, Val 1460.
8 GIS viewer met extra GIS functionaliteiten.
8 Archis is in Nederland de centrale database
voor het archeologisch erfgoed. ww.racm.nl/
content/xml_racm/project_%20archis_bron_
kennis_inspiratie.xml.asp
10 www.machuproject.eu
11 Zie ook De Nationale Onderzoeks agenda
hoofdstuk 5 Luminescentiedatering, www.noaa.nl.
Van zandkorrels (meestal veldspaat of kwarts)
kan worden bepaald wanneer deze voor het
laatst aan zonlicht zijn blootgesteld. Wanneer
een zandkorrel wordt afgedekt vindt beschadiging
van de atoomstructuur plaats. Die
beschadiging kan worden gemeten. Hoe meer
beschadigd des te langer de korrel afgedekt is
geweest. Zodra de korrel weer wordt blootgesteld
aan licht dan hersteld die structuur
zich weer en staat in feite de klok weer op nul.
12 Het in MACHU uitgevoerde onderzoek vond
plaats op het Burgzand Noord 10 wrak in de
25
Waddenzee in november 2007. De eerste
resultaten worden verwacht in de tweede helft
van 2008 (zie hiervoor de MACHU-website)
13 Hootsen, Herman, Building the GIS system,
MACHU Report nr. 1, p. 39 (Amersfoort 2008)
14 Multibeam en Side Scan Sonar zijn
akoestische technieken om het oppervlak
van de waterbodem in kaart te brengen.
15 Zie hiervoor MACHU Report nr. 1,
p. 36, (Amersfoort 2008).
16 Het wrak ligt dan wel buiten het Zweedse
testgebied van MACHU, toch is het opgenomen
in het GIS en de MACHU website vanwege de
noodzaak om gegevens over de vindplaats te
verzamelen, te vergelijken en te ontsluiten.
17 Een vervolgonderzoek staat voor september
2008 op de planning.
18 Aanvraag bij de EU binnen het 7de kader
programma. Projectnaam WreckProtect.
Uitsluitsel over de financiering wordt in
de tweede helft van 2008 verwacht.
19 Zie hiervoor MACHU Report nr. 1
(Amersfoort 2008) of www.machuproject.eu/
testsite00.htm
20 Brouwers, Will en Oosting, Rob,
The Burgzand Noord and The Banjaard in
Zeeland, Introduction to the testareas in the
Netherlands, MACHU Report nr. 1,
pp. 11-13 Amersfoort 2008.
21 Vrieze, de, Wim en Overbeeke,
Giel, Stranding en schipbreuk voor de
Schouwse kust 1824-1999, Goes 2005.
22 Voor de beschermingsmethodiek zie:
Manders, Martijn, 2005: Site 13. Burgzand
Noord 3 (BZN 3) wreck, Wadden Sea, the
Netherlands, in: Dr. René Klaassen (ed):
Preserving cultural heritage by preventing
bacterial decay of wood in foundation piles
and archaeological sites. Final report
EVK4-CT-2001-00043 Appendix 1, 55-64.
23 Op dit moment zijn in totaal 3 scheepswrakken
onder water beschermd.
24 Manders, Martijn, ‘Preliminary results of
the investigation into the ship construction of the
BZN 10 wreck’, MoSS Newsletter, 4/2003,
p. 6-8. Zie ook www.machuproject.eu
25 Manders, Martijn, ‘The Safeguarding of
BZN 10’, MoSS Newsletter, 3/2004, p. 6-8.
26 Zie ook: www.machuproject.eu/wrecksites.htm
27 Zie www.racm.nl/content/xml_racm/
bronzen_bel.xml.asp en www.machuproject.eu/
wrecksites.htm
28 Dix, Justin & David Lambkin,
Modelling sediment mobility to support the
management of submerged archaeological sites,
MACHU Report nr. 1.
29 Brouwers, W, The machu website: gateway
to the European underwater cultural heritage
p. 41, MACHU Report nr. 1.

M MONUMENTENZORG D. JELSMA TASK FORCE TOEKOMST KERKGEBOUWEN
Hoe verder met de
Godshuizen
in Nederland?
1
DE DOMINICUSKERK ALKMAAR UIT 1865 VAN P.H. J. CUYPERS, GESLOOPT IN
1985. OP DE PLAATS VERREES EEN WINKELCENTRUM; DE KLEINE HOEKTOREN
WERD ALS AANDENKEN IN HET WINKELCOMPLEX VERWERKT. FOTO JOB VAN NES
De situatie van de kerkgebouwen in ons land vormt een bijzonder
intrigerend vraagstuk. Ze toont haarscherp de kwetsbaarheid van
waardevol erfgoed ten opzichte van maatschappelijke veranderingen.
Terwijl de maatschappelijke verontwaardiging over de sloop van kerkgebouwen
in de vorige decennia nauwelijks is weggeëbd, dient zich op
dit moment een nieuwe sloopgolf aan. Die nieuwe golf wordt, naast het
dalend aantal kerkleden, veroorzaakt door de fusie van de Hervormde,
Gereformeerde en Lutherse kerk tot de Protestantse Kerk Nederland
in 2004 en het actieve fusiebeleid in de Rooms-katholieke kerk.
26
De komende 10 jaar zullen
minstens 1000 van de 4200
kerkgebouwen die de twee
grootste kerkgenootschappen
nog in gebruik hebben worden
gesloten. Het gaat daarbij volgens cijfers van
de kerken zelf globaal om 600 protestantse en
400 rooms-katholieke kerkgebouwen, en nog
eens zo’n 120 kloosters. De hoeveelheid
roerend erfgoed uit kerken en kloosters, die
haar natuurlijke onderdak kwijtraakt, bestaat
naar schatting uit ongeveer 160.000 objecten.
Een mooie impressie om welke voorwerpen
het daarbij gaat biedt de onlangs gepresenteerde
Lexicon Religieus Erfgoed, van Mieke van
Zanten. Een extra kwetsbare categorie vormen
textilia en de religieuze kunst die geïntegreerd
is in de religieuze gebouwen, zoals wandschilderingen,
mozaïeken en glas-in-lood.
Bij de opening van het Jaar Religieus Erfgoed
in de provincie Noord-Brabant, op 17 maart jl.,
meldde de kerkhistoricus prof. Peter Nissen
dat het jaar 2008 het historische faillissement
markeert van het institutionele christendom in
ons land. Een constatering waar niet iedereen
blij mee zal zijn, maar die wel aansluit bij de
cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau en
de kerken zelf. Er is sprake van een maatschappelijk
vraagstuk met een grote impact op de
inrichting van onze omgeving. Het besef
begint door te dringen dat Nederland een
groot deel van zijn religieuze erfgoed dreigt te
verliezen. Hierdoor valt ook het verhaal van de
verschillende geloofsvisies, en hun rol in de
samenleving, binnenkort niet meer uit de
gebouwde omgeving terug te lezen. Juist nu
het besef van het belang van de verhalende
functie van erfgoed, als spiegel van de eigen
geschiedenis, groeit. Dat betreft dan nog alleen
de verhalen van de christelijke stromingen in
ons land. Extra aandacht en respect verdient
de situatie van de overgebleven synagogen in
Nederland. Ook de ontwikkeling van de moskeebouw
in Nederland blijkt een eigen verhaal
te vertellen, zoals blijkt uit de publicatie
Moskeeën in NL.
Religieus erfgoed vertelt veel over een samenleving.
Een belangrijke reden om er zuinig op
te zijn. De dagelijkse praktijk in Nederland
blijkt echter anders.
Impasse bij de grote
christelijke kerken
De grote christelijke kerken hebben de krimp
van hun organisatie inmiddels als een onontkoombaar
lot geaccepteerd. Ook al noemen

2
3
4
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
2
3
4
SAMENVATTING
De Nederlandse bevolking heeft zijn traditionele kerkelijke wortels goeddeels
losgelaten. De komende 10 jaar worden zo'n 1000 kerkgebouwen en 120
kloosters gesloten en dreigt er een nieuwe sloopgolf. Tegelijkertijd is de
belangstelling voor religie en voor religieus erfgoed groot. Is het mogelijk
voor die gebouwen en de religieuze kunst- en cultuur een nieuw draagvlak te
scheppen? Op dit moment wordt gewerkt aan een Strategisch Plan Religieus
Erfgoed, dat in december aan minister Plasterk wordt aangeboden. Enkel
een gezamenlijke inspanning van de betrokken partijen lijkt het behoud van
het religieus erfgoed voor de toekomst mogelijk te kunnen maken.
veel Nederlanders zich religieus, men ziet geen
reden meer om zich bij een geloofsgemeenschap
aan te sluiten. Daarmee valt de traditionele
bestaansgrond weg onder de religieuze
gebouwen, als locatie voor de wekelijkse eredienst
van een vaste groep gelovigen. Nieuwe
initiatieven om de aanwezige gebouwen een
bestaansgrond te geven ontstaan wel buiten de
kerken, maar weinig vanuit de kerken zelf; ze
stuiten soms zelfs op regelrechte tegenwerking
van de kerkleiding. De vraag is of dit niet
anders kan en of er in gezamenlijk overleg
tussen kerken, overheden, corporaties en
financiers niet veel meer vruchtbare coalities
mogelijk zijn, die het erfgoed een nieuwe toekomstkans
kunnen geven. Van diverse kanten
wordt op de kerkelijke organisaties een appèl
gedaan om mee te werken aan oplossingen
voor het behoud van het religieus erfgoed.
Kerkelijke organisaties blijken een weerstand
te hebben tegen de term ‘religieus erfgoed’,
omdat men liever niet als een historisch
fenomeen gekarakteriseerd wil worden. Tegelijkertijd
legt men weinig talent aan de dag om
te reageren op nieuwe vormen van religieuze
belangstelling in de samenleving. Fons
Asselbergs (voormalig Rijksadviseur Cultureel
Erfgoed) gaf op het symposium ‘Het Godshuis’
CLEMENSKERK HILVERSUM UIT 1914
DOOR ARCHITECT J.W.A.VAN GILS.
SINDS 12 JAAR GESLOTEN VOOR PUBLIEK
EN VERWAARLOOSD, ONDANKS
RIJKSMONUMENTENSTATUS. GEMEENTE
EN BURGERS STREVEN NAAR BEHOUD
EN HERGEBRUIK, BISDOM HAARLEM
HOUDT EEN VOORKEUR VOOR SLOOP.
PORTAAL, MURAAL-GLASSCHILDERING VAN
MAX WEISS UIT 1961. FOTO JANNEKE MONSHOUWER
EXTERIEUR FOTO JELSMA
VAANDEL, VAN DE 'NED. RK BOND
VAN ARBEIDERS IN HET BAKKERS-
CACAO-CHOCOLADE EN SUIKERBEDRIJF',
AFDELING HILVERSUM.
FOTO MARJOLEIN SCHIPPER
27
5
op 1 december 2007, in de Sultan Ahmet
moskee in Zaandam, de volgende gedachte mee
voor het Jaar van het Religieus Erfgoed 2008:
‘Als kerkgebouwen geschikt zijn te maken voor
de ombouw tot bibliotheek of archief, museum of
theater, cultuurhuis of zorgcentrum, zijn zij dan
ook niet geschikt te maken voor de vraag naar
hernieuwde spiritualiteit?’
Op dit moment bieden de grote christelijke
kerkgenootschappen op dit vraagstuk geen
antwoord. Ze zijn meer naar binnen gericht
dan naar buiten, lijken vermoeid door een
interne richtingenstrijd – tussen orthodoxie
en vrijzinnigheid – die doet denken aan de
jarenlange richtingenstrijd in het onderwijs.
Waar men in het buitenland vaak het gebouwde
erfgoed als stijlvolle en gastvrije ontmoetingsplek
met ‘het heilige’ gebruikt, ziet men in ons
land vaak niet de waarde en mogelijkheden
van de eigen tradities en het erfgoed. Kerkelijke
beleidsstukken tonen een geïsoleerde
denkwijze en intern gerichte afwegingen met
betrekking tot de sluiting van gebouwen. De
maatschappelijke mogelijkheden voor het
behoud van het gebouwde erfgoed worden
zelden in de afwegingen betrokken. Het kerkgebouwenbeleid
verschilt overigens per katholiek
bisdom en per protestantse gemeente. De
CHRISTOFFELKERK ALMELO UIT 1959, ARCHITECT
HANS SLUIJMER. LAATSTE EREDIENST SEPTEMBER
2008. SLOOPVERGUNNING AFGEGEVEN AAN WONING-
CORPORATIE ST. JOSEPH. MOGELIJKHEDEN VOOR
HERGEBRUIK ZIJN NIET ONDERZOCHT.

M VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Protestantse Kerk van Nederland presenteerde
op 9 juni een intern discussiestuk over de
‘Protestantse visie op kerkgebouwen’. De roomskatholieke
kerk heeft per bisdom enkele notities
uitgegeven.
Publieke belangstelling
Terwijl men in de kerken nog praat over pijnlijke
keuzes en noodzakelijke selectie, klopt
het publiek al belangstellend aan de – vaak
dichte – deur. De brede interesse van het
Nederlandse publiek met betrekking tot erfgoed
in het algemeen blijkt uit het onderzoek
‘Het bereik van het verleden’, in opdracht van het
ministerie van OCW uitgevoerd. Die belangstelling
is in vergelijking met andere landen
groot. De speciale interesse in het religieuze
erfgoed blijkt ook uit de bezoekersaantallen bij
Open Monumentendagen en bijvoorbeeld de
Open Kloosterdag. Nederland is geïnteresseerd
in erfgoed en in religie. Maar de bezoekmogelijkheden
van kerkgebouwen zijn maar
heel beperkt en de informatievoorziening over
het aanwezige erfgoed is afwezig of armzalig.
De rijkdom aan educatieve aspecten van het
religieus erfgoed blijft daarmee vrijwel onbenut.
De betrokkenheid van het publiek bij kerkgebouwen
toont zich ook in de weerstand
tegen de sloop. Of mensen nu wel of niet
kerkelijk zijn, ze beschouwen de kerkgebouwen
als dierbare markeringen in het landschap,
als baken in de buurt en historisch
ankerpunt. Uit het onderzoek van het Sociaal
Cultureel Planbureau ‘God in Nederland’ blijkt
dat 78% van de Nederlanders aangeeft graag
een kerkgebouw in de buurt te willen handhaven.
Aan belangstelling ontbreekt het dus niet. De
vraag is hoe die belangstelling zich vertalen
kan in financieel draagvlak, zowel in het geval
kerken hun oorspronkelijke bestemming
behouden, als bij nieuwe manieren van
behoud en gebruik.
Op veel plaatsen in Nederland heeft de situatie
rondom bedreigde kerkgebouwen al tot particuliere
initiatieven geleid. In de vorm van een
stichting wordt er een zelfstandig draagvlak
gecreëerd om het kerkgebouw als stads- of
dorpshart te kunnen laten voortbestaan. Soms
met behoud van de kerkelijke functie. Deze
constructie, waarbij het beheer van het kerkgebouw
in handen is van een zelfstandige
6
RK PIUS X-KERK IN
AMSTERDAM,
UIT 1960 VAN
ARCHITECT
JAN VAN DER LAAN;
SLOOP IN JUNI 2008.
FOTO
HERMAN WESSELINK
28
7
GLAS-IN-
BETONRAAM
BINNEN- EN
BUITENZIJDE
FOTOS JOB VAN NES
stichting, wordt wel ‘het Hollandse model voor
kerkgebouwen’ genoemd. Eenvoudig hebben
deze stichtingen het niet. Er wordt van hen
verwacht om een complex gebouw te beheren
alsof het de huisvesting van een lucratieve
onderneming zou zijn. Honderden vrijwilligers
zijn vaak nodig om het geheel te kunnen
laten functioneren. Interessant is dat die vrijwilligers
vaak wel te vinden zijn. De binding
met cultuur en erfgoed lijkt in dit tijdsgewricht
eenvoudiger dan die met een kerkelijke
organisatie.
Architectonische en
kunsthistorische waarde
Als gevolg van de verzuiling en de kloof die er
tussen de kerkgebouwen en het niet kerkelijke
publiek is gegroeid, is de samenleving zich niet
bewust welke waarde en schoonheid de kerkgebouwen
huisvesten en vertegenwoordigen;
die is ook door de overheden vaak niet geïnventariseerd.
De politieke scheiding tussen
kerk en staat wordt door bestuurders ten
onrechte gebruikt als een argument om geen
verantwoordelijkheid voor het gebouwde religieus
erfgoed te dragen. Vooral het naoorlogse
erfgoed blijkt kwetsbaar en wordt in hoog

tempo met de grond gelijk gemaakt, nog voor
het door de samenleving op waarde kan worden
geschat. Waar vroeger de 50-jarengrens in
de Monumentenwet een natuurlijke tijdbarrière
vormde om het historische belang van
erfgoed goed op waarde te kunnen schatten,
blijkt die nu -met de huidige omloopsnelheid
in de gebouwde omgeving- tot het onverwijld
verlies van belangwekkend religieus erfgoed te
leiden. Deze beleids- en verantwoordelijkheidsleemte
levert een treurige lijst van verloren
parels op, die zich voortdurend uitbreidt. Zoals
bijvoorbeeld de Willibrordkerk in Almelo, met
de wandschilderingen van Strawinsky en de
Josephkerk in Vaals. In 2007 en 2008 werden
diverse belangrijke Bossche Schoolvoorbeelden
gesloopt, in juni 2008 nog de Pius X in
Slotervaart van Jan van der Laan. Ook bestaat
een acute sloopdreiging voor een aantal unieke
bouwwerken van de Limburgse architect
Fanchamps. Overheden zien hun verantwoordelijkheid
hiervoor niet, of durven niet op te
staan tegen de belangen van de kerkelijke
eigenaar. Soms mist men hiervoor eenvoudigweg
de personele of financiële capaciteit.
Religieuze gebouwen als
sociale pijlers
Kerkgebouwen zijn bij uitstek gemeenschapsgebouwen,
in naoorlogse wijken zijn ze daar
speciaal voor gebouwd. Ze hebben vaak een
nevenfunctie als podium voor grotere schoolen
muziekuitvoeringen of herdenkingsbijeenkomsten.
Functies om zuinig op te zijn. Het is
daarom van belang om te anticiperen op de
sluiting van kerkgebouwen, en ze waar mogelijk
en passend opnieuw een maatschappelijke
rol te geven. Gemeenten kunnen hiervoor bijvoorbeeld
d.m.v. planologisch beschermen de
nodige ruimte scheppen. Daarbij kan zowel de
erfgoedwaarde, als ook de sociaal-maatschappelijke
of religieuze bestemming een rol spelen.
Sociaal gezien heeft de huidige – door de
marktwaarde van bouwgrond gedomineerde –
sloopgolf van kerkgebouwen meerdere wrange
kanten. Islamitische besturen moeten zich
behelpen met geïmproviseerde gebedsruimtes,
worden als kandidaat nieuwe gebruiker voor
een leegkomend kerkgebouw geweigerd, of
moeten het afleggen tegen kapitaalkrachtige
ontwikkelaars. Voor christelijke migrantengemeenschappen
vormt het tekort aan geschikte
ruimte voor samenkomsten ook een structureel
probleem. Nieuwbouwprojecten voor ‘kerkverzamelgebouwen’,
zoals project De Kandelaar
in de Bijlmer, komen van de grond door particuliere
initiatiefnemers, maar hebben een bijbehorend
nieuwbouwprijskaartje. Waarom
worden bestaande kerkgebouwen niet voor dat
doel verbouwd?
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
De Julianakerk in de wijk Transvaal in Den
Haag werd dankzij een flinke investering door
de gemeente in 2006 heropend als centrum
voor informatie en ontmoeting voor alle wijkbewoners.
Een eerder plan voor herbestemming
tot moskee stuitte in de buurt op weerstand.
Het huidige actieve gebruik door allerlei
mogelijke bevolkingsgroepen blijkt een
schot in de roos, en wordt door iedereen
gewaardeerd. Interessant met betrekking tot
het denken over de functie en betekenis van
kerkgebouwen was het statement van de heer
Husseler, in het tv-programma LUX van de
IKON van 20-4-2008. Hij was vroeger dominee
in de Julianakerk en is nu actief als vrijwilliger
in het inloophuis in het kerkgebouw. Hij
stelde: ‘Ik heb zelfs wel eens de indruk dat de
kerk nu minstens zo goed functioneert naar
zijn oorspronkelijke bedoeling. Vroeger was
het toch meer een gesloten bolwerk’.
Anders organiseren en financieren
Het behoud van kerkgebouwen vormt ook een
financieel probleem. Vooral de instandhouding
van grote monumentale kerken kost
geld, en iemand moet dit betalen. De Roomskatholieke
kerk is bijvoorbeeld 40% van haar
hele begroting kwijt aan de instandhouding
van haar gebouwen. Subsidie voor restauratie
of onderhoud is vaak enkel mogelijk als er
sprake is van een monumentenstatus. Bovendien
is het aandeel eigen financiering daarbij
gestegen tot 35%. Het gaat daarbij vaak om
flinke bedragen, die loodzwaar rusten op de
schouders van slinkende geloofsgemeenschappen.
Overheden hanteren bovendien bij subsidies
het principe ‘op-is-op’, veel kerkbesturen
vissen gewoon naast het net, en staan dan weer
alleen met hun kostenposten. De lastenverzwaring
van de laatste jaren doet veel kerkbesturen
besluiten tot de sloop van het ene
gebouw, om het andere in stand te kunnen
houden. Dit korte termijnbeleid levert een
snelle afkalving van de religieuze gebouwde
omgeving op. Directe financiële nood bij de
kerkbesturen begrenst de ruimte voor het
zoeken van tussenoplossingen, voor zover men
daarvoor open staat.
De diverse overheden denken bij de begroting
voor erfgoed alleen nog aan een kostenpost, die
niet te hoog mag oplopen. Ze realiseren zich
niet dat het behoud van erfgoed en een goede
zorg hiervoor, een directe economische waarde
vertegenwoordigt, en dus wel een investering
waard is. Dit wordt mooi geschetst in het
recente onderzoek van Tom Bade en Gerben
Smid: ‘Eigen haard is goud waard’. Cultuur
29
8
DE RK IGNATIUSKERK VAN ARCHITECT H.W.VALK
UIT 1927, OP DE ROZENGRACHT IN AMSTERDAM,
KREEG IN 1981 EEN NIEUWE BESTEMMING ALS
TURKSE AL FATIHMOSKEE. FOTO HERMAN WESSELINK
blijkt een belangrijke pijler in de economie en
dat geldt ook voor religieus erfgoed. Dit kan
heel direct een basis scheppen voor het
behoud. Ondersteuning door fondsen en
private partijen blijkt over de hele linie noodzakelijk,
bij diverse kerkgebouwen wordt daar
inmiddels meer ervaring mee opgedaan, om de
financiering van de vaak kostbare restauraties,
of de verbouwing voor nieuwe gebruiksmogelijkheden
mee te kunnen bekostigen. Voor
kerkgebouwen die, behalve één uurtje op
zondag, verder gesloten zijn voor publiek,
blijft het bouwen van maatschappelijk en
financieel draagvlak echter een lastige zaak.
Wellicht zou een landelijke organisatie voor
Religieus Erfgoed, volgens het model van
Natuurmonumenten, als vangnet een oplossing
kunnen bieden, zoals nu op kleinere
schaal al hier en daar gebeurt door provinciale
oude kerkenstichtingen. Een landelijk fonds
zou ook de publieke steun voor dit erfgoed
kunnen kanaliseren.
Slechts in enkele plaatsen in Nederland nam
in de afgelopen decennia de gemeentelijke
overheid structureel verantwoordelijkheid op
zich voor een centraal gelegen kerkgebouw, om
de instandhouding ervan mogelijk te maken.
In Eindhoven en Bergen op Zoom werd de

M
gemeente eigenaar en kreeg de kerkgemeenschap
de rol van vaste gebruiker. Voorwaarde
was dat daarnaast ook maatschappelijke activiteiten
in het gebouw in overleg mogelijk
zouden zijn.
Discussie over herbestemming
De herbestemming van kerken blijkt onderwerp
van een actieve publieke discussie. Ook al
is de Nederlander niet of niet meer kerkelijk,
hij heeft wel een mening over wat wel of niet
‘passend’ is in een kerkgebouw. De ontwikkelingen
op dat gebied laten zich inmiddels lezen
aan de hand van een mooie keur aan herbestemmingen.
Voorbeelden die met belangstelling
worden bekeken door de ons omringende
landen, waar men ook steeds meer met leegkomende
kerkgebouwen wordt geconfronteerd.
Gedurende een aantal jaren was de herbestemming
van kerkgebouwen tot wooneenheden
een veel gekozen oplossing. Ontwikkelaars
hebben hier ook nu nog vaak een voorkeur
voor omdat het proces van herbestemming
daarbij overzichtelijk is en de gegarandeerde
opbrengst redelijk voorspelbaar.
De herbestemming van kerken tot moskee
vormde bij de eerste kerkgebouwengolf nog
een acceptabele oplossing. De perikelen rondom
de buitenlandse financiering bij de herbestemming
van een kerk tot moskee in Utrecht-
Overvecht maakte een einde aan deze bereidheid
bij de RK-kerkleiding. De Protestantse
Kerk Nederland kent hierin geen formeel
beperkend beleid. Bij de Nederlandse bevolking
lijkt de weerstand tegen een dergelijke
herbestemming parallel te lopen aan de angst
voor islamisering.
Een herbestemming tot tapijthal, supermarkt
of partycentrum blijkt vaak ook tot onvrede bij
het grote publiek te leiden. In grote lijnen is de
maatschappelijke consensus over wat wel of
niet passend is in een voormalig kerkgebouw
inmiddels opvallend groot.
Gewaardeerd worden herbestemmingen die op
een fraaie manier recht doen aan de karakteristieken
van het gebouw en die inhoudelijk aansluiten
op de historische betekenis ervan, in
dit geval dus het kerkelijke gedachtegoed. Het
gaat dan om functies in de richting van zorg,
cultuur, studie en maatschappelijke -niet commerciële-
bijeenkomsten, of een combinatie
daarvan. De wens om godsdienstige functies -
al of niet gedeeltelijk- te handhaven in kerkgebouwen
lijkt de laatste tijd toe te nemen. De
ruimte voor creatieve experimenten met nieuwe
functies lijkt overigens gering. De herbestemming
van kerkgebouwen blijkt ondanks
de secularisatie nog altijd een gevoelige zaak.
Het vinden van de meest optimale herbestem-
9
DE REMONSTRANTSE KERK IN GRONINGEN UIT 1883 WERD IN 2006 VERBOUWD DOOR
ARCHITECTE MORIKO KIRA VOOR EEN DUBBELFUNCTIE: MULTIFUNCTIONEEL BRUIKBARE
KERKRUIMTE EN KANTOOR VOOR DE STICHTING OUDE GRONINGER KERKEN.
FOTO OMKE OUDEMAN
ming heeft tijd nodig. Was de Dominicanerkerk
in Maastricht, die al 200 jaar geleden haar
religieuze functie verloor, jarenlang in gebruik
als fietsenstalling, in 2007 kreeg het gebouw
een nieuwe functie als boekhandel Selexyz
en werden de oorspronkelijke schilderingen
hersteld. In The Guardian werd de kerk begin
dit jaar geroemd als de mooiste boekhandel ter
wereld, ‘a bookshop made in heaven’.
Hoe verder met de kerkgebouwen
in Nederland?
Op dit moment is de situatie van kerkgebouwen
dramatisch te noemen. Betrokken partijen
geven blijk van tegengestelde visies en conflicterende
belangen. Aandacht voor de aanwezige
kansen is er nog amper. Vanwege de urgente
situatie werd 2008 uitgeroepen tot het Jaar
van het Religieus Erfgoed. Op verzoek van
minister Plasterk wordt onder leiding van
prof. Nico Nelissen werk gemaakt van een
Strategisch Plan Religieus Erfgoed, dat op 11
december a.s., tijdens de slotbijeenkomst van
het jaar, aan de minister zal worden aangeboden.
De algemene vragen, zoals de verantwoorde-
30
lijkheid van de rijksoverheid, provincies en
gemeenten op het gebied van de bescherming
van het erfgoed, komen ook aan de orde bij het
huidige proces van de modernisering van de
monumentenzorg. Een centrale vraag hierbij
lijkt of de gemeenten hun toegenomen verantwoordelijkheid
op dit gebied aankunnen. Bij
de actuele situatie van het religieus erfgoed
vormt dit een extra prangende vraag.
Oplossingen voor het behoud van religieus erfgoed
zijn mogelijk, als de verschillende partijen
de ingenomen stellingen durven los te laten en
gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen. Van
de diverse overheden mag extra inzet worden
verwacht om een nieuw erfgoeddebacle te
voorkomen. Nieuw beleid en extra financiering
voor het religieuze erfgoed zijn nodig om
ruimte te scheppen voor het behoud ervan.
Van de institutionele kerken mag, gezien de
omvang en aard van de problematiek, minstens
enige souplesse en openheid worden
verwacht. Om het behoud en voortbestaan van
het religieus erfgoed, met de verhalen die
ermee verbonden zijn, voor de toekomst
mogelijk te maken.

Referenties
Onderzoek
– WRR-rapport: Geloven in het publieke
domein, v.d. Donk, Jonkers, Kronjee
en Plum, 2006
– ‘God in Nederland 1996-2006’, SCP 2007,
Ton Bernts, Gerard Dekker en Joep de Hart.
– ‘Het bereik van het verleden, ontwikkelingen
in de belangstelling voor cultureel erfgoed’,
SCP 2007, in opdracht van OC&W.
Frank Huysmans en Jos de Haan
– Gegevens van de kerken op
www.kerkbalans.nl
Kerkelijke uitgaven
– ‘Tent van God’, Bisdom Rotterdam, 2001
– ‘Samenwerking geboden 2’, over de territoriale
reorganisatie in het Bisdom Rotterdam,
november 2007
– ‘Nieuw elan - Omgevende kerk in Alkmaar’,
uitgave ter gelegenheid van het symposium
‘Hergebruik van monumentale kerkgebouwen
met behoud van de religieuze functie’ door het
Bisdom Haarlem in samenwerking met
ingenieursbureau DHV, 2007
– ‘Kansen voor kerkgebouwen - Vragen & uitdagingen
bij gebruik en herbestemming’, samengesteld
door de Werkgroep Kerkbouw van de
Protestantse Kerk in Nederland, o.l.v. dr. ir.
Kees Doevendans, uitgave van de PKN, 2007
– ‘Maatwerk - Naar een passend huis voor de
gemeente’, uitgave van de PKN, 2005
– ‘(Her)Kans voor je kerkgebouw - een handreiking
bij het afstoten en hergebruik van kerkgebouwen’,
auteur Ds.F.Z.Ort, brochure van het
Protestants Dienstencentrum Gelderland van
de PKN.
– ‘Een protestantse visie op kerkgebouwen’,
discussienota voor de Protestantse Kerk
De Task Force Toekomst
Kerkgebouwen is een burgerinitiatief
van leden met verschillende
achtergrond en expertise, in 2006
opgericht uit onvrede met de massale
sloop van kerkgebouwen.
Navraag bij de toenmalige minister
van OCW wees uit dat er bij het
rijk geen enkel zicht was op het
aantal kerkgebouwen in
Nederland en op de omvang van
de kaalslag in de voorgaande
decennia. De Task Force is van
mening dat behoud en hergebruik
van dit maatschappelijk erfgoed
vanzelfsprekend zou moeten zijn.
De visie hierover is vastgelegd in
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
in Nederland, opgesteld door dr. Ton van
der Lingen en ds. Hans Uytenbogaardt
en gepresenteerd op 9 juni 2008.
Te downloaden via www.pkn.nl.
Algemeen
– ‘Herbestemming van grote monumenten: een
uitdaging!’, in opdracht van de Stichting
Pandenbank Noord-Brabant samengesteld
door een team van de Katholieke Universiteit
Nijmegen, o.l.v. prof. Dr. Nico Nelissen,
Den Bosch 1999.
– ‘Het kerkgebouw in het postindustriële landschap’,
publicatie die tot stand is gekomen
op initiatief van de Werkgroep Kerkbouw
van de PKN, redactie Kees Doevendans
en Gertjan van der Harst. Uitgeverij Boekencentrum
2004
– ‘Heilige huisjes of cultuurtempels, erfgoededucatie
en kerken’ -Jaarthemadag VBMK 2004
– ‘Toekomst voor Religieus Erfgoed in
Noord-Brabant’, uitgave van het
Monumentenhuis Brabant, 2005
– ‘Gebouwd op geloof - Monumenten van religie’,
Ton H.M. van Schaik, uitgave van de
Stichting Open Monumentendag, 2005
– ‘Quel avenir pour quelles églises?/What future
for which churches?’, redactie Lucie K.
Morisset, Luc Noppen & Thomas Coomans.
Uitgave van de Presses de l’Université du
Québec 2006.
– ‘Meer geloof, minder kerk’, Joep de Hart,
AO-reeks, 2006.
– ‘De Julianakerk in Den Haag, een nieuwe toekomst
voor een bijzonder monument’ - uitgave in
opdracht van Stadsherstel Den Haag, 2006
– ‘Belvedere Nieuws over Religieus Erfgoed’,
januari 2008, jaargang 12, nummer 32,
gratis te bestellen of te downloaden via
www.belvedere.nu.
de 'Verklaring van Woudrichem',
naar de plaats van oprichting van
de Task Force. Hierin wordt
gesteld dat bij herbestemming bij
voorkeur moet worden gestreefd
naar hergebruik zo dicht mogelijk
bij de oorspronkelijke functie. Als
een religieuze of bezielende herbestemming
niet mogelijk is heeft
hergebruik, waarbij een culturele
of sociale maatschappelijke functie
behouden blijft, de voorkeur.
Ook particuliere herbestemming
of langdurige leegstand is een
mogelijkheid. Alle opties zijn beter
dan sloop, want sloop is onomkeerbaar.
De Task Force bena-
31
drukt dat ieder gebouw en iedere
situatie om een eigen oplossing
vraagt, en dat lokaal in overleg
met alle betrokken partijen naar
de beste oplossing voor het
behoud moet worden gezocht.
De Task Force constateert dat er
maatschappelijk veel vraag is naar
de mogelijkheden voor gebruik en
hergebruik van kerkgebouwen,
maar dat de condities voor het
behoud van deze gebouwen, in
de vorm van beschermend en stimulerend
beleid, op dit moment
nog grotendeels ontbreken.
De Task Force neemt, naast religieuze
en andere organisaties, deel
– VNG-magazine januari 2008 ‘Help,
de kogel gaat door de kerk’.
– ‘Religieus erfgoed, geïllustreerd lexicon’ - Mieke
van Zanten, Walburgpers 2008
– ‘Moskeeën (in) NL’, auteurs o.a. Sihan
Bugdaci en Ergün Erkocu. Publicatie die in
2008 verschijnt, door CONCEPT0031 samen
met het Stimuleringsfonds voor Architectuur,
NAi uitgevers.
– ‘Kloosters als religieus erfgoed, Bouwstenen
voor een te voeren beleid’, Sjef Hendrikx,
uitgave van Stichting Matrijs i.s.m. Konferentie
van Nederlandse Religieuzen, 2008
– ‘Eigen haard is goud waard, Over de economische
baten van cultuurhistorisch erfgoed’ -Tom
Bade en Gerben Smid. Triple E Productions
2008. Te downloaden via www.belvedere.nu
– ‘De Oude Kaart van Nederland: Leegstand
en Herbestemming’ - Rijksadviseur voor
het Cultureel Erfgoed, Atelier
Rijksbouwmeester, Den Haag 2008
Media
– Documentaire ‘Kerk te koop’ door
Frans Bromet, uitgezonden bij
NCRV Dokument, 21 en 28 januari 2008.
– TV-uitzending LUX, IKON, 20-4-2008
– www.reliflex.nl
– www.reliwiki.nl
– www.religieuserfgoed.nl
– www.2008re.nl
– www.toekomstkerkgebouwen.nl
MEVR. DOOR JELSMA adviseert en
publiceert over de situatie van
kerkgebouwen in Nederland, en maakt
deel uit van de landelijke Task
Force Toekomst Kerkgebouwen.
in de stuurgroep voor de totstandkoming
van het Strategisch Plan
Religieus Erfgoed en adviseert bij
de totstandkoming van een
Handreiking Religieus Erfgoed
voor gemeenten. Daarnaast richt
de Task Force zich vooral op
bewustwording, steun aan burgerinitiatieven
en het verstrekken van
informatie aan bestuurders en
kerken, die het behoud van kerkgebouwen
ten goede kan komen.
Meer informatie en de complete
Verklaring van Woudrichem zijn
te vinden op de website van de
Task Force: www.toekomstkerkgebouwen.nl

M VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Welk gebruik biedt religieuze gebouwen de meest duurzame toekomst?
Erfgoed op eigen benen,
Te veel kerken en andere religieuze gebouwen staan op het
moment leeg of worden zeer spaarzaam gebruikt.
Ze vallen gemakkelijk ten prooi aan verval of vandalisme.
Te vaak blijkt de huidige religieuze functie van het gebouw
onvoldoende voor het behoud, ondanks publieke steun voor
het overeind houden van deze vaak waardevolle objecten.
In het Jaar van het Religieus Erfgoed wordt planvorming voor
nevengebruik of herbestemming van religieuze gebouwen
actief gestimuleerd met een prijsvraag.
Inspirerende plannen
Op initiatief van het VSB-
Ofonds is door de stichting Jaar
van het Religieus Erfgoed een
prijsvraag uitgeschreven voor
veelbelovende plannen van
neven- of herbestemming van religieuze
gebouwen. De prijsvraag stimuleert eigenaren
en beheerders gericht na te denken over de
mogelijkheden die hun gebouwen bieden
voor nevengebruik of soms een totaal nieuwe
functie. Met het instellen van deze prijsvraag
voor plannen beogen het VSBfonds en de
stichting Jaar van het Religieus Erfgoed te
motiveren en te inspireren. Beide willen
graag een actieve bijdrage leveren aan de
instandhouding van beeldbepalende religieuze
gebouwen. Ze zijn voor de maatschappij
TWEE VOORBEELDEN: DE PNIELKERK
(BOVEN - 1954, AMSTERDAM-WEST)
TOT VOOR KORT GEBEDSHUIS VAN
DE GEREFORMEERDE KERK - NU
INTERNATIONAAL CULTUURPODIUM,
EEN HUISARTSENPOST, KANTOOR-,
STUDIO- EN ATELIERRUIMTEN.
belangrijk vanwege beleving en identiteitsverlening.
De prijsvraag staat open voor alle eigenaren
van religieuze gebouwen. Ook niet-eigenaren
mogen plannen inzenden voor de prijsvraag,
mits zij kunnen aantonen dat de eigenaar van
het object het plan steunt. De betreffende
panden hoeven geen monument te zijn, ook
niet-beschermde objecten kunnen meedoen
voor de hoofdprijs. De winnende inzending
krijgt 100.000 euro voor de daadwerkelijke
realisatie van het plan. De winnaars van de
tweede en derde prijs ontvangen respectievelijk
50.000 en 30.000 euro.
Maatschappelijke meerwaarde
Een deskundige jury onder leiding van mr.
Frank Visser, de ‘rijdende rechter’ en lid van
het comité van aanbeveling van de Task
32
PAULUSKERK
IN OEGSTGEEST:
EEN GROEP
ENTHOUSIASTE
VRIJWILLIGERS
KOCHT DE
KERK VOOR EEN
SYMBOLISCH
BEDRAG. DE
KERK IS NU IN
GEBRUIK O.A
ALS MUZIEK-
SCHOOL EN
CULTUREEL
CENTRUM.
een prijs van
het VSBfonds
Force Toekomst Kerkgebouwen, beoordeelt
welke van de plannen het meest creatief is en
het beste voldoet aan de gestelde criteria. De
plannenmakers worden uitgedaagd om hun
gebouw zo in te zetten dat er een publiek toegankelijke
ruimte ontstaat. De nieuwe functie
of het nevengebruik moet een positieve
bijdrage leveren aan de directe omgeving. De
plannenmakers worden zo geprikkeld om
maatschappelijk verantwoord te ondernemen
en sociale verantwoordelijkheid te nemen.
Plannen zonder een duidelijke maatschappelijke
relevantie maken minder kans op de
eindoverwinning. De jury let daarnaast op de
praktische en financiële haalbaarheid en de
aard van eventuele bouwkundige ingrepen.
De huidige kwaliteiten van het gebouw dienen
gerespecteerd te worden. De jury selecteert uit
alle inzendingen zes genomineerden, waaruit
drie winnaars gekozen worden. Op 11 december
worden de winnaars bekend gemaakt
tijdens de slotmanifestatie van het Jaar van
het Religieus Erfgoed.
Om in aanmerking te komen voor een van de
prijzen dienen deelnemers een plan in te dienen
voor 1 november 2008. Inschrijvingsformulieren
en een uitgebreide beschrijving
van de criteria en indieningsvereisten zijn te
vinden op www.2008re.nl/#/prijsvraag. De
begeleiding en uitvoering van de prijsvraag is
in handen van Jeroen Westerman, Jeroen
Bootsma en Werner Weijkamp van de sector
Cultuurhistorie van het Gelders Genootschap.
Vragen over de prijsvraag kunt u
sturen naar prijsvraag@2008re.nl of bel met
het Gelders Genootschap 026-442 1742.

R ecent
V erschenen
TITEL Hendrick de Keyser – Architectura
Moderna, Moderne bouwkunst
in Amsterdam, 1600-1625
AUTEUR Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit
RECENCENT Henk Baas
UITGAVE Uitgeverij SUN
DETAILS ISBN 978 90 8506 562 3, 224 pagina’s, gebonden, 22,5 x 33 cm,
geïllustreerd. Prijs € 49,90
Vereniging Hendrick de Keyser,
de landelijk werkende restaurerende
instelling, vierde op 7 juni
jl. haar 90-jarig jubileum.
Ter gelegenheid van dit jubileum
verscheen bij uitgeverij SUN het
boek ‘Hendrick de Keyser –
Architectura Moderna, Moderne
bouwkunst in Amsterdam, 1600-
1625’.
Hendrick de Keyser was een van
de belangrijkste Europese kunstenaars
uit de zeventiende eeuw.
In dit boek wordt zijn werk in
een internationale context
geplaatst.
In 1631 verscheen in Amsterdam
Architectura Moderna, een retrospectief
gewijd aan de tien jaar
daarvoor overleden stadsbeeldhouwer
en architect Hendrick de
Keyser. In een reeks van veertig
33
gravures worden het meesterschap
en de onuitputtelijke
creativiteit van de bouwmeester
getoond. Deze oudst bekende
kunstenaarsmonografie in de
Nederlandse taal is een uniek
document voor onze kennis van
de architectuur van deze periode.
Deze nieuwe uitgave bevat een
complete herdruk van het oorspronkelijke
prentwerk. De inlei-
ADVERTENTIE
dende hoofdstukken geven een
overzicht van leven en werk van
Hendrick de Keyser, waarvoor
alle beschikbare archief- en
onderzoeksgegevens opnieuw
tegen het licht zijn gehouden.

V itruvius
Forum
EEN REACTIE DOOR BART SLOOTEN
OP DE TOESPRAAK EN HET ARTIKEL
Moetenmolens
altijdmalen?
HOTEL ORANGE COUNTY
1 KEMER, TURKIJE
2
MOLEN DE IMMIGRANT (IN AANBOUW
2000) FULTON, ILLINOIS (VS)
NUMMER 5 OKTOBER 2008
VAN JOS BAZELMANS
Dhr. Bazelmans begint zijn
betoog met het aanhalen van
twee exotische voorbeelden
van de bouw van molens in
Turkije en Japan, die hij in
het kader van zijn vraagstelling naar wat echt
is en onecht, terecht wegzet als fictief (Japan)
en volksverlakkerij (vakantiepark met molen
in Kemer, Turkije, figuur 1). De laatste term
n.a.v. de internetpagina die gewaagt van
gebouwd volgens zestiende-eeuwse Hollandse
architectuur en geïnspireerd op Amsterdam
en het vissersstadje Volendam.
Het derde voorbeeld, de molens te Holland
(Michigan) en Fulton (Illinois) beide in de
VS (figuur 2), krijgt meer waardering van
hem: ‘Het is duidelijk dat in beide gevallen een
forse inspanning wordt geleverd om de kloof tussen
onecht en echt te overbruggen. Er wordt bij de
bouw van de molens gebruikgemaakt van oude
materialen en Nederlandse ambachtslieden. Er is
sprake van een plaatsing van de molens op historisch-significante
plekken. En de molens worden
in bedrijf gebracht door in Nederland opgeleide
vrijwillige molenaars en de producten van de
molen worden verkocht. Daar komt bij dat beide
molens niet alleen deel uitmaken van een grotere
historische omgeving met dijken, ophaalbruggen,
traditionele Hollandse gebouwen en tulpenvelden,
maar dat ze ook een vooraanstaande rol
spelen in jaarlijkse festivals waarin het Nederlands
erfgoed en de Nederlandse cultuur centraal
staan’. We komen hierop later terug.
Bezien we de standpunten van Bazelmans
verder volgens de indeling van zijn toespraak.
Restauratie begint met onderzoek
Hiermee kunnen we het volledig eens zijn.
Als men bouwhistorisch onderzoek vooraf
wil, lijkt ons dat alleen maar van meerwaarde.
Hierbij moet echter wel de verhouding prijsresultaat
in het oog gehouden worden. Het
34
Al enige tijd is er een (soms felle)
discussie gaande naar aanleiding van de
toespraak die prof. dr. J.G.A. Bazelmans
van de RACM heeft gehouden op het
RACM-symposium over molens op
10 oktober 2007 en die integraal is
opgenomen in Vitruvius nummer 2,
januari 2008.
moge duidelijk zijn, dat een poldermolen,
driehonderd jaar gebruikt voor bemaling en
bewoning, minder bouwhistorische verrassingen
zal opleveren (er is immers niets aan
de functies veranderd in die jaren) dan een
gebouw dat door de loop der eeuwen heen
vele functies en/of verbouwingen heeft
gekend.
Maar onderzoek (dat wel te allen tijde subsidiabel
moet zijn wil het gemeengoed worden)
kan waardevolle zaken aan het licht
brengen en bijdragen aan een verantwoorde
restauratie en eventuele reconstructie van
het geheel. (Dit is overigens gebeurd bij de
door Bazelmans aangehaalde molen te
Etersheim: zorgvuldig gerestaureerd en
gedeeltelijk gereconstrueerd volgens het
oude bestek van 1886 en aan de hand van
bouwsporen en wat de details betreft door
het goede geheugen van de laatste bewoner
die nog in het oude interieur heeft geleefd.
Hij vormt zo thans een prachtig voorbeeld
van een laatnegentiende-eeuwse binnenkruier
met een zorgvuldig gerestaureerd interieur
dat (mede dankzij bovengenoemde factoren
en aanvullend kleuronderzoek) tot op detail
kon worden teruggebracht. Deze constellatie
levert een aanzienlijke meerwaarde op ten
opzichte van de scheefgezakte, half afgezaagde
gemoderniseerde stomp die er voordien
stond).
Restauratie betreft
conserverend herstel
Ook hiermee kunnen we het eens zijn:
onderhoud gaat boven repareren/conserveren,
dit weer boven restaureren/vernieuwen en
dit weer boven reconstrueren.
Bruikbare onderdelen moeten bewaard blijven.
Waardevolle onbruikbaar geworden onderdelen
ook, maar dan ex situ. Een molen als
werktuig onbruikbaar laten worden door niet

meer bruikbare onderdelen niet te vervangen,
is het paard achter de wagen spannen. De
molen zelf gaat er daardoor ook op achteruit,
zoals hieronder verduidelijkt zal worden.
Bij molens echter doet zich de moeilijkheid
voor dat vele aan weer en wind blootgestelde
onderdelen wel moeten worden vervangen na
verloop van tijd omdat er anders letterlijk
niks van over zal blijven. Het door Bazelmans
aangehaalde voorbeeld van de potroedes
uit 1871 van de molen te Nijetrijne is nu net
zo’n klassiek voorbeeld dat behoud in situ
(dus aan de molen zelf) onherroepelijk zal
leiden tot het definitieve verlies van dit
staaltje ambachtswerk. Handhaving aan de
molen had tot twee dingen geleid:
a. tot het al genoemde verlies van de roedes
door de weersinvloeden (daar helpt echt geen
conservering tegen op den duur: roedes – en
dat weet de hele molenwereld – hebben nu
eenmaal een soms lange, maar altijd beperkte
levensduur en deze wordt aanmerkelijk verkort
als regen en wind steeds op dezelfde
plaats hun werk doen) en
b. tot een molen die niet meer zou kunnen
draaien door de steeds slechtere staat waarin
de roedes zouden zijn komen te verkeren.
Dus wat is er op tegen nieuwe te steken (want
ons betreft weer volgens oud-model, dus ook
geklonken) en de oude te bewaren als tastbaar
voorbeeld van negentiende-eeuwse
ambachtelijke ijzerklinkkunst?
Dat is dan monumentenbehoud ten voeten
uit: een malende molen en een onderdeel (de
oude roedes) dat tot in lengte van dagen kan
getuigen van het vakmanschap van vroeger.
(Overigens was het proces van vervanging
van houten roeden en bovenassen in de jaren
vijftig van de twintigste eeuw al voltooid:
een historische ontwikkeling, die voor de
bovenassen werd ingezet in 1836 en voor
345
FORUM NUMMER 5 OKTOBER 2008
de roeden in 1852.)
Conservering houdt echter niet in dat bijv.
verdieping van poldermolens niet meer zou
kunnen: de verdieping geeft een zinvolle
continuering van het gebruik van de molen
(en in dit geval zie je er bovendien niets van:
alles zit permanent onder water). De manier
waarop m.a.w. de zorgvuldigheid waarmee
dit gebeurt, bepaalt de waardehandhaving van
het monument, niet de handeling op zich. Dat
geldt trouwens voor alle restauraties.
Bovendien is verdieping een proces dat niet
de laatste decennia is gebeurd met diverse
molens, maar een proces dat al in de 18e eeuw
begon en in 19e eeuw met kracht werd voorgezet
en dus thans een historisch volkomen
verantwoorde handeling is.
‘Restauratie betreft conserverend herstel...Alles
‘wat nodig is voor instandhouding, stopzetting
van degradatie, en tevens datgene te doen dat
nodig is voor het weer gezond maken en voor het
toekomstig gebruik’.
Dat is nu juist wat al die jaren gedaan is bij
maalvaardig restaureren van molens. In dat
licht gezien is er dan ook niets op tegen de
Schermermolens weer hun water terug te
geven dat ze 296 jaar hebben gehad en dat
‘pas’ 77 jaar was gedempt. Het weer open
graven van de oorspronkelijke, voor de
molens bedoelde na 1929 gedempte uitwateringen
(en dus geen gegraven tochten), past
uitstekend binnen deze doelstelling.
Dit geldt mutatis mutandis ook voor verhoging.
De molen Edens te Winschoten bijvoorbeeld
is verhoogd om in zijn veranderde
omgeving te blijven functioneren. Dit is
behoud door ontwikkeling en een fase in het
leven van het monument, een fase van de
soort die t.a.v. vroegere veranderingen zo
gewaardeerd wordt.
35
Verplaatsing
Het verplaatsen van een monument is slechts
bij zeer hoge uitzondering aan de orde.
Waarschijnlijk zijn molens de categorie
onroerende monumenten waarbinnen het
meest is verplaatst (overigens al eeuwen voor
ze tot monument werden verklaard). Maar
anders dan bijv. een kerk die in een veranderde
omgeving is komen te staan, maar zijn
dominante positie (en wellicht zijn functie)
heeft behouden, is bebouwing en beplanting
tot dicht bij de molen een wezenlijke aantasting
van het wezen en de werkzaamheid van
het monument.
De molen is bedoeld als werktuig en als hij in
een nieuwbouwwijk verwordt tot element dat
niet meer opvalt en niets meer kan, dan
wordt het monument tekort gedaan.
Dhr. Bazelmans maakt in dit verband een
opmerking over de status aparte die molens
zouden hebben als werkend monument. De
bescherming van het interieur (het gaande
werk) van een molen is anders dan bijvoorbeeld
het interieur van de meeste monumentale
woonhuizen sinds 1961 een wezenlijk
onderdeel van de restauratiefilosofie geweest,
maar die status aparte maakt wel de molen
tot wat hij tot op de dag van vandaag is gebleven:
een (veelal levend) monument van
bedrijf en techniek, dus precies die functie waardoor
hij mede het bewaren waard was en is.
Overigens staan de molens hierin niet alleen:
kerken worden vaak ook om hun interieur
gewaardeerd en beschermd.
Het moet monumentenbeschermers toch
goed doen als een monument in gebruik
blijft waarvoor het is gebouwd. En men kan
toch blij zijn als er geen andere (soms
wezensvreemde en vaak veel geld kostende)
MOLEN VAN DE ETERSHEIMERBRAAKPOLDER FOTO’S: (3) P. GRUND, 1984 / (4) AGNES OOMEN, 2000 / (5) ARIE DE KONING, 2000

V itruvius
Forum
nieuwe bestemming moet worden gezocht,
zoals dat bij andere categorieën monumenten
vaak wel noodgedwongen het geval is.
Vandaar dat er al sinds 1961 een onderhoudsregeling
was voor werkende molens. Dit
heeft niets met antimodernisme te maken,
maar met optimale zorg voor belangwekkende
cultuurmonumenten.
Natuurlijk is een molen tussen de flats of
ingeklemd tussen snelwegen, viaducten en
spoordijken een gevolg van een historische
ontwikkeling, maar het is niet de taak van de
RACM mislukkingen op dat gebied te koesteren
en te sanctioneren.
Het schrikbeeld moet toch niet worden dat
de RACM geen bezwaar heeft tegen windbelemmerende
hoogbouw (want dat is voortgaande
ontwikkeling) en een negatief advies
afgeeft over een verzoek tot verplaatsing
(want de veranderende planologische ontwikkeling
moet zichtbaar zijn), terwijl niet
meer draaien/malen niet zo erg is, daar dat
toch al niet wenselijk was vanwege bescherming
tegen slijtage.
Het kan toch niet zo zijn dat een thans gangbare,
theoretische restauratiefilosofie (die
ook wel weer eens zal veranderen als je de
geschiedenis bekijkt) belangrijker wordt
gevonden dan het praktische en succesvolle
resultaat van een halve eeuw molenbehoud.
Het door Bazelmans aangehaalde voorbeeld
van de spinnekop te Laag-Keppel (figuur 6) is
inderdaad een ongelukkig voorbeeld van een
verplaatsing: misschien in die tijd de enige
oplossing tot behoud, maar daarom nog niet
gelukkig. Er zijn echter heel wat voorbeelden
te noemen van zorgvuldige verplaatsingen
6
SPINNEKOP MOLEN TE LAAG KEPPEL
FOTO: RACM
NUMMER 5 OKTOBER 2008
waar de molen in een historisch verantwoorde
omgeving (en vaak zelfs op een oude
molenplaats) een zinvol nieuw bestaan heeft
gekregen. En hier is de link met de door
Bazelmans redelijk gewaardeerde verplaatsingen
in Holland en Fulton: Er is sprake
van een plaatsing van de molens op historisch-significante
plekken. En de molens
worden in bedrijf gebracht door in Nederland
opgeleide vrijwillige molenaars...
Het bewaken en bewaren van de molenbiotoop
is vaak een ambivalente zaak: het
gebeurt op grote en doeltreffende schaal,
maar vaak wint de economie het van het ideaal.
Een goed voorbeeld daarvan is de gang
van zaken rond De Otter in Amsterdam.
Verlies
De moed om goede oude dingen prijs te
geven mag niet ontbreken.
Een merkwaardig standpunt vanuit de
RACM bezien. Natuurlijk houdt behoud
potentieel verlies in zich, of zoals een wijze
het eens formuleerde: ieder begin herbergt
het einde in zich. Panta Rhei zeiden de oude
Grieken al, en dat geldt ook voor het
gebouwd erfgoed, maar dat hoeft niet te betekenen
dat je willens en wetens het verlies
maar moet accepteren. En het houdt ook
zeker niet in dat je vernielingen uit het verleden
moet koesteren als een behoudenswaardige
fase uit het verleden. In het voorgaande
is het al eens verwoord en hier met andere
woorden nog maar eens: met de beste wil van
de wereld is niet aan te geven welke meerwaarde
de scheefgezakte en zonder oog voor
het verleden inwendig gemoderniseerde, half
afgezaagde molenstomp van Etersheim zou
hebben gehad boven de zorgvuldig en zo
authentiek mogelijk gerestaureerde complete
7
DE MOLEN IN WADENOIJEN
36
molen die er nu staat. Of om het van een
geheel andere hoek te benaderen: is de
ondermolen van de Driemanspolder (anno
1903) minder authentiek dan zijn twee
confraters van dezelfde polder uit 1672?
(Overigens zijn de molens te Etersheim en
zijn typegenoot te Katwoude, die indertijd
ongeveer in dezelfde staat verkeerde, bezoekerscentra
van de eerste orde geworden. Over
levende, de bevolking aansprekende, in de
samenleving geïntegreerde monumentenzorg
gesproken.)
En om dit door te trekken naar andere takken
van monumentenzorg: kasteel Haarzuilens
(indertijd toch echt niet gerestaureerd
volgens de huidige normen) wordt voor
miljoenen in stand gehouden, het uitgebrande
kasteel Heemstede te Houten en het dito
raadhuis van Oudewater worden weer in
oude luister hersteld. Terecht overigens,
maar geldt de moed om goede oude dingen
prijs te geven dan alleen voor molens?
Dat het opmerkelijk gevonden wordt dat
nieuwbouwmolens e.d. gewoon figureren op
de beide op internet beschikbare molen-databases
(alsof men op iets onoorbaars is
betrapt) is op zich opmerkelijk: ten eerste
omdat het geen monumenten betreft (en ze
dus buiten het zorggebied vallen) en ten
tweede omdat ze wel degelijk authentiek
zijn: het is een nieuwe categorie molens die
om geheel andere dan economische, maar
daarom niet minder valide en authentieke
redenen zijn gebouwd.
Aan de in de toespraak geconstateerde contra-intuïtieve
toename van het monumentale
molenbestand is na de laatste ronde van aanwijzing
door de RdMz/RACM van molenrompen
en -stompen een einde gekomen.
Er zal dus aan molens die onder de monumentenwet
vallen niets meer bijkomen. (Die
toename werd trouwens mede veroorzaakt
door het – terecht – toevoegen aan de lijst
van een aantal windmotoren).
Voor de ca. 500 molenrestanten is enkele
jaren geleden rijksbeleid vastgesteld. De visie
daarop is door de toenmalige RdMz duidelijk
verwoord. De niet-beschermde restanten
komen ook niet meer voor rijksbescherming
in aanmerking en hoeven dus in dat verband
geen punt van aandacht meer te zijn. Al
tientallen jaren, zeker sinds de jaren zestig,
kwamen er op de Rijksdienst rompen voor
herstel af. Om redenen van externe zowel als
interne aard is er uiteindelijk een rijksbeleid

m.b.t. rompen en stompen vastgesteld. Dat
resulteerde in de bescherming van een aantal
rompen waarvan een deel de status ‘incomplete
molen’ kreeg. Diezelfde Rijksdienst
heeft vervolgens in haar Nieuwsbrief zwart
op wit gesteld dat completering tot maalvaardige
molen voor deze molens subsidiabel
is. Deze beleidslijn moet o.i. voor deze aangewezen
categorie ongewijzigd blijven. De
burger moet kunnen rekenen op een consistent
rijksbeleid.
Komen we bij de conclusies van dhr.
Bazelmans:
– Wat zijn pleidooi voor inpassing van bouwhistorisch
onderzoek betreft: hierboven is al
gememoreerd dat dit zeer nastrevenswaardig is.
– Bij verwezenlijking van de tweede conclusie
op het vlak van de instandhouding van de
materiële substantie van molens moet het
ergste gevreesd worden voor het molenbehoud
ook in fysieke zin.
Als we zien dat zo’n 95% van het huidige
monumentale molenbestand een bouwmassa
heeft van vóór 1950, dan zou dat betekenen
dat alleen de nieuwe molens (geen monumenten
dus) onbeperkt zouden kunnen
draaien en malen en alle andere óf voortaan
een maalverbod krijgen óf een beperkte ‘vergunning’
tot malen ter wille van bescherming
van zeldzaamheidswaarden tegen slijtage
door te intensief gebruik. Niet alleen dood
in de pot voor het behoud en de kennis van
het vak van molenaar dat ternauwernood in
de jaren zeventig aan de vergetelheid werd
ontrukt door het Gilde van Vrijwillige
Molenaars, maar ook een bedreiging voor de
continuïteit van de vakkennis van de molenmakers
voor het fysieke behoud van ons
molenbestand, in het bijzonder die ten aanzien
van het gaande werk.
Het is al jaren en jaren bekend: een stilstaande
molen slijt harder dan een malende (alhoewel
het een contradictio in terminis lijkt, maar dat
niet is). De invloed van weer en wind gaat
door en zal bij een stilstaande molen meer
invloed hebben dan bij een malende, doordat
die steeds dezelfde kant de molen treft.
In bewegende delen komt nauwelijks houtworm
voor, in stilstaande wel. Het eerder
genoemde voorbeeld van Nijetrijne moge dat
duidelijk hebben gemaakt.
*Op het vlak van verplaatsingen is bezinning
ook aan de orde. In dit verband wordt de
term verbannen gebruikt en wordt er gesproken
over de musealisering van de steeds
kleiner wordende groene ruimtes.
Verbannen is slechts zelden aan de orde. In
FORUM NUMMER 5 OKTOBER 2008
8
GLAZEN OMHULSELS VOOR MOLENSTOMPEN UIT DELFSHAVEN. ‘MOLENS’ 82, 6-7
het al genoemde geval van Laag-Keppel met
zijn Friese spinnekop is dat wel het geval,
maar dat is dan ook slechts een van de
weinige gevallen van een minder geslaagde
verplaatsing (maar toentertijd waarschijnlijk
de enige mogelijkheid het molentje fysiek te
redden). Zorgen over de vermeende musealisering
van het platteland zijn o.i. overbodig
en bovendien is deze term misplaatst. In
weinig landen is het platteland zo verstedelijkt
als hier en lijkt het platteland in zijn
algemene verschijningsvorm (nieuwbouw,
agrarische bedrijfsgebouwen, industrieterreinen
e.d.) zo sterk op de meer verstedelijkte
gebieden als in ons land. Er is op ons platteland
heel weinig museaals te ontdekken op
kleine gebiedjes als bijv. De Zaanse Schans
en museumdorp Orvelte en nog wat van
zulke speldeknoppen na.
En wat is er nu mooier als er in dat ook door
ruilverkavelingen qua verschijningsvorm al
sterk geëgaliseerde platteland hier en daar
een verplaatste molen staat? Hier ligt een
goede mogelijkheid voor de RACM om de C
van Cultuurlandschap in zijn naam waar te
maken.
Het grootste deel van de Nederlanders komt
niet of niet vaak in de gebieden waar molens
bij verplaatsing naar ‘verbannen’ worden.
Dat valt in tweeërlei opzicht wel mee: van
verbannen is geen sprake en in deze tijden
van goede en snelle vervoersmogelijkheden
trekken Nederlanders er in vakanties en in
weekeinden massaal op uit om buiten de
stedelijke gebieden te recreëren.
*Op het vlak van beeldvorming moet gepleit
worden voor meer durf.
Akkoord, maar daarna wordt gesteld:
Verplaatsing van een molen met een slechte
37
biotoop naar een open natuurgebied, zoals
voorgesteld in Wadenoijen (figuur 7), is géén
behoud door ontwikkeling zoals wordt
gesuggereerd. De bijzondere, sculpturale,
glazen verpakking die onlangs is voorgesteld
voor twee molenstompen in Delfshaven
(figuur 8) is dat wel. Zo’n initiatief is waardevol,
omdat het onze gebruikelijke omgang
met molens problematiseert en beschouwers
de vraag laat stellen wat wel of niet acceptabel
is in het kader van het behoud van
molens. Ongetwijfeld zijn er manieren om de
vraag naar ‘echt’ en ‘onecht’ die Barbara
Visser zo pregnant stelde, ook blijvend te
visualiseren in een onorthodoxe ‘restauratie’
van een molen(sic) of een molenstomp.
Herstel in oude luister, hoe waardevol vaak
ook, doet dat niet.
Dit is waardevol? Ik zou de reacties in den
lande wel eens willen horen als dit voorgesteld
zou worden voor de Sint-Jan in Den
Bosch of het Paleis op de Dam.
En als men dan daarbij bedenkt, dat deze
woorden worden uitgesproken vanuit de
RACM, dan wordt het mij als monumentenliefhebber
die al meer dan dertig jaar op
vrijwillige basis actief bezig is de molens in
hun oorspronkelijke staat aan het nageslacht
door te geven, wel bang om het hart en
bekruipt mij het gevoel waarvoor we dit dan
de afgelopen tijd allemaal hebben gedaan, als
inderdaad de RACM dergelijke wezensvreemde
‘restauratie’projecten als vernieuwend
gaat omarmen.
BART SLOOTEN is secretaris van de
Stichting De Westfriese Molens en
Molenstichting Zeevang.

V itruvius
Forum
oeten molens altijd malen? Mijn
vraag aan het publiek van het
RACM-symposium over molens
(Den Haag, 10 oktober 2007 2 M
)
was niet retorisch bedoeld,
zoals velen, en ook Bart van Slooten, lijken te
veronderstellen. De vraag verdient (ook)
voor mij geen beantwoording met een onvoorwaardelijk
‘nee’. Molens hoeven én moeten
1
NUMMER 5 OKTOBER 2008
EEN REACTIE DOOR JOS BAZELMANS OP BART SLOOTEN EN
BIJDRAGEN OP HET PRIKBORD VAN MOLEN.STARTPAGINA.NL 1
Moeten molens altijd malen(2)?
niet stil (te) staan, een enkele hoogst monumentale
en zeer waardevolle uitzondering
daargelaten. 3 Ik neem echter wel nadrukkelijk
afstand van de eenzijdig positieve beantwoording
die decennialang de norm is
geweest in de zorg voor Nederlandse molens.
In mijn betoog heb ik gepleit voor een gedifferentieerde
aanpak, waarin de (on)vrijheid van
handelen wordt gedefinieerd door de waarde
WAT VERDIENT WAARDERING EN HET PREDICAAT ‘MONUMENT'? VAN HET STOOM-
GEMAAL OP AFB 266 WORDT DE CULTUURHISTORISCHE BETEKENIS TEGENWOORDIG
ALGEMEEN ONDERKEND. WAAROM GELDT DAT NIET VOOR DE ‘VERMINKTE’ WATER-
MOLEN VAN AFB 268 ALS TOONBEELD VAN EEN FASE UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE
NEDERLANDSE MOLEN? COMPLETERING LIGT BIJNA HONDERD JAAR NA DATO NIET
IN DE REDE. BLZ. 151 UIT H. VD KLOOT, 1917: BOUWKUNST ETC., AANWEZIG IN BIBLIOTHEEK ZEIST
38
die ‘we’ toekennen aan een molen en zijn
omgeving. 4 Bij de RACM als het nationale
kenniscentrum en de uitvoeringsorganisatie
voor de monumentenzorg ligt de ‘natuurlijke’
verplichting zich uit te spreken over
de relatie tussen waardestelling en de (on)mogelijkheden
tot interventie in (wettelijk beschermde)
monumenten. 5 Mijn essay ‘Moeten molens altijd
malen’ is bedoeld als een bijdrage aan de discussie
over hoe onze omgang met een molen
zich dient te verhouden tot de cultuurhistorische
waarde ervan. Hoe komt in ons handelen
tot uitdrukking dat er binnen het
Nederlandse molenbestand sprake is van een
rijke variatie in historische, technische en
maatschappelijke zin? Het ligt voor de hand
om daarbij, zoals van Slooten stelt, aan te
sluiten bij wat in het verleden ‘heeft gewerkt’
– i.e. betekenisvol, succesvol en praktisch is
geweest – maar er mag volgens mij geen sprake
zijn van onkritisch, dogmatisch handelen,
waarbij alle molens ‘op één hoop worden
gegooid’. In meer algemene zin: hoe geven
we ruimte aan het feit dat over de aard en
omvang van ons erfgoed én de juiste omgang
ermee veelal geen consensus bestaat? En aan
het feit dat opvattingen over deze issues in de
loop van de tijd veranderen? ‘Moeten molens
altijd malen?’ is bedoeld als een poging om
aan het begin van de 21ste eeuw – meer dan
vijftig jaar na het verlies van het belangrijkste
deel van de oorspronkelijke functionaliteit
van wind- en watermolens – de uiteenlopende
opvattingen van verschillende expertgroepen
(wetenschappers, professionele en vrijwillige
erfgoedzorgers, (vrijwillige) molenaars en
molenmakers) en groepen leken (uit binnenen
buitenland) over het behoud van onze
molens op een zorgvuldige en op een toekomstgerichte
wijze met elkaar te verbinden. 6
Op mijn bijdrage ‘Moeten molens altijd malen’
is – met enkele en belangrijke uitzonderingen
na – binnen de molenwereld overwegend
negatief gereageerd. 7 De vele reacties op het
elektronische prikbord van molen.startpagina.nl
en op molentoekomst.nl 8 laten daar
geen twijfel over bestaan. Mij was bijna de
twijfelachtige eer gegund dat molens in
Nederland in de rouw werden gezet. 9 Ook de
reactie van Bart van Slooten is kritisch en

afwijzend. Wat zijn de redenen? Ik zie er
minstens vier.
In de eerste plaats is men van mening ‘dat ik
niet weet waar ik het over heb’. 10 Dat is alarmerend
omdat ik binnen de RACM een gezaghebbende
positie inneem en invloed heb op
het molenbeleid van de rijksdienst. 11 In de
vele reacties op het elektronische prikbord
wordt in dit verband (soms met onverholen
plezier) verwezen naar mijn achternaam. Ik
kan de auteurs echter verzekeren dat deze
niet is afgeleid van ‘bazelen’, volgens Van
Dale ‘onsamenhangende taal spreken’ of
'onzin vertellen’. Ik hecht zelf aan de – wellicht
apocriefe – verklaring dat ik afstam van
16de-eeuwse huurlingen uit het Zwitserse
Basel. Op het prikbord werd – ‘what’s in a
name’ – zelfs de vraag opgeworpen ‘bestaat
die man wel echt of heeft ‘men’ hem verzonnen
ten einde een discussie uit te lokken?’.
12 Aan eenieder die dat wenst ben ik
bereid me onder overlegging van mijn paspoort
bekend te maken… Maar alle gekheid
op een stokje: ik ben weliswaar geen molenliefhebber,
(vrijwillig) molenaar of molenmaker,
maar ik ben sinds mijn jeugd – eerst als
amateur, later als professional – intensief
betrokken bij de zorg voor een deel van ons
erfgoed – het archeologische – en sinds een
fors aantal jaren bij de professionele monumentenzorg.
Ik ken de geschiedenis, de
inhoud én de onvolkomenheden van de vigerende
restauratiefilosofie in de (inter)nationale
monumentenzorg maar weet tegelijkertijd
, zoals ik in mijn artikel heb beschreven,
waarom het (historisch) verklaarbaar is dat in
het behoud van Nederlandse molens hiervan
– vaak met goede reden – wordt afgeweken.
Daarnaast heb ik een sociaal-wetenschappelijke,
antropologische opleiding genoten die
me in staat stelt een nauwkeurig beeld te vormen
van de inhoud en samenhang van voorstellingen
over de wereld, wat belangrijk of
van waarde is en vormen van handelen. Hoe
verhouden ideeën, waarden en gedrag zich
tot elkaar? Deze invalshoek is volgens mij
essentieel voor een respectvolle en positieve,
doch kritische evaluatie van de vigerende
omgang met de Nederlandse molens. Ik kom
daar nog op terug.
‘Dat ik niet weet waar ik het over heb’ zou
vooral blijken uit het feit dat ik niet weet of
onderken dat molenbehoud juist gebaat is bij
het laten draaien en malen van een molen. 13
Rust roest! Eigenlijk kan men mij dit verwijt
alleen maken als ik de vraag ‘moeten (monumentale)
molens altijd malen?’ onvoorwaardelijk
met ‘nee’ beantwoordt, en dat doe ik
2
HERSTEL MOLEN. BEDUM-ANNE DOORNBOSCH IS BEZIG MET DE RESTAURATIE VAN
EEN EEUWENOUDE MOLEN LANGS DE WEG TUSSEN BEDUM EN ONDERDENDAM IN
GRONINGEN. DE MOLEN WORDT VOLGEND JAAR OP EEN PONTON HET DORP ONDER-
DENDAM BINNENGEVAREN EN DAAR VERVOLGENS GEASSEMBLEERD. COMPLEET
MET MOLENSTENEN EN WIEKEN. – BIJSCHRIFT UIT COBOUW 235, 18-12-2007, RED.
MOLENBEHOUD OF MOLENBOUW? DE MOLEN HUNZINGO (MOLEN HAITSMA, 1855) IN
HET GRONINGER ONDERDENDAM WERD IN 1939 TOT OP DE ONDERBOUW GESLOOPT.
DE MOLEN WERD IN 2007 ECHTER WEER 'IN VOLLE GLORIE’ HERSTELD. DAARBIJ
WERD GEBRUIK GEMAAKT VAN DE HOUTEN ACHTKANT VAN MOLEN SLAGHEKKE UIT
HET OVERIJSSELSE RIJSSEN (ONTTAKELD IN 1942 EN GESLOOPT IN 1997).
– BIJSCHRIFT JOS BAZELMANS, RED. FOTO: JOS SCHUURMAN, FOTOBUREAU FPS-GRONINGEN.
niet. Uiteraard ben ik me bewust van het feit
dat het laten draaien en malen in principe
goed is voor een molen – Van Slooten
beschrijft waarom – en dat de (vrijwillig)
molenaar niet alleen draait en maalt maar
tegelijkertijd ook zorg besteedt aan het
onderhoud van de molen. Daar komt bij dat
het voor werkende molens gemakkelijker is
(financiële) middelen te genereren omdat zij
– anders dan stilstaande molens – veel maatschappelijk
draagvlak hebben. Maar bij dit
verband dienen in mijn ogen een aantal kritische
kanttekeningen geplaatst te worden.
Volgens mij mag het geen ‘vrijbrief ’ zijn om
cultuurhistorisch belangrijke molens te laten
draaien en malen naar oorspronkelijke productieniveaus
of naar de ‘tijd, zin en gelegenheid’
14 van de vrijwillige molenaar. Maar, en
dat is veel belangrijker, het mag ook geen
rechtvaardiging zijn om op basis van hoge normen
met betrekking tot draai- en (vooral) maal-
39
vaardigheid onderdelen te vernieuwen of te vervangen.
15 Om het principe werkzaam te laten
zijn, is het voldoende om een cultuurhistorisch
waardevolle molen enkele tienduizenden
in plaats van (vele) honderdduizenden
omwentelingen per jaar te laten maken. 16 Het
gaat mij echter niet alleen – of in de eerste
plaats – om het vermijden of uitstellen van
slijtage door draaien of malen. Slijtage zal in
de meeste gevallen beperkt van aard zijn,
zeker in vergelijking met de slijtage waarvan
sprake was in de hoogtijdagen van de molens.
Wat belangrijker is: het principe mag niet de
rechtvaardiging zijn voor ingrepen, wijzigingen
en vervangingen die gericht zijn op het
krampachtig herstel of de verbetering van de
draaiende en vooral malende werking van de
molen. Ingrepen die niet noodzakelijk zijn
met het oog op een laagintensief gebruik dienen
achterwege te blijven. Ik sta dus niet
negatief tegenover het gebruik van molens

V itruvius
Forum
maar wel tegenover handelswijzen die gebaseerd
zijn op het idee dat een molen in de
eerste plaats een machine is. 17 Een monumentale
molen is in mijn opvatting een
cultuurhistorisch waardevol object, waarvan
het behoud gediend is bij terughoudend
gebruik en onderhoud. Deze terughoudendheid,
en het vasthouden aan de aanwezige
‘bouwmassa’, is vooral ook gewenst omdat de
huidige marktwerking het vernieuwen van
onderdelen in de hand werkt: niet materiaal
maar arbeid is immers tegenwoordig de
kostenbepalende factor. 18
Voor sommige lezers, en voor Van Slooten
lijkt dit ook zijn te zijn, is het wellicht
vreemd dat ik een sterke nadruk leg op een
betrekkelijk klassieke vorm van waardestelling,
waarin de authentieke bouwmassa een
centrale rol speelt. Terwijl ik tegelijkertijd
met mijn voorbeelden van nieuwbouw van
molens in het buitenland suggereer dat de
kwestie van ‘echt’ en ‘onecht’ minder met
materiële authenticiteit en meer met overtuigingskracht
te maken heeft. 19 Het is hier niet
de plaats om het complexe begrip authenticiteit
uitvoerig te bespreken. Toch even dit.
Zoals de bedrijfs- en marketingdeskundigen
James Gilmore en Joseph Pine – de uitvinders
van het begrip ‘beleveniseconomie’ –
onlangs hebben laten zien is de beoordeling
als echt of onecht van – in hun geval – een
3
NUMMER 5 OKTOBER 2008
bedrijf of een product door klanten geen eenvoudige
zaak in het huidige postmoderne
tijdsgewricht. Zij is afhankelijk van de beantwoording
van de vraag of een bedrijf of een
product ‘recht doet aan zijn wezen’ (‘is the
offering true to itself ’) en of het ‘is wat het
zegt dat het is’ (‘is the offering what it says it
is’). 20 Het gaat hier over de inhoud van en
investeringen in de essentie, de aard, de herkomst
en geschiedenis van een bedrijf en het
product, over de missie en waarden van een
bedrijf en over de wijze waarop dit alles
tot uitdrukking komt in de bedrijfsnaam en
-boodschap, het product, de plaatsen en vormen
van ontmoeting met de klant en de
reclame-uitingen en de huisstijl van het
bedrijf. Ter verduidelijking van de situatie in
de monumentenzorg of het molenbehoud
kan voor product in mijn ogen ‘erfgoed’,
‘monument’ of ‘molen’ worden gelezen en
voor klant, ‘publiek’ of ‘samenleving’. Ik
schreef in mijn essay dan ook dat het in het
molenbehoud niet alleen gaat om het behoud
van de molen als object maar ook om de vertolking,
bestendiging en publieke presentatie
van het werk, de kennis, kunde en expertise,
de producten, de waarden en overtuigingen
van de molenaar en de molenmaker. Daar
wordt door grote groepen vrijwilligers en
professionals op en rond de molen en in een
intensief contact met het publiek al lang en
op een zeer intensieve en enthousiaste wijze
MOLENVERPLAATSINGEN EN DE 'AANVAARDING VAN HET HEDEN’. DE NIEUWE WINDTURBINE NIEUWKOMER (ZOETERWOUDE)
STAAT SAMEN MET DE 17DE-EEUWSE WATERMOLEN ZELDEN VAN PASSE NAAST DE SNELWEG A4. FOTO: UITGEVERIJ EDUCOM BV
40
aan gewerkt. En blijkbaar op een ‘authentieke
manier', i.e. met overtuigingkracht, gelet
op de grote maatschappelijke waardering. Ik
wijs dat niet af, maar waardeer dat. 21 Mijn
betoog draait er echter om dat het ‘spel’ nooit
voltooid is en dat we iedere keer een grote
inspanning moeten blijven leveren om in een
steeds wisselend tijdsgewricht overtuigend
over te komen. Volgens mij is het daarbij van
groot belang om niet alleen stil te staan bij en
vorm te geven aan de functionaliteit van de
molen als de oervariant van de machine maar
ook de lange gestolde geschiedenis – tot op
de dag van vandaag! – van veel molens te
laten voortbestaan. 22 Tastbaar als deze is in
patina, inscripties, reparaties, aantasting,
beschadigingen: met andere woorden in
onvolkomenheid. In deze symfonie spelen
alle molens, ook incomplete molens, stompen
en alles wat tot ver in de 20ste eeuw aan
en rond molens is gebouwd, een rol.
De tweede reden dat men afwijzend reageert
op mijn bijdrage is dat men het interpreteert
als een afwijzing van het vele werk dat in de
twintigste eeuw is verzet in het kader van het
behoud van de Nederlandse molens. 23 In dit
verband zou ik willen vragen om een zorgvuldige
lezing van mijn artikel. Ik constateer
namelijk dat in het molenbehoud van oudsher
– sinds de jaren twintig en het ontstaan
van de Vereniging de Hollandsche Molen –

een benaderingswijze dominant is geweest
die pas in de loop van de jaren negentig in de
internationale erfgoedzorg aandacht heeft
gekregen. In de zorg voor de Nederlandse
molen ging het, zoals hierboven al gezegd,
niet alleen om het behoud van de authentieke
bouwmassa (‘zaken welke van algemeen
belang zijn wegens hun schoonheid, hun
betekenis voor de wetenschap of hun volkskundige
waarde’ 24 ) maar ook om het voortbestaan
van de omvangrijke kennis en kunde
van de molenaar en de molenmaker, dat wil
zeggen om het behoud van immaterieel erfgoed
25 . Ik waardeer dat, zeker in een situatie
waarin de overheid en de geïnstitutionaliseerde
erfgoedzorg in Nederland zich nog nauwelijks
met het onderwerp bezig houdt. 26 Nederland
beschikt niet over immaterieel erfgoed dat figureert
op de UNESCO-lijst van werelderfgoed
en heeft ook geen nominaties in voorbereiding.
Het zou in mijn ogen een geloofwaardig en
waardevol initiatief van de gezamenlijke
molenorganisaties zijn om de ambachten van
molenaar en molenmaker bij de Nederlandse
regering voor te dragen als kandidaat voor
een nominatie als werelderfgoed.
Toch verdient mijn waardering voor het streven
naar het behoud van de ambachten van
molen en molenmaker een kanttekening.
Voor het behoud van dit immateriële erfgoed
is het inderdaad noodzakelijk dat molens
blijven draaien en malen maar het mag in
mijn ogen om bovengenoemde redenen niet
betekenen dat molens met een geschiedenis
die dieper reikt dan ca. 1950 vooral worden
gezien als machines, waarvan de optimale
werking absolute prioriteit verdient. Op
basis van een aantal reacties op mijn essay,
vermoed ik dat mijn pleidooi voor een meer
terughoudende omgang met de aanwezige
bouwmassa eigenlijk vele jaren te laat is
gekomen. In het verleden is te veel onnodig
verdwenen met het oog op een optimaal functioneren
van de molen als instrument. 27
De derde reden dat mijn essay ‘Moeten molens
altijd malen?’ velen in het verkeerde keelgat is
geschoten is mijn veronderstelde pleidooi om
de meeste beschermde molens aan het
gebruik door (vrijwillige) molenaars te onttrekken
en ze ‘onder een stolp te plaatsen’ 28 .
Van Slooten spreekt in dit verband van de
mogelijkheid dat de RACM een 'beperkte
(gebruiks)vergunning’ verleent of zelfs overgaat
tot een ‘maalverbod’. Zoals gezegd ben
ik niet tegen werkende molens; ik pleit voor
verschillende gebruiks-, (en vooral) onderhouds-
en restauratieregimes die in overeenstemming
zijn met de cultuurhistorische
FORUM NUMMER 5 OKTOBER 2008
waarde van de molen. 29 In dat verband is de
macht van de RACM overigens beperkt.
Gebruik en onderhoud is een zaak van de
eigenaar en restauratie een zaak van de
gemeente. 30
De vierde en laatste reden voor verzet tegen
mijn stellingname is wellicht de veronderstelde
be- en veroordeling van mijn kant van
de motivatie van de betrokkenheid van molenaars,
molenmakers en molenliefhebbers. In
dit verband stoort Van Slooten zich bijvoorbeeld
aan mijn kwalificatie van de 20steeeuwse
zorg voor molens als ‘antimodern’. Ik
moet erkennen dat het op dit moment ontbreekt
aan een historisch-antropologische
studie van de molenzorg in de 20ste eeuw in
Nederland en dat een dergelijk oordeel een
stevige argumentatie behoeft. 31 De vroegste
geschiedenis van het molenbehoud in
Nederland maakt echter meteen duidelijk
dat het molenbehoud van de laatste decennia
in omvang, vorm en aard geen vanzelfsprekendheid
is. Ieder tijdsgewricht kent zijn
eigen vorm van en redenen voor molenbehoud.
De Vereniging De Hollandsche
Molen werd immers opgericht tot behoud
van de molen in haar toenmalige economische
functie. Ze was zelfs voor afbraak van
molens die uit bedrijf waren geraakt. De
vereniging liet daarom onderzoek doen naar
verbeteringen die het de molen mogelijk zou
maken te blijven concurreren met dieselen
elektromotoren. Van deze – overigens
vergeefse – toekomstgerichtheid is nu bij veel
molenliefhebbers geen sprake meer, zoals
ook uit de bijdrage van Van Slooten blijkt.
Aan de ene kant heeft hij het verschillende
keren over de waarde van het herstel van een
oorspronkelijke situatie, de ene keer uit 1886
(de molen te Etersheim), de andere keer uit
1929 (de Schermer molens), over herstel naar
‘oud model’, over ‘het vakmanschap van
vroeger’ en over zichzelf als ‘monumentenliefhebber
die al meer dan dertig jaar actief
bezig is de molens in hun oorspronkelijke
staat aan het nageslacht door te geven’. Aan
de andere kant over de ‘verwording’ die
wordt bewerkstelligd door de bouw van een
nieuwbouwwijk, over noodgedwongen
‘wezensvreemde en nieuwe bestemmingen’
van veel monumenten, over ‘de economie die
het wint van het ideaal’, over ‘gemoderniseerde
molenstompen’ (en modernisering is hier
niet op te vatten als een positief proces, integendeel)
en over ‘het geëgaliseerde platteland’.
In zijn argumentatie – en hij is daarmee
zeker niet uitzonderlijk binnen het
debat over de monumentenzorg of het
molenbehoud – speelt het contrast tussen
41
oud en nieuw, tussen vroeger en nu, tussen
traditioneel en modern, tussen ambacht en
industrie en tussen (culturele) waarde en economie
dus een vooraanstaande, normatieve
en dwingende rol. Dat is alleszins begrijpelijk
met het oog op de enorme veranderingen
in onze samenleving en ruimte, maar niet
vanzelfsprekend en wellicht ook niet wenselijk.
Onlangs – naar aanleiding van het debat
in Nederland over de historische canon –
betoogde de schrijfster Nelleke Noordervliet
– mijn inziens terecht – dat er niets mis is
met belangstelling voor het (eigen) verleden
maar dat men op moet passen voor nostalgie:
‘nostalgie als angst: belangstelling voor het
verleden niet omdat men zich ermee verbonden
voelt maar omdat men bang is ervan
gescheiden te raken’ in een zich globaliserende
en steeds complexer wordende wereld. 32
Het verlangen wordt dan zo sterk dat het
heden vervaagt en onleefbaar wordt. 33 Volgens
Noordervliet is het mogelijk om in de
omgang met het verleden nostalgie te vermijden
door ‘het heden te aanvaarden, het hier
en nu als plaats van ons handelen te zien, in
de rug gesteund door onze kennis van de
geschiedenis en gericht op de toekomst’.
Zowel mijn pleidooi om tot uitvoering te
komen van de glazen omhulsels van de beide
molenstompen in Delfshaven 34 , mijn pleidooi
om goede oude dingen soms prijs te
geven 35 , als mijn vrij principiële verzet tegen
completeringen en verplaatsingen zijn te
begrijpen tegen de achtergrond van
Noordervliets ‘aanvaarding van het heden’.
Bijzonder spannend als het gaat om de discussie
over molenverplaatsingen is het feit
dat op dit moment twee tentoonstellingen te
zien zijn over het Nederlandse landschap: De
ontdekking van Nederland (CODA Museum.
Apeldoorn) 36 en Nature as artifice (Kröller-
Muller Museum, Otterlo) 37 . De eerste tentoonstelling,
samengesteld door Henk van
Os, toont ons in veertig geschilderde landschappen
de schoonheid van het Nederlandse
landschap. Op een reeks van schilderijen
spelen molens een prominente rol. 38
Alle schilderijen, met uitzondering van de
laatste 39 , tonen ons landschappen die door de
huidige beschouwers mooi worden gevonden.
Het zijn ook de landschappen waarvan
we het vanzelfsprekend vinden dat molens er
op figureren; zij zijn het zelfs die het landschap
extra cachet geven. Van Os waarschuwt
ons in de inleiding op de catalogus echter
ervoor dat er geen sprake was van een natuurlijke
schoonheid of van een artistieke weergave
van wat al mooi werd gevonden. Nee,
‘kunstenaars zijn ons voorgegaan en hebben

V itruvius
Forum
de schoonheid in het landschap voor ons ontdekt’.
40 In een reeks van voorbeelden laat Van
Os zien hoe kunstenaars – in Nederland al
heel vroeg en heel systematisch – door de
eeuwen heen de beleving van natuur, landschap
en schoonheid hebben vormgegeven.
Dit inzicht maakt het mogelijk om het (ongemakkelijke)
uitgangspunt te kiezen dat ten
grondslag heeft gelegen aan de tweede tentoonstelling.
De makers van de tentoonstelling
nemen afstand van zowel het idyllische
rurale beeld van de gevestigde landschapsschilderkunst,
zoals te zien op de eerste tentoonstelling,
als van het populaire beeld van
het Nederlandse platteland-schap, zoals te
zien in een collage van toeristische internetfoto's
in de begeleidende catalogus. 41 Volgens
de samenstellers is Nederland in de afgelopen
decennia sterk veranderd: het boerenbedrijf
maakte plaats voor nieuwe steden,
bedrijventerreinen, infrastructuur en voorzieningen
voor recreatie. Nederland maakt
juist furore met de systematische en ingrijpende
wijze waarop men het landschap
opnieuw vormgeeft. De tentoonstelling gaat
daarom bewust op zoek naar de kunstenaars
die in fotografie en video het nieuwe, hoogst
kunstmatige karakter van het Nederlandse
landschap als uitgangspunt kiezen. Dat leidt
tot nieuwe beelden van schoonheid die
wezenlijk afwijken van die van de gevestigde
landschapsschilderkunst of van die van het
‘grote publiek’. Molens zijn in deze tweede
tentoonstelling veel minder prominent aanwezig,
met uitzondering van de inbreng van
video-kunstenaar Arnoud Holleman (1964). 42
In zijn project Nieuwkomer maakt hij studie
van de Westeindse polder in Zoeterwoude, de
standplaats van de 17de-eeuwse grondzeiler
Zelden van Passe (op vijftig meter van de
drukke A4), maar ook van twee nieuwe,
honderd meter hoge windturbines. In vijftien
korte videorapportages en in gesprek
met alle betrokkenen verkent hij de vraag
‘waarom het hier is, zoals het is’. Hij betreedt
een ‘arena van tegengestelde belangen’, waarin
‘toekomstgerichte innovaties het op moeten
nemen tegen historische argumenten’ en
waarin ‘het tegenargument altijd dichtbij is’.
Voor de een is de uitkomst ‘een toonbeeld
van verrommeling', voor de ander het succes
van het poldermodel waarin ‘contrastrijke
schakeringen harmonieus en functioneel
naast elkaar bestaan’. Het is in mijn ogen
interessant om te spelen met de gedachte dat
we hier te maken hebben met de ontdekking
en articulatie van nieuwe landschappelijke
schoonheid, 43 maar zover hoeven we (nog)
NUMMER 5 OKTOBER 2008
niet te gaan. Wat wel in de rede ligt is ons af
te vragen of onze wens tot molenverplaatsingen
werkelijk bepaald worden
door de behoefte aan een verbetering van de
biotoop of dat onbewust meespeelt dat we
vinden dat molens eigenlijk alleen maar een
plek behoren te hebben in een arcadisch
landschap 44 . Een landschap, of een thuis?, dat
niet meer bestaat.
Literatuur
– Bakker, J.S., 2007: Molenherstel en
monumentenzorg? Restauratie-ethiek: Salomo
plus Simson, Molenwereld 10 (1), 22-31.
– Bazelmans, J. 2008: Moeten molens
altijd malen? Vitruvius 1 (2), 10-20.
– Dumas, C., en L. Endedijk, 2007:
Meesters en molens. Van Rembrandt tot
Mondriaan, Zwolle.
– English Heritage, 2008: Conservation
principles. Policies and guidance for the
sustainable management of the historic
environment, s.l.
– Fleerman, B., 2005: Bilder des Abschieds.
Zum kulturellen Umgang mit Mühlen in der
Moderne, Rheinisch-westfälische
Zeitschrift für Volkskunde 50, 31-48.
– Gilmore, J.H., en B.J. Pine II, 2007:
Authenticity. What consumers really want,
Boston.
– Groen, P., 1994: Hoe molens restaureren?
De Molenaar 97 (14), 27-28.
– Heuvel, M. van den, 2008: Nature as
artifice, in M. van den Heuvel en T. Metz,
2008: Nature as artifice. New Dutch landscapes
in photography and video art, Rotterdam, 8-19.
– Heuvel, M. van den, en T. Metz, 2008:
Nature as artifice. New Dutch landscapes
in photography and video art, Rotterdam.
– Holleman, A, 2008: Nieuwkomer, in M.
van den Heuvel en T. Metz, 2008: Nature as
artifice. New Dutch landscapes in photography
and video art, Rotterdam, 244-255.
– Laarse, R. van der, 2005: Bezeten van
vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering,
Amsterdam.
– Metz, T., 2008: Beauty is not the issue, in
M. van den Heuvel en T. Metz, 2008: Nature
as artifice. New Dutch landscapes in photography
and video art, Rotterdam, 90-97.
– Noordervliet, N., 2007: Nostalgie maakt
het heden onleefbaar, De Volkskrant. Forum,
22 oktober 2007, blz. 8.
– Os, H. van, 2008: De ontdekking van
Nederland. Vier eeuwen landschap verbeeld
door Hollandse meesters, Rotterdam.
– Stam, D., 2006: Immaterieel erfgoed in
42
Nederland, Den Haag.
– Visser, W. (2006-2007): Vormgeving van fictie.
Barbara Visser in Museum De Paviljoens
in Almere, Kunstbeeld 12 (1), 32-35.
– Wezel, G. van, 1976: Het restaureren van
molens, Zeist (ongepubliceerde notitie).
– Wezel, G. van, 1995: De bescherming van
windmolens gezien vanuit een molenbouwhistorische
invalshoek, Zeist
(ongepubliceerde notitie).
__________________
1 Graag wil ik Bart van Slooten bedanken voor
zijn eerlijke en kritische reactie. Het biedt mij de
gelegenheid mijn betoog te verduidelijken en te
reageren op de vele schriftelijke reacties die ik
heb gekregen en op de meer of minder genuanceerde
en meer en minder hoffelijke reacties op
het prikbord van de speciale startpagina voor
molens (molen.startpagina.nl/prikbord). De reacties
op het nieuwe forum www.molentoekomst.nl
van de Vereniging De Hollandsche Molen laat ik
in deze bijdrage nog buiten beschouwing. In mijn
gedachtevorming over het Nederlandse molenbehoud
heb ik kunnen profiteren van het initiatief
van de Vereniging De Hollandsche Molen en haar
blad Molens om mij in een reeks van interviews
te confronteren met de uiteenlopende opvattingen
van mensen werkzaam binnen het molenbehoud
(zie Molens 89, 6-7 en Molens 90, 6-7). Ik wil Leo
Endedijk en Ed van Gerven daarvoor hartelijk
bedanken. Peter Nijhof (RACM) maakte me
attent op afbeelding 2. Tot slot geldt een woord
van dank voor Jan van ’t Hof (RACM), met wie ik
in maart 2008 op het congres Between objects and
ideas. Re-thinking the role of intangible heritage
(The 4th annual Ename international colloquium),
een lezing mocht verzorgen over het Nederlandse
molenbehoud. Hij maakte me ook attent op
afbeelding 1.
2 Bazelmans 2008.
3 Vergelijk molen.startpagina.nl/prikbord,
André Koopal, 4 mei 2008.
4 Vergelijk Bakker 2007 voor een gelijkluidende
invalshoek.
5 Vergelijk English Heritage, 2008.
6 Ik gebruik hier bewust het begrip ‘oorspronkelijke
functionaliteit’ en bijvoorbeeld niet ‘economische
betekenis’ omdat molens ook in het huidige
tijdsgewricht een groot economische belang vertegenwoordigen
(cf.molen.startpagina.nl/prikbord,
Jaap van Driel, 26 februari 2008). Zo komt volgens
Jos Vranken, directeur van het Nederlands
Bureau voor Toerisme en Congressen, ‘van de
elf miljoen buitenlanders die jaarlijks ons land
aandoen, één miljoen expliciet voor molens en
tulpen’ (geciteerd in De Stem. Editie Ablasserwaard,
26 maart 2008, 1). ‘Molens en tulpen’ zijn

daarmee verantwoordelijk voor ca een half miljard
aan toeristische bestedingen van buitenlanders
in Nederland (zie Kerncijfers Toerisme en
Recreatie 2007, tabel Bestedingen en werkgelegenheid
toerisme en recreatie in Nederland in
2006). Waar ik mij over verbaas is dat er nog
steeds geen meer ingenieuze en toereikende vormen
zijn gevonden om de kosten en de baten van
het molenbehoud bij elkaar te brengen, bijvoorbeeld
zonder interventie van de staat en zonder
subsidie uit de cultuurbegroting van de staat.
7Een uitzondering wordt algemeen gemaakt voor
mijn pleidooi voor meer en beter bouwhistorisch
onderzoek. Toch heb ik het idee dat velen niet
volledig doordrongen zijn van de motivatie van
mijn pleidooi en ook de reactie van Van Slooten
geeft mij aanleiding tot dat oordeel. Hij spreekt
namelijk van bouwhistorisch onderzoek als een
‘meerwaarde’. Nee, bouwhistorisch onderzoek is
niet iets extra’s; het is de enige basis om te komen
tot een goede waardestelling. En de waardestelling
dient op haar beurt de grondslag te zijn voor het
gebruiks-, instandhoudings- en restauratieregime.
Bouwhistorisch onderzoek gaat niet alleen over
het verkrijgen van inzicht in (de geschiedenis
van) het technisch functioneren van een molen
maar vooral ook over de aard, staat, uitvoering en
datering van de verschillende samenstellende
delen en hun geschiedenis in onderlinge samenhang.
De eerste zienswijze op bouwhistorisch
onderzoek lijkt vooral het product te zijn van de
opvatting dat een molen in de eerste plaats een
machine is die weer moet draaien; de tweede geeft
uitdrukking aan het feit dat monumentale molens
cultuurhistorisch waardevol zijn.
8 Molentoekomst.nl is een initiatief van Vereniging
De Hollandsche Molen. De discussie op het
forum wordt gezien als een belangrijke bijdrage
aan een visiedocument van het bestuur van de vereniging
over de toekomst van het molenbehoud.
9 Molen.startpagina.nl/prikbord, Karel en
Maarten Dolman, 26 mei 2008.
10 Al de eerste reactie op het molen-prikbord
(molens.startpagina.nl/prikbord, Jan Hofstra, 4
december 2007) had deze strekking.
11 De burger moet inderdaad, zoals Van Slooten
stelt, kunnen rekenen op consistent rijksbeleid.
De RACM handelt daarom tot op de dag van
vandaag conform het molenbeleid zoals dat in
2000 is vastgesteld. De dienst is echter van plan
in het voorjaar van 2009, met inbreng van de
diverse relevante ‘spelers’ binnen en buiten het
molenveld, een nieuw molenbeleid vast te stellen.
12 Molen.startpagina.nl/prikbord, Leo
Middelkoop, 3 mei 2008.
13 Bijvoorbeeld molen.startpagina.nl/prikbord, Jan
Hofstra, 4 december 2007; brief van Jan Hofstra
d.d. 15 januari 2008 en molen.startpagina.nl/
prikbord, Tim Dreessen, 24 en 25 februari 2008.
14 Molen.startpagina.nl/prikbord, Rob van Zijl
FORUM NUMMER 5 OKTOBER 2008
(‘De Wilde Westlander’), 27 mei 2008.
15 Ik dank Paul Groen (brief d.d. 20 december
2007) en Dick Zweers voor informatie die mij in
staat heeft gesteld dit punt te verduidelijken.
16 Ik maak hier dus op hoofdlijnen een onderscheid
tussen de buiten- en binnenkant van een
molen. Veel uitwendige onderdelen hebben een
korte vervangingstijd en de vigerende restauratiefilosofie
staat niet onwelgevallig tegen vervanging
van deze delen (zie bijvoorbeeld English Heritage
2008, 8 (‘periodic renewal’). Voor oud binnenwerk
ligt dat principieel anders.
17 Vergelijk molen.startpagina.nl/prikbord, Peter
van Kuik, 26 februari 2008 (‘We vernieuwen maar
klakkeloos alles wat er niet puntgaaf uitziet’).
18 Voor de Tweede Wereldoorlog was dit precies
omgekeerd. Veel molens laten dan ook een zeer
creatief hergebruik van materiaal zien. Met dank
aan Dick Zweers (Bergeijk), die mij dit op een
prachtige wijze liet zien voor de molen van
Zeddam. Zie ook molen.startpagina.nl/prikbord,
Wim Herrewijnen, 29 mei 2008 (‘Restaureren is
duurder dan nieuw’). Herrewijnen stelt mijn
inziens terecht dat de keuze tussen restaureren en
vernieuwen een zaak is voor de opdrachtgever (en
zijn adviseur). Deze valt vaak in het voordeel van
vernieuwen uit, niet omdat molenmakers daar de
voorkeur voor hebben, maar om kostentechnische
redenen. Zie ook Groen (1994). Hij wees op het
verband tussen de aanwezigheid van geld en de
verleiding om restauraties onnodig diepgaand
aan te pakken.
19 Visser 2006-2007.
20 Pine en Gilmore 2007, 96-98.
21 In tegenstelling tot die gevallen waar een
geloofwaardige inspanning à la Pine en Gilmore
niet wordt geleverd zoals bij de bouw van de
molen in Kemer, Turkije (Bazelmans 2008, 11).
22 Voor Pine en Gilmore zijn oorsprong en
geschiedenis (‘heritage’) cruciaal in vormgeving
van authenticiteit (2007, 121-123).
23 Zo bijvoorbeeld molen.startpagina.nl/prikbord,
Tim Dreessen, 24 februari 2008.
24 Monumentenwet 1961, art. 1b.
25 Onder immaterieel erfgoed wordt verstaan: ‘de
gebruiken, de voorstellingen, de expressie, de
kennis en vaardigheden – inclusief de bijbehorende
instrumenten, voorwerpen, artefacten en ruimtes –
die gemeenschappen, groepen en, soms, individuen
erkennen als onderdeel van hun cultureel erfgoed’
(www.unesco.nl/node/49). Zie Stam 2006 en
www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=
EN&pg=home.
26 In de academische wereld ligt dit anders; zie
bijvoorbeeld de verschillende bijdrages in Van der
Laarse 2005.
27 Van Wezel 1976 en 1995; op het electronische
prikbord bijvoorbeeld molen.startpagina.nl/
prikbord, Tim Dreesen, 25 februari 2008 en
molens.startpagina.nl/prikbord, Peter van Kuik,
43
26 mei 2008.
28 Zo bijvoorbeeld molens.startpagina.nl/
prikbord, Aad Schouten, 9 maart 2008.
29 Cf. Bakker 2007.
30 De gemeente als vergunningverlener ex art.
11 van de Monumentenwet 1988: vergunningen
tot wijziging, afbraak of verwijdering.
31 Voor Duitsland is het antimoderne karakter
van een belangrijk deel van het molenbehoud in
de decennia tussen ca 1920 en 1970 beschreven
door Fleerman 2005 (met dank aan Sophie Elpers
(Meertens Instituut) die mij op dit artikel attent
maakte).
32 Noordervliet 2007.
33 Voor een beschrijving van vormen van
‘Kulturnostalgie’ in de hedendaagse Duitse
molenzorg, zie Fleerman 2005, 44-46.
34 Molens 2006 (82), 6-7. Dat mijn enthousiasme
voor het aanbrengen van de glazen omhulsels bij
de molenstompen van Delfshaven zou betekenen
dat ik dergelijke initiatieven ook toelaatbaar vind
als het gaat om de Bossche St. Jan of het Paleis
op de Dam, zoals Van Slooten stelt, is natuurlijk
onzin. In mijn benadering is er immers een
directe relatie tussen de waardestelling en de
(on)mogelijkheden tot interventie.
35 Overigens heb ik in mijn lezing of essay deze
stelling nergens expliciet betrokken als het gaat
om onze omgang met molens. Ik heb alleen
geconstateerd dat de vigerende erfgoedfilosofie
uit 1991 stelt dat ‘de moed om oude dingen prijs
te geven’ niet mag ontbreken en dat ik geen
voorbeelden van deze ‘moed’ kon vinden in de
praktijk van de molenzorg.
36 Van Os 2008.
37 Van den Heuvel en Metz 2008.
38 Zie ook Dumas en Endedijk 2007.
39 Het laatste schilderij is van de hand van Henk
Chabot en toont ons de inundatie van het land
rond Rotterdam in 1944.
40 Van Os 2008, 11.
41 Van den Heuvel 2008, 10. Het is opmerkelijk
dat op negen (!) van de elf toeristenfoto’s één
of meerdere molens te zien zijn.
42 Holleman 2008. Het werk is te raadplegen op
www.nieuwkomer.nl.
43 Zie Metz (2008, 95) voor een schematisch
overzicht van de artistieke en maatschappelijke
acceptatie van wat eerst gevreesd werd of lelijk
werd gevonden: het strand, de bergen, windmolens,
fabrieken, snelwegen, treinen, woonwijken,
slums,…
44 Zo molens.startpagina.nl/prikbord, Tim
Dreessen, 29 mei 2008 (‘een verplaatsing naar
een omgeving “als vroeger” beter dan ‘een “tuinmolen”
tussen de bomen of de hoge gebouwen’);
en molens.startpagina.nl/prikbord, Rob P.,
30 mei 2008 (‘alsof de (verplaatste, JB) molen
altijd al op zijn tegenwoordige (is nieuwe, JB)
plaats heeft gestaan’).

C CULTUURLANDSCHAP P. NIJHOF
A wider view
op industrielandschappen
De opeenvolgende Industriële Revoluties hebben vanaf het midden van de late 18de eeuw tot
ingrijpende veranderingen geleid in samenleving, economie en landschap van Europa. Ook in
Nederland is het landschap vanaf ca. 1850 door de opkomende industrialisatie en verstedelijking
drastisch gewijzigd. Het Nederlandse industrielandschap wordt vooral gekenmerkt door de
nauwe relatie met waterwegen als drager, dat in dit artikel wordt verkend, tezamen met de
andere nieuwe industrielandschappen die zich in de loop van de 20ste eeuw hebben ontwikkeld.
Inleiding
Vanaf de late 18de eeuw werd
het Europese landschap in
vele regio's overweldigd door
de opkomende mijnbouw,
industrie en nieuwe infrastructuur.
Midden-Engeland,
Wallonië, Noord-Frankrijk en het Ruhrgebied
werden in soms luttele decennia
getransformeerd in een wereld, die volstrekt
nieuw was in het menselijk bestaan: het
industrielandschap.
Eenzame streken waar steenkool of ijzererts
werd gedolven, veranderden in ware ‘Black
Countries’. Langs nieuwe infrastructuur van
kanalen, spoorwegen en later verkeerswegen
ontstonden chaotische, dichtbebouwde landschappen,
gedomineerd door hoogovens,
mijnschachten, rokende fabrieksschoor-
stenen en eindeloze arbeiderswijken.
De vaak als demonisch betitelde landschappen
van de Eerste Industriële Revolutie in
Engeland werkten als een magneet op welgestelden
en kunstenaars. Welgestelden uit
Europa, die als alternatief voor traditionele
reizen naar steden als Rome deze nieuwe
wereld kwamen aanschouwen, als voorlopers
van het latere toerisme. Kunstenaars, die hun
fascinatie voor dit nieuwe schouwspel vereeuwigden
op dramatische tekeningen en
schilderijen. Francis Klingender legde deze
intense band tussen kunstenaar en industrielandschap
in de 18de en 19de eeuw vast in
zijn standaardwerk Art and the Industrial
Revolution 1 . Maar ook in de 20ste eeuw hebben
beeldende kunstenaars en fotografen zich op
het industrielandschap gestort. Tot in de
jaren ‘1960 stonden in dit oeuvre groei en
44
HOOGOVENS, IJMUIDEN
ALLE FOTO'S: ARCHIEF RACM
grootschaligheid voorop, maar met de daarna
ingezette ontmanteling van oudere industrielandschappen
verschoof hun focus naar
ondergang en verval. Nederland, dat laat
industrialiseerde heeft in Herman Heyenbrock
(1871-1948) een industrieschilder van
formaat gekend 2 . Ook later in de 20ste eeuw
hebben tal van schilders 3 en later fotografen 4
het Nederlandse industrielandschap vastgelegd.
Opmerkelijk daarbij is dat op vele van
de in het aardrijkskunde onderwijs gebruikte
schoolplaten industriële landschappen centraal
stonden 5 .
Het industrielandschap verkend
De aandacht in de vakliteratuur voor het
fenomeen industrielandschap staat daarmee
in schril contrast. Over industriële gebouwen
zijn de afgelopen decennia internationaal

oekenkasten vol geschreven, maar gerichte
literatuur over industrielandschappen is
opmerkelijk schaars 6 .
Zelfs in de prestigieuze Blackwell Encyclopedia
of Industrial Archeology van de Engelse
industrieelarcheoloog Barrie Trinder ontbreekt
dit begrip geheel 7 . Onder het algemene
trefwoord Landschap plaatst hij echter
interessante beschouwingen over de relatie
tussen landschap en industriële archeologie.
Hij noemt W.G. Hoskins 8 als eerste van vele
geografen die in publicaties de ontwikkeling
van landschappen over langere periodes analyseerden:
‘A landscape approach for industrial
archeology brings many advantages. It can increase
understanding of a site by avoiding too
close a concentration on particular technological
processes, and posing questions about sources of
raw materials, transport facilities, power systems,
the dwellings of entrepreneurs and employees…
A landscape approach also places industry in
its broad historical context…’ (p. 393-396).
In Nederland is deze ruimtelijke, geografische
benadering van het industrielandschap
nauwelijks toegepast. Tot in de jaren ’1990
ging de aandacht van industrieelarcheologen,
monumentenzorgers en architecten vooral
uit naar inventarisatie en behoud van individuele
objecten, of hooguit complexen. De
Nederlandse Monumentenwet (1988) bevat
op het eerste gezicht een bruikbaar ogend
instrument voor gebiedsgerichte bescherming,
het beschermde stads- en dorpsgezicht.
Dit is echter nog nooit toegepast op industrielandschappen.
Hiervoor zijn drie
oorzaken aan te wijzen.
In de eerste plaats omdat het begrip industrielandschap
in de vakliteratuur nergens in
operationele termen is gedefinieerd.
In de tweede plaats omdat dit instrument tot
nu toe alleen op lokaal niveau is ingezet,
terwijl met name infrastructurele industrielandschappen
langs waterwegen een regionale
dimensie kennen.
De belangrijkste oorzaak moet wel zijn dat
industrielandschappen tot de meest dynamische,
door de mens geschapen cultuurlandschappen
behoren. Traditionele beleidsinstrumenten,
gericht op behoud en bescherming,
zijn doorvoor onbruikbaar.
Pas met de Beleidsnota Belvédère (1998)
heeft de Nederlandse rijksoverheid een visie
– géén instrument – ontwikkeld waarmee het
afgelopen decennium vruchtbaar is gewerkt:
‘behoud door ontwikkeling’. Dit credo heeft
geleid tot ‘a wider view’ op gebiedsontwikkeling
en tot nieuwe allianties tussen overheden,
planners, cultuurhistorici, ontwerpers en
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
2
3
SAMENVATTING
In de landschapsarchitectuur komt het begrip industrielandschap niet voor. Ten
onrechte want het industrielandschap is één van de meest uitgesproken cultuurlandschappen.
Deze bijdrage is een eerste typologische verkenning, als bewerking van
een lezing gehouden tijdens het seminar ‘Industrial landscapes’ te Radio Kootwijk
tijdens de Landschapstriënnale 2008 te Apeldoorn.
STEENFABRICAGELANDSCHAP LANGS DE GROTE RIVIEREN IN ZIJN HOOGTIJDAGEN.
ENSCHEDE, SKYLINE VAN TEXTIELFABRIEKEN (VOOROORLOGSE SCHOOLPLAAT).
45

C VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
46
4
GRAANSILO-
LANDSCHAP
ROND DE
NOORDERHAVEN,
GRONINGEN.
5 NDSM, SCHEEPS-
WERF AAN HET IJ,
AMSTERDAM-NOORD
6
OLIEWINNING BIJ
SCHOONEBEEK
(SCHOOLPLAAT 1948)
private marktpartijen. Door de gelijktijdige
verschuiving van de terugtredende lokale
overheid naar risicodragende investeerders
zoals projectontwikkelaars, blijkt de realisatie
van grootschalige gebiedstransformaties een
haalbare kaart te zijn geworden. Tegelijkertijd
verloren de laatste herkenbare industrielandschappen
in Nederland hun oorspronkelijke
functies door schaalvergroting, technologische
vernieuwingen en globalisering van
de ‘maakindustrie’. De gelijktijdige omschakeling
van een productie- naar een dienstenen
leisure-economie en een periode van langdurige
welvaart zorgt ervoor dat wonen,
werken, kunst & cultuur de nieuwe dragers
van verouderde industrielandschappen zijn
geworden. Daardoor staan de laatste grote
industriecomplexen, havengebieden en spoorzones
overal in de steigers.
Het Nederlandse
industrielandschap verkend
Voor een onderbouwde typologie van het
Nederlandse industrielandschap is nauwelijks
literatuur voorhanden, laat staan dat er
een algemeen aanvaardde begripsomschrijving
is. In hand- en leerboeken over Nederlandse
landschappen en landschapsarchitectuur
komt het industrielandschap niet voor.
Ook algemene literatuur over industrieel erfgoed
biedt nauwelijks aanknopingspunten.
Wel zijn er enkele regionale casestudies verschenen
9 en een enkel artikel in specifieke
vaktijdschriften 10 . Op basis van deze schaarse
bronnen wordt in dit artikel de volgende, vrij
brede omschrijving van het industrielandschap
aangehouden als: ‘Het specifieke type
door de mens gecreëerde cultuurlandschap dat
staat voor gebieden waarvan ontstaan, ontwikkeling,
structuur en identiteit in overwegende tot
sterke mate is bepaald door combinaties van
infrastructuur, ontginning, delfstofwinning of
productie’.
In het vervolg van ‘van deze bijdrage wordt
nadere invulling gegeven aan de contouren
van een typologie van het industrielandschap.
Hoewel gebaseerd op de Nederlandse
situatie is deze mogelijk ook internationaal
herkenbaar en toepasbaar.
Dragers van deze typologie zijn:
– reden van ontstaan;
– schaalniveau;
– tijd.
Redenen van ontstaan
Waterwegen
De oudere generaties Europese industrielandschappen
zijn van oorsprong veelal

7
MAASTRICHT,
INDUSTRIELAND-
SCHAP LANGS
MAAS EN BASSIN
mono-functioneel, ontstaan vanuit één dominante
economische activiteit: delfstofwinning,
hoogovens, zware industrie.
In Nederland ligt het accent vanouds op
meer multifunctionele landschappen met een
bonte mengeling van wonen en werken met
vaarwegen als dragers.
De oudste, locale industrielandschappen zijn
vanaf de Middeleeuwen ontstaan net buiten
de ommuurde steden. Met de komst van
kanalen vanaf de vroege 19de eeuw ontstonden
buiten en tussen steden, vaak in combinatie
met ontginning van woeste gronden,
watergerelateerde industrielandschappen
zoals in de Drents-Groningse Veenkoloniën.
Spoorwegen
Pas in de tweede helft van de 19de eeuw werd
Nederland door spoorwegen ontsloten.
Vooral grote spoorwegwerkplaatsen vormde
in vele middelgrote en grote steden de basis
voor de ontwikkeling van industriële spoorzones
(Amersfoort, Haarlem, Tilburg). Ook
andere industrieën zochten deze locaties op
en creëerden ware industrielandschappen,
zoals Stork te Hengelo. Deze gebieden verliezen
in snel tempo hun oorspronkelijke
industriële functies maar vormen nu begeerde
locaties voor binnenstedelijke gebiedstransformatie.
Havens
Grotere stedelijke binnenhavens (Groningen),
maar vooral de zeehavens van Amsterdam
(vanaf 17de eeuw) en Rotterdam (vanaf 19de
eeuw) groeiden uit tot havenlandschappen
door de op- en overslagfaciliteiten, scheepswerven
en de op scheepvaart gerichte bedrijvigheid.
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
8
9
HET HUIDIGE BAKSTEENLANDSCHAP LANGS DE GROTE RIVIEREN.
DRU, FABRIEKSCOMPLEX LANGS DE RIVIER DE OUDE IJSSEL.
47

C VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
Winning van delfstoffen
De winning van traditionele delfstoffen als
steenkool en ertsen heeft in ons land maar
één uitgesproken industrielandschap voortgebracht:
de Mijnstreek in Zuid-Limburg.
Tussen ca. 1900 en 1975 creëerde de steenkolenmijnbouw
in nog geen driekwart eeuw
OVERZICHT (IN ROOD) VAN DE TRANS-
FORMATIELOCATIES LANGS DE ZAAN.
een ongepland, chaotisch mijnbouwlandschap.
De vondst van aardgas in Noord-
Nederland leidde in laatste decennia van de
20ste eeuw tot een razendsnelle ontmanteling.
Het mijnbouwverleden werd daarbij
systematisch vernietigd onder het beleidsmatige
motto: ‘van zwart naar groen’. Wat
resteert zijn alleen de vele mijnwerkerskolonies
en enkele geïsoleerde, beschermde
relicten als ‘mijnbouwfolies’.
Nóg korter bestond het aardolielandschap
in ZO-Drenthe, pal aan de oostgrens van
het land. In een landbouwgebied bij
Schoonebeek werd in 1943 de eerste aardolie
gevonden. Er verrezen razendsnel honderden
olieboorinstallaties met de karakteristieke
‘jaknikkers’ langs een nieuwe wegeninfrastructuur.
In 1996 werd begonnen met de
ontmanteling van dit gebied, omdat winning
niet meer rendabel was. Nu resteren alleen
nog enkele ‘jaknikkers’ als sculptuur in de
openbare ruimte aan een landschap, dat maar
een halve eeuw heeft bestaan.
Productie
Industriële productie is naast de infrastructuur
de belangrijkste generator van de Nederlandse
industrielandschappen.
Deze categorie industrielandschappen ‘avant la
lettre’ vormt de logische kapstok om het
schaalniveau te introduceren als differentiërende
karakteristiek.
Hierbij worden 5 schaalniveaus onderscheiden,
oplopend van klein naar groot, van een
solitaire industriële site tot een industrieel
landschap met regionale dimensies.
Solitaire industriële site: DRU, Ulft
Langs de rivier de Oude IJssel groeide een
18de eeuwse watermolen uit tot hoogoven en
later metaalverwerkingsbedrijf. Inmiddels
gesloten, wordt multifunctioneel herontwik-
48
keld met behoud van vele gebouwen én het
industriële aanzicht vanaf de rivier
Delen van een bestaande,
historische stad: Bassin, Maastricht
Rond de vroeg-19de eeuwse binnenhaven het
Bassin, binnenstedelijke schakel tussen
Zuid-Willemsvaart en Maas ontstond binnen
de verdedigingswerken van de stad een concentratie
van uiteenlopende industrieën:
aardewerk, papier en graanverwerking. Deze
lang geïsoleerde industriële enclave wordt nu
gefaseerd herontwikkeld en bij de binnenstad
getrokken. De waterinfrastructuur is
hersteld en voor recreatievaart heropend,
grootschalige industriegebouwen worden
multifunctioneel herbestemd.
Geïndustrialiseerde historische
binnenstad: Schiedam
Vanaf de 19de eeuw is de eeuwenoude binnenstad
van Schiedam aan De Nieuwe Waterweg
beheerst door de productie van Dutch
Genever. Tientallen hoge korenmolens,
destilleerderijen, pakhuizen en arbeiderswijken
leidden tot in de jaren ’70 tot een
monofunctioneel industrielandschap. Sindsdien
is de jeneverindustrie gereduceerd en
gemoderniseerd, schoorstenen, fabrieksgebouwen
en arbeiderswoningen gesloopt.
Wat rest zijn enkele molens en rijtjes pakhuizen
langs vaarwegen.
Nieuwe industriesteden: Eindhoven
Overal in Europa zijn compleet nieuwe steden
te vinden die hun ontstaan en ontwikkeling
aan één bedrijf hebben te danken (companytowns)
of aan één bedrijfstak.
Nederland telt haast geen echte companytowns.
Het meest uitgesproken voorbeeld
is Eindhoven. Een losse verzameling van
INDUSTRIELANDSCHAP LANGS DE ZAAN BIJ WORMERVEER MET VOORMALIGE RIJSTPAKHUIZEN EN PELLERIJEN.

agrarische dorpjes is vanaf de komst van
Philips Goeilampenfabriek in de 20ste eeuw
uitgegroeid tot de ‘Lichtstad’ van Nederland.
De complexe ruimtelijk structuur is driekwart
eeuw bepaald door deze multinational:
productiegebouwen, schoorstenen, arbeiders-
en villawijken, parken en sportvoorzieningen.
Een hele stad, gevormd door één
bedrijf. Inmiddels is het Philips hoofdkantoor
verhuisd naar Amsterdam en is de
economische bestaansbasis van Eindhoven
enorm verbreed. Afgestoten bedrijfsgebouwen
in het centrum zijn al herbestemd,
binnenkort komt Strijp S vrij. Dit grootschalige
complex wordt grotendeels behouden
door herbestemming.
Regionale industrielandschappen:
Steenfabrikagelandschap langs de
grote rivieren
Kenmerkend voor de industriële ontwikkeling
van Nederland zijn:
– relatief laat (vanaf midden 19de eeuw);
– kleinschalig en verspreid;
– sterk gebaseerd op de verwerking van agrarische
producten van landbouw, veeteelt en
tuinbouw.
Vele regio’s zouden in het verleden op grond
van hun industriële werkgelegenheid als
industriegebied kunnen zijn beschouwd,
maar hebben door de kleinschalige en over
een groter, agrarisch gebied verspreide
bedrijven zich visueel nooit tot een herkenbaar
industrielandschap ontwikkeld.
Uitzondering vorm het gebied van de grote
rivieren in Midden-Nederland. Met de
Duitse uitvinding van de ringoven door
Hoffman, concentreerde de Nederlandse
baksteenindustrie zich vanaf de late 19de
eeuw in korte tijd in het centrale rivierengebied.
De klei lag voor het opscheppen in de
uiterwaarden, de rivier was nabij voor de aanen
afvoeren en goedkope arbeiders in overvloed
in het arme agrarische achterland.
Deze ongekende regionale concentratie en
schaalvergroting leidde in de buitendijkse
uiterwaarden van de grote rivieren (Maas,
Rijn, Lek, IJssel) tot het specifieke industrielandschap
van de baksteenindustrie. Over
soms tientallen kilometers lang strekten de
steenfabrieken zich zij aan zij uit langs de
rivieren, gedomineerd door rokende schoorstenen
11 .
Vanaf midden- 20ste eeuw is dit landschap in
drie fasen geërodeerd. De eerste ‘aanslag’ was
de invoering van het mechanisch drogen van
gevormde bakstenen vanaf de jaren ’50. Van
de ene op de andere dag konden de eindeloze
rijen drooghutten worden vervangen door
een enkel drooggebouw. De bedrijven draai-
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
den goed, maar het bedrijfsareaal nam hierdoor
sterk af. En daarmee ook de ‘volheid’
van het baksteenlandschap.
Door schaalvergroting en vernieuwingen
(invoering geautomatiseerde tunnelovens)
startte vanaf de jaren ’60 een nooit ophoudende
sanering van de hele bedrijfstak: de
tweede aanslag. Van de honderden fabrieken
van toen zijn er nog maar ca. 20 in bedrijf 12 .
Lange tijd bleven stilgelegde steenfabrieken
nog werkeloos in het landschap staan, leegstaand
of in gebruik voor opslag (caravanstalling
voor stedelingen). Andere sites groeiden
uit van camping tot recreatieoord.
De hoogwaterproblemen in 1995/1996 leidden
de derde fase van ontmanteling in.
Sindsdien worden de uiterwaarden uit- en
afgegraven om de rivieren letterlijk meer
ruimte te geven en ingericht als ‘nieuwe
natuur’. Voor steenfabrieken en boerderijen
is geen plaats meer in een ‘tekentafellandschap’,
dat de suggestie moet wekken van
‘oernatuur’, voordat de mens de rivieren met
dijken temde en de uiterwaarden in cultuur
bracht. Wat mag blijven zijn de laatste werkende
steenfabrieken, een enkel beschermde
historische steenfabriek of een incidentele
ovenruïne of schoorsteen, die het nieuwe
landschap niet in de weg stond. Het industrielandschap
is daarmee letterlijk van de
aardbodem verdwenen.
Een nieuw beleid voor
industrielandschappen?
Toegegeven, het voeren van beleid voor een
moeilijk grijpbare entiteit als het baksteenindustrielandschap,
verspreid over meerdere
49
provincies en tientallen gemeenten zou wellicht
een onhaalbare optie zijn geweest. Op
stedelijk niveau zijn er gelukkig wel gemeenten
die hun industriële roots niet willen verdringen
en die de specifieke kwaliteiten van
hun industrielandschap tot onderwerp van
beleid maken. Beleid dat nooit alleen
behoudsgericht kan zijn, want permanente
verandering is hét kenmerk van dit type
landschap. Wat wel kan is de formulering van
cultuurhistorische kenmerken en ruimtelijke
kwaliteiten
als basis voor gerichte sturing en stimulering
van ruimtelijke en economische veranderingsprocessen.
Sinds de jaren 1990 gebeurt dit steeds meer
op substedelijk schaal in verouderde havengebieden
(scheepswerfenclaves RDM Rotterdam
en NDSM Amsterdam), industriële
kanaallinten (Helmond), spoorwegcomplexen
(Wagenwerkplaats Amersfoort).
De enige plaats waar meerjarig beleid voor
een stedelijk industrielandschap wordt uitgevoerd
is de Zaanstreek. Net ten noorden van
Amsterdam ontwikkelden de oevers van de
rivier de Zaan vanaf de 17de eeuw zich tot
een dichtbebouwd lint van honderden industriemolens
en houten huizen.
Door de invoering van de stoomaandrijving
werden de windmolens vanaf de late 19de
eeuw op een tiental na, vervangen door
fabrieksgebouwen voor de levensmiddelenindustrie
als meest dominante bedrijfstak.
In de late 20ste eeuw voltrokken zich ook
hier de algemene processen van bedrijfsver-
PHILIPS-
COMPLEX
STRIJP-S,
EINDHOVEN.

C VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
plaatsing wegens milieuhinder, sluiting door
fusies en globalisering van de bedrijven. De
gemeente Zaanstad keek niet afwachtend toe
maar startte in 1989 het Zaanoeverproject 13 .
Geen blauwdruk voor de toekomst maar een
combinatie van helder geformuleerde doelstellingen
en een lange lijst van mogelijke
projecten, te realiseren door private investeerders.
Die bleken aanvankelijk meer interesse
te hebben in de bouw van luxe appartementencomplex
langs de rivier dan herbestemming
van leegstaande industriële gebouwen,
twee van de doelstellingen van de
gemeente. Tien jaar later evalueerde de
gemeente het project en formuleerde op basis
daarvan een Aanvullende Visie 14 . Marktpartijen
waren inmiddels zo enthousiast
geworden om industriële bebouwing te transformeren
in dure lofts, creatieve industrie en
leisure, dat deze doelstelling ruimschoots
gehaald werd. Daardoor dreigde echter de
laatste bedrijvigheid te verdwijnen uit een
gebied dat door de eeuwen heen gekenmerkt
is geweest door een ultieme compacte menging
van functies. Inmiddels is de gemeente
Zaandam één van de eerste gemeenten van
Nederland die geen nieuwe bedrijventerreinen
meer aanlegt en de bestaande werkgelegenheid
aan de Zaan probeert te houden.
In 2006 volgde andermaal een tussenevaluatie
met als conclusie, dat daarnaast ook de rivier
zélf als identiteitsdrager van De Zaanstreek
ontwikkeld moet worden 15 .
Al met al is Zaanstad een lichtend voorbeeld
voor andere gemeenten!
Tenslotte: het eigentijdse
industrielandschap
Het voorgaande betoog was vooral gericht op
de oudere industrielandschappen. De weinige
internationale literatuur over dit onderwerp
houdt ook meestal op bij de vroege twintigste
eeuw 16
Dat is heel jammer, want zeker de naoorlogse
periode heeft in Nederland een scala aan
nieuwe industrielandschappen opgeleverd
zoals:
– Gemeentelijke, planmatige industrieterreinen
(Deventer);
– Silohavens (Emmeloord, Leeuwarden);
– Hoogovens (IJmuiden);
– Petrochemische industrie
(Europoort/Pernis, Rotterdam);
– Containerhavens, afvalrecyclingbedrijven
etc. (Maasvlakte).
Allemaal grootschalige complexen en gebieden,
die sneller veranderen als ooit tevoren
en hooguit in hun ontwikkeling gedocumenteerd
kunnen worden. Interessant is daarbij
dat juist deze jongste industrielandschappen
opnieuw fascinatie opwekken. Zowel door de
moderne havens van Amsterdam als
Rotterdam worden tegenwoordig toeristische
boottochten georganiseerd met bedrijfsbezoeken.
Vooral ’s nachts vormen de felverlichte
complexen een industrielandschap,
dat net als in de 18de eeuw weer bezoekers
uit alle windstreken trekt…
PETER NIJHOF is specialist industrieel
erfgoed bij de RACM.
Noten en literatuur
1 Klingender, Francis D., Art and
the Industrial Revolution, 1968.
2 Honig Kz., S., Arbeid met verve.
Leven en werk van Herman Heijenbrock
50
MAASTRICHT,
BINNENHAVEN
HET BASSIN,
VAN SCHEEP-
VAART NAAR
LEISURE.
(1871-1948), Zutphen, 1998.
3 Nijhof, P. en W. Wolting, R. Nijhof
als industrieschilder, Zwolle, 1996.
4 IJzersterk + steengoed. Amateurs fotograferen
industriële bouwwerken, Rotterdam, 2005.
5 Donkers, H., Verdwenen Nederland.
Nederland in oude schoolwandplaten,
Groningen, 2006.
6 De meeste buitenlandse publicaties
handelen over industrielandschappen
van één bepaalde stad of regio.
Enkele meer algemene titels zijn:
– Le Paysage de l’Industrie. Région du
Nord-Wallonie-Ruhr, Bruxelles, 1975.
– Trinder, B., The making of the industrial
landscape, London, 1982.
– Olschowy, G., Landschaft und Techniek.
Landschaftspflege in der Industrielandschaft,
Hannover, 1970.
7 Trinder, B., (ed.) The Blackwell
Encyclopedia of Industrial Archaeology, 1992.
8 Hoskins, W.G., The Making of the English
Landscape, Harmondsworth, 1955.
9 Daru, M., Een verdwijnend industrielandschap.
Inventarisatie van industrieel historische
objecten te Helmond, Helmond, 1989.
– Industrielandschap De Zaan, Zeist, 1995
(PIE rapportenreeks 22).
– Beunder, S.M., Het industrielandschap
in de haven van Rotterdam, Zeist, 1995
(PIE-rapportenreeks 23).
10 Klerk, L. de, Industrielandschappen, in:
Jonge landschappen 1800-1940, Utrecht, 1994,
52-58.
– Nijhof, P., Industrielandschappen: een
Engelse les, in: stedebouw en
volkshuisvesting, 10, 1979, 581-593
– Nijhof, P., Industrielandschap.
De magie van de nieuwe wereld, in:
Op lemen voeten. Visies op het landschap,
Amsterdam/Nijmegen, 1989.
11 Naor d’n oove! Steenfabrieken in de Neder-
Betuwe en het westelijk deel van de Over-
Betuwe, Kesteren, 2006.
12 Nijhof, P., Ruimte voor de rivier. Inventarisatie
en cultuurhistorische waardestelling van
(voormalige) steenfabrieken in Gelderland,
Zeist, 2002.
13 Bol, A., Het Zaanoeverproject in retrospectief,
in: Op Stroom, 12, 1992, 20-23.
14 Zaanoeverproject. Aanvullende visie,
Zaandam, 1999.
15 De Zaan treedt buiten haar oevers.
Een verkenning naar kwaliteitsimpulsen
en nieuwe kansen, Zaandam, 2006.
16 Hayes, B., Infrastructure. A field guide to the
industrial landscape, New York/London, 2005.

R ecent
V erschenen
De Monumentenwet 1988 gaat
op de schop. Op 18 december
2007 gaf Minister van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap de aftrap
voor dit proces van modernisatie
wat inmiddels bekend staat
onder de naam Modernisering
Monumentenzorg (kortweg
MoMo). Afgelopen jaar is men
begonnen met het evalueren van
de huidige beleidsinstrumenten,
het huidige monumentenbeleid,
het Besluit Rijkssubsidiering
Instandhouding Monumenten
(BRIM), evaluatie van de
beschermde stads- en dorpsgezichten,
het Belvedèrebeleid
enzovoorts. Daarnaast werden
vijf werkgroepen samengesteld
om de minister van advies te dienen.
Maar hoe kijken de spelers
uit de Monumentenzorg hier
tegenaan? Hoe vinden zij de huidige
Monumentenwet nu functioneren
en hoe en wat kan er worden
verbeterd in hun ogen? En
tot slot natuurlijk de vraag: wat
moet er zeker in komen te staan?
Met het boek Monument stemmen,
visies op de Modernisering
van de Monumentenzorg is
Erfgoed NU begonnen met het
maken van een reeks opiniërende
publicaties over actuele erfgoedkwesties.
Vanuit de driehoek
beleid, kennis en veld wordt naar
belangrijke actuele monumententhema's
gekeken met mensen
die in de monumentenwereld
hun sporen verdiend hebben.
In het klein formaat boekje met
één ronde hoek staan 13 onderhoudende
interviews en 10
monumentenkwesties die een
relatie hebben met de aanstaande
modernisering van de monumentenwet.
Van beleidsmedewerker
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
TITEL Monumenten Stemmen, visies op de
Modernisering van de Monumentenzorg
AUTEUR W. Hupperetz
RECENSENT Gerdy Verschuure
UITGAVE Erfgoed Nu, sectorinstituut Erfgoed Nederland/Amsterdam
DETAILS ISBN 978-90-78956-05-1, Erfgoed Nederland, Amsterdam, ook te bestellen via
www.erfgoednederland.nl/publicaties, € 17,50, samen met het Jaarboek € 25,-
tot eigenaar, van projectleider
MoMo tot aan de rijksadviseur
voor Cultureel Erfgoed; allemaal
gaven ze hun mening over de
oude én de toekomstige wet.
Door de grote verscheidenheid
van de sprekers is ook te lezen
hoe het proces van monumentenzorg
zich de afgelopen jaren heeft
afgespeeld. Het boekje begint
met een inleiding van Wim
Hupperetz met daarin de
geschiedenis van de monumentenzorg
en de belangrijkste visies
over restaureren en de positie
van monumentenzorg ten
opzichte van ruimtelijke plannen.
Afgesloten wordt met 10
monumentenkwesties. Dit zijn
de belangrijkste kwesties die
momenteel centraal staan en zullen
moeten worden uitgewerkt in
de nieuwe monumentenwet zoals
de rol van selectie en rijkslijst,
hoe om te gaan met herbestemmen,
de rol van de RACM, de 100
wederopbouwmonumenten, de
subsidiestromen, het bestuurlijk
model, gebiedsgericht of objectgericht
etc.
Maar niet alleen wordt er over
het verleden gepraat. Ook wordt
een kijkje geboden in de manier
waarop de vijf werkgroepen
nadenken over nieuwe bestuursmodellen.
Twee bestuurlijke
modellen uit het buitenland dienen
als voorbeeld voor de nieuwe
wetgeving. Het eerste model is
het Engelse model. In dit model
worden monumenten in verschillende
groepen van belangrijkheid
ingedeeld en de subsidie wordt
gegeven aan de meest belangrijke
monumenten. Het tweede is het
model van Nordrhein-Westfalen,
waarbij de monumentenzorg volledig
bij de gemeenten ligt en zo
51
op een integrale manier gewaarborgd
moet worden.
De interviews zijn gehouden met
mensen uit zowel de overheid als
de particuliere sector, waarbij
zowel naar spelers die op zowel
het landelijk, provinciaal als
gemeentelijk niveau opereren.
In bijna alle interviews kwam
naar voren dat men over het
algemeen trots is op wat er tot nu
toe bereikt is in de monumentenzorg.
Aan de andere kant is er
nog wel ongerustheid over de
nieuwe wet en is er onvrede over
de huidige Monumentenwet.
Decentralisatie, terugtredende
adviesplicht van de RACM en
problemen rond subsidies van
andere monumenten dan de
woonhuismonumenten zijn een
veel genoemd probleem.
Namens de landelijke overheid
kwamen Fons Asselbergs, Jos
Bazelmans en Jan de Jong aan
het woord. Vooral deze drie rijksambtenaren
vertellen hoe het
proces van modernisering is
begonnen en geven een kleine
blik op de werkwijze en discussies
binnen de werkgroepen.
Asselbergs vertelt hoe het instrument
zoals het beschermd stadsgezicht
in 1961 werd ingevoerd
en hoe die uitgroeide tot een
meer gebiedsgerichte bescherming,
over de reden en noodzaak
van de invoering van
Belvedèrebeleid en de samenwerking
van het Ministerie van
OCW, de Cultuurhistorische
effectrapportages (CHER’s). Jan
de Jong, projectleider van het
project MoMo bij het Ministerie
van OCW, vertelt dat de vraag
om vernieuwing van de monumentenwet
eigenlijk uit allerlei
geledingen kwam. Ook formuleert
hij de fundamentele vraag
of er nu nog wel een visie is waar
we naartoe willen in de monumentenzorg?
Hoe willen we
omgaan met gebiedsgericht werken?
En heeft de decentralisatie
gewerkt? Op gemeentelijk niveau
vertelde onder andere Eloi
Koreman over de restauratie van
zijn eigen huis (een rijksmonument)
en hij deed een oproep om
een rijksmonument niet alleen
als een historisch object te zien,
maar als een ‘product van een
bouwstroom’, waar een nieuwe
laag aan wordt toegevoegd.
Arno Boon (BOEi) merkt op
dat hij kennis van vastgoed en
onderhandelingsvaardigheden
mist bij de RACM en dat die
tegenwoordig hard nodig zijn.
Een veel gehoord discussiepunt
van veel sprekers is het systeem
van subsidie en financiën. Waar
sommige het geld krijgen wat
niet direct hard nodig is, hebben
sommige projecten meer geld
nodig dan ze kunnen krijgen.
Het revolving fund van het NRF
is goed en ook de fiscale aftrek
van woonhuismonumenten is
goed geregeld, maar ook meer
onrendabele monumenten moeten
financiële bijstand kunnen
krijgen, zoals kerken.
Tot slot wordt ook meerdere
malen genoemd dat de monumentenzorg
zijn verhaal en succes
stories beter over het voetlicht
moeten brengen voor het
vergroten van maatschappelijk
draagvlak.

R ecent
V erschenen
De laatste jaren verschijnen er
– mede onder impuls van de activiteiten
van het Stimuleringsfonds
voor Architectuur en Belvedere
– landschapsvisies die ook
vanuit cultuurhistorisch perspectief
een goedkeuringsstempel
verdienen. Een mooi voorbeeld
hiervan is de landschapsvisie
voor de Drentsche Aa en de
landschapsvisie voor de Nieuwe
Hollandse Waterlinie (Panorama
Krayenhoff). De hier besproken
landschapsvisie is opgesteld door
een kernteam van Wageningse
landschapsarchitecten (Klaas
Kerkstra, Harro de Jong en
Peter Vrijlandt), aangevuld met
een historisch geograaf (Jelle
Vervloet). Trekker vanuit de
provincie was Jan Houwen.
Een fiks aantal studenten van de
Universiteit Wageningen heeft
als afstudeeronderzoek specifieke
onderwerpen en thema’s opgepakt.
Belangrijk was verder de rol van
de begeleidingscommissie (kritische
reflectie) en de communicatie
over en weer met de streek
(draagvlak).
De doelstelling van het project
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
TITEL Landschapsvisie Zuid-Limburg
AUTEUR Klaas Kerkstra, Peter Vrijlandt, Harro de Jong en
Jan Houwen eindredactie
RECENSENT Henk Baas
UITGAVE Provincie Limburg/Wageningen Universiteit, Maastricht/Wageningen
DETAILS ISBN 978-90-77540-02-2
was als volgt geformuleerd: ‘Het
ontwerpen van het toekomstige landschap
van Zuid-Limburg met cultuurhistorie
als richtinggevende
inspiratiebron bij de ruimtelijke ontwikkeling
van de functies, die dit
gebied moet vervullen. Daarbij
bepaalt het project de ontwikkelingsmogelijkheden
van het landschap
van Zuid-Limburg als basis voor
een gebiedsdekkend investeringsprogramma
ter verbetering van het
landschap.’
De visie start met een uitvoerige
analyse van de ontstaansgeschiedenis
en de karakteristieken van
het landschap. Op basis van een
analyse van de abiotische basis
(vooral het reliëf) en de bewoningsgeschiedenis
worden twee
‘afgeleide’ kernkwaliteiten van
het landschap van Zuid-Limburg
benoemd: de afwisseling openbesloten
en het groene karakter.
Overzichtskaartjes, dwarsdoorsneden,
panoramafoto’s en hoogtekaartjes
illustreren de diverse
verschijnselen, wat de leesbaarheid
zeer ten goede komt.
Op basis van de analyse is een
52
‘landschappelijk raamwerk’
samengesteld: een
groene dooradering,
bestaande uit steile hellingen,
dalbodems en dorpsranden
die het reliëf en de
kenmerkende verschillen
tussen de dalen en de plateaus
accentueert en de landschappelijke
samenhang versterkt.
Het landschappelijke
raamwerk vormt een duurzame
basis voor het waterbeheer, de
ontwikkeling van de natuur en
het cultuurhistorisch erfgoed en
de toeristisch recreatieve ontsluiting
van dit landschap.
Op een schaal van 1:25.000 is
vervolgens een visie op de ontwikkelingsmogelijkheden
van
het landschap gegeven, uitgaande
van de vier kernkwaliteiten zoals
in het voorgaande hoofdstuk
benoemd. In de visie gaat men
dus uit van behoud en/of versterking
van de abiotische en cultuurhistorische
kwaliteiten, en
behoud en/of versterking van de
afwisseling open-besloten en van
het groene karakter. Op basis van
het landschappelijk raamwerk
worden vervolgens inrichtingsmaatregelen
voorgesteld, die hier
praktisch handen en voeten aan
moeten geven. Er worden bijvoorbeeld
algemene ontwerpprincipes
voor de hellingen gegeven
(die naar vorm en bodemopbouw
weer in tien verschillende
typen zijn ingedeeld). Hetzelfde
wordt min of meer gedaan voor
de 5 onderscheiden ‘daltypen’.
Ook worden voorstellen gedaan
om de zeer kenmerkende graften
te behouden of weer aan te leggen.
Interessant is de aandacht
voor de dorpen en hun plaats in
het landschap. Er is momenteel
veel aandacht voor ‘dorpseigen
uitbreiden’ (zie ook de recent uit-
gebrachte handleiding
Dorp+ van Belvedere), en ook
hier wordt op basis van een analyse
van de dorpsstructuren
gepleit voor een betere inpassing
in het landschap. Hierbij is niet
alleen aandacht voor de belangrijke
rol van de beplanting
(inclusief een aanbeveling voor
soortenkeuze, zoals de voor dit
landschap zeer karakteristieke
hoogstamfruitbomen), maar ook
voor de rol van auto’s (‘lelijke
parkeerplaatsen’) of wegen (al
dan niet met wegbeplanting).
In drie voorbeelden worden de
hiervoor gepresenteerde uitgangspunten
nader uitgewerkt.
Deze uitwerkingen laten zien
hoe het ‘landschappelijk raamwerk’
er uit zou kunnen zien, en
hoe ruimtelijke ontwikkelingen
kunnen voortbouwen op bestaande
kwaliteiten. Helemaal volgens
de ideeën van Belvedere dus.
Opnieuw is het hier de kracht
van de afbeeldingen die de lezer
meevoert naar het toekomstige
landschap.
Peter Driessen, hoogleraar aan de
Universiteit van Utrecht, heeft
de visie beoordeeld op het aspect
‘uitvoering’. Immers, mooie
woorden en goede intenties
maken een plan nog niet praktisch
uitvoerbaar. Ook hij is van
mening dat het plan een veelbelovend
karakter bezit, dat het tot
de verbeelding spreekt en ambities
heeft voor een nieuwe landschappelijke
inrichting. ‘Maar is
het een plan dat zal werken?’,

Recent Verschenen aldus Driessen. Een plan ontwikkelen
is niet alleen een inrichtingsopgave,
maar ook een sturingsopgave,
het moet maatschappelijk
en politiek gedragen
worden. Aan beide aspecten is
ruimschoots aandacht gegeven in
het project, maar Driessen concludeert
dat vooral de sturingsopgave
aan belang zal (moeten)
winnen in de fase na afronding
van de visie. Het politiek en
maatschappelijk krachtenveld zal
immers voor een belangrijk deel
de haalbaarheid van de visie
bepalen. Regie op dit proces is
zeer belangrijk, en de provincie
Limburg wordt aangesproken
om hier haar verantwoordelijk te
nemen. Dit lijkt me ook een
belangrijke constatering voor
andere Nationale Landschappen:
goede intenties, ideeën en maatschappelijk
draagvlak zijn zeer
belangrijk, maar zonder een
strakke (provinciale?) regie op
het proces zullen al die goede
bedoelingen geen doorgang vinden.
Opvallend is dat we hier te
maken hebben met een landschapsvisie,
dus een boek voor
professionals, maar dat het soms
lijkt op een ‘koffietafelboek’, dus
een boek dat je op een stapeltje
naast de bank legt om zo nu en
TITEL De IJssel in het midden
AUTEURS Loes Janssen en Alette van den Haselkamp
UITGAVE RACM
Onlangs is RAM 145 gepubliceerd
met als titel ‘De IJssel in het
Midden, een evaluatie van een ontwerpgerichte
inventarisatiemethode
van cultuurhistorische elementen in
het Midden IJsselgebied’.
De rapportage, geschreven door
Loes Janssen en Alette van den
Haselkamp, is een uitwerking van
de eerder ontworpen methodiek
van het tijd/ruimte diagram zoals
Cultuurbeleid in Nederland, editie
2007, geeft inzicht in het
beleid van de Nederlandse overheid
op het gebied van de kunsten,
het erfgoed en de media.
Het is een onmisbaar overzichtswerk
voor iedereen die zich
beweegt in de wereld van kunst
en cultuur.
Cultuurbeleid in Nederland geeft
een overzicht van het zorgsysteem
en de beleidsinstrumenten
van de Nederlandse overheid op
VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
beschreven in de masterthesis
‘Cultuurhistorie gevangen in tijd en
ruimte’ (Janssen, 2006).
Het tijd/ruimte diagram maakt
het mogelijk om het cultuurhistorische
landschap als integraal
geheel te inventariseren en te presenteren
aan ontwerpers. De ontstaansgeschiedenis
van het cultuurlandschap
wordt in het
diagram visueel gepresenteerd
het gebied van de cultuur. Het
vertelt over bewindslieden, van
Thorbecke tot Plasterk en de rol
die zij speelden bij het vormen
van beleid. De demografische en
sociaal-economische schets van
Nederland wordt aangevuld met
een beknopte geschiedenis van
het cultuurbeleid en een overzicht
van de belangrijkste verbindingskanalen
tussen de cultuur
en het openbaar bestuur.
Cultuurbeleid in Nederland
53
dan even door te bladeren. Nietprofessionals
worden aan de
hand van de prachtige kaartjes
en afbeeldingen meegenomen in
het Zuid-Limburgse landschap,
en leren al lezende veel over de
geschiedenis en de bijzonderheden
van het landschap, over de
structuur van de dorpen, de landschapselementen
(zoals hoogstamfruitbomen,
holle wegen en
graften) en de diverse historische
functies van het gebied. Dit feit
kan er voor zorgen dat lokale
bestuurders het inderdaad op die
manier gaan gebruiken, en geïnspireerd
raken door wat ze lezen.
De vormgeving is in dit kader
in cultuurhistorische elementen
en de processen tussen deze elementen.
Hiermee is de methodiek
uitermate geschikt voor
landschappelijk inpassen van
ruimtelijke ingrepen in het landschap,
zoals de ingrepen in het
kader van het Rijksprogramma
Ruimte voor de Rivier, waarvoor
de methodiek oorspronkelijk is
ontwikkeld.
TITEL Cultuurbeleid in Nederland, editie 2007
AUTEUR Cas Smithuijsen redactie, Annemoon van Hemel voorbereiding/research,
Anna van Griethuysen en Linda Vermeulen coördinatie OCW,
André Nuchelmans beeldredactie, Mariëlle Hendriks productie
UITGAVE Ministerie van OCW/Boekmanstudies, Den Haag/Amsterdam
DETAILS ISBN/EAN 978 90 6650 090 7, 192 pagina’s, gebonden. Prijs € 19,90
beschrijft de situatie tot en met
augustus 2007 en behandelt de
zeven terreinen die tot het cultuurbeleid
worden gerekend:
de archeologie, de archieven,
de bibliotheken, de kunsten
(podiumkunsten, beeldende
kunsten, film, letteren), de
monumenten, de musea en de
media (pers, radio, televisie,
internet). Hierin worden
actuele thema's als excellentie,
e-Cultuur, cultuurparticipatie,
wellicht wel belangrijker dan de
inhoud! Eigenlijk verplichte kost
dus voor alle (Zuid-Limburgse)
wethouders met RO in hun portefeuille.
Afsluitend: zo eens in de zoveel
tijd verschijnt er een boek waarvan
je denkt: daar zouden er
meer van moeten worden
gemaakt. Zo ook met deze landschapsvisie
voor het Nationaal
Landschap Zuid-Limburg.
Het boek ziet er bijzonder fraai
uit en biedt veel inspiratie om
ook elders met een dergelijk
product aan de slag te gaan.
Complimenten!
Cultuur en Economie, culturele
diversiteit en cultuureducatie
belicht. Ronald Plasterk,
Minister van Onderwijs, Cultuur
en Wetenschap schreef het voorwoord.

VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
AGENDA
3.10 3.1.2009 Borger
Het geheim van de Kelten
Nog steeds worstelt de wetenschap met vragen
als: Wie waren de prehistorische Kelten nu precies?
Waar woonden ze? Hoe was hun samenleving
gestructureerd? en: Hoe is het mogelijk dat de
Keltische cultuur 2.500 tot 3.000 jaar geleden zo’n
grote verspreiding over Europa kreeg?. De tentoonstelling
‘Het geheim van de Kelten’ zoomt in op
de Kelten tussen Rijn en Noordzee en presenteert
vele museale topstukken uit Nederland,
België en het aan Limburg grenzende Duitse
gebied. Locatie: Hunebedcentrum Borger,
Bronnegerstraat 12, 9531 TG Borger.
INFORMATIE: WWW.HUNEBEDCENTRUM.NL
TELEFOON 0599-236 374
10.10.2008 Den Haag
Symposium ‘Over de vloer’
Het jaarlijkse Instandhoudingssymposium van de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten is in 2008
gewijd aan vloeren. Op woensdag 8 oktober zullen in het
Vredespaleis in Den Haag enthousiaste deskundigen uit binnenen
buitenland uitgebreid ingaan op zowel de cultuurhistorische
als de technische kant van vloeren.
Verschillende deskundige sprekers zullen uitgebreid de monumentale
vloer behandelen.
Allerhande soorten vloeren, zoals
houten vloeren, keramische tegels
en natuurstenen vloeren zullen
aan bod komen, evenals de actieve
en preventieve conservering.
Afsluitend wordt ingegaan op de
rol en de betekenis van de vloer
in het monument.
Het boek dat speciaal ter gelegenheid
van dit symposium verschijnt,
bevat de bijdragen van de
sprekers en een vijftiental andere bijdragen over verschillende
andere aspecten van de vloer. Er zijn rondleidingen gepland
in en om het Vredespaleis, met uiteraard aandacht voor de
uitzonderlijke vloeren daar. Tijdens de pauzes is ruimschoots
gelegenheid bij te praten met andere monumentenliefhebbers,
of om kennis te maken met enkele bedrijven en instellingen
die zich op het beursgedeelte zullen presenteren.
INFORMATIE: T.HERMANS@RACM.NL
OF E.KOLDEWEIJ@RACM.NL
54
10.10.2008 Oost-Souburg
Erfgoed leeft en
erfgoed loont
Afgelopen jaar liet de Provincie Zeeland door Scoop
een onderzoek uitvoeren naar de zichtbaarheid van
het cultureel erfgoed in Zeeland. Uit de rapportage
bleek dat het met die zichtbaarheid goed gesteld is.
Bijna de helft van de Zeeuwen (46%) bracht in het daaraan voorafgaande
jaar een bezoek aan onroerend erfgoed (een monumentaal
dorp, historische stadskern of individueel monument) en 22%
bezocht een museum in Zeeland (met nog 15% die ook buiten
de provincie musea bezocht). Die percentages liggen hoog.
Gesteld mag dus worden: erfgoed leeft in Zeeland.
Maar ervaren de erfgoedorganisaties dat zelf ook? En willen
Zeeuwen naast het genieten van het erfgoed zich er ook voor
inzetten? Hierover organiseren SCEZ en Scoop op vrijdag 10
oktober 2008 (net voorafgaand aan de Week van de Geschiedenis)
een erfgoeddebat.
Als toepasselijke locatie in dit Jaar van het Religieus Erfgoed is
gekozen voor de historische kerk in Oost-Souburg. Eén van de
gastsprekers is prof. dr. Jos de Haan, hoogleraar aan de Erasmus
Universiteit in Rotterdam en hoofd onderzoeksgroep Tijd, Media
en Cultuur van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Ook wordt
nader ingegaan op de economische baten van het cultureel erfgoed,
ofwel loont het erfgoed? Het debat duurt van 20.00 tot 22.30 uur
(inloop met koffie/thee vanaf 19.30 uur) en deelname is gratis.
De zichtbaarheid van cultureel erfgoed in Zeeland is te downloaden
vanaf www.scoopzld.nl (zie bij ‘onderzoek en advies’).
11.10 19.10.2008
Week van de geschiedenis 2008
Voor de Week van de Geschiedenis wordt ieder jaar een thema
gekozen dat een groot publiek aanspreekt en de deelnemende organisaties
ruimte biedt voor een gevarieerde invulling. In 2008 is het

VITRUVIUS NUMMER 5 OKTOBER 2008
thema ‘Verhalen van Nederland’. De geschiedenis van Nederland
is overal, maar door verhalen komt ze pas echt tot leven.
De Mookerheide (foto) in Limburg vertelt het verhaal van een
enorme veldslag met het Spaanse leger. De Plaats in Den Haag
vertelt het verhaal van het Groene Zooidje, een schavot waar
onder andere de gebroeders De Witt aan hun einde kwamen.
Het Lieverdje op het Spui in Amsterdam vertelt het verhaal van
de Provo’s in de jaren zestig die daar hun feestelijke happenings
hielden. In de Week van de Geschiedenis vertellen honderden
culturele instellingen de waargebeurde verhalen van Nederland
aan de hand van objecten, personen, gebouwen, steden en landschappen.
Dat kan in alle vormen en op alle plekken. Gesproken,
geschreven, gezongen en met beelden. In musea, archieven,
monumenten, bibliotheken, maar ook gewoon op straat of op
school. Zodat de verhalen van Nederland voor iedereen gaan
leven.
8.11.2008 Leiden
Hollanddag 2008
De Hollanddag, bijeenkomst voor
historische verenigingen in Noorden
Zuid-Holland, vindt dit jaar
plaats op 8 november in de
Hooglandse Kerk te Leiden. De
dag wordt georganiseerd door de
Historische Vereniging Holland,
het Erfgoedhuis Zuid-Holland en
Cultureel Erfgoed Noord-Holland.
Op de Hollanddag kunt u onder
andere meedoen aan een Hollandquiz
en luisteren naar een lezing
van Paul Knevel. Ook wordt
bekend gemaakt wie dit jaar de
Hollandprijs in de wacht sleept.
INFORMATIE:
INFO@CULTUREELERFGOEDNH.NL
13 -14.11.2008 Rijswijk
Reuvensdagen 2008
Eén van de hoogtepunten van het archeologische jaar zijn de
Reuvensdagen. Het congres is vernoemd naar Caspar Reuvens
(Leiden, 1793-1835, afbeelding), de eerste hoogleraar archeologie
ter wereld. Als enige algemeen wetenschappelijk archeologische
congres in Nederland brengen de Reuvensdagen archeologen uit
alle geledingen en specialismen samen. De thema’s dit jaar zijn:
– Infrastructuur De belangrijke rol van wegen in de maatschappij.
Wat weten we over de oud(st)e wegen? Wat betekende
de aanleg van een weg voor de inrichting van het landschap?
Hoe spoor je wegen op?
– Landgoederen en buitenplaatsen Wat was de invloed van
landgoederen op hun omgeving? Ging er een stimulans uit voor
de inrichting van het landschap en de loop van oude wegen?
Zijn de vroegste landgoederen voortgekomen uit de laat-
Karolingische domeinen of vormen zij eerder de neerslag
van feodale machtsstructuren? Wat zegt de ligging van de
landgoederen over de plaats van de elite? En wat leert de
55
archeologie ons over het beschermde leven binnen
de ‘microkosmos’ van een landgoed?
– Informatievoorziening en publieksbereik –
De markt van tijdschriften is volop in beweging,
Archeologische diensten, bedrijven en musea organiseren
steeds meer voor het publiek. Deze vernieuwingen
willen we graag laten zien in bijdragen en
korte filmpjes.
De thema’s bieden voldoende aanknopingspunten voor actuele
archeologische resultaten. Dit jaar is er speciale aandacht voor
onderwerpen die een duidelijke betrekking hebben op de
provincie Zuid-Holland.
Locatie: Evenementenhal, Rijswijk.
tot 2.11.2008 Haarlem
‘Dichter bij archeologie'
een verrassende ontmoeting!
Met deze expositie brengt het Archeologisch Museum Haarlem
poëzie en archeologie samen: gedichten met een archeologisch
thema van dichter/schrijver en archeoloog Esther Jansma, geïllustreerd
met een aantal bijzondere Haarlemse bodemvondsten.
Menige opgraving gaat gepaard met een gevoel van grote
opwinding. Is het niet bij ieder mens van nature aanwezig is:
het verlangen de mysteries van het verleden te ontrafelen,
de ontbrekende schakels naar voorbije tijden te willen ontdekken,
en als het even kan, het verleden opnieuw tot leven te wekken.
Zoals een archeoloog scherven van voorbije culturen aan het licht
brengt en uit brokstukken van vergane tijden weer een herkenbaar
voorwerp in elkaar puzzelt, zo laat Esther
Jansma in haar archeologische gedichten
fragmenten van het verleden spreken.
Het verstrijken van de tijd en de
vergankelijkheid van het leven zijn
geliefde thema’s in haar werk. Naast
dichter/auteur is zij in het dagelijks
leven werkzaam als archeoloog.
Als dendrochronoloog (boomtijdkundige)
is ze gespecialiseerd in de
ouderdomsbepaling van hout aan
de hand van jaarringen in bomen.
In de expositie staan elf gedichten
van Esther Jansma centraal.
Poëzie met een archeologisch
tintje. Elk gedicht wordt voorafgegaan
door een inleiding die
speciaal voor deze gelegenheid
door haar is geschreven.
De gedichten worden geïllustreerd met passende Haarlemse
bodemvondsten. Voorwerpen die de sfeer van het gedicht
weergeven of de essentie van het gedicht symboliseren.
‘Dichter bij archeologie’ , een spannende ontmoeting tussen
archeologie en poëzie. Laat u verrassen!
De expositie is nog te bezichtigen t/m zondag 2 november 2008,
Grote Markt 18-K, Haarlem.
INFORMATIE: 023-542 0888
Tips en persberichten voor de Agenda kunt
u mailen naar info@uitgeverijeducom.nl

K ort
MONUMENTENPRIJS 2008
NAAR TEMMINCK GROLL
De jury van de Prins Bernhard
Cultuurfonds Monumentenprijs
heeft de prijs dit jaar toegekend aan
prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll. De prijs
bedraagt 50.000 euro en wordt 25 november
uitgereikt in het Muziekgebouw aan ’t IJ in
Amsterdam.
Coenraad Temminck Groll (Amsterdam,
1925) uit Driebergen studeerde bouwkunde
aan de TH Delft. In 1963 promoveerde hij
cum laude op een proefschrift over middeleeuwse
stenen huizen in Utrecht. In datzelfde
jaar kreeg hij hiervoor de Carel van
Manderprijs van de Vereniging van Nederlandse
Kunsthistorici. Temminck Groll was
tussen 1954 en 1972 werkzaam bij de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de
Dienst Openbare Werken in Utrecht en bij
het Kunsthistorisch Instituut van de
Universiteit Utecht. Daarnaast had hij zijn
eigen architectenbureau voor restauratie-
projecten. Van 1973 tot 1986 was hij hoogleraar
in het architectonisch ontwerpen aan
de TH Delft.
Temminck Groll kan worden beschouwd als
nestor van de Nederlandse monumentenzorg.
Met zijn enthousiasme en bevlogenheid
heeft hij als opleider en mentor veel studenten
weten te inspireren en motiveren. Hij
leidde belangrijke restauraties. Temminck
Groll heeft een grote hoeveelheid artikelen
en publicaties op zijn naam staan, waaronder
‘De architectuur van Suriname (1667-1930)’ en
‘De stenen droom, opstellen over bouwkunst en
monumentenzorg’. In 2003 verscheen in samenwerking
met drie andere auteurs zijn laatste
grote publicatie ‘The Dutch Overseas’.
Uit het juryrapport: Coenraad Temminck Groll
heeft gedurende ruim een halve eeuw op effectieve
en geestdriftige wijze, met daadkracht en resultaat,
als docent en inspirator, als monumentenzorger
en bestuurder, het Nederlandse erfgoed binnen
ADVERTENTIE
56
WINNAARS PRINS BERNHARD
CULTUURFONDS MONUMENTENPRIJS
JAAR WINNAAR
2005 Stichting Monumentenzorg
Curaçao
2003 Landschapsbeheer Nederland
2001 Federatie Oud-Nederlandse
Vaartuigen
1999 Stichting Nationaal
Reddingsfonds Olympisch
Stadion
1997 Cuypers Genootschap
1995 Stichting Kultuer en Toerisme
yn Fryslân
1993 Stichting Historisch
Boerderij-onderzoek
1991 Archeologische Werkgemeenschap
voor Nederland
1990 Stichting Federatie
Monumentenwacht Nederland
1989 Anne van Grevenstein
1988 Vereniging Hendrick de Keyser
1987 Rijnlandse Molenstichting
1985 Drs. H.G. de Olde
1984 Amsterdamse Maatschappij
tot Stadsherstel N.V.
het koninkrijk en overzee grote diensten bewezen.
De jury van de Prins Bernhard Cultuurfonds
Monumentenprijs 2008 bestond uit Guus
Borger (voorzitter), Johan Carel Bierens de
Haan en Peter Karstkarel.

Onderscheidende inhoud Smaakvolle vormgeving
Hoogstaand drukwerk Perfecte distributie
Uw relaties zijn het waard
Uw relaties zijn de basis voor uw succes. Dat mogen ze best weten. Geef blijk van uw
waardering met een uitgave op niveau. Perfect drukwerk dat de ontvanger het gevoel van een
cadeau geeft... Dat bereikt een e-mailing of website nooit.
Educom realiseert al meer dan 20 jaar toonaangevende publicaties. Van basis-concept, inhoud en
ontwerp, tot en met distributie (incl. sealen, postale- en abonneeservice).
U heeft al een uitgave, of voelt er wel voor? Neem contact op voor een gesprek over hoe onze
expertise u van dienst kan zijn.
www.uitgeverijeducom.nl
Uitgeverij Educom BV
Mathenesserlaan 347
Rotterdam
T 010 - 425 6544
info@uitgeverijeducom.nl

Havik 37
Dit Rijksmonument staat te boek als een
18de-eeuws huis. Stadsherstel is op 1 maart 2007
in het bezit gekomen van dit object. Tijdens de
voorbereiding van de restauratie, die thans wordt
uitgevoerd, bleek dat in het interieur nog alle
kenmerken van een laat-middeleeuws huis aanwezig
zijn: keldergewelven, balklagen met moer- en
kinderbinten en een oud-hollandse sporenkap.
NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel
Muurhuizen 159
Postbus 842
3800 AV Amersfoort
Telefoon 033-460 50 20
Fax 033-460 50 39
E-mail info@stadsherstelamersfoort.nl
www.stadsherstelamersfoort.nl
Cultureel erfgoed voor de toe
FOTO: BUREAU MONUMENTENZORG AMERSFOORT
Stadsherstel verwerft, restaureert en beheert
monumenten en beeldbepalende panden.
Niet om ze vervolgens onder een stolp te plaatsen.
De objecten worden verhuurd als winkel, atelier,
kantoor, horecagelegenheid en/of woning.
Op deze manier blijft ons erfgoed deel
uitmaken van ons leven.