EGF-NL/Families in beweging - Les Familles

Families
www.degezinnen.be
inbeweging
Een gezinsbeleid
op maat ?
R. Bulckens, D. Mortelmans, M.T. Casman, C. Simaÿs,
met de steun van het Staatssecretariaat voor het Gezin
en Personen met een Handicap

Families in beweging, een gezinsbeleid op maat ?
Bulckens Riet - Mortelmans Dimitri - Casman Marie-Thérèse - Simaÿs Caroline
© Tournesol Conseils SA/ Luc Pire Uitgeverij
Directeur-Generaal Luc Pire
37/39 Arduinkaai / 1000 Bruxelles
www.lucpire.eu
editions@lucpire.be
D E K K I N G: Aplanos
O M S L A G O N T W E R P: Interligne S.A.
D R U K K E R I J: Grenz Echo, Eupen, (Belgique)
I S B N: 978-2-87415-768-4
D/2007/6840/85

B U L C K E N S R I E T -
M O R T E L M A N S D I M I T R I -
C A S M A N M A R I E - T H É R È S E -
S I M A Ÿ S C A R O L I N E
Families in beweging,
een gezinsbeleid op maat ?

Inhoudstafel
Inhoudstafel
Dankwoord ..................................................................9
Voorwoord .................................................................11
Een foto-album van Belgische gezinnen ...............15
Is ‘het’ gezin nog in beeld te brengen? .................15
Het gezin, enkel in de privé-sfeer? Niet echt .......17
Ontstaan van dit boek .............................................17
Een panoramische blik
op demografische ontwikkelingen .....................19
Gezinsfoto’s doorheen de tijd .................................19
De vergrijzing van de bevolking ...........................21
De daling van het vruchtbaarheidscijfer .............22
Stijging van de levensverwachting ......................23
Huwelijken en echtscheidingen .............................24
Huwelijken .............................................................24
Echtscheidingen ....................................................25
Nieuwe vormen van ‘gezinsleven’ .........................25
Scheiden en hertrouwen? .....................................26
Wie zijn de éénoudergezinnen? ...........................27
Eénpersoonshuishoudens
en sociale vereenzaming ..................................27
Verschillende generaties in éénzelfde familie ....28
De erkenning van het holebigezin ........................29
Gezinnen met een gezinslid
dat met een handicap leeft ...............................29
Inzoomen op demografische thema’s .....................33
Het complexe, veranderende
en onzekere verband tussen gezin
en demografie – LORIAUX, Claude-Michel .....34
Contractualisering van de huwelijksbanden:
Van huwen uit liefde tot scheiden
uit verloren liefde – MARQUET, Jacques .........40
Holebigezinnen in de kijker – BORGHS, Paul .....45

P. 6
De verrassende actualiteit
van het klassieke gezin – MATTHIJS, Koen ....51
Een panoramische blik op gezinnen en arbeid ....63
De situatie op de arbeidsmarkt ...............................65
Verlofregelingen .......................................................66
Verloven verbonden aan het ouderschap ............66
Andere verlofregelingen met betrekking
tot het gezin .......................................................71
Kinderopvang ...........................................................73
De informele kinderopvang ..................................74
Organisatie van de formele kinderopvang ..........75
Fiscale aftrekbaarheid en fiscale maatregelen ....78
Het einde van de arbeidsloopbaan .........................78
In theorie ................................................................78
In de praktijk ..........................................................79
Zoeken naar een zinvolle tijdsbesteding
nà het arbeidsleven ...........................................81
Veranderende opvattingen ......................................81
Wanneer de situatie delicater wordt ....................82
Buitengewone evenwichtsacrobaten:
een handicap, zelfstandige arbeid
of werkloosheid ....................................................83
Hoe functioneert een gezin met een persoon
met een handicap in hun midden? ...................84
Ondersteuning van een complex ouderschap .....84
De integratie van personen met een handicap
op de arbeidsmarkt ............................................87
Werkloosheid in België .........................................89
De onopgeloste vergelijking voor kinderen
met werkloze ouders..........................................89
Vrouwen die opnieuw hun intrede doen op
de arbeidsmarkt .................................................90
Zelfstandige arbeid en ouderschap combineren ...92
Inzoomen op de combinatie
tussen gezin en arbeid .........................................95
ACV ijvert voor een betere combinatie
van arbeid, zorg en welzijn op het werk
– CORTEBEECK, Luc ..........................................96
Werknemers zijn geen vrije werkelektronen
– GAVRAY, Claire...............................................100
Zij, de werkmier en hij, de huiskrekel
– JACQMAIN, Jean ...........................................107
Toekomst van de kinderopvang
– Interview met VAN HAEGENDOREN, Mieke 110
De familiale omgeving en de beslissing
om vervroegd met pensioen te gaan
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
– GAILLARD, Mathieu; DESMETTE, Donatienne ..114
Het is niet eenvoudig voor een vrouw
om te werken als zelfstandige…
– Interview met LEDOUX, Kathleen;
VOISIN Françoise ...............................................118
Een panoramische blik op gezinnen
en de overheid ....................................................123
De sociale zekerheid .............................................124
Het Belgische systeem van sociale zekerheid ...124
Gezinsbijslagen ...................................................126
Verloven verbonden aan gezinnen ....................128
Debat ....................................................................129
Fiscaliteit ................................................................133
Gezinnen en fiscaliteit in België .........................134
Debat ....................................................................138
(Burgerlijk) recht en gezinnen ............................142
Samenleefvormen ...............................................142
Uit elkaar gaan ....................................................143
Ouderschap .........................................................145
Debat ....................................................................146
Inzoomen op de relatie tussen gezinnen
en de overheid ....................................................151
Gezinnen financieel beter ondersteunen
– COEMANS, Yves .............................................152
Het debat over het huwelijksquotiënt
– Rondetafelgesprek met JURION, Bernard;
MEUNIER, Thérèse;
PEEMANS-POULLET, Hedwige.......................158
Kinderen en echtscheiding
– Interview met VANDEKERCKHOVE, Ankie ..165
Zorgouderschap: een antwoord op
de gezinsdiversiteit? – HERBRAND, Cathy ....170
Gezinsrecht: gisteren, vandaag… en morgen?
– SWENNEN, Frederik......................................176
Gezin en maatschappelijke bijstand
– FIERENS, Jacques ...........................................182
Een panoramische blik op gezinnen
en de samenleving .............................................191
Families met meerdere generaties........................192
Hulp binnen de familie? ......................................193
Formele hulp ........................................................194
De mantelzorger, steunpilaar
van de hulpverlening ......................................196
De overeenstemming tussen privé en publiek ...199
Als de formele hulp,

P. 7
de informele volledig vervangt… ..................200
De keerzijde van de rozengeur .............................201
Intrafamiliaal geweld ...........................................201
Armoede, sociale uitsluiting en het gezin ..........204
De problematiek van éénoudergezinnen ............208
Gelijkheid tussen mannen en vrouwen ...............210
Wie heeft ooit dat gekke idee gehad
de rollen te verdelen? ......................................211
Inzoomen op gezinnen in de samenleving .........215
De afname van residentiële zorg ten voordele
van thuiszorg kan niet zonder extra
ondersteuning van de mantelzorg
– JACOBS, Thérèse ............................................216
De privé-sector en de overheid slaan
de handen in elkaar voor het algemeen
welzijn. Hoe kunnen we dit debat
vanuit een ander perspectief bekijken?
– Interview met NYSSENS, Marthe ..................221
Kiezen voor het rusthuis: Tussen verdriet en
een nieuw begin – DELCOUR, Marie-Pierre .......226
VIVA-SVV in de bres tegen huiselijk geweld
– DIRCKX, Eva ....................................................230
Mishandeling van oudere personen blijft taboe
– Interview met MOREAU, Anne ......................233
Zou men armoe lijden om een mondje meer?
– VAN DEN BOSCH, Karel ..............................237
Menselijke waardigheid, arme gezinnen
en huisvesting – PERDAENS, Annette ...........242
Gezin en armoede – DE WITTE, Jozef;
DE BOE, Françoise ............................................246
De panoramische blik van de Staten-generaal
van het Gezin .....................................................253
Het gezin en arbeid ...............................................255
Ouderschapssteun ...............................................255
Gezinnen met een kind met een handicap ........257
De zelfstandigen ..................................................258
Het gezin en de overheid ......................................258
De sociale zekerheid ...........................................259
Fiscaliteit .............................................................259
Recht ....................................................................260
Het gezin en de samenleving ...............................262
Intergenerationaliteit in de maatschappij ..........262
Combinatie van de private en de publieke
sfeer rond een oudere persoon ......................262
Geweld ....................................................................264
Inhoudstafel
Armoede bij gezinnen: éénoudergezinnen
en ‘duo-éénoudergezinnen’ ............................266
Algemene aanbevelingen vanuit
de Staten-generaal van het Gezin ....................267
Inzoomen op het gezinsbeleid ..............................269
Gezinsbeleid als bevolkingspolitiek:
terug van weggeweest? – VAN BAVEL, Jan ....270
Een plaats voor iedere generatie
– JAUMOTTE, Anne ..........................................276
Verdediging van een gezinsbeleid dat
gendergelijkheid wil waarborgen
in onze vergrijzende maatschappij
– FASTRE, Frédérique; GOFFINET, Françoise 280
Wat houdt een rechtvaardig gezinsbeleid in?
– VAN PARIJS, Philippe ....................................282
Welke toekomst voor welk soort gezinsbeleid?
– DEVEN, Fred....................................................287
De evolutie van het gezinsbeleid in Europa
– HUET, Maryse .................................................291
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum ......297
Inleiding ..................................................................297
Waar zijn de basisgegevens over gezinnen? ......298
Waar zijn die ‘nieuwe’ denkbeelden
over het gezin? ...................................................299
Anders kijken nieuwsamengestelde gezinnen ...299
Andere beelden over mannelijkheid
en vrouwelijkheid ............................................300
Waar zijn de ‘nieuwe’ mannen en vrouwen? ........301
Taakverdeling binnen het gezin .........................301
Tijdsverdeling tussen gezin en arbeid ...............302
Nieuwe geluiden op de arbeidsmarkt ................302
Wie zijn de ‘nieuwe’ ouderen? .............................303
Verlies van zelfstandigheid en de keuze
van de woonplaats ..........................................303
Mantelzorg ...........................................................303
Allochtone ouderen, een nieuwe uitdaging .......304
Waar staat het gezinsbeleid? ................................304
Medewerkers aan dit boek ...................................307
Bibliografie .............................................................311

Dankwoord
Dankwoord D it boek is opgevat als een fotoalbum van
Belgische gezinnen. Een fotoalbum waarin
vele facetten van gezinnen en gezinsbeleid
getoond worden. Bij de aanvang van dit boek
willen de auteurs dan ook iedereen bedanken
die betrokken is geweest bij de totstandkoming
van dit boek. Want hoewel slechts enkelen ‘door
de lens keken’ hebben velen bijgedragen aan de
hier samengebrachte scènes.
In de eerste plaats willen wij alle deelnemers
van de verschillende werkgroepen van de
Staten-generaal van het Gezin bedanken. Hun
medewerking heeft ervoor gezorgd dat de
debatten over gezinsaangelegenheden, die tijdens
de vele bijeenkomsten gevoerd werden, de
brede achtergrond, het landschap als het ware,
vorm hebben gegeven.
Ook de experten, die voor dit boek hun mening,
raad en inzichten over gezinsbeleid en over de
band tussen gezinnen en verschillende levenssferen
hebben gegeven, willen wij van harte
bedanken. Deze bijdrages vindt u verspreid over
heel het boek terug.
Ook alle personen die van dichtbij of veraf hebben
meegewerkt aan het nalezen van de teksten,
het feedback geven of het met ons in discussie
treden over gezinsthema’s, zijn wij onze dankbaarheid
verschuldigd. Heel in het bijzonder
denken we daarbij aan alle onderzoeksgroepsleden
van het Centrum voor Longitudinaal en
Levensloop Onderzoek (CELLO, Universiteit
Antwerpen) en het Panel Démographie Familiale
(Universiteit van Luik). Voor de beide fantastische
ploegen: een welgemeend ‘dank u
wel’.

Voorwoord
Voorwoord
Het gezin is steeds een ijkpunt geweest voor
de evolutie van de maatschappij. Sinds
enkele jaren is het gezin ook opgenomen binnen
het ‘millenniumproject’ van de Verenigde Naties
(VN).
Dit feit heeft toegestaan dat er echte vooruitgang
geboekt werd in de aanschouwing van
het gezin. Ik denk meer bepaald aan de verzoening
tussen het beroepsleven en het familiale
leven.
Er zijn echter nog problemen. Niettegenstaande
meerdere maatregelen voor een oplossing van
sommige knelpunten, voelen de gezinnen nog
steeds belangrijke ongelijkheden tussen de verschillende
gezinsvormen onderling.
Het gebrek aan informatie, de evolutie van de
economische conjunctuur en het gebrek aan
coördinerende actoren voor wat betreft de
bestaande maatregelen, sporen ons soms aan
om opgelegde keuzes te maken, die geleid worden
door verplichtingen en begrotingsdwang,
zonder steeds rekening te kunnen houden met
alle eisen verbonden aan de verschillende
gezinsvormen. Deze keuze duwt ons in een richting
om maatregelen te kiezen die garant staan
voor de opbloei van zo veel mogelijk gezinnen.
België kent een bevolkingsevolutie en een wijziging
van zijn gezinsorganisatie, die zich voordoet
in het beeld van het merendeel van de
Westeuropese landen.
Die evolutie vertaalt zich in een lichte bevolkingsgroei
en in verschillende socio- demografische
wijzigingen, zoals nieuwe gezinsvormen en

P. 12
nieuwe culturen. Parallel hiermee maken we
kennis met een verhoogd aantal echtscheidingen
en meer geboortes buiten het huwelijk om. Daarbij
leidt een verlenging van de gemiddelde leeftijd
naar een hoger aantal personen die de
bijstand van een zieke of afhankelijke op zich
nemen.
Bewust van deze sociologische evolutie heeft de
Belgische overheid geopteerd voor een begeleidingspolitiek
van deze nieuwe gezinsvormen en
is zij vatbaar voor tegelijkertijd de juridische
erkenning ervan en de verzekering dat binnen
deze nieuwe context individuen hun rechten en
plichten bewaren.
Het verloop van de Staten-generaal van het
Gezin, waarbij burgers, gezinsorganisaties,
onderzoekers en medewerkers op het terrein
nauw samengewerkt hebben met de vertegenwoordigers
van de overheid, met het oog op het
formuleren van aanbevelingen waarop latere
beslissingen in het voordeel van de gezinnen
genomen worden, is ook een procédé geweest
van opbouw voor de politieke overheid, ter bijdrage
van coherente programma’s en intenties
die op verschillende Belgische beslissingsniveaus
ontwikkeld zijn.
De programma’s die bijdragen tot de ondersteuning
van ouders in hun taak als opvoeders, als
draagkrachten van veranderingen en als hoofd
van het ‘gezinsondernemen’ mogen hier geciteerd
worden.
De ouders zijn ook de hoofdspelers voor de
duurzame ontwikkeling van de gezinnen en moeten
daardoor bepaalde voorwaarden toegekend
krijgen. De noden van de gezinnen dienen beantwoord
te worden en ouders moeten kunnen
genieten van een sociale, professionele en juridische
stabiliteit, vergezeld van een kwaliteitsservice,
aangepaste vergoedingen voor de
opvoeding van het kind… De gezinsonderneming
moet ook bloeien in een respect van gelijkheid
van geslachten.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
De overheid dient ook rekening te houden met
het ontstaan van een zeer zwakke nieuwe bevolkingsgroep,
namelijk de éénoudergezinnen.
De Staten-generaal van het Gezin heeft
in belangrijke mate het regeringswerk tijdens
de volledige regeringslegislatuur ondersteund.
Meerdere belangrijke maatregelen zijn direct
geïnspireerd op de Staten-generaal en hebben
het gezin de kans gegeven zich middenin
de politieke besluitvorming een plaats te verwerven.
Ik denk meer bepaald aan de verbetering van de
verlofregeling om gezinsredenen, de evolutie
van het gezinsrecht en een betere kijk op de
gelijkheid van de ouders en het belang van het
kind bij scheidingen. Ik denk ook aan een verbetering
van de gezinsvergoedingen, via de
schoolpremie en een verhoging van het kindergeld
voor het eerste kind bij zelfstandigen…
De aanbevelingen vanuit de Staten-generaal van
het Gezin leiden als een rode draad doorheen de
overheidsbeslissingen.
Door op een klare wijze de universitaire wereld
met dit werk te associëren, heb ik de mogelijkheid
gecreëerd voor een kritischer en objectiever
beeld van het overleg en de kans gegeven
om een baken voor de toekomst uit te zetten.
De publicatie die u voor ogen heeft, is het resultaat
van 2 universitaire ploegen uit Luik en
Antwerpen, die de werkzaamheden van de Staten-generaal
bijstonden en die op mijn vraag
een uitgebreid beeld geven van het Belgische
gezin. Dit werk is dus geen samenvatting van de
werkzaamheden van de Staten-generaal van het
Gezin, maar eerder een verduidelijking ervan. Ik
heb de wens uitgedrukt dat dit boek toegankelijk
zou zijn voor een zo breed mogelijk publiek en
dat het aan iedereen, professioneel of privé, vertegenwoordiger
van het middenveld of de overheid,
de mogelijk geeft om zich een denkbeeld te
vormen over de toekomst van de gezinnen.
Ik ben ervan overtuigd dat wij voor een formidabel
project staan waarin voor iedereen op

P. 13
zijn/haar maat een plaats bestaat en waarbij
ieder een doeltreffend deel moet bijdragen.
Een verandering kan niet opgelegd worden, maar
kan wel verdiend worden.
Zij is vooral het resultaat van een onvermoeibare
samenwerking tussen de verschillende
maatschappelijke actoren binnen een democra-
Voorwoord
tisch bestel dat gestimuleerd wordt door de
overheden.
De Staatssecretaris voor het Gezin
en Personen met een handicap

S C È N E
Een foto-album
van Belgische
gezinnen
Is ‘het’ gezin nog in beeld te brengen?
Het gezin, enkel in de privé-sfeer? Niet echt.
Ontstaan van dit boek
Een foto-album van Belgische gezinnen
Is ‘het’ gezin
nog in beeld te brengen?
Wanneer we televisie kijken, lijkt het vaak
dat deze wereld samengesteld is uit heel
sterk op elkaar gelijkende mensen: groot, slank
en steeds goedgemutst en blij. Een stereotiep
beeld dat nog wordt versterkt in de reclame
waarbij het televisie-imago nog verder verwijderd
is van de dagelijkse realiteit waarin wij
leven. Als we gezinnen in de reclame opgevoerd
krijgen dan primeert hier nog steeds het aloude
beeld van een vader, een moeder en (één of)
twee kinderen. Het cliché eist dan dat er één
jongen (de oudste) en één meisje (vaak op kleuterleeftijd)
leeft in dat voorbeeldgezinnetje. Eén
oerbeeld lijkt alvast wél naar de annalen van de
televisiegeschiedenis verplaatst te zijn: vader
werkt en moeder zorgt voor de kinderen. In het
standaard televisiegezin, welke samenstelling
het ook heeft, gaan zowel vader als moeder uit
werken. Hoe zij daarbij zorgen voor de opvang
van hun kleuter of hoe de oudste naar de voetbaltraining
raakt, wordt meestal niet in beeld
gebracht.
In dit boek vertrekken we niet van dit televisiecliché.
We kijken niet naar de wereld die voor
dertig televisieseconden het gezin noodzakelijkerwijs
reduceert tot een kenmerkend beeld dat
misschien niet eens meer de grootste gemene
deler in België is. We willen een beeld geven
van de dagelijkse leefwereld van de Belgische
gezinnen en de veelkleurigheid aan leefvormen

P. 16
die we momenteel hierin kunnen aantreffen. Dat
beeld vullen we aan met een overzicht van hoe
de overheid omgaat met deze diversiteit, hoe
een beleid gericht op gezinnen al dan niet tegemoet
komt aan de veelheid van gezinstypen en
de complexiteit die hier vaak mee gepaard gaat.
Vanuit het standpunt van de overheid schakelen
we over naar dat van de gezinnen. We bekijken
immers ook de manier waarop dat gezinsbeleid
invloed heeft op het dagelijkse leven en de
levensloop van gezinnen en de individuen die er
in leven. We bekijken hoe generaties elkaar
steun geven: kinderen aan hun ouders, grootouders
aan hun kleinkinderen, gezonde aan zieke
familieleden. Tot slot willen we ook kijken naar
de historische ontwikkelingen die gezinnen
doorgemaakt hebben. De gezinnen van vandaag
hebben immers hun roots in de gezinnen van
hun voorouders en in het beleid dat toen ten
aanzien van gezinnen werd gevoerd.
Die historische evolutie van het gezin is groter
dan doorgaans aangenomen wordt. Het beeld
van wat nu het ‘traditionele’ gezin wordt
genoemd waarbij vader uit werken gaat en
moeder zich bekommert om de zorg voor de
kinderen en het huishouden, kortweg het kostwinnersmodel,
is een gezinsmodel dat, zoals we
zullen zien, slechts een korte periode dominant
geweest is in ons land. In de 19de eeuw werkten
mannen, vrouwen én kinderen om te kunnen
overleven. De vrouwelijke arbeidsparticipatie
werd geleidelijk aan minder gewaardeerd en zij
kregen een zorgtaak toevertrouwd. Vanaf de
jaren 1960 werd opnieuw een nieuwe richting
aangenomen en betraden vrouwen in grote
getale de werkvloer. Vandaag de dag bepalen
tweeverdieners het welvaartsniveau en komen
éénverdienergezinnen in een vaak benijdenswaardige
positie terecht. De toenemende verstedelijking
in de 19de eeuw, de opkomende
arbeidersklasse en de verlengde levensduur
hadden een grote invloed op de toenmalige
gezinssituatie: woonplaats en werkplek werden
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
van elkaar losgekoppeld, kinderen bleven langer
thuis wonen, door de stijgende levensverwachting
en het dalende geboortecijfer woonden drie
generaties vaak in hetzelfde huishouden. De fundamenten
van het gezin bleven echter dezelfde:
er was een blijvende en noodzakelijke familiale
solidariteit en financiële loyaliteit tussen de
gezinsleden. Deze ondersteuning gebeurde niet
altijd plichtsbewust waardoor de overheid zich
genoodzaakt zag om mensen te verplichten, in
de mate van het mogelijke, hun ouders (geldelijke)
steun te verlenen.
Een twintigtal jaar na de Tweede Wereldoorlog
zien we opnieuw een belangrijke evolutie. Een
langzame waardenverschuiving ten aanzien van
gezin en samenleving maakt dat het huwelijk
aan populariteit inboet, het aantal echtscheidingen
sterk stijgt, gezinnen minder kinderen krijgen
en nieuwe gezinsvormen ontstaan zoals het
ongehuwd samenwonen, éénoudergezinnen,
nieuwsamengestelde gezinnen en personen die
alleen wonen (Lesthaege & Verleye, 1992). In
toenemende mate krijgt het ‘gezin’ als maatschappelijke
instelling geen overlevingsfunctie
meer toebedeeld, maar verwerft het een emotionele
invulling waarvan de invloed vooral te
merken is bij de partnerkeuze, het al dan niet
huwen en de houding ten opzichte van kinderen.
Waar men er vroeger vanuit ging dat je een
partner moest hebben om je toekomst te verzekeren,
wordt het aangaan van een verbintenis
nu eerder een stap in het proces naar persoonlijke
voldoening. Een partner wordt niet meer uit
rationele overwegingen gekozen, maar eerder
uit liefde. Kinderen worden niet meer gezien als
economische wezens die geld kosten of opbrengen,
maar krijgen tijd en ruimte om ‘kind’ te zijn
(Depaepe, 1998; Hareven, 1995). Ondanks alle
veranderingen en de nieuwe vormen die gezinnen
aannemen, blijven zij één van de belangrijkste
factoren van sociale integratie in onze
samenleving.

P. 17
De toenemende diversiteit aan gezinssamenstellingen
en de veranderingen in het denkbeeld
over het gezin en de levensloop, hebben een
vernieuwde politieke belangstelling gecreëerd.
Steeds meer wordt het duidelijk dat deze maatschappelijke
veranderingen nieuwe uitdagingen
stellen aan het beleid. Het mannelijk kostwinnersmodel
stond immers model bij de uitbouw
van de welvaartsstaat na de Tweede Wereldoorlog.
Vandaag de dag wordt duidelijk dat de
ondersteuning van gezinnen op wetgevend vlak
niet langer overeen komt met de hedendaagse
levensloop en de diversiteit aan gezinsvormen.
Ook is het duidelijk dat ‘gezinsbeleid’ niet langer
eenduidig door één minister, laat staan op één
afgebakend beleidsdomein, te voeren is. Gezinsbeleid
is zo mogelijk even divers als het gezin
zelf. Maatregelen in verschillende beleidsdomeinen
en bestuursniveaus hebben immers een
impact op het gezin.
Het gezin, enkel in de privé-sfeer?
Niet echt.
Het gezin staat niet los van de overheid met
haar regels. Ze is verbonden met het beeld
en het idee over ‘het gezin’ in de samenleving.
De federale staat, gewesten en gemeenschappen,
kortom de publieke instellingen, bieden, op
een directe of indirecte manier, hulp aan de
gezinnen door diensten aan te bieden in de
samenleving. In 2003 verscheen voor het eerst
sinds de overheveling van ‘persoonsgebonden’
aspecten naar de gemeenschappen het
gezinsbeleid terug op het federale toneel. Vanuit
een nood aan evaluatie van het (federale)
gezinsbeleid werd een Staatssecretariaat voor
Gezinnen en Personen met een Handicap opgericht.
Deze ging het debat aan met de belangenverenigingen
in dit domein, politiek
verantwoordelijken, academici en het brede
publiek. De debatten werden samengebracht in
Een foto-album van Belgische gezinnen
twee cycli van de Staten-generaal van het
Gezin. Op het einde van elke Staten-generaal
werd een pakket concrete voorstellen overgemaakt
aan de Staatssecretaris om het politieke
debat over de nieuwe uitdagingen voor het
gezinsbeleid aan te sterken en om concrete
voorstellen aan te reiken om dringende problemen
aan te pakken in allerlei levenssferen.
Ontstaan van dit boek
Dit boek is gegroeid in de marge van de cycli
van de Staten-generaal van het Gezin. Het
wil in de eerste plaats een aanvulling vormen op
het werk dat in de Staten-generaal verricht werd
door het huidige beleid te verduidelijken. Deze
achtergrond wordt daarbij in de eerste plaats
gezien als informatie over het bestaande wettelijk
kader waarin gezinnen en het gezinsbeleid
zich vandaag bevinden. We maken als het ware
een panoramische foto. Daarnaast staat het boek
ook stil bij het huidige gezinsbeleid en hoe dat
vorm kan krijgen. Smeulende kwesties en verschillende
zienswijzen worden daarbij uitgediept.
Enerzijds zijn deze debatten naar voor
gekomen in de werkgroepen van de Statengeneraal,
anderzijds zijn ze gehaald uit standpunten
en discussies die elders worden gevoerd.
We proberen deze tegenstellingen in de verf te
zetten, beseffend dat de soep vaak niet zo heet
gegeten wordt als we ze opdienen. Als auteurs
kozen we ervoor om ons zwart-wit op te stellen
om een en ander scherper te positioneren.
Naast de achtergrondinformatie over het wettelijke
kader en de discussies ten aanzien van het
bestaande kader en de uitdagingen in het
gezinsbeleid, geven we in dit boek ook ruimte
aan andere stemmen. Meer dan twintig middenveldorganisaties,
academici, ambtenaren en politici
werden aangezocht om hun visie te geven
op een aspect uit het gezinsbeleid dat hen het

P. 18
meest aanbelangt of het sterkst intrigeert. Hun
bijdragen vormen een reeks close-ups die de
veelkleurigheid van gezinsvormen, stellingen
en standpunten aanvullen met een waaier van
visies uit de praktijk. Het is uitdrukkelijk niét de
bedoeling om met dit boek een academisch
werkstuk af te leveren. We kiezen er voor om
geen grote sociologische of psychologische theorieën
te brengen over gezinnen, noch om gedetailleerde
juridische informatie over reglementen
en wetten voor te schotelen. Het primaire doel
van dit boek is om informatie en visies over
gezinnen en gezinsbeleid in een leesbaar formaat
te verpakken en zo de geïnteresseerde
lezer mee te nemen in deze boeiende thematiek
die elk van ons in het dagelijkse leven niet onberoerd
laat.
Als uitgangspunt voor de opbouw van het boek
hebben we de indeling genomen van de werkgroepen
van de tweede Staten-generaal van het
Gezin. Er waren drie thematische groepen
actief: arbeid, overheid en samenleving. In het
boek houden we deze indeling aan. Eerst bieden
we in vogelperspectief het brede kader van het
thema en de achtergronden waarna we enkele
deskundigen uit het veld laten ingaan op specifieke
deelthema’s.
In een eerste deel starten we, door de gegevens
van de Panelstudie Belgische Huishoudens
(PSBH) 1 te gebruiken, met een algemene rondleiding
over de plaats van het gezin in onze
hedendaagse samenleving. We gaan dieper in
op de demografische tendensen in België en
kijken hoe deze een impact hebben op de leefwereld
van gezinnen en gezinsleden. In het
tweede deel staat het arbeidsleven centraal.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
We staan hierbij stil bij de combinatie van
persoonlijk en professioneel leven, ‘oudere’
werknemers en de transitie naar het pensioen.
Er wordt ook aandacht besteed aan een aantal
specifieke situaties zoals gezinnen die een persoon
met een handicap opvangen, werkzoekenden
en zelfstandigen. Het derde deel behandelt
de sociale zekerheid, fiscale en juridische maatregelen
met betrekking tot het gezin. Hierin
worden de debatten over de kinderbijslag, het
huwelijksquotiënt en het ouderschap in geval
van echtscheiding behandeld. In het vierde deel
plaatsen we het gezin in de samenleving centraal.
Thema’s zoals intergenerationele solidariteit
binnen en buiten het kerngezin en de rol
van formele en informele zorg, geweld in de
maatschappij, de gelijkheid tussen mannen en
vrouwen komen aan bod. Ook het armoedevraagstuk
wordt bekeken vanuit een gezinscontext.
Geen van deze vier hoofddelen wordt afgesloten
met een besluit. De terugkoppeling naar al deze
delen, gebeurt in een vijfde afsluitend deel. In
dit deel worden de aanbevelingen van de Statengeneraal
van het Gezin samengevat en ronden
we af met een slotbeschouwing over de verschillende
thema’s in het boek en de mogelijke
richtingen waarin het gezinsbeleid kan evolueren.
Noot
1 PSBH is een longitudinale bevraging (11 bevragingsgolven, 1992-2002) die een uitgebreid
en diepgaand zicht levert op het leven van de Belgische bevolking en haar evolutie
doorheen de tijd. Tijdens deze 11 jaren hebben 3 000 gezinnen en meer dan 5 000 individuen
deelgenomen aan deze bevragingen (voor meer informatie, zie: http://www.ua.ac.be/cello).

Een
panoramische blik
op demografische
ontwikkelingen
Gezinsfoto’s doorheen de tijd
De vergrijzing van de bevolking
Huwelijken en echtscheidingen
Nieuwe vormen van ‘gezinsleven’
S C È N E I.
Panoramische blik demografische
Gezinsfoto’s doorheen de tijd
Gezinnen zijn doorheen de geschiedenis
steeds in evolutie geweest. Zo zien we na
de Tweede Wereldoorlog een enorme toename
van geboorten, de gekende naoorlogse ‘babyboom’.
Vandaag de dag is het aantal geboortes
echter gekelderd. In combinatie met de stijgende
levensverwachting kunnen we nu veel
langer genieten van onze ouders, grootouders
en overgrootouders. Deze evoluties zorgen in de
21ste eeuw voor een veroudering van de bevolking,
waarover later meer. Ook het huwelijksgedrag
is drastisch gewijzigd. Waar het huwelijk
vroeger dé instelling was om kinderen te krijgen,
worden de fundamenten hiervan steeds
onvaster. Het aantal huwelijken blijft dalen terwijl
het aantal echtscheidingen lange tijd gestegen
is en momenteel op een hoog niveau
stabiliseert. “Sinds de ommekeer in de jaren
1970 in alle West-Europese landen, is het gedrag
van gezinnen veranderd: er zijn meer koppels
die feitelijk samenwonen en kinderen die niet
binnen het huwelijk worden geboren – wat in
heel wat landen als normaal wordt beschouwd –
het aantal echtscheidingen blijft toenemen en
het vruchtbaarheidscijfer daalt. Een ‘koppel’
zijn, is minder en minder een verbintenis ‘voor
het leven’ en de link tussen huwelijk en ouderschap
verzwakt” (Monnier, 2006, p. 8). Naast
het verstand en de bloedlijn speelt voortaan ook
liefde een rol bij het samenleven. De band tussen
twee personen, die huwen of samenwonen,

P. 20
DEMOGRAFISCHE TRANSITIES IN BELGIË
De Eerste Demografische Transitie heeft betrekking
op de historische veranderingen die plaatsvonden
in de periode van 1860 tot 1960. Het gaat
om volgende veranderingen:
– de daling van het sterftecijfer, eerst bij de volwassenen
en vervolgens bij de kinderen en baby’s,
– de daling van het vruchtbaarheidscijfer, in België
ongeveer omstreeks 1870, eerst in Wallonië en
vervolgens in Vlaanderen,
– een verschuiving van huwen op latere leeftijd
(veel definitieve vrijgezellen) naar trouwen op
steeds jongere leeftijd (weinig definitieve vrijgezellen)
De Tweede Demografische Transitie omvat de veranderingen
die in België zichtbaar werden vanaf
1960. In chronologische volgorde:
– de ‘babyboom’ die zijn hoogtepunt bereikte
in 1964 en de ‘babybust’ (kelderen van het
geboortecijfer), het vruchtbaarheidscijfer blijft
tot vandaag laag,
– de ‘seksuele revolutie’ en de ‘anticonceptierevolutie’
van de jaren 1960,
– de aanhoudende trend van uitstel van huwelijk
en ouderschap,
– de afname van het aantal huwelijken na de dood
van de partner of een echtscheiding,
– de toename van het aantal echtscheidingen en
huwelijken van steeds kortere duur,
– de ontwikkeling vanaf de jaren 1970 van het
(ongehuwd) samenwonen zowel in de periode
voor het huwelijk als in de periode na de dood
van de partner of na een echtscheiding (voor- en
nahuwelijks samenwonen),
– stijging van het aantal buitenechtelijke kinderen
bij samenwonende koppels sinds 1985.
BRON Boulanger e.a., 1997.
houdt alleen stand als er ook sprake is van
liefde. Heel wat mensen gaan uit elkaar, het aantal
nieuwsamengestelde gezinnen neemt toe,
maar ook het aantal mensen dat zich eenzaam
voelt, stijgt. De ouderlijke band daarentegen
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
overleeft het huwelijk wel. Het huwelijk is in de
hoofden van de hedendaagse koppels immers
geen noodzaak meer om kinderen te krijgen. Het
concubinaat – een verouderde en gestigmatiseerde
term – heeft plaats geruimd voor een meer
gangbaar fenomeen: het ongehuwd samenwonen.
Uit deze relatie tussen ongehuwde personen
worden kinderen geboren, ontstaan duurzame
relaties, maar deze relaties monden, zelfs vaker
dan bij het huwelijk, ook in een aantal gevallen
uit in een relatiebreuk.
Een scheiding betekent echter niet het einde van
het gezin (Dortier, 2002). Hoewel het gezin van
de jaren 1960 strikt genomen niet meer de norm
is, luidt een scheiding niet langer het einde van
het gezin in, maar eerder de vorming van gezinnen.
De gezinsband heeft immers een duurzaam
karakter. We leven misschien niet heel ons leven
meer in hetzelfde gezin, maar vormen een
ander gezin met nieuwe gezinsleden en behouden
de band met de vorige gezinsleden. We
leven in het tijdperk van vervlochten verwantschappen
1 . De belangstelling voor het gezin verwatert
niet, wel het duurzame karakter van het
gezin.
Echtscheidingen en nieuwe levenswijzen hebben
geleid tot verschillende soorten gezinnen die
gevormd worden naargelang de personen en
levensfasen waarin ze zich bevinden. Door de
nieuwe gezinssamenstellingen neemt het aantal
schoonmoeders, -vaders, -dochters en -zonen toe
en ontmoeten kinderen uit nieuwsamengestelde
gezinnen elkaar, met de rugzak, in verschillende
woningen. Ook het aantal éénoudergezinnen
neemt toe. Vaak gaat het daarbij om alleenstaande
moeders die financieel zwak staan. Dit
fenomeen gaat hand in hand met de toename van
het aantal alleenstaande personen. Alleen zijn
staat echter niet meer gelijk aan eenzaamheid.
Het vrijgezellenleven wordt niet meer vereenzelvigd
met het ouderwetse beeld van de ongehuwde
‘oude vrijsters’. Alleen door het leven
gaan, is geen afwijkend levenspad meer. Een

P. 21
periode als ‘single’ wisselt zich immers vaak af
met een periode van samenwonen, een huwelijk
of een relatie waarbij ieder zijn eigen stek heeft,…
Naar analogie met de arbeidsmarkt kennen
ook koppels vandaag de dag contracten van
bepaalde duur, periodes van ‘werkloosheid’ en
gevoelsmatige overplaatsingen.
De verklaring voor deze omwentelingen binnen
het gezin wordt gezocht bij de emancipatie van
de vrouw, het betreden van de arbeidsmarkt
door de vrouw, de verspreiding van de anticonceptie,
de veranderingen op de arbeidsmarkt,
het einde van de financiële afhankelijkheid van
de vrouw ten opzichte van haar echtgenoot, een
andere invulling van vrije tijd, de algemene evolutie
naar flexibiliteit, het toenemende belang
van zelfstandigheid, individualisme,… De combinatie
van deze redenen leidde tot een reeks
historische veranderingen die we samenvatten
als de Tweede Demografische Transitie (zie
kader).
De vergrijzing van de bevolking
Hoewel het bevolkingsaantal in België nog
steeds blijft stijgen, is dit eerder te danken
S C È N E I Panoramische blik demografische
BRON FOD Economie, 2006a BRON FOD Economie, 2006a
aan de vergrijzing en het toenemend aantal
migranten, dan aan het aantal geboortes. Het
aantal kinderen nam in België immers zowel in
absolute als in relatieve cijfers af, terwijl het
aantal ouderen, zoals in alle geïndustrialiseerde
landen, toenam. Deze vergrijzing van de bevolking,
als gevolg van de toegenomen levensverwachting
en de daling van het geboortecijfer,
zien we duidelijk in de leeftijdspiramide 2 : de
vorm die in 1881 opgetekend werd, lijkt niet
meer op de huidige vorm. Sinds ongeveer honderd
jaar vernauwt de basis ten voordele van de
top.
Na twee eeuwen ononderbroken groei, springt
de demografische achteruitgang nog meer in het
oog (Docquier, 1995). De rem op de immigratie
zorgt niet langer voor een groter aantal inwoners
die het dalende vruchtbaarheidscijfer kunnen
compenseren. Samen met de daling van het
sterftecijfer leidt dit tot een toenemende veroudering
van de bevolking, de zogenaamde vergrijzing.

P. 22
De daling
van het vruchtbaarheidscijfer
In cijfers…
Het aantal geboortes wordt enerzijds bepaald
door het vruchtbaarheidscijfer en anderzijds
door het aantal vrouwen op vruchtbare leeftijd
(Docquier, 1995). Er is een vruchtbaarheidscijfer
van 2,1 kinderen per vrouw nodig om de
vervanging van het bevolkingsaantal te waarborgen.
In 1973 zakte het vruchtbaarheidscijfer
onder deze drempel en in 2005 lag dit in België
op 1,72 kinderen per vrouw (Eurostat, 2006a).
De vele kinderen die in België werden geboren
tijdens de babyboom (1945-1970) zijn intussen
zelf ouders geworden en compenseren momenteel,
dankzij hun talrijke aantal, het zwakke
voortplantingsgedrag.
Hoewel het geboortecijfer sinds 1975 toeneemt
in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, tekenen
de twee overige gewesten nog altijd een voortdurende
daling op. Het aantal geboortes per
1 000 inwoners bedroeg in 1975 respectievelijk
12,2; 12,4 en 11,5 voor Vlaanderen, Wallonië
en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, terwijl
deze cijfers in 2005 respectievelijk 10,6; 11,4
en 15,4 waren. Vlaanderen kent de sterkste
daling van het geboortecijfer (FOD Economie,
2006a).
Kortom, het aantal personen jonger dan 19 verliest
terrein ten opzichte van de totale Belgische
bevolking. In 1990 vertegenwoordigde deze
groep 24,8 % van de totale Belgische bevolking,
terwijl dit percentage in 2006 daalde tot 23,1 %
(FOD Economie, 2006a).
… en gedachten
Zowel de evolutie als de waarden van de
arbeidsmarkt hebben een invloed gehad op de
daling van het vruchtbaarheidscijfer. In de arme
bevolkingsgroepen en gezinnen hebben zowel
mannen als vrouwen altijd al de krachten gebundeld
en zijn ze gaan werken om het (over)leven
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
HET TIJDPERK VAN DE NIEUWE MAN.
MAAR WAT DAN MET DE VERDELING
VAN DE HUISHOUDELIJKE TAKEN?
De Panel Studie van Belgische Huishouden licht
een tipje van de verdelingssluier van Belgische
gezinnen op. Aan de PSBH-koppels werd gevraagd
wie welke taak binnen het huishouden op zich
neemt en dat op basis van een lijst van negen huishoudelijke
taken: de woning schoonmaken, boodschappen
doen, koken, de was doen, tuinieren en
klussen, de administratie regelen, het dagelijkse
geldbeheer, de bankverrichtingen regelen en het
spaargeld beheren. Deze vragen werden jaarlijks
gedurende de 11 onderzoeksjaren (1991-2002)
gesteld. Het is boeiend om een vergelijking te
maken tussen het eerste en het laatste enquêtejaar
om na te gaan of er een evolutie is tussen het
begin en het einde van deze onderzoeksperiode.
Niet helemaal tot onze verbazing stellen we vast
dat de evolutie tijdens de afgelopen tien jaar helemaal
niet de tendens volgt van het ‘nieuwe man’verhaal.
In 2002 nam de overgrote meerderheid van
de vrouwen immers nog steeds de dagelijkse huishoudelijke
taken op zich. We stellen vast dat ‘de
was doen’ een taak is die mannen het minst uitoefenen
(slechts 7 % van de mannelijke ondervraagden).
De woning schoonmaken en het dagelijkse
budget beheren lijkt evenmin hun favoriete activiteit,
hoewel er toch al iets meer mannen deze
taken op zich nemen (respectievelijk 26,1 % en
26,6 % in vergelijking met 89,9 % en 89,1 % voor de
vrouwen). De meerderheid van de mannen verklaarde
dat ze wel eens boodschappen doen en de
administratieve zaken beheren. Het zijn echter
eens te meer hoofdzakelijk vrouwen die deze taken
voor hun rekening nemen. Enkel wat het tuinonderhoud
en de klusjes betreft, spannen mannen
de kroon: 79,5 % mannen tegenover 41,1 % vrouwen.
Sparen is de enige taak die meer op koppelniveau
gebeurt en waarbij we weinig verschil tussen
de geslachten kunnen vaststellen.
BRONNEN Mortelmans e.a., 2003; PSBH, 1992-2002.

P. 23
van zichzelf en hun naaste familieleden te verzekeren.
Ook kinderen werden al snel aan het
werk gezet. Niet-werken was een voorrecht voor
mannen en vrouwen uit de rijkere klasse. In de
tijd van de industriële revolutie werkten zowel
mannen, vrouwen als kinderen in de fabrieken
en koolmijnen. De professionele taakverdeling
was toen (en nu nog) gendergebonden en de
lonen waren ongelijk 3 . De naoorlogse periode en
de daaropvolgende 30 jaar brengen misschien
geen andere realiteit, maar wel een andere
mentaliteit. Hoewel de vrouw in sommige lagen
van de arbeidersklasse in de fabriek blijft werken,
blijft de man de kostwinner van het gezin,
terwijl de figuur van moeder aan de haard het
stereotype wordt van de vrouw die echtgenote
en kinderverzorgster is. Werkende vrouwen
werden bijgevolg minder gewaardeerd. Tijdens
de hele 19de eeuw had de overgrote meerderheid
van de mannen, zowel uit de bourgeoisie
als uit de arbeidersklasse, een sterke seksistische
visie, die getekend werd door religie: vrouwen
zijn ondergeschikt aan mannen, zijn van
nature zwakker en hun plaats is aan de haard
om het huishouden te doen en te zorgen voor de
kinderen. Aan dit idee werd gedurende verschillende
decennia vastgehouden. Sinds de
jaren 1970 en 1980 is de vrouw materieel onafhankelijker
geworden van haar echtgenoot
waardoor de taakverdeling binnen het huishouden
in beperkte mate veranderde. Het tweeverdienermodel
is momenteel de norm in het streven
naar gendergelijkheid, maar ook om tegemoet te
komen aan de behoeften en verlangens op het
gebied van consumptie.
De kinderwens van vrouwen hangt echter af van
verschillende fenomenen die bewust of onbewust
hun invloed uitoefenen. Wanneer je financieel
krap bij kas zit, wordt de combinatie van
werken en het gezin een obstakel voor het moederschap.
Kinderen krijgen en blijven werken
blijft voor hedendaagse koppels een dagelijkse
uitdaging. Vragen die hier naar boven komen,
S C È N E I Panoramische blik demografische
gaan over de kwestie of ouderschapssteun 4 de
kinderkeuze van deze koppels beïnvloeden? Hoe
kunnen mensen hun kinderwens waarmaken als
beide ouders moeten blijven werken om hun
levenskwaliteit en die van hun kinderen te
behouden?
Het nieuwe waardenklimaat maakt dat koppels
veel later trouwen of samenwonen en het ouderschap
uitstellen. Dit alles leidt tot een daling van
de gemiddelde omvang van het huishouden 5 : in
1970 telde een huishouden nog 2,95 leden in
vergelijking met 2,4 in 2000 en 2,3 in 2005.
Zogenaamde ‘kroostrijke’ gezinnen komen nog
nauwelijks voor. Deze beweging begon al tijdens
de 19de eeuw waarin er steeds minder vrouwen
waren die meer dan acht, vervolgens zeven, vervolgens
zes,… kinderen kregen (Monnier,
2006).
Het voorbeeld van België is frappant: gezinnen
met 3 kinderen of meer komen steeds minder
vaak voor. In 1970 maakten dit gezinstype nog
16,2 % van alle gezinnen uit, terwijl dit aantal in
2005 is teruggezakt tot 8 %. Het aantal kinderloze
koppels blijft dan weer stabiel. Vooral de
evolutie van het aantal alleenstaande moeders is
verontrustend: hun aandeel is verdrievoudigd
tussen 1970 en 2005 (zij vertegenwoordigen
vandaag 16 % van de gezinnen met kinderen).
Ook het aantal alleenstaande vaders stijgt: een
verdrievoudiging in dezelfde periode, al maken
ze in 2005 slechts 6,2 % van alle gezinskernen
uit 6 .
Stijging van de levensverwachting
Dat Europa vergrijst, staat vast. In heel Europa is
het aandeel 65-plussers tussen 1950 en 2000
gestegen van 8 naar 15 %. In 1950 was de leeftijd
waarboven een kwart van de Europese
bevolking zich bevond 48 jaar. Bij de eeuwwisseling
was dit 56 jaar (de Groote & Truwant,
2003; Monnier, 2006). Door de daling van het

P. 24
geboortecijfer verkleint de basis van de leeftijdspiramide.
De ouderen aan de top worden
steeds talrijker. Vandaag de dag is 100 jaar worden
geen voorpaginanieuws.
In België vond de eerste vergrijzingsfase plaats
rond 1880, wat vooral na de Eerste Wereldoorlog
merkbaar was. In 1900 vertegenwoordigen
de 65-plussers slechts 6,2 % van de totale
bevolking. In 1935 bedroeg dit percentage
8,3 % en in 1950 11 % (Boulanger e.a., 1997).
In tegenstelling tot wat men zou kunnen denken,
moet de oorzaak van deze vergrijzing eerder bij
het vruchtbaarheidscijfer gezocht worden dan
bij de daling van het sterftecijfer. De stijgende
levensverwachting gold immers niet alleen voor
volwassenen. De kindersterfte werd drastisch
teruggedreven. Op deze manier wordt ook bijgedragen
aan de verjonging van de samenleving.
Pas op het einde van de 20ste eeuw zorgde
een vermindering van het aantal vrouwen op
vruchtbare leeftijd voor een daling van het
vruchtbaarheidscijfer en voor de vergrijzing van
de bevolking. Het resultaat is dat er steeds minder
kinderen geboren worden wat bijgevolg
zorgt voor een inkrimping van de basis van de
bevolkingspiramide.
Vandaag vertegenwoordigen 65-plussers ongeveer
17 % van de bevolking, waarvan het merendeel
vrouw is (FOD Economie, 2006c). De
veroudering van de babyboom-generatie roept
heel wat vragen op. Aan de ene kant financiële
vragen: er is een grote bezorgdheid over de
financiering van het huidige sociale zekerheidssysteem
door beroepsinkomsten van de huidige
generatie werkenden. Anderzijds roept de vergrijzing
ook sociale vragen op omtrent het welzijn
van senioren en de intergenerationele
solidariteit. “De overheid staat voor een nieuw
demografisch gegeven dat het Europa van de
21ste eeuw typeert: de vergrijzing van de bevolking
en het probleem van de pensioenen. De
staat moet dit gegeven aanpakken met een
Europese bevolking van wie de voortplanting
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
niet gegarandeerd is. Het probleem betreft op
macro-sociologisch vlak weliswaar de economen
en politici, maar heeft ook een enorme
impact op de intergenerationele familiale
betrekkingen” (Segalen, 2002, p. 65). Omdat
de sociale evolutie in de loop van de 20ste eeuw
zorgde voor een duidelijker onderscheid tussen
het pensioen (het einde van het arbeidsactieve
leven) en het totale verlies van zelfredzaamheid
(Casman, 2002), leven we nu in een meer intergenerationele
maatschappij waarin grootouders
en overgrootouders meer functies vervullen.
Huwelijken en echtscheidingen
Huwelijken
Het uitstellen van de huwelijksleeftijd heeft zich
reeds halverwege de 19de eeuw ingezet. Ongeveer
20 % van de mannen en vrouwen bleven in
die tijd hun hele leven vrijgezel. Vanaf 1950
veranderde deze trend: het aantal ‘levenslange
vrijgezellen’ 7 nam af en de mensen trouwden op
vroegere leeftijd. Na de Tweede Wereldoorlog
kwamen deze trends in een stroomversnelling
die tot in de jaren 1960 aanhield: het aantal vrijgezellen
bereikte een minimum en het aantal
gehuwden in de leeftijdscategorie van 20 tot
24 jaar nam fors toe. Vóór 1960 bleef het aantal
echtscheidingen erg gering. Anders gezegd:
zodra een koppel huwde, bleven de echtgenoten
samen tot de dood hen scheidde. Het huwelijk
en het gezin waren onaantastbare instellingen.
Hierin is de laatste decennia radicaal verandering
in gekomen.
Hoewel in België de traditionele huwelijksverbintenis
de voornaamste manier blijft om een
huishouden te vormen (ondanks de sterke toename
van andere samenlevingsvormen), beslissen
partners op steeds latere leeftijd te trouwen.
Terwijl de gemiddelde leeftijd voor een eerste
huwelijk in 1993 26 jaar en 8 maanden bedroeg

P. 25
voor mannen en 24 jaar en 8 maanden voor
vrouwen, bedraagt deze leeftijd in 2002 respectievelijk
28 jaar en 10 maanden en 26 jaar en
5 maanden (FOD Economie, 2006a). Het huwelijk
blijft weliswaar een belangrijke instelling,
maar ten opzichte van de huwelijksgolf die aanhield
tot begin 1970 verliest het huwelijksbootje
terrein. Steeds meer koppels kiezen ervoor
samen te leven zonder hun verbintenis op één of
andere manier te bezegelen voor de staat of de
kerk. Een rechtstreeks gevolg hiervan is dat het
aantal kinderen 8 dat in samenwoonrelaties
wordt geboren toeneemt. Hun aantal bedroeg
21 % van de totale geboortes in 1997 en 31 % in
2003. In 2000 voerde België de ‘samenwoningsverklaring’
in waarbij twee personen die
samenwonen zich kunnen laten registeren en
inschrijven als ‘wettelijk samenwonenden’.
Deze verklaring biedt wettelijk samenwonende
koppels verschillende beschermingsmaatregelen
naar het voorbeeld van het huwelijk (Mortelmans
e.a., 2007).
Echtscheidingen
Zoals in vele domeinen bekleedt België een
gemiddelde positie in het Europese landschap:
naar het beeld van zijn geografische situering,
zijn ook de demografische evoluties later begonnen
dan in de noordelijke landen van Europa,
maar vroeger in vergelijking met het zuiden van
Europa. Anno 2007 is België echter wel koploper
van het aantal echtscheidingen: 60 % van de
huwelijken die in 1995 werden afgesloten,
mondden uit in een echtscheiding (Van Hove &
Matthijs, 2002). In de laatste dertig jaar is het
aantal echtscheidingen verviervoudigd en dit
aantal lijkt zich slechts langzaam te stabiliseren
(Mortelmans e.a., 2007). Hoewel scheidingen
vroeger alleen in de middenklasse voorkwamen,
scheiden de mensen nu in alle sociale lagen.
Scheidingen zijn het populairst bij de gegoede
burgers. Een scheiding heeft immers steeds
S C È N E I Panoramische blik demografische
sociale en wettelijke gevolgen: verdeling van de
goederen, al dan niet co-ouderschap, berekening
van eventueel onderhoudsgeld voor de expartner
en bepaling van de bijdrage voor de
kinderen,… De relatie tussen de ouders, maar
ook de relatie tussen de ouders en de kinderen
verandert vaak door een echtscheiding.
De negatieve economische gevolgen van een
echtscheiding treft vooral de vrouw. Het patriarchale
model dat lang de norm was, heeft immers
nog altijd een invloed op de gevolgen van de
echtscheiding. De sociale zekerheidsuitkeringen,
die in veel gevallen gebaseerd zijn op het
arbeidsinkomen, plaatst de partner met het
laagste inkomen of de werkloze partner in een
kwetsbare positie bij een echtscheiding. In de
meeste gevallen gaat het om de vrouw 9 . De
financiële kwetsbaarheid van éénoudergezinnen
getuigt hiervan: “de forse toename van het
aantal echtscheidingen sinds een tiental jaar
heeft gezorgd voor een ‘nieuwe onzekerheid’,
als gevolg van het uiteenvallen van de gezinskern”
(Belle & Maubert, 2006, p. 6). Een echtscheiding
zorgt overigens altijd voor een
verarming van de ex-partners door de opsplitsing
van de inkomens en de dubbele materiële
behoeften (nieuwe woning, aankoop van essentiële
zaken,…) (Belle & Maubert, 2006).
Nieuwe vormen van ‘gezinsleven’
Door de stijgende huwelijksleeftijd en de
verzwakte positie van het huwelijk ontstaan
andere gezinsvormen naast het nog steeds
overheersende gehuwde koppel met kinderen
(26,5 % van alle privé-huishoudens in België).
De statistieken zijn verrassend: als we voor
2005 de alleenstaande mannen (15,3 %), de
alleenstaande vrouwen (17,7 %) en de éénoudergezinnen
met een man aan het hoofd (3,6 %)
of een vrouw (9,5 %) samentellen, bedraagt het

P. 26
aandeel personen dat géén deel uitmaakt van
een koppel bijna de helft van alle Belgische huishoudens
(46,1 %) 10 . De nationale statistieken
houden wel (nog) geen rekening met het aantal
wettelijke en feitelijke samenwonenden. Koppels
die niet huwen, kunnen niet uit deze gegevens
geïsoleerd worden.
Hoewel België niet beschikt over statistieken
over ongehuwd samenwonen, lijkt de daling van
het aantal huwelijken samen te gaan met de toename
van het aantal samenwonenden en het
aantal buitenechtelijke kinderen. Uit een studie
over het ongehuwd samenwonen op basis van
het Rijksregister (Corijn, 2004) blijkt dat aantal
samenwonenden is toegenomen van 4,7 % van
alle huishoudens in 1991 tot 7,6 % in 2004. In
2005 is ongeveer de helft van deze koppels
nooit gehuwd geweest, 20 % bestaat uit partners
die beiden een echtscheiding achter de rug hebben
en in 18 % van de gevallen heeft minstens
één partner een scheiding gekend.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Scheiden en hertrouwen?
Het éénouderschap of vrijgezellenbestaan is
meestal een overgangsperiode. Er zijn veel
nieuwsamengestelde gezinnen en ze zijn flexibel.
Heel wat gescheiden personen gaan immers
een nieuwe relatie aan waarbij ze hetzij hertrouwen,
hetzij samenwonen.
In 1993 was nog 73 % vrijgezel voor het huwelijk,
terwijl dit aandeel in 2002 daalde tot
65,4 %. Het aantal tweede huwelijken voor minstens
één van beide partners neemt dan weer
toe. Tellen we de huwelijken op waarbij een
gescheiden persoon betrokken is, dan gaat het
om één derde van de huwelijken (33,6 %). Deze
nieuwe verbintenissen vertegenwoordigden in
1993 slechts 18,6 %. Ook dat geeft een ander
zicht op de huwelijkscijfers: voor een aanzienlijk
aandeel gaat het om gescheiden mensen die een
tweede of derde maal in het huwelijksbootje
stappen!
TABEL 1: STATUUT VAN DE PARTNERS VOOR HET HUWELIJK IN 1993 EN 2002 IN BELGIË,
PROCENTUEEL
1993 2002
Beiden partners vrijgezel 73,0 65,4
Mannelijke vrijgezel en weduwe 0,4 0,4
Mannelijke vrijgezel en gescheiden vrouw 6,7 8,8
Weduwenaar en vrouwelijke vrijgezel 0,4 0,4
Weduwenaar en weduwe 0,3 0,3
Weduwenaar en gescheiden vrouw 1,1 1,1
Gescheiden man en vrouwelijke vrijgezel 7,4 9,5
Gescheiden man en weduwe 0,4 0,5
Beide parnters gescheiden 10,3 13,7
N 54 112 40 434
BRON FOD Economie, 2006a.

Wie zijn de éénoudergezinnen?
P. 27
Gezinnen herdefiniëren zich en het aantal
gezinsvormen vermenigvuldigt zich in een snel
tempo. Toch leeft de grote meerderheid van de
S C È N E I Panoramische blik demografische
Belgische kinderen nog altijd in een huishouden
met hun biologische vader en moeder. De evolutie
van de gezinsvormen tussen 1992 en 2002
(zie Tabel 2) illustreert dit, maar geeft tevens de
groei aan van alternatieve gezinsvormen.
TABEL 2: KINDEREN NAARGELANG HET SOORT GEZIN IN 1992 EN 2002 IN BELGIË, PROCENTUEEL
Vader en moeder Moeder
Moeder nieuw- Vader nieuwsamengesteld
samengesteld
Vader Geen ouders
1992 86,4 8,8 2,9 0,8 0,7 0,4
2002 82,4 11,1 3,8 1,0 1,1 0,7
BRON Bonsang e.a., 2004.
Terwijl kinderloze vrijgezellen vooral mannen
zijn, staan hoofdzakelijk vrouwen aan het hoofd
van éénoudergezinnen. Als we alleen kijken
naar de kinderen die leven in een éénoudergezin,
dan stellen we vast dat 85 % van deze kinderen
met hun moeder leeft.
Meer éénoudegezinnen met een vader aan
het hoofd?
Hoewel er meer éénoudergezinnen met een
vrouw als gezinshoofd zijn, eisen steeds meer
gescheiden mannen de zorg over de kinderen
op. De hulpverenigingen voor mannen vermenigvuldigen
zich. In België neemt het aandeel
vrijgezellen enerzijds en het aantal éénoudergezinnen
anderzijds voortdurend toe. Uit de statistieken
blijkt echter dat deze toename het
grootst is bij de mannen. In 15 jaar tijd is het
percentage alleenstaande vaders met inwonende
kinderen verdubbeld (FOD Economie,
2006c). Huishoudens die enkel bestaan uit
alleenstaande moeders met inwonende kinderen
komen weliswaar vaker voor, maar hun aantal is
minder spectaculair gestegen 11 . Alleenstaande
vaders staan, net als alleenstaande moeders,
voor de uitdaging om verschillende rollen te
verzoenen en te harmoniseren. Meer nog dan
alleenstaande moeders moeten deze vaders bij
hun werkgever hun afwezigheid rechtvaardigen
als die veroorzaakt wordt door een ziek kind of
een andere familiale reden: in arbeidskringen
wordt dit soort verantwoordelijkheid immers
nog vaak naar de moeder toegeschoven.
Eénpersoonshuishoudens
en sociale vereenzaming
Ook de omvang van de huishoudens is veranderd.
Zoals eerder aangegeven, stellen we een
opvallende toename van het aantal huishoudens
vast die enkel uit alleenstaanden bestaan. Ook al
bevatten de cijfers nog samenwonenden, de stijging
van het aantal alleenstaanden roept verschillende
vragen op. Momenteel leeft ongeveer
14 % van de Belgische bevolking alleen, wat
gelijk is aan 30 % van de huishoudens. Sinds
1970 onderscheidt Brussel zich duidelijk ten
opzichte van Vlaanderen en Wallonië. In 1991
zijn de alleenstaanden, zoals in alle grootsteden,
het talrijkst aanwezig. Ze maken bijna 50 % van
de huishoudens uit. Deze trend is gekoppeld aan
het type woningen dat aanwezig is en de economische
en woonomstandigheden die ermee
gepaard gaan. De woningen zijn immers vaak
klein waardoor grotere gezinnen eerder in de

P. 28
rand gaan wonen. In Vlaanderen en Wallonië
werden respectievelijk 24 % en 29 % van de
huishoudens gevormd door alleenstaanden in
datzelfde jaar.
Alleenstaanden hebben, in vergelijking met
huishoudens die uit twee volwassenen bestaan,
vaker financiële problemen. Het risico op
armoede bij deze groep is groter, maar nog net
kleiner dan het risico dat éénoudergezinnen
lopen. Uit onderzoek (Elchardus & Smits,
2005; PSBH, 1992-2002) blijkt dat personen
die alleen wonen in het algemeen minder tevreden
zijn met het leven dat ze leiden in vergelijking
met personen die deel uitmaken van een
gehuwd koppel 12 . De vraag is dan of gelukkig
zijn ook vandaag nog traditioneel gekoppeld
wordt aan een leven als koppel. Een nauwkeurigere
analyse toont aan dat alleenwonen voorkomt
in alle fasen van de levensloop: alleenstaande
jonge volwassenen, gescheiden personen,
weduwnaren,… Alleenstaanden vormen een
onduidelijke groep met heel wat bijzondere
gevallen. Sommigen hebben een relationeel
evenwicht gevonden terwijl anderen stilzwijgend
lijden onder hun situatie (Casman, 2006).
Volgens de indeling naar burgerlijke stand zijn
alleenstaanden: vrijgezel (37 %), weduwes of
weduwnaren (41 %) of gescheiden personen
(21 %) (FOD Economie, 2006a). De helft is
ouder dan 65 jaar (52 %) en 19 % bevindt zich
in de leeftijdsgroep 50-64 jaar. 63,7 % van alle
alleenstaanden zijn vrouwen (PSBH, 1992-
2002), deze meerderheid neemt overweldigende
vormen aan als we alleen kijken naar de
alleenstaande gepensioneerden, die voor drie
vierde uit vrouwen bestaat. Een verklaring voor
deze trend kan de daling van het sterftecijfer op
hoge leeftijd zijn. Vrouwen leven namelijk langer
dan mannen. Bovendien gaan ouderen op
steeds latere leeftijd naar een rusthuis en blijven
ze langer thuis wonen. Deze feiten zorgen voor
een toename van het aantal alleenstaande ouderen.
De stijging van het aantal éénpersoonshuis-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
houdens heeft dus onder andere te maken met
de stijging van de levensverwachting, maar dit
is niet de enige oorzaak. Jongeren hechten meer
belang aan persoonlijke ontplooiing en door de
langere studieperiode en onzekere arbeidsmarkt
wagen ze zich pas later aan een stabiele partnerrelatie.
Een deel van de jonge vrijgezellen
verlaat de gezinswoning om alleen te gaan
leven, voort te studeren, een gezinsconflict te
ontvluchten of om op eigen benen te staan
(Guillaume, 2004). Tot slot vervoegen ook
gescheiden personen, de ‘nieuwkomers in de
westerse geschiedenis van het koppel’ (Casman,
2006, p. 5) de rangen van de alleenstaanden,
(voorlopig) in afwachting van een nieuwe
samenwoonrelatie of een tweede huwelijk.
Alleenstaand zijn wordt niet noodzakelijk meer
als een fase in afwachting van een partnerrelatie
of huwelijk ervaren. Het kan ook een bewuste
keuze zijn. Sommigen zien hun alleen zijn als
een vrijheid, anderen lijden onder de eenzaamheid
en de bestaansonzekerheid en voelen zich
verlaten. De visie op alleenstaand zijn, wordt
beïnvloed door het denkbeeld dat men hierover
heeft en van de manier waarop sociale contacten
worden aangeknoopt. “Hoewel de objectieve
toestand van het vrijgezellenbestaan geen
synoniem is voor eenzaamheid, ondanks de
gewoonte om beide begrippen door elkaar te
gebruiken” (Ylieff, 2006), bestaat het gevoel
van ‘eenzaamheid’ wel degelijk in de verschillende
leeftijdscategorieën, zowel bij jongvolwassenen
als bij mensen op pensioenleeftijd en
ouder (Heylen & Mortelmans, 2007).
Verschillende generaties
in éénzelfde familie
Door de stijgende levensverwachting zien
oudere personen hun kinderen, kleinkinderen
en soms ook hun achterkleinkinderen vaker
opgroeien. Ze kunnen deze generaties zien evolueren
doorheen de kindertijd, de adolescentie,

P. 29
de volwassenheid en soms zelfs tot de derde
leeftijd. In onze veranderende maatschappij,
waar werken de centrale waarde is, kruisen
generaties elkaar, volgen ze elkaar op en leven
ze samen. Uit de PSHB-gegevens(Bulckens e.a.,
2005) blijkt dat huishoudens die uit één generatie
bestaan, het meest vertegenwoordigd zijn
(56,6 %): het kan gaan om kinderloze gezinnen,
broers en zussen die samenwonen of
alleenstaanden. Vervolgens zijn er huishoudens
die door twee generaties gevormd worden
(42,9 %): gezinnen met kinderen, gezinnen
bestaande uit kinderen die een hulpbehoevende
ouder in huis nemen. De meest voorkomende
vorm van samenwonende generaties is
uiteraard die tussen ouders en hun opgroeiende
kinderen. Er zijn daartegenover erg weinig huishoudens
waarbij meer dan twee generaties
onder hetzelfde dak leven. Slechts 0,5 % van de
huishoudens telt 3 generaties en 0,02 % telt
4 generaties.
Het komt steeds minder vaak voor dat gezinnen
een (schoon)ouder in huis nemen. Het aantal
verwante personen dat bij een referentiepersoon
inwoont, neemt af: in 1991 was dit aandeel
met één derde gedaald in verhouding tot 1970.
We stellen met andere woorden een voortdurende
gezinsverdunning rond de gezinskern
vast. Voorouders, nakomelingen en zijdelingse
verwanten van de referentiepersoon, net zoals
eventuele echtgenoot en kinderen worden
steeds minder vaak in het huishouden opgenomen
(Boulanger e.a., 1997). Deze evolutie staat
in schril contrast met de trend om niet-verwante
personen, personen waarmee men geen verwantschapsband
heeft, op te nemen in het huishouden.
Dit aandeel neemt fors toe, waardoor
men ervan kan uitgaan dat we hier het fenomeen
van het samenwonen in de cijfers zien
doorkomen.
Hoewel ouders en kinderen niet in hetzelfde
gezin wonen, merken we wel dat ze doorgaans
vrij dicht bij elkaar wonen. Zo verklaart 40 %
S C È N E I Panoramische blik demografische
van de PSBH-ondervraagden dat zij op ongeveer
10 km van hun ouders wonen, terwijl 45 %
verklaart op maximaal 50 km van hun ouders te
wonen.
Vandaag kunnen verschillende generaties gedurende
een bepaalde levensperiode naast elkaar
bestaan, maar daarom vinden de intergenerationele
relaties niet per se onder hetzelfde dak
plaats. Verschillende generaties delen steeds
minder dezelfde woonplaats. De vraag is of de
kosten voor de opvang in een instelling en voor
de verzorging van de ouder wordende persoon
deze trend in de toekomst zouden kunnen doen
keren.
De erkenning van het holebigezin
Terwijl het huwelijk bij heteroseksuele koppels
aan succes inboet, eisten de holebi’s met succes
toegang tot het burgerlijk huwelijk. Tijdens de
periode 2003-2004 werden in België 3 915
burgerlijke huwelijken gesloten tussen personen
van hetzelfde geslacht, waarbij de meeste
huwelijken in Vlaanderen plaatsvonden (58,4 %
huwelijksverbintenissen tussen twee mannen en
41,6 % tussen twee vrouwen). Bovendien geeft
de wet van 18 mei 2006 partners van hetzelfde
geslacht de mogelijkheid om kinderen te adopteren:
twee mannen of twee vrouwen kunnen
dus voortaan een kind adopteren.
Gezinnen met een gezinslid
dat met een handicap leeft
In België dateren de recentste cijfers over het
percentage personen met een handicap van de
totale bevolking uit 1996. Het Nationaal Instituut
voor de Statistiek telde toen 12,9 % personen
met een zware of gematigde handicap.
4,6 % leeft met een zware 13 handicap en 8,3 %
heeft een gematigde 14 handicap. Als het gaat om
de professionele integratie van personen met

P. 30
een handicap loopt België aanzienlijk achter.
Volgens een persconferentie van 9 december
2005 van het Staatssecretariaat van het Gezin
en Personen met een Handicap is in België
slechts 42 % van de personen met een handicap
professioneel actief terwijl het Europese
gemiddelde 49 % bedraagt.
Noten
1 We bedoelen hiermee de ruime band van verwantschap. Dit zijn alle personen met wie
we een afstammings- of huwelijksband hebben: broers en zussen, ouders en kinderen,
ooms en tantes, neven en nichten, grootouders, schoonbroers en -zussen,… en hun echtgenoten
en kinderen.
2 De leeftijdspiramide is een grafische voorstelling van de bevolking per geslacht en per
leeftijd die vroeger de vorm van een piramide had.
3 Tijdens de eerste ontwikkelingsfase van het industrieel kapitalisme in België (1800-
1870) werden vrouwen en kinderen massaal ingeschakeld voor laaggeschoolde jobs, zij
werden uitgebuit en hadden geen rechten. In 1860 vertegenwoordigden de vrouwen 35 %
van de laaggeschoolde arbeidskrachten: het loon van een arbeidster bedroeg gemiddeld
slechts de helft van het loon van een volwassen mannelijke arbeider (Coenen, 1993).
4 Ouderschapssteun is elke vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse hulp of tegemoetkomingen
van de overheid, die gezinnen de mogelijkheid bieden hun kinderen op te
voeden en in hun educatieve, affectieve, culturele, sociale, gezondheids- en schoolbehoeften
te voorzien en ouders helpen en ondersteunen om de moeilijkheden die ze tijdens
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
de opvoeding van hun kinderen op hun weg vinden, te overwinnen in het belang van de
kinderen.
5 Huishoudens worden opgedeeld naar privé- of publieke aard. Collectieve of publieke
huishoudens zijn religieuze gemeenschappen, rusthuizen, weeshuizen, studenten- of arbeidershomes,
ziekenhuizen en gevangenissen. Alle andere huishoudens zijn privé. Privéhuishoudens
kunnen dus personen bevatten die onderling geen enkele afstammingsband
hebben (FOD Economie, 2006c).
6 Gezinskernen in België (1970-2005) volgens het aantal kinderen in percentage (FOD
Economie, 2006a).
7 Het gaat om personen, mannen en vrouwen, die nog vrijgezel zijn in de leeftijdscategorie
van 45 tot 49 jaar.
8 Het gaat om geboortes die niet plaatsvonden in het kader van een huwelijksverbintenis,
de moeder heeft niet de burgerlijke stand van gehuwde (FOD Economie, 2006a).
9 De steeds grotere aanwezigheid van (jonge) vrouwen op de arbeidsmarkt zou deze
gevolgen kunnen afzwakken.
10 Privé-huishoudens in België 2005 in percentage. Het gaat op 1 januari 2005 om
4 439 652 huishoudens (FOD Economie, 2006c).
11 In 1991 werden 657 502 alleenstaande vrouwen geteld, dit is 16,6 % van de bevolking,
in vergelijking met 786 672 (17,7 %) in 2004 (FOD Economie, 2006c).
12 Tevredenheid met betrekking tot het hoofdberoep, de financiële situatie, de huisvesting,
de beschikbare vrijetijd en het sociaal leven rekening houdende met de familiale
situatie van de gezinnen (bevraagd in 2002, volwassen Belgen ouder dan 16, n =4747,
> 0,001).
13 Persoon die verklaart zware hinder te ondervinden in zijn dagelijks leven wegens een
fysiek of mentaal probleem.
14 Persoon die verklaart in zekere mate hinder te ondervinden in zijn dagelijks leven
wegens een fysiek of mentaal probleem.

Inzoomen
op demografische
thema’s
Het complexe, veranderende en onzekere
verband tussen gezin en demografie
Contractualisering van de huwelijksbanden:
Van huwen uit liefde tot scheiden
uit verloren liefde
Holebigezinnen in de kijker
De verrassende actualiteit
van het klassieke gezin
S C È N E I.
Inzoomen op demografische thema’s
Na dit brede, cijfermatige overzicht van de
Belgische demografische situatie gaan we
in dit deel dieper in op een aantal specifieke thema’s.
Hierbij laten we deskundigen aan het
woord. Dit zijn academici, ambtenaren, politici
en organisaties. Ze kregen allen carte blanche in
hun schrijven. Het gaat hier dan ook om de persoonlijke
mening, standpunt of visie over een
bepaalde thematiek.
Een overzicht:
Prof. em. Loriaux bijt de spits af met een bijdrage
over de angst voor het dalende vruchtbaarheidscijfer.
Bijna alle Europese nationale
regeringen voeren een beleid om dit cijfer op te
krikken zodat de socialezekerheidsystemen niet
in gevaar komen. Hij stelt de vraag of er eerder
een demografisch, dan een gezinsbeleid gevoerd
moet worden om deze tendens te doen keren.
Prof. Marquet behandelt de ontwikkeling van
echtscheidingen sinds de jaren 1960. Hij gaat
dieper in op het hoe en waarom van sommige
piekmomenten, jaren waarin er een plotse stijging
is van het aantal koppels dat besluit om uit
elkaar te gaan ten opzichte van het jaar ervoor.
Gescheiden mensen gaan nieuwe relaties aan en
vormen dan een nieuwsamengesteld gezin. De
uitdagingen van dit gezinstype wordt besproken.
Paul Borghs is werkzaam bij de Holebifederatie
en bespreekt de evolutie van holebigezinnen in
België. Hij schetst het nieuwe wettelijk kader en
toont met cijfermateriaal aan dat holebi’s net
zoals u en ik zijn. Ondanks de gelijkberechtiging

P. 34
van holebi’s kan het beleid nog altijd beter,
besluit hij.
Prof. Matthijs nuanceert al het cijfergeweld
over gezinnen. Hij ontkracht de mythe dat vroeger
iedereen trouwde en dit reeds op jonge leeftijd
gebeurde. Toch kan het gezin niet enkel in
cijfers gevat worden, hoe meet je immers de
affectieve banden tussen gezinsleden?
Het complexe, veranderende
en onzekere verband tussen gezin
en demografie
LORIAUX, Claude-Michel
Demografisch instituut,
Université catholique de Louvain (UCL)
Vormt het lage vruchtbaarheidscijfer
een bedreiging
voor de maatschappelijke groei?
Wanneer demografen bevolkingsfenomenen
bestuderen, hebben ze vaak de neiging de verklaringsgrond
van deze evolutie in een vrij
beperkt en gesloten demografisch systeem te
zoeken dat slechts drie tot vier klassieke fenomenen
bevat (aantal huwelijken, vruchtbaarheidscijfer,
sterftecijfer, migraties,…): de reden
dat in de zuidelijke landen het bevolkingsaantal
blijft stijgen, is te wijten aan een vertraging in de
overgang van het vruchtbaarheidscijfer. Dat
migranten aan de poorten van de Europese Unie
(EU) staan, is om tegemoet te komen aan een te
laag vruchtbaarheidscijfer van de autochtone
bevolking. Ook al verdienen deze wat ondoordachte
verklaringen het om gehoord te worden,
toch zijn ze ontegensprekelijk erg onvolledig.
Dit gezegd zijnde, begaan demografen twee fouten:
enerzijds verliezen ze te gemakkelijk uit het
oog dat bevolkingsfeiten in de eerste plaats
maatschappelijke feiten zijn. Het houdt geen
steek ze te willen begrijpen zonder ze in de
complexe context van het globale maatschappe-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
lijke systeem te plaatsen die de feiten heeft
voortgebracht. Anderzijds houden ze vaak geen
rekening met het feit dat deze gebeurtenissen
die zij observeren (huwelijken, geboortes,
migraties, overlijdens) altijd het resultaat zijn
van individuele gedragingen waartoe beslist
werd (of die ontstonden) binnen een koppel,
huishouden of familie. Ook al vloeien ze voort
uit individuele beslissingen, toch zijn deze
gedragingen niet louter subjectief of toevallig.
Ze worden gestuurd door culturele modellen,
normen en collectieve waarden die niet terug te
brengen zijn tot de eenvoudige aaneenschakeling
van individuele gedragingen 1 . Het geboortecijfer
is natuurlijk niets meer dan de optelsom
van geboortes in een gegeven jaar in verhouding
tot de totale gemiddelde bevolking, maar de
schommelingen ervan, die soms onregelmatig
kunnen lijken, zijn niet terug te brengen tot louter
toevallige kleine verschillen.
Demograaf Hervé Le Bras, bekend als ontkrachter
van wetenschappelijke mythes, heeft lang
gestreden tegen een idee dat in de wetenschappelijke
en politieke kringen circuleerde. Achter
dit idee zat een meer complexe en minder evidente
realiteit verscholen. De oorspronkelijke
vaststelling was nochtans eenvoudig: na een
toename van het vruchtbaarheidscijfer vanaf
het einde van de Tweede Wereldoorlog, die de
naam ‘babyboom’ kreeg en die in de meeste
geïndustrialiseerde Europese landen plaatsvond,
maakte dat de geboortecurve rond 1965
een bruuske neerwaartse beweging kende. Tot
vandaag ging het vruchtbaarheidscijfer 2 gedurende
verschillende decennia snel naar beneden.
Het gemiddeld aantal kinderen per vrouw
daalde drastisch tot niveaus die een stuk lager
lagen dan het niveau dat nodig is om een generatie
te vernieuwen 3 . De mening van analisten is
zo goed als unaniem: het Europese vruchtbaarheidscijfer
evolueerde naar een vrij uniform
model met een zeer lage vruchtbaarheidsgraad
dat op lange termijn ongetwijfeld een enorm

probleem zou vormen voor de maatschappelijke
voortplanting. Als de generaties zich niet vernieuwen,
zou de goede werking van de samenleving
immers in het gedrang komen. De
verdelingsmechanismen dreigen dan vast te
lopen (vooral de sociale zekerheid) en de economische
groei zou op de helling komen te
staan.
Bestaan er ‘zwarte gaten’
in de demografie?
P. 35
Alle nationale regeringen zijn bekommerd om
deze vruchtbaarheids‘crisis’ en voeren een
beleid ter ondersteuning van de gezinnen om
het aantal geboortes op te drijven of gaan een
‘Generatiepact’ aan om de systemen van sociale
bescherming te vrijwaren. Ook de allerhoogste
Europese en internationale instanties 4 zijn
gefascineerd door de ontvolking, de daling van
het geboortecijfer en de vergrijzing, ook al lijkt de
situatie zich sinds een aantal jaren te stabiliseren.
Natuurlijk hebben heel wat experts getracht te
achterhalen waarom het vruchtbaarheidscijfer
na de oorlog deze twee contrasterende evoluties
kende: eerst een stijging gedurende twintig jaar
en daarna een daling gedurende de vier volgende
decennia. Gérard Calot, voormalig hoofd
van het INED 5 , haalde het egoïsme van koppels
aan en deed een beroep op hun burgerzin en
zelfs op hun patriottisme om weer kinderen op
de wereld te zetten. Dit leidde overigens tot
een enorme controverse tussen Le Bras en zijn
directeur. Andere voorzichtigere waarnemers
hielden het bij ‘het zwarte gat’ van de demografie
6 , een denkbeeldige uitdrukking die niet veelzeggend
was en alleen wees op de
onwetendheid en het onbegrip ten aanzien van
deze gebeurtenissen. Maar zijn er echt zwarte
gaten? Is dit geen te nauwe visie waardoor we
de verklaring van deze evoluties niet vinden?
De meeste (klassieke) onderzoekers zijn immers
verward als ze geen duidelijk en rechtstreeks
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
verband vinden tussen de variabele die ze
bestuderen en andere, meestal kwantitatieve
variabelen bij demografisch onderzoek, die er
doorgaans mee geassocieerd worden. “Toen het
vruchtbaarheidscijfer in 1965 begon te dalen en
alle klassieke indicatoren, zowel de conjuncturele
als de structurele, gelijk bleven of hun
gewone verloop bleven volgen, begonnen de
demografen te panikeren, net zoals de valutahandelaars
wanneer de Dow Jones keldert. Wat
konden ze anders doen? Misschien gewoon eenvoudige
vaststellingen maken op basis van statistische
covariaties, ongeacht de verfijndheid
van de statistische technieken die daarvoor
werden gebruikt. De fout die in de meeste
gevallen wordt gemaakt is niet het gebruik van
slechte technieken, maar wel het feit dat men
zich niet op de juiste context baseert 7 ” en volgens
mij ook het feit dat men geen rekening
houdt met precieze gebeurtenissen of conjuncturele
omstandigheden die vaak onopgemerkt
voorbijgaan of niet gemakkelijk in kwantitatieve
gegevens kunnen worden omgezet. Naast de
omkering van de vruchtbaarheidscurve, die heel
wat waarnemers in de war bracht, was het feit
dat geen enkele klassieke chronologische reeks,
of het nu gaat om de prijzenindex, het werkloosheidscijfer,
de handelsbalans of de stookolieprijs,
verband hield met het vruchtbaarheidscijfer.
Ik herinner mij dat ik enkele jaren later in een
interview sprak over deze vruchtbaarheids‘crisis’.
De journalist aanhoorde eerst beleefd mijn
verklaringen over het zogezegde zwarte gat om
vervolgens zijn eigen analyse te geven door me
te vragen of ik de vrouwenbladen uit die periode
had nagelezen. Toen ik daarop ontkennend antwoordde,
legde hij me uit dat deze bladen al
jaren bol stonden van artikels over de vrouwelijke
emancipatie, het recht van vrouwen om
over hun eigen lichaam te beschikken, de vrijheid
die gepaard ging met nieuwe contraceptiemiddelen,
het belang om financieel onafhankelijk

P. 36
te zijn via werk,… Door naar deze journalist te
luisteren, ontdekte ik dat het inzicht in een fenomeen
kon worden vergemakkelijkt door rekening
te houden met feiten die ogenschijnlijk
afwijkend of anekdotisch zijn ten opzichte van
de klassieke wetenschappelijke analyses. Met
andere woorden, via deze meer antropologische
benadering begrijpen we beter dat, wat tot dan
toe slechts ideeën en intellectuele eisen tot gendergelijkheid
waren, zich enkele jaren later zou
vertalen naar gedragswijzigingen die op hun
beurt rond 1965 zouden leiden tot een daling
van het vruchtbaarheidscijfer.
Was de babyboom dan louter
een illusie?
Wellicht droegen de waarden en het overdreven
vertrouwen die werden toegekend aan het
vruchtbaarheidscijfer bij tot de illusie van een
zwart gat, maar ook tot de illusie dat alle
westerse landen afstevenden op een te laag
vruchtbaarheidscijfer om de generaties te vernieuwen
en tot slot tot de illusie van de babyboom
zelf die eigenlijk niet zoveel voorstelde.
Weer was het Hervé Le Bras 8 die deze paradoxen
aan het licht bracht en tegelijkertijd het
heersende doemdenken naar aanleiding van
deze gedaalde waarden hekelde. De auteur
toonde immers aan dat als het vruchtbaarheidscijfer
gecorrigeerd wordt om het effect van de
huwelijksleeftijd te elimineren (waarvan de
schommelingen sinds 1945 versnelden), het
beeld van de evolutie van het vruchtbaarheidscijfer
dat we krijgen totaal anders is en de babyboom
drastisch beperkt of zelfs onbestaand is.
Dit is duidelijk het geval voor Zweden waar,
ondanks vrij grote schommelingen van het
vruchtbaarheidscijfer tijdens de laatste vijftig
jaar, de vernieuwing van de generaties vrijwel
heel die periode gewaarborgd bleef. Dit geldt in
mindere mate ook voor de noordelijke landen
zoals Noorwegen en Denemarken en centraal
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
gelegen landen zoals Duitsland, Zwitserland en
Groot-Brittannië waar we geen ‘val’ van het
vruchtbaarheidscijfer vaststellen, maar slechts
een kleine schommeling naar boven toe tussen
1960 en 1965 en naar beneden toe tussen 1972
en 1980. Maar in de zuidelijke landen (Italië en
Spanje en in mindere mate Frankrijk) is de situatie
anders: er is een meer uitgesproken en
bijna voortdurende neerwaartse trend, met uitzondering
van een kleine opleving in de jaren
1960. Dit verschil in ontwikkeling vanaf de
jaren 1970 tussen Noord en Zuid, dat nochtans
samengaat met een lange neerwaartse beweging
van het Europese vruchtbaarheidscijfer dat
in de 19de eeuw begon en die zich in alle landen
voordeed, roept vragen op. Zonder die versnelde
neerwaartse beweging in sommige
landen zou de evolutie van het vruchtbaarheidscijfer
eenvoudig zijn en kunnen worden samengevat
als een seculaire neerwaartse trend die
grosso modo leidt tot twee kinderen per gezin en
slechts enkele conjuncturele schommelingen of
storingen kende wegens oorlogen (recuperatie)
of grote economische crisissen (vertraging). De
verklaring voor de voorbijgaande bewegingen
van de vruchtbaarheid zoals de babyboom of
de forse daling van het (niet gecorrigeerde)
vruchtbaarheidscijfer ligt dus eigenlijk bij die
bewegingen zelf.
Echter het feit dat er aanzienlijke verschillen
blijven bestaan, zelfs na correctie van het
vruchtbaarheidscijfer, doet denken dat de verklaring
ergens anders moet worden gezocht. De
leeftijd waarop gehuwd wordt en de leeftijd
waarop vrouwen hun eerste kind krijgen, kenden
beide grote schommelingen. Zelf mogen ze
echter niet worden geïnterpreteerd als ‘doeloorzaak’
want ze vertegenwoordigen slechts een
deel van de diepgaande wijzigingen die onze
sociale systemen in de tweede helft van de
20ste eeuw hebben beïnvloed. De verandering
van de relatie tussen man en vrouw was zeker
een doorslaggevend element dat ertoe bijgedra-

P. 37
gen heeft een nieuw statuut van de vrouw te creëren.
Dit statuut is evenwaardiger, onafhankelijker
en vrijer: vrij om hogere studies te volgen
dankzij de verspreiding van culturele modellen
die aanzetten tot de erkenning van de gelijkheid
van jongens en meisjes, vrij om zich kandidaat
te stellen op de arbeidsmarkt en om te concurreren
met mannen om economische onafhankelijkheid
te verwerven, vrij om te beslissen een
koppel te vormen via de klassieke instelling van
het huwelijk of de voorkeur te geven aan minder
gereglementeerde vormen zoals het samenwonen,
vrij om, dankzij de betere toegang tot
moderne contraceptiva, te beslissen al dan niet
kinderen te krijgen. Het is net de manier waarop
deze vrijheid werd verkregen die ons kan helpen
om deze soms zo verschillende demografische
evoluties beter te begrijpen.
Hervé Le Bras onderscheidt drie vrouwelijke
activiteitsmodellen: het eerste historisch en universeel
verspreide model waarbij de vrouw
enkel werkt in de periode voor het huwelijk of
het moederschap, waardoor de beroepsactiviteit
alleen hoog is tussen 15 en 19 jaar (of 24 jaar),
het tweede model waarbij de vrouw na haar studies
een beroep uitoefent, haar loopbaan onderbreekt
bij de geboorte van haar eerste kind en
opnieuw professioneel aan de slag gaat vanaf de
leeftijd van 35 wanneer de kinderen groot zijn
(werkcurve met twee uitstulpingen) en tot slot
het derde model waarbij de beroepsactiviteit los
staat van het huwelijk en het hebben van kinderen
en waarbij de beroepscurve van de vrouwen
zo goed als samenvalt met die van de mannen.
In West-Europa vinden we deze drie modellen
terug. De West-Europese landen evolueerden
ook snel van het ene naar het andere model. In
1960 had het eerste model bijna overal de overhand,
de activiteitsgraad was wel hoger in de
noordelijke landen dan in de zuidelijke landen.
Tegen 1970 evolueerden bijna alle landen naar
het tweede model, maar van de Europese lidstaten
viel alleen Denemarken, waar vrouwen bijna
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
even actief waren als mannen, onder het derde
model. Alles wijst er dus op dat de verschillende
situatie van vrouwen binnen hun gezin, hun
familie en hun naaste omgeving het verschil in
deze activiteitsgraden verklaart en daarmee ook
het verschil in vruchtbaarheidscijfer 9 .
In dit analysestadium zouden we best tevreden
kunnen zijn en kunnen beslissen het onderzoek
naar de oorzaken stop te zetten. We kunnen echter
ook beslissen verder te kijken, zoals Hervé
Le Bras, door ons vragen te stellen bij de redenen
die vrouwen voor het ene of andere activiteitsmodel
deden opteren. Daartoe bekeek hij
andere variabelen, zoals de graad van afhankelijkheid
ten opzichte van de familie. Hoe groter
deze afhankelijkheid, zoals in de zuidelijke Europese
landen waar personen sterk afhankelijk
zijn van het familiaal netwerk, hoe sterker het
vruchtbaarheidscijfer gaat dalen. Het vruchtbaarheidscijfer
heeft daarentegen de neiging te
stijgen waar jongeren opgenomen worden in een
ruimer en minder bindend verenigingsleven.
Wat we moeten onthouden uit de voorgaande
uiteenzetting is dat verbanden tussen fenomenen
zelden eenvoudig en rechtstreeks te interpreteren
zijn. We moeten kijken naar tussenliggende
en voorafgaande variabelen om de betekenis
ervan te vatten. We moeten ook onthouden dat
een verband altijd in contexten met meerdere
dimensies ontstaat die talrijke fenomenen van
wederzijdse interactie en onderlinge afhankelijkheid
vertegenwoordigen tussen alle aanwezige
systeemelementen. In de zuidelijke landen
bijvoorbeeld, kan het streven naar gelijkheid via
de uitoefening van een beroep verlopen. Deze
beroepsactiviteit kan in conflict treden met het
moederschap als dit moederschap de vrouw
naar een ondergeschikte rol verwijst, wat het
lage vruchtbaarheidscijfer verklaart. In de noordelijke
landen, waar gelijkheid op arbeidsniveau
bijna overal een feit is, vormt het hebben van
kinderen echter geen obstakel meer voor de uit-

P. 38
oefening van een beroep. Het moederschap
onderstreept zelfs de vrouwelijke eigenheid en
de distantiëring van de man. Zo drukt het gezin
in een deel van Europa paradoxaal genoeg het
vruchtbaarheidscijfer de kop in, terwijl in een
ander deel de nadruk op de moeder-kindrelatie
en de ondersteuning door instellingen gunstig
zijn voor het vruchtbaarheidscijfer 10 .
Terug naar een geboortebeleid?
Vertrekkende van een ogenschijnlijk louter technische
kwestie over de manier om het vruchtbaarheidscijfer
te berekenen, ontdekten we dat
de zaken niet altijd zo eenvoudig zijn als we a
priori denken en vooral dat interpretaties sterk
uiteen kunnen lopen afhankelijk van de onderliggende
ideologieën naargelang ze al dan niet
geïnspireerd zijn op kinderwensen. Daardoor
kan het demografische beleid en zelfs het
gezinsbeleid verschillend georiënteerd zijn. In
vele landen heeft men het gevoerde beleid in de
strijd tegen het dalende geboortecijfer, de ontvolking
of de vergrijzing niet als demografisch
willen omschrijven. Dergelijk beleid viel eerder
onder de noemer gezinsbeleid om niet de indruk
te wekken van inmenging in het privé-leven van
koppels. Dit beleid bleek echter zelden doeltreffend
aangezien het vaak gericht was op doelstellingen
die ingingen tegen grote maatschappelijke
tendensen of betrekking hadden op een factor
die sterk systematisch gekant was tegen veranderingen.
In theorie staat niets het succes van een dergelijk
beleid in de weg, maar het referentiekader is
vaak te simplistisch en de aangenomen maatregelen
hebben doorgaans te weinig impact om de
gewenste gedragsveranderingen te verkrijgen
(bijvoorbeeld geboortepremies of belastingverminderingen).
Om die reden zagen staten er lange tijd van af
om iets te ondernemen met betrekking tot het
bevolkingssysteem op zich en spitsten ze hun
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
acties liever toe op gezinssectoren zoals tegemoetkomingen
voor kinderopvang of namen ze
maatregelen om ouderen zolang mogelijk thuis
te laten verblijven. Nochtans merken we, vreemd
genoeg, sinds enkele jaren een sterke toename
van aanhangers van geboortestimulerende acties
die menen dat het aanhoudende lage vruchtbaarheidscijfer
en de continue uitbreiding van
de vergrijzing de Europese landen economisch
en sociaal uit evenwicht zullen brengen.
De Europese Commissie formuleerde zelf onlangs
in haar Groenboek over de intergenerationale
dimensie 11 een erg betwistbare universele wet die
louter gestoeld is op enkele historische gelijklopendheden.
Volgens deze wet kan er geen economische
groei zijn zonder een demografische
groei. Deze wet houdt echter geen rekening met
tegenbewijzen zoals het onvermogen van vele
zuidelijke landen om hun economie aan te wakkeren
ondanks hun sterke demografische groei.
Meer algemeen heeft deze wet ook het nadeel
een zo complexe kwestie te reduceren tot een
eenvoudige concurrentie tussen twee groeipercentages
(de economische en de demografische
groei), wat zelfs een zogenaamd geboortebevorderend
auteur als Jean-Claude Chesnais 12
betreurt.
Als we tot slot een praktische les kunnen trekken
uit deze overwegingen, dan is het wellicht dat
we niet tegen grote ‘natuurlijke’ trends mogen
ingaan. Dit verhindert niet dat heel het maatschappelijke
systeem in vraag kan worden
gesteld (wat weinig waarschijnlijk is). Indien we
wel tegen de natuurlijke gang van zaken ingaan,
dreigen de verwachte resultaten gewoonweg uit
te blijven of kortstondig te zijn en kunnen er storingen
en ongewenste effecten optreden in de
uitgelokte evoluties. Deze zijn moeilijker te
beheren dan wanneer er niet werd opgetreden.
Eén van de sterkste voorbeelden die we kunnen
aanhalen heeft betrekking op de babyboom en
het geboortebeleid dat na de Tweede Wereldoorlog
in Frankrijk werd gevoerd op initiatief

P. 39
van Alfred Sauvy, die zich ontzettend tegen de
vergrijzing kantte.
De babyboom vloeide in dit land waarschijnlijk
slechts gedeeltelijk voort uit het toenmalige
demografische beleid, maar toch wordt deze
periode door de meeste experts en politici
beschouwd als gunstig voor de economische
groei dankzij de toename van de geboortes en
de daaruit voortvloeiende stijging van de consumptie
door de huishoudens. De bewonderaars
van de babyboom hadden nochtans niet gedacht
dat een halve eeuw later de numerieke schommelingen
in de opeenvolging van de generaties
één van de meest ingrijpende veranderingen
zou meebrengen waarmee de westerse samenleving
werd geconfronteerd: de numeriek sterke
babyboomgeneratie, die vanaf de jaren 2000
met pensioen is beginnen gaan, weegt financieel
steeds zwaarder op de numeriek zwakke generaties
na 1965. Hierdoor komt de duurzaamheid
van de stelsels van de sociale bescherming in
het gedrang. Die Stelses zijn gebaseerd op het
principe van verdeling en vergen dus een relatieve
constante in de afhankelijkheidsverhouding
tussen de actieve en niet-actieve bevolking.
Dus, tenzij er op middellange termijn plots een
forse productiviteitsstijging komt, dreigt de hele
sociale zekerheid volgens haar huidige organisatie
failliet te gaan als de financieringsmechanismen
niet volledig herdacht worden of als de
geplande vergoedingen niet drastisch naar
beneden gaan. Tegelijkertijd dreigt de solidariteit
tussen de kwetsbare groepen, zoals zieken,
personen met een handicap, wezen, weduwes,
werklozen, ouderen,… te verminderen als de
staat deze risico’s niet meer kan dragen en de
lasten laat terechtkomen op de schouders van de
individuen en de gezinnen, ook al zijn deze laatsten
niet altijd bereid deze nieuwe verantwoordelijkheden
op zich te nemen terwijl ze die
vroeger met plezier uit handen hebben gegeven.
Individuen zijn in die mate overtuigd dat zij hun
vrijheid en onafhankelijkheid van denken en
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
handelen verworven hebben door zich af te zetten
tegen alle vroegere vormen van controle
(van familie, staat, kerk,…) dat zij het nut van
de collectieve instrumenten van sociale bescherming
niet meer inzien. De verwoede zoektocht
naar geluk en hedonistisch genot heeft plaats
geruimd voor maatschappelijke duurzaamheid.
Deze nieuwe doelen werden alleen mogelijk
gemaakt doordat de grote bestaansrisico’s geen
dagelijkse zorg meer zijn dankzij de invoering
van een sociaal vangnet. Deze sociale bescherming,
die zich zo goed van haar taak kwijt,
ligt uiteindelijk aan de basis van haar eigen
vernietiging.
Voor de toekomst blijft de onzekerheid over de
verdeling van de rechten, plichten en machten
tussen man en vrouw, gezinnen en gezinsleden,
individuen en instellingen er groot. Het vruchtbaarheidscijfer
zal, zoals vele andere fenomenen,
natuurlijk afhangen van een overheersend
gezinsmodel, tenzij verschillende modellen
naast elkaar blijven bestaan. Louis Roussel, een
welbekende sociaal-gezinsdemograaf, heeft het
in dit opzicht over de mogelijkheid van een
‘zachte’ normalisering waarbij de
maatschappij de risico’s corrigeert die zij veelvuldig
vindt in de familiale gedragingen 13 . Ze zal
dit echter eerder doen via overreding en overtuigingskracht
dan via dwang en verplichting.
We zullen onvermijdelijk aangespoord worden
om meer kinderen te krijgen, om de rolverdeling
te veranderen, om nieuwe maatschappelijke
modellen aan te nemen. Dit is eigenlijk wat nu al
gebeurt via reclame, een moderne vorm van
propaganda, om consumenten aan te zetten om,
op bijna alle vlakken van ons persoonlijk, familiaal,
openbaar of verenigingsleven, nieuwe
gedragingen aan te nemen. De propaganda zal
ons voorstellen nog een kind te krijgen, wat ons
geluk ten goede zal komen, zoals ze ons nu al
aanspoort om van wagen te veranderen, een

P. 40
zwembad in de tuin te plaatsen of met de lotto
mee te spelen om ‘schandalig rijk’ te worden.
Sommigen zullen dit vooruitzicht zonder twijfel
weinig aantrekkelijk vinden of zullen deze hypothese
betwisten. Geldt dit scenario niet al op alle
institutionele niveaus? Of het nu gaat om de
Europese Commissie, de nationale of regionale
regeringen en zelfs ngo’s en andere grote privéorganisaties
die, in plaats van onze autonomie
van zijn en denken te laten toenemen, de neiging
hebben onze gedragingen, zonder ons
medeweten, op te sluiten in de beperkingen van
de sociale vrijheid die steeds geringer en
gerichter worden.
Contractualisering
van de huwelijksbanden:
Van huwen uit liefde tot scheiden uit
verloren liefde
MARQUET, Jacques
Instituut voor Studies rond Gezin en Seksualiteit,
Université catholique de Louvain (UCL)
In deze tekst behandelen we de echtscheiding
en het nieuwsamengestelde gezin vanuit een
drieledig standpunt: omvang van het fenomeen,
betekenis van de opgetekende evolutie en
belichting van enkele uitdagingen voor nieuwsamengestelde
gezinnen.
Echtscheiding in cijfers
De evolutie van de echtscheiding loopt terug tot
de jaren 1960. Enkele cijfers zijn dus voldoende
om een beeld te geven van wat de meesten
onder ons al min of meer weten. Tabel 1, die het
aantal echtscheidingen weergeeft die werden
opgetekend bij de burgerlijke stand tijdens een
aantal jaren, is veelzeggend: sinds 1960 is het
aantal jaarlijkse echtscheidingen verzesvoudigd.
Als we de verhouding nemen van het aantal
echtscheidingen en het aantal huwelijken in het-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
zelfde jaar, is de evolutie nog onthutsender: van
7 % in 1960 naar meer dan 70 % vandaag.
Het is gemakkelijk om deze evolutie vast te stellen,
maar het is heel wat moeilijker om er een
interpretatie aan te geven. Daarvoor moeten we
ons afvragen welke transformaties onze maatschappij
de afgelopen vijftig jaar heeft gekend.
Voor de kwestie die ons aanbelangt, zijn de wijzigingen
van het juridische kader, dat de binding
en ontbinding van het huwelijk regelt, bijzonder
belangrijk. Tijdens de beschouwde periode is de
wetgeving rond de echtscheiding meermaals
grondig gewijzigd. Sinds 1974 kent het Belgische
recht drie soorten echtscheidingen: de
echtscheiding op grond van bepaalde feiten, die
gebaseerd is op het schuldprincipe op grond van
een objectieve fout (overspel, geweldpleging,
mishandeling, grove beledigingen) ingeroepen
door één van de echtgenoten; de echtscheiding
wegens een feitelijke scheiding van meer dan
twee jaar, deze echtscheiding gaat uit van een
duurzame ontwrichting van het huwelijk en kan
worden aangevraagd en verkregen zonder dat
een fout moet worden aangetoond; en ten slotte
de echtscheiding door onderlinge toestemming,
een soort ‘contractscheiding’ die uitgaat van
beide echtgenoten en waarbij een volledig of
gedeeltelijk akkoord bestaat over de voorwaarden
van de breuk. Naast andere belangrijke
wijzigingen bracht de wet van 1974 de
periode voor een feitelijke scheiding terug van
tien naar twee jaar. Sindsdien werden nog andere
belangrijke legislatieve wijzigingen aangebracht.
De in sommige opzichten belangrijkste wijziging
komt duidelijk tot uiting in tabel 1. Op 1 oktober
1994 trad de wet van 30 juni 1994 in werking.
Deze nieuwe wetgeving met betrekking tot de
echtscheiding maakte het makkelijker om te
scheiden en zorgde voor een snellere procedure
van ongeveer zes maanden bij de echtscheidingen
door onderlinge toestemming. Het buitengewoon
hoge aantal echtscheidingen in 1995
illustreert duidelijk dat heel wat mensen

Jaar
gewacht hebben op de inwerkingtreding van
deze nieuwe wetgeving. Ook het aantal echtscheidingen
in de daarop volgende jaren werd
erdoor beïnvloed.
Zin geven aan scheiding
P. 41
Het fenomeen in 1995 toont duidelijk aan welke
impact de wetten die de echtscheiding regelen,
hebben op de echtscheidingsstatistieken. We
mogen dit verband echter niet verkeerd interpreteren:
de wet die één of andere procedure
invoert, is een noodzakelijke factor voor de uitvoering
van wat een juridische daad blijft (echtscheiden),
maar de wet is geen toereikende
factor omdat ze geen verklaring geeft voor de
aanvraag van de echtscheiding. Alvorens we de
analyse uitbreiden om het strikte wettelijke
standpunt te overstijgen, kunnen we uit een laatste
‘juridische statistiek’ opmaken dat naast
een toename van het aantal echtscheidingen, de
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
TABEL 1: HUWELIJKEN EN ECHTSCHEIDINGEN VAN 1960 TOT NU 14
Aantal
Aantal
Percentage
Huwelijken
Echtscheidingen
huwelijken
echtscheidingen
echtscheidingen
per 1 000
per 1 000
in absolute
in absolute
in verhouding
inwoners
inwoners
cijfers cijfers tot de huwelijken
1960 65 220 7,11 4 589 0,50 7,04
1965 66 535 7,00 5 520 0,58 8,30
1970 73 261 7,59 6 403 0,66 8,74
1975 71 736 7,31 10 977 1,12 15,30
1980 66 369 6,74 14 457 1,48 21,78
1985 57 559 5,85 18 440 1,88 32,04
1990 64 658 6,50 20 311 2,04 31,41
1995 51 402 5,07 34 983 3,45 68,06
2000 45 123 4,40 27 002 2,64 59,04
2004 43 326 4,17 31 418 3,02 72,52
BRON Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie – Dienst Demografie (http://www.statbel.fgov.be).
betekenis van deze daad is veranderd. Zoals
duidelijk blijkt uit tabel 2 is het aantal echtscheidingsaanvragen
op verzoek van beide echtgenoten
in de afgelopen veertig jaar voortdurend
toegenomen. Dit soort aanvragen maakt momenteel
drie vierden van alle aanvragen uit. Met
andere woorden, de meest voorkomende echtscheiding
is de ‘contractscheiding’. We mogen
er wellicht niet van uitgaan dat vereenvoudigde
procedures ervoor zorgen dat partners een
breuk makkelijker kunnen verwerken. Scheiden
blijft voor de meeste personen moeilijk. Niettemin
zien we een evolutie: het legitieme model
bij uitstek is niet langer de echtscheiding op
grond van fout.
Zonder deze evolutie te willen verklaren, wat te
omslachtig zou zijn in het kader van dit artikel,
kunnen we er toch even bij stilstaan. Hier is de
term ‘onthuwelijking’, in ere hersteld door de
Franse sociologe Irène Théry, erg toepasselijk 15 .

P. 42
Jaar
Met deze term duidt I. Théry in de eerste plaats
niet de echtscheiding aan, die slechts één van de
mogelijke juridische vormen is (naast andere
vormen van feitelijke of lichamelijke scheiding).
Zij interpreteert dit ruimer als de verschuiving
waarbij onze maatschappij huwelijk en echtscheiding
gaat beschouwen als louter persoonlijke
gewetenskwesties. Vroeger was het
huwelijk de hoofdvoorwaarde voor het leven als
koppel, liefde vormde een niet te verwaarlozen
meerwaarde, maar als de liefde uitbleef, dan
had je gewoon pech. Het huwelijk belichaamde
het symbolische fundament van het ‘samenleven’.
Vandaag is het enige echte fundament
van het koppel de liefde, een gedeeld gevoel.
Voor de meeste medeburgers is het huwelijk iets
erg subjectiefs geworden, een volkomen facultatieve
daad. Als liefde de hoofdvoorwaarde voor
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
TABEL 2: ECHTSCHEIDINGSAANVRAGEN VAN 1960 TOT NU
Totaal aantal
echtscheidingsaanvragen
bij de rechtbanken
van eerste aanleg
Aantal aanvragen
voor echtscheidingen
door onderlinge toestemming
Percentage aanvragen
voor echtscheidingen
door onderlinge toestemming
in verhouding tot het totaal
aantal
echtscheidingsaanvragen
1960 4 671 865 18,52
1965 5 890 1 413 23,99
1970 6 935 1 470 21,20
1975 12 330 4 049 32,84
1980 15 365 5 767 37,53
1985 18 933 8 345 44,08
1990 20 444 9 796 47,92
1995 28 074 17 905 63,78
2000* 27 186 20 190 75,39
* Voor 2000 zijn de gegevens onvolledig
BRONNEN Demografische statistieken, ministerie van Economische Zaken, NIS, nr. 4, 1978 en nr. 2, 1994, Bevolking en huishoudens. Huwelijken en echtscheidingen in 2002, ministerie van
Economische Zaken, NIS, 2003 (geraadpleegd op http://www.statbel.fgov.be).
het koppel is, betekent verloren liefde, het einde
van dit gevoel, het einde van het koppel. Een
koppel vormen of ontbinden gaat gepaard met
individuele keuzes. Kortom betekent dit dat onze
maatschappij zich heeft onthuwelijkt aangezien
ze zich een concept van ‘samenleven’ eigen
heeft gemaakt waarbij het huwelijk slechts één
van de vormen is om een koppel te zijn en wel
een sterk geprivatiseerde vorm waarbij echtelijk
los staat van maatschappelijk, privé los van
openbaar.

Van scheiding naar nieuwe
gezinssamenstelling
P. 43
Hoewel de huwelijksband, en zelfs ruimer de
echtelijke band, ontegensprekelijk kwetsbaar is
geworden, kunnen we wellicht niet spreken van
een teloorgang van het gezin als instelling. Dit
om twee redenen: enerzijds mogen we de deinstitutionalisering
van het gezin niet verwarren
met het einde van het gezin en anderzijds werd
een eerste trend van de-institutionalisering van
de echtelijke band gevolgd door een tweede
trend van de-institutionalisering van de ouderlijke
band.
Wat het eerste punt betreft, bewijzen het samenwonen
buiten het huwelijk enerzijds en de
nieuwe gezinssamenstellingen anderzijds, twee
fenomenen die steeds vaker voorkomen, dat de
vorming van een gezin belangrijk blijft en dat
het echtelijke levensmodel standhoudt. De
nieuwe gezinssamenstellingen, die makkelijker
terug te vinden zijn in de officiële statistieken,
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
nemen voortdurend toe sinds de jaren 1980. In
1960 waren echtgenoten in negen op tien huwelijken
voordien vrijgezel. Vandaag is dit slechts
in twee derden van de huwelijken het geval aangezien
het bij één derde van de huwelijken gaat
om een tweede huwelijk voor ten minste één
partner. Hoewel deze gegevens alleen informatie
geven over koppels die kiezen voor het huwelijk,
zijn ze toch interessant omdat ze de mate
van nieuwe gezinssamenstelling en de verscheidenheid
van eigentijdse gezinnen weergeven.
De uitdagingen
van nieuwsamengestelde gezinnen
In vergelijking tot de standaard nieuwe gezinssamenstelling
in de 19de eeuw, kenmerkt de
eigentijdse nieuwe samenstelling zich door het
feit dat beide ouders doorgaans nog in leven zijn
op het moment van de samenstelling. Dit is van
groot belang voor de gezinswerking van de
nieuwe structuur die gecreëerd wordt, want kin-
TABEL 3: HUWELIJKEN EN BURGERLIJKE STAND VAN ECHTGENOTEN VAN 1960 TOT NU
Jaar Aantal huwelijken
Percentage huwelijken tussen twee vrijgezellen in verhouding
tot het totaal aantal huwelijken
1960 65 220 87,05
1965 66 535 87,06
1970 73 261 88,93
1975 71 736 86,74
1980 66 369 84,96
1985 57 559 81,19
1990 64 658 75,51
1995 51 402 68,98
2000 45 123 66,09
2002 43 326 65,39
BRONNEN Demografische statistieken, ministerie van Economische Zaken, NIS, nr. 4, 1974, nr. 4, 1978 en nr. 2, 1994, Bevolking en huishoudens. Huwelijken en echtscheidingen in 2002,
ministerie van Economische Zaken, NIS, 2003 (geraadpleegd op http://www.statbel.fgov.be).

P. 44
deren kunnen dan onder het, al dan niet wettelijk
erkende, gezag vallen van meer dan twee
volwassenen en volwassenen die op verschillende
plaatsen leven. De kwestie van de rechten
en plichten van de volwassenen ten opzichte
van de kinderen die van hen zijn of waarmee ze
samenleven, is momenteel één van de delicaatste
kwesties die onze maatschappij moet behandelen.
Het is rond deze kwestie dat we sinds
enkele jaren een trend merken van de-institutionalisering
van de ouderlijke band.
In België heeft de wetgever via de wet van
13 april 1995, die een pedagogische en symbolische
wet wil zijn, de voortzetting bevorderd
van de gezamenlijke uitoefening van het ouderlijk
gezag voor en na de echtscheidingsprocedure
en in alle gevallen van scheiding van
gehuwde of ongehuwde koppels. Daarmee concretiseerde
de Belgische wetgever het principe
waarop het ouderlijk koppel het echtelijk koppel
overleeft. In overeenstemming met deze ideologie
lijkt de wetgever een kader te hebben willen
scheppen waarin het mogelijk werd om te scheiden
op een relatief vreedzame manier. Hierbij
heeft het voormalige koppel nog altijd alle kansen
om als een ouderlijk koppel te blijven functioneren.
Bij wijze van voorbeeld lijkt het
principe van de verplichting van iedere oudere
om verantwoordelijkheid te blijven dragen voor
het kind en elkaars verantwoordelijkheid te eerbiedigen
en aan te moedigen sinds meer dan
tien jaar duidelijk naar voor te komen. De staat
wil de dubbele afstammingsrol veilig stellen
doorheen de tijd en ongeacht de wisselvalligheid
van het koppel door het principe van de
gezamenlijke uitoefening van het ouderlijk
gezag in te voeren.
De organisatie van dit co-ouderschap blijft, net
als de respectievelijke plaats van de verschillende
volwassenen, echter moeilijk te bepalen.
Op basis van de resultaten van een recent
onderzoek 16 , willen we enkele bijzonder betekenisvolle
moeilijkheden naar voor schuiven waar-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
mee gezinnen die een scheiding of een nieuwe
samenstelling doormaken, te kampen krijgen.
Aangezien we het kort moeten houden, halen
we heel kort acht moeilijkheden aan die ons
essentieel lijken. De vijf eerste hebben betrekking
op de effectieve toepasbaarheid van de
norm volgens dewelke het ouderlijke koppel het
echtelijke koppel moet overleven:
1. Sommige mensen hebben niet dezelfde
moderne opvatting en verwachten niet van de
wet dat zij een rol speelt bij het co-ouderschap
na de echtscheiding, maar eerder dat zij de
voortzetting van de echtelijkheid bevordert,
indien nodig door de echtscheiding moeilijker te
maken.
2. De organisatiemogelijkheden voor de gezamenlijke
uitoefening van het ouderlijke gezag,
en meer bepaald de kwestie van de verblijfsregeling,
zijn niet wettelijk gepreciseerd en lijken
spanningen teweeg te brengen bij de ex-echtgenoten.
Uit dit standpunt blijkt erg duidelijk dat
de recente wet van 18 juli 2006 tot het bevoorrechten
van een gelijkmatig verdeelde huisvesting
van het kind van wie de ouders
gescheiden zijn en tot regeling van de gedwongen
tenuitvoerlegging inzake huisvesting van
het kind die een gelijkmatig verdeelde huisvesting
wil bevorderen geen einde zal maken
aan de echtelijke geschillen over de organisatie
van de huisvesting gezien de doorslaggevende
rol van de rechtbank op dit vlak.
3. Het gebrek aan formele regels op het gebied
van organisatie van het co-ouderschap zou te
maken hebben met conflicten na de scheiding
(geen vertegenwoordiging van het kind, geen
betaling van het onderhoudsgeld) in die mate dat
heel wat ‘secundaire ouders’ het gevoel hebben
de ‘afdankers’ te zijn van een onrechtvaardig
systeem en dat zij zich dus marginaliseren ten
opzichte van de oorspronkelijk vastgelegde
logica van het co-ouderschap.
4. De juridische erkenning van het principe van
de gezamenlijke uitoefening van het co-ouder-

P. 45
schap is belangrijk, maar onvoldoende. Ook
andere instellingen die optreden voor de kinderen
(school, ziekenfonds, ziekenhuis,…) moeten
dit principe erkennen en de ex-echtgenoot
moet dit principe daadwerkelijk aanvaarden.
5. Niet zelden botst de samenwerking na een
echtscheiding op de moeilijke ontkoppeling van
het ouderschap en de relatie tussen man en
vrouw. Dit probleem kan erg gevarieerde vormen
aannemen gaande van de moeilijkheid om
het ouderschap (co-ouderschap) los te koppelen
van de echtelijke aspecten wanneer de relatie
neigt naar de heropbouw van de echtelijke band,
tot de onmogelijkheid om een serene co-ouderlijke
relatie op te bouwen zolang de echtelijke
conflicten niet afgezwakt zijn. In heel wat
gevallen botst het juridisch denken, waarbij het
overleven van het ouderlijke koppel als vanzelfsprekend
wordt beschouwd, met de echte beleving
van de scheiding. De bezoedeling van de
overeenkomsten met betrekking tot de kinderen
door echtelijke geschillen is een reëel risico.
De drie volgende moeilijkheden hebben betrekking
op de respectievelijke plaats van de verschillende
volwassenen, met andere woorden op
de organisatie van het meerouderschap.
6. De reflectie over de lopende juridische
debatten moet een onderscheid maken tussen
de problemen verbonden aan de vermenigvuldiging
van de juridische verwantschapsbanden
enerzijds en de problemen verbonden aan de
vermenigvuldiging van het aantal personen
die een functie van ouder vervullen anderzijds.
Door hiertussen geen onderscheid te maken,
hebben sommigen gedacht dat het zorgouderschap
alleen betrekking zou hebben op koppels
bestaande uit personen van hetzelfde geslacht!
7. Ook al eisen stiefouders niets in termen van
ouderschap en erkennen zij de unieke plaats van
ouders in de afstammingsband die hen een
voorrangsrecht verleent met betrekking tot de
grote beslissingen. Toch blijkt de kwestie van
het dagelijkse ouderschap een vaak voorko-
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
mende aanleiding tot spanningen. De grens tussen
de toepassing van de regels van de woonplaats
en de herinnering aan de fundamentele
opvoedingsprincipes blijft vaag. De plaats van
de vader (moeder) wordt beïnvloed door de
vorming van de rol van de stiefvader (stiefmoeder).
8. Het belang van de afstamming als leiddraad
om een plaats in de geschiedenis te verwerven
via het familiegeslacht lijkt het voorwerp te zijn
van een nieuwe maatschappelijke consensus.
De continuïteit wordt als structurerend aanzien.
Tegenover de vermenigvuldiging van de echtelijke
scheidingen, is de instemming met dit
principe een uitnodiging om over de nieuwe uitdagingen
van het meerouderschap na te denken
uitgaande van een aanvullende logica, waarbij
de stukken ouderschap elkaar kunnen aanvullen
eerder dan een vervangende logica, waarbij de
ene ouders de anderen uitsluiten.
Holebigezinnen in de kijker
BORGHS, Paul
Medewerker van de cel politiek
van de Holebifederatie
Redactielid van het tijdschrift ZiZo
Inleiding
In België zijn burgerlijke huwelijken tussen personen
van hetzelfde geslacht geen ‘big deal’
meer. Dergelijke huwelijken halen enkel nog de
pers wanneer er écht iets speciaals te melden
valt, bijvoorbeeld omdat beide huwelijkskandidaten
politiecommissaris zijn. Voor het overige zijn
burgerlijke huwelijken tussen personen van hetzelfde
geslacht net zo gewoon – net zo boeiend of
net zo saai – als alle andere huwelijken. Schepenen
van de burgerlijke stand die toespraken houden
voor huwende vrouwen, ooms die huwende
mannen kussen, geen kat kijkt er nog naar om.

P. 46
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

Hoewel, geen ‘big deal’ meer? Een Antwerpse
notaris weigerde toch nog een huwelijkscontract
op te stellen voor twee mannen. Sommige steden
en gemeenten gaven holebikoppels (tot aan de
openstelling van de adoptie) een apart trouwboekje.
Hetero’s kregen er één met gezinsbladzijden,
holebi’s één zonder. Welk trouwboekje
zouden die steden en gemeenten overigens geven
aan een oudere man en vrouw die huwen? Eén
met of één zonder gezinsbladzijden?
Korte historiek 17
P. 47
Een wettelijke omkadering voor het samenleven
van twee mannen of twee vrouwen was tot in de
jaren negentig geen evidentie in België. Pas in
1993 werd in de Kamer van Volksvertegenwoordigers
een eerste wetsvoorstel ingediend
dat samenwonenden meer rechten moest geven
(het betrof de zogenaamde ‘instapregeling’ voor
samenwonenden). Een tweede wetsvoorstel,
dat in 1994 werd ingediend in de Kamer van
Volksvertegenwoordigers, handelde over het
samenlevingscontract. Deze voorstellen waren
revolutionair, maar meteen ook onbespreekbaar.
De CVP stond na het ‘abortustrauma’ erg weigerachtig
tegenover ethische thema’s. Toch was
er nood aan een de(r)gelijke regeling. De aidsepidemie
had niet alleen duidelijk gemaakt dat
partners van hetzelfde geslacht stabiele en
duurzame relaties hadden, maar ook dat ze in
een juridisch vacuüm (samen)leefden. Bij de
dood van één van de partners waren de successierechten
zo hoog, dat er sprake was van een
regelrechte confiscatie van goederen. Contractueel
kon wat geregeld worden, maar zaken
zoals het erfrecht, de fiscale en sociaalrechtelijke
gevolgen van het samenwonen en de verhouding
tot de (eventuele) kinderen vielen daar
volledig buiten.
In België kwam er een eerste kentering in 1995,
toen bekend werd dat de stad Antwerpen een
register voor samenwonenden wilde instellen.
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
Samenwonenden konden – louter symbolisch –
een notarieel samenlevingscontract laten registreren
bij de burgerlijke stand. Deze registratie
zorgde ervoor dat er op grote schaal gediscussieerd
werd over de noodzaak en het nut van de
erkenning van holebirelaties. Daarnaast was dit
een belangrijk signaal voor de federale overheid
om werk te maken van een wettelijke regeling
voor holebipartners. Opmerkelijk was dat er
destijds al vrij algemeen gesproken werd van
een huwelijk, ook al ging het enkel om een symbolische
registratie.
In de tweede helft van de jaren negentig werden
alvast enkele schrijnende toestanden aangepakt.
In 1997 kregen holebi’s, op grond van een
omzendbrief, de mogelijkheid om in België samen
te wonen met hun buitenlandse partner. In het
Vlaamse Gewest werden, vanaf 1998, de successietarieven
verlaagd voor samenwonenden.
Een globale wettelijke regeling, op federaal vlak,
kwam er niet. Er was geen politieke consensus.
De wet op de wettelijke samenwoning van
23 november 1998, die pas in 2000 in werking
trad, stelde een minimale vermogensrechtelijke
regeling in voor samenwonenden. Dit was echter
geen oplossing voor de problemen waarmee
holebikoppels te maken kregen.
Door de wet van 13 februari 2003 werd het burgerlijk
huwelijk opengesteld voor partners van
hetzelfde geslacht. Officieel kon huwen vanaf
16 juni 2003. België kreeg ook een algemene
antidiscriminatiewet door de wet van 25 februari
2003. In het Vlaamse Gewest werden de
successietarieven volledig gelijkgeschakeld tussen
de samenwonenden en de gehuwden door
het decreet van 1 december 2000. In de andere
gewesten werd later ook werk gemaakt van een
gelijkschakeling, maar dan enkel voor de wettelijk
samenwonenden. Het nieuwe Wetboek van
Internationaal Privaatrecht, dat op 1 oktober
2004 in werking trad, zorgde ervoor dat het
burgerlijk huwelijk in België volledig toeganke-

P. 48
lijk werd voor holebi’s met een buitenlandse
partner. De wet van 18 mei 2006 stelde de
adoptie open voor partners van hetzelfde
geslacht. Daardoor kunnen twee mannen of
twee vrouwen samen een kind adopteren. Ook
de co-ouderadoptie van het kind van de echtgenoot
of partner werd mogelijk. Tot aan de openstelling
van de adoptie was in België enkel de
éénouderadoptie mogelijk door een – alleenstaande,
samenwonende of gehuwde – homoseksuele
man of lesbische vrouw.
Enkele cijfers
In de periode 2000-2003 werden in België
3 298 verklaringen van wettelijke samenwoning
afgelegd tussen personen van hetzelfde geslacht.
In dezelfde periode werden 748 wettelijke
samenwoningen tussen personen van hetzelfde
geslacht weer ontbonden. Er dient wel enig
voorbehoud gemaakt te worden bij het begrip
‘personen van hetzelfde geslacht’, want ook verwanten
(bijvoorbeeld twee broers) kunnen een
verklaring van wettelijke samenwoning afleggen.
Ter vergelijking: in dezelfde periode werden
43 277 verklaringen van wettelijke
samenwoning afgelegd tussen personen van
verschillend geslacht, waarvan er 9 107 werden
ontbonden 18 . Uit de cijfers blijkt dat, in tegenstelling
tot wat soms beweerd wordt, er verhoudingsgewijs
ongeveer evenveel ontbindingen
zijn van wettelijke samenwoningen tussen personen
van hetzelfde geslacht als tussen personen
van verschillend geslacht.
In de periode 2003-2004 werden in België
3 915 burgerlijke huwelijken gesloten tussen
personen van hetzelfde geslacht 19 . Hiervan
waren er 58,4 % tussen mannen en 41,6 % tussen
vrouwen. Het geringer aantal huwelijken
tussen vrouwen kan verklaard worden doordat
het ouderschap niet geregeld werd bij de openstelling
van het burgerlijk huwelijk, waardoor
heel wat lesbische vrouwen met kinderen beslo-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ten om (nog) niet te huwen. Er werden meer
gelijkgeslachtige huwelijken afgesloten in het
Vlaamse Gewest dan in het Waalse of Brusselse
Hoofdstedelijk Gewest, respectievelijk 70,6 %,
15,1 % en 11,1 % (3,2 % van de holebihuwelijken
werd afgesloten tussen personen woonachtig
in het buitenland). Het overwicht van het
Vlaamse Gewest is opvallend, maar niet geheel
onverwacht. In Vlaanderen, dat traditioneel
sterker aanleunt bij Nederland, is de aanvaarding
en de emancipatie van holebi’s en de openheid
rond holebiseksualiteit steeds groter geweest
dan in Brussel en Wallonië. Vlaanderen heeft
bijvoorbeeld al geruime tijd een sterk uitgebouwde
holebibeweging en de Vlaamse overheid
voert al jarenlang een actief holebibeleid.
Uit de (Vlaamse) ZZZip-enquête bleek dat 9 %
van de holebi’s kinderen had uit een vorige relatie
met iemand van verschillend geslacht. 3 %
van de holebi’s uit de steekproef had kinderen uit
een relatie met iemand van hetzelfde geslacht.
42 % van de ondervraagde holebi’s had een kinderwens.
Deze was meer uitgesproken bij vrouwen
(54,5 %) dan bij mannen (35,7 %). Bij de
respondenten jonger dan 26 jaar bleek dat 70 %
van de vrouwen en 46 % van de mannen later
kinderen zou willen 20 .
Holebi’s en de publieke opinie
In de tweede helft van de jaren negentig woedde
het maatschappelijk debat over een wettelijke
regeling voor het samenwonen van holebi’s in
volle hevigheid. In juni 1997 werd gepeild naar
de houding van 1 000 Vlamingen ten aanzien
van holebi’s. 50 % van de ondervraagde Vlamingen
ging ermee akkoord dat holebi’s die
twee jaar samenwoonden, dezelfde rechten
mochten hebben als gehuwden, maar dan zonder
kinder- of adoptierecht, 39 % was tegen.
Voor het kinder- of adoptierecht waren de verhoudingen
omgekeerd: 35 % was voor en 50 %
was tegen. Van de jongeren jonger dan 25 jaar

P. 49
was 44 % voor gelijke rechten met inbegrip van
kinder- of adoptierecht. Bij de groep 25-65 jaar
daalde dit tot 29 %. Wat vooral opviel, was dat
Vlamingen die holebi’s kenden in de familie- of
kennissenkring, opvallend positiever stonden
tegenover gelijke rechten voor holebi’s. Deze
breuklijn tussen ouderen en jongeren kwam ook
duidelijk tot uiting in de Panel Studie van Belgische
Huishoudens uit 2002. In de leeftijdscategorie
van 16-34 jaar was 69 % van de
ondervraagden voor de openstelling van het
burgerlijk huwelijk, 64 % voor de co-ouderadoptie
door holebi’s en 56 % voor de gezamenlijke
adoptie door holebi’s. In de leeftijdscategorie
55-74 waren de cijfers respectievelijk 27 %,
45 % en 29 % 21 . Uit een CBGS-enquête uit 2003
bleek dat het holebithema de Vlamingen in drie
groepen verdeelde: een groep ‘voor’, een groep
‘tegen’ en een groep die het principe ‘leven en
laten leven’ huldigde.
Zeer algemeen komt in deze – en andere – peilingen
tot uiting dat communicatie en contact
met holebi’s belangrijke ‘goodwill-creëerders’
zijn 22 . Jongeren hebben minder moeite met de
openstelling van het burgerlijk huwelijk en de
adoptie dan ouderen. Dit zou kunnen inhouden
dat, met het voortschrijden van de tijd, het aandeel
van de voorstanders van gelijke rechten
voor holebi’s zal toenemen 23 . Vrouwen staan ook
positiever tegenover deze maatregelen dan
mannen 24 . Vlamingen staan van alle Belgen het
meest open voor gelijke rechten voor holebi’s 25 .
Opmerkelijk: bij Vlamingen gaat de voorkeur
voor keuze van buren (eerste keuze) uit naar
een jonggehuwd (46,8 %) of een bejaard
(25,6 %) echtpaar. Slechts 11,5 % wil een gezin
met veel kinderen naast de deur, 4,6 % een
alleenstaande vrouw met kinderen en 4,3 % een
holebikoppel. Enkel een Marokkaans of Turks
gezin (2,4 %), een mentaal gehandicapt paar
(1,5 %) en een gezin met OCMW-steun (0,7 %)
zijn nog minder geliefd als buur 26 .
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
België en Europa
Zijn de Belgen toleranter tegenover de openstelling
van het burgerlijk huwelijk en de adoptie
dan de andere Europeanen? In januari 2003
ondervroeg EOS Gallup Europe 15 074 inwoners
uit 30 Europese landen. De Belgen bevinden
zich zowel voor de openstelling van het
burgerlijk huwelijk voor partners van hetzelfde
geslacht (67 % voor), als voor de adoptie door
holebikoppels (47 % voor) in de top zes. In de
25 lidstaten die momenteel tot de EU behoren,
was respectievelijk 53 % en 38 % voorstander.
Jongeren en vrouwen stonden positiever tegenover
de openstelling van het huwelijk en de
adoptie door holebi’s, dan ouderen en mannen.
Bovendien hadden vooral hoger opgeleiden en
ongelovigen minder moeite met gelijke rechten
voor holebi’s.
Holebithema’s en kiesgedrag
Naar aanleiding van de (regionale en Europese)
verkiezingen van 13 juni 2004, peilde de krant
De Standaard naar de thema’s die van belang
waren geweest bij het stemgedrag. De ethische
thema’s kwamen helemaal achteraan te staan,
nog net voor ruimtelijke ordening én cultuur,
media en wetenschapsbeleid. Vooraan stonden
zaken zoals sociale zekerheid, gezondheidszorg,
criminaliteit, werkgelegenheid, belastingen,
verkeersveiligheid en leefmilieu 27 .
Opmerkelijk: uit een peiling gehouden in april
2003 door het VRT-programma ‘Doe de stemtest’,
bleek dat slechts 20,8 % van het Vlaams
Blok-electoraat vond dat holebikoppels niet
mochten trouwen. Deze kiezers verschilden niet
significant van het totale kiezerskorps op dit
vlak 28 . Uit andere peilingen bleek dat de voorstanders
van gelijke rechten voor holebi’s eerder
bij partijen zoals Groen!, SP.a en VLD aanleunen
en de tegenstanders eerder bij partijen zoals

P. 50
CD&V en Vlaams Belang 29 . Uit de ZZZip-enquête
bleek trouwens dat holebi’s voornamelijk stemmen
voor (ethisch) linksere partijen.
Het burgerlijk huwelijk (her)bekeken
Tijdens het maatschappelijk debat rond de openstelling
van het burgerlijk huwelijk werd aangevoerd
dat het huwelijk verband hield met de
voortplanting, met het voortbestaan van de groep
(en bijgevolg voorbehouden diende te worden
aan personen van verschillend geslacht) 30 . Als
dusdanig is dit een merkwaardige stelling.
Historisch gezien is het huwelijk immers een
creatie van relatief recente datum. Tijdens de
vele eeuwen zonder enige vorm van huwelijk
was er ook voortplanting en er zal nog altijd
voortplanting zijn mocht men het huwelijk
afschaffen. Juridisch kan de koppeling tussen
het burgerlijk huwelijk en de voortplanting ook
niet meer gevolgd worden. Het Belgische huwelijksrecht
kent geen wettelijke verplichting tot
voortplanting. Personen die zich niet kunnen
voortplanten – wegens infertiliteit of hoge leeftijd
– kunnen huwen. De wet legt echtgenoten
geen procreatieplicht op. Ook huwelijken van –
al dan niet gewild – kinderloze paren zijn échte
huwelijken. Buiten het huwelijk is er evengoed
voortplanting mogelijk en voortplanting kan zelfs
zonder geslachtsgemeenschap. In het Belgisch
Burgerlijk Wetboek wordt het huwelijk in eerste
instantie opgevat als een levensgemeenschap,
artikel 146 bis stelt uitdrukkelijk de intentie van
een duurzame levensgemeenschap voorop. Dit
is door het Arbitragehof bevestigd in het arrest
van 20 oktober 2004. Ook het Europees Hof voor
de Rechten van de Mens heeft de koppeling tussen
het huwelijk en de voortplanting losgelaten.
In de westerse rechtscultuur is het burgerlijk
huwelijk in wezen een juridisch en maatschappelijk
erkende en georganiseerde duurzame
samenlevingsvorm die in de eerste plaats gebaseerd
is op de wederzijdse en exclusieve affec-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
tie en seksualiteit (affectief-emotionele functie),
evenals op de materiële en morele steun van de
echtgenoten ten opzichte van elkaar (sociaaleconomische
functie) 31 . Doordat het burgerlijk
huwelijk geen procreatief-familiale functie heeft,
is er geen enkele fundamentele reden meer om
institutioneel een onderscheid te maken tussen
het samenwonen van een man en een vrouw,
van twee mannen of van twee vrouwen 32 . Het is
dan ook positief dat de Belgische wetgever niet
gekozen heeft voor een geregistreerd partnerschap
voor partners van hetzelfde geslacht. Een
dergelijke bijna-gelijk-maar-wel-apart-regeling
zou enkel maar een overbodig tweelokettensysteem
in stand houden, waarbij partners van
verschillend geslacht kunnen huwen en partners
van gelijk geslacht hun relatie (enkel) kunnen
laten registreren. Dit zou vergelijkbaar zijn met
de Amerikaanse ‘separate but equal’-doctrine.
Deze doctrine werd inmiddels weer verlaten,
want “separate facilities are inherently unequal”.
Men kan alleen maar vaststellen dat het
huwelijk als cultuuroverstijgend universeel sociaal
instituut niet bestaat, maar zeer flexibel en
variabel is en verschillende ladingen kan dekken.
Het ‘huwelijk’ is uiteindelijk die relatie die
men huwelijk noemt (of wil noemen) 33 .
De afstamming (her)bekeken
Tijdens het maatschappelijk debat rond de
openstelling van de adoptie werd de juridische
afstamming vaak verward met de biologische
afstamming. Het gaat echter om twee aparte
zaken. Biologisch heeft een kind bijvoorbeeld
steeds een vader en een moeder, maar juridisch
hoeft dat niet het geval te zijn. De biologische
afstamming is onveranderlijk, wat niet het geval
hoeft te zijn voor de juridische afstamming. De
juridische afstamming zal vaak gebaseerd worden
op de biologische afstamming, maar dit
hoeft niet noodzakelijk het geval te zijn. Dit is bij
adoptie het duidelijkst. Adoptie is een geschikt

middel om het ouderschap van twee personen
van hetzelfde geslacht juridisch inhoud te geven.
Juridisch kan een kind perfect afstammen van
twee mannen of twee vrouwen.
De juridische afstamming heeft tot doel vast te
leggen wie verantwoordelijk is voor de zorg en
de begeleiding die een kind nodig heeft tijdens
zijn volwassenwording. Door de juridische
afstamming wordt bepaald op welke persoon (of
personen) een kind aangewezen is voor zijn
huisvesting, levensonderhoud, opvoeding en
passende opleiding. Dat kunnen twee personen
van hetzelfde geslacht zijn 34 . Vanuit het oogpunt
van het belang van het kind zou het onverantwoord
zijn om het juridisch ouderschap te weigeren
indien twee personen van hetzelfde
geslacht zich aandienen om spontaan deze socialiseringstaak
op zich te nemen.
Besluit
P. 51
Vanuit juridisch oogpunt zijn er geen valabele
argumenten om het burgerlijk huwelijk (“het
best uitgewerkte en meest gepromote gezinsinstituut
in ons recht”) en de adoptie (“de meest
volwaardige band tussen (een) volwassene(n)
en (een) kind(eren)”) gesloten te houden voor
partners van hetzelfde geslacht 35 . Tegenstanders
grepen vaak terug naar (onder meer) achterhaalde
historische concepten, religieuze opvattingen,
vermeende problemen die zouden
opduiken in het buitenland en – op het gebied
van adoptie – psychologische argumenten. Wat
dat laatste betreft kan alleen maar objectief
vastgesteld worden dat er heel wat (doctoraats)onderzoek
bestaat dat aantoont dat kinderen
in holebigezinnen zich niet anders (of
slechter) ontwikkelen dan kinderen in andere
gezinnen. Er is echter geen omstandig en verscheiden
onderzoek dat het tegendeel aantoont 36 .
In de afgelopen jaren werden er in België
belangrijke stappen gezet op het gebied van de
(juridische) gelijkberechtiging van holebi’s. In
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
tegenstelling tot wat soms voorspeld werd, is
België daardoor niet afgegleden naar een soort
Sodom en Gomorra. Het holebihuwelijk werd
geaccepteerd door grote delen van de bevolking
en, naarmate er meer vertrouwdheid mee komt,
zal ook het holebi-ouderschap een erg gewone
zaak worden. Overigens zetten steeds meer landen,
in Europa en daarbuiten, de stap naar het
holebihuwelijk (of een vergelijkbare regeling)
en de openstelling van de adoptie.
In België is er voornamelijk nog wetgevend werk
nodig op het gebied van de hersamengestelde
(hetero- of holebi)gezinnen, zodat meerdere
personen kunnen delen in het ouderlijk gezag.
Daarnaast kan gedacht worden aan een eenvoudigere
adoptieprocedure (of erkenningsprocedure)
voor meemoeders waarvan de echtgenote
of partner een kind kreeg na kunstmatige inseminatie
met een anonieme donor. De grootste
taak zal in de nabije toekomst echter weggelegd
zijn voor het beleidsmatig werk, dat moet leiden
tot een nog grotere emancipatie en aanvaarding
van holebi’s en holebigezinnen, maar ook van
vaak nog vergeten ‘minderheidsgroepen’
binnen de holebipopulatie (zoals oudere holebi’s,
allochtone holebi’s en holebi’s met een
handicap).
De verrassende actualiteit
van het klassieke gezin
MATTHIJS, Koen
Centrum voor Bevolkings- en Gezinsonderzoek,
Katholieke Universiteit Leuven (K.U.Leuven)
Alleen, allemaal samen (?)
Je hoort het velen denken: er wordt vandaag te
weinig en te laat getrouwd (wat er op wijst dat
vrouwen – want zij zijn natuurlijk de oorzaak –
eerst kiezen voor hun carrière), te veel vrouwen
krijgen te laat kinderen (wat op termijn slecht is

P. 52
voor de moeder-kindrelatie), veel koppels kiezen
zomaar bewust en gewild voor geen kinderen
(die koppels zijn egoïstisch en egocentrisch), te
veel vrouwen werken buitenshuis (dat ondermijnt
hun ouderlijke controle), er zijn te veel
éénkindgezinnen (die kinderen worden asociale
wezens), er wordt te veel en te snel gescheiden
(wat leidt tot te veel éénoudergezinnen en tot
relatie-onbekwame kinderen) en er wordt te
vlug en te gemakkelijk gemigreerd tussen gezinnen
(wat onzekerheid in de tussenmenselijke
relaties versterkt en wat bovendien duur is). Dat
deprimerende lijstje over (de gevolgen van)
recente gezinsontwikkelingen kan in alle richtingen
worden uitgebreid. De eindconclusie is
hard: er zijn geen (h)echte gezinnen (meer) en
men moet dus niet verwonderd zijn dat de
samenleving er vandaag uitziet als een verzameling
verzuurde, depressieve en agressieve
individuutjes. Linea recta ligt hier ‘dus’ de verklaring
voor postmoderne gezinskwalen die
‘onrustwekkend toenemen’: kindermishandeling,
oudergeweld, seksuele problemen, zwaarlijvigheid,
overspannen moeders, magerzucht,
criminele jongeren, afwezige vaders, vergeten
ouderen.
‘Vroeger’ zou dat allemaal anders zijn geweest.
Toen was ‘het gezin’ een hechte groep: een
beminnelijke buitenshuiswerkende man met
aanvaard gezag, een zorgzame thuiswerkende
moeder wier gedachten stopten aan de gezinsgrenzen
en een paar volgzame kinderen, die van
jongs af aan gezinnetje speelden. Gezinnen zouden
toen warmer, knusser en gezelliger zijn
geweest: samen eten, samen op vakantie gaan,
samen kerstdag vieren, samen uitkijken naar de
volgende kaars op de volgende verjaardagstaart.
Geen puberende adolescenten, geen jeugdcriminaliteit,
geen afwezige moeders, geen vreemdgaande
vaders, geen generatieconflicten. De
voorbije decennia zou dat allemaal van binnenuit
ondermijnd zijn en dat zou de oorzaak, de
afspiegeling of de versterking zijn van een alge-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
mene sociale malaise, culturele armoede en
maatschappelijke chaos 37 . Volgens anderen is
dat allemaal fors overdreven: de negatieve diagnose
is bijziend en éénogig; ze steunt niet
alleen op een gekleurde voorstelling van zaken
van vroegere gezinsontwikkelingen, maar ook
op een verkeerde evaluatie van de huidige stand
en gang van zaken. Volgens die meer positieve
visie zijn de actuele gezinskenmerken het resultaat
van een flexibele zoektocht naar nieuwe
antwoorden op postmoderne vragen 38 . De
geschiedenis leert dat men best rustig blijft bij al
die dubbelzinnigheid. In 1859 schreef een journalist
39 in de Boston Quarterly Review: “The
family, in the old sense, is disappearing from our
land, and not only our free institutions are
threatened but the very existence of our society
is endangered”.
Of iets is veranderd of niet ten opzichte van
vroeger, hangt af van wat men verstaat onder
‘vroeger’ en onder ‘verandering’. Veel van
de hedendaagse gezinskenmerken (qua huwelijk,
hertrouw, leefsituaties, generationele verhoudingen)
ontstonden ergens in het midden
van de 19de eeuw (soms nog vroeger) en met
een brede blik beschouwd is er daar sindsdien
erg weinig aan veranderd. De kenmerken van
het hedendaagse gezin zijn bijlange niet zo
‘nieuw’ als de hedendaagse publieke opinie,
in een vlaag van misplaatste nostalgie, denkt,
vreest of hoopt. Ten opzichte van de vroegmoderne
tijd (ruwweg 1500-1800) is er daarentegen
wel een en ander veranderd. Maar wat
betreft de aard van die veranderingen is historisch
onderzoek erg ontnuchterend: het vroegmoderne
gezin was zeker niet zo’n gezellig
clubje en niet zo’n knusse bedoening als men
vaak laat uitschijnen! Dat wordt straks toegelicht.
Door het gebrek aan historische diepte (mensen
kijken hooguit twee generaties terug, namelijk
de ouders en de grootouders) hebben velen de
naoorlogse periode (1945-1970) voor ogen als
‘vroeger’ ter sprake komt. Over het huwelijks-

en gezinsleven in die periode bestaan er allerlei
opvattingen en die fungeren als norm waartegen
hedendaagse ontwikkelingen (1970-nu) worden
afgezet. Maar juist die vergelijking is verteken(en)d,
want uitgerekend het huwelijks- en
gezinsgedrag van de naoorlogse decennia was
historisch totaal atypisch. Los daarvan moet men
ook de hedendaagse situatie voldoende breed
bekijken. Naast de evidente dynamiek en verandering,
is er ook veel stabiliteit en continuïteit
qua huwelijkssluiting, gezinsvorming en leefpatronen.
Veel mensen huwen in 2006 wél, zij
wonen niet ongehuwd samen, zij scheiden niet,
zij hebben geen buitenechtelijke kinderen, zij
wonen duurzaam in een ‘klassiek’ twee-oudergezin
en zij zeggen daar allemaal gelukkig mee
te zijn. Er is dus iets dubbels aan de hand en dat
vraagt om een serieuze empirische analyse.
Laing 40 verwoordde die voorzichtige boodschap
al kernachtig in het begin van de jaren 1970:
“we praten over het gezin alsof we weten wat
een gezin is”.
Het som-gezin
P. 53
Het som-gezin heeft betrekking op gezinskenmerken
tout court en toont zich onder de
vorm van cijfers, ratio’s, percentages en quotiënten:
het totaal vruchtbaarheidscijfer, de eerstehuwelijksleeftijd,
de hertrouwintensiteit, het
longitudinaal echtscheidingscijfer, het consumptieprofiel,
het aantal ongehuwd samenwonenden,
de scheidingskans van homohuwelijken, de
evolutie van het aandeel éénpersoonsgezinnen.
De recente geschiedenis van enkele kenmerken
van het som-gezin ziet er als volgt uit. In de
naoorlogse decennia en tot ongeveer 1970
huwde bijna iedereen jong, de meeste koppels
kregen spoedig drie tot vier kinderen en de
overgrote meerderheid van de bevolking volgde
een vrij uniform gezinsparcours, met een vaste,
gender-specifieke taakverdeling: de vrouw
zorgde voor de expressieve functies (zorg voor
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
de echtgenoot en de kinderen, home making,
emotionele steun), de man voor de instrumentele
functies (werk, inkomen, status). Het huwelijk
was een gewaarborgde en hooggewaardeerde
instelling; er waren nauwelijks zijpistes of
tussenstations zoals ongehuwd samenwonen,
LAT-relaties, huwelijken op loopafstand, spitsuurgezinnen,
voordeurdelers, stiefgezinnen,
nieuwe vaders en co-co’s. Of homohuwelijken!
Echtscheiding was een zwaar privé-ongeval dat
met alle middelen moest bemoeilijkt en liefst
voorkómen worden. Je hoorde zeker niet te
scheiden omdat je niet met je partner kon communiceren.
Dat alles veranderde in de loop van de jaren
zeventig en tachtig van de 20ste eeuw. Het
begon rond 1965 met een daling van de vruchtbaarheid.
Al vanaf 1970-1975 lag het vruchtbaarheidscijfer
in verschillende West-Europese
landen onder het vervangingsniveau (ongeveer
2,1 kinderen per vrouw) en het ligt nu in veel
landen rond de 1,5 à 1,7 kinderen per vrouw,
wat maar 10 % is van wat biologisch mogelijk is
en wat één derde te weinig is om in de vervanging
van de generaties te voorzien. Vreemd dus,
dat soms geregeld opduikend hosanna als er
‘plots’ enkele geboortes meer per jaar zijn.
Kort na de daling van het geboortecijfer, verminderde
ook de huwelijksintensiteit; die
daalde in België de voorbije dertig jaar met
bijna de helft. Ondanks de veralgemening van
het tweeverdienerschap, ondanks de uitbouw
van een efficiënt socialezekerheidssysteem,
ondanks de vele economische en sociale ondersteuningswerken
voor gezinnen, ondanks het
feit dat de meesten in principe de materiële
mogelijkheid hebben om te huwen, gebeurde dat
toch niet. Of moet ‘ondanks’ geïnterpreteerd
worden als ‘juist daarom’? Er werd overigens
niet alleen minder, maar ook later getrouwd: de
voorbije dertig jaar steeg de eerstehuwelijksleeftijd
in bijna alle West-Europese landen van

P. 54
24 à 26 naar 27 à 29 jaar voor mannen en van
22 à 24 naar 25 à 27 jaar voor vrouwen. Mede
als gevolg daarvan worden vrouwen tegenwoordig
later moeder dan één generatie geleden, wat
niet zonder gynaecologische risico’s zou zijn. Of
dat proces zich verder in die richting zal ontwikkelen,
is moeilijk te zeggen: de langetermijngezinsgeschiedenis
leert dat huwelijks- en
gezinstrends niet lineair geëxtrapoleerd mogen
worden. Voorbij een bepaald punt, keren (sommige)
trends (soms). Het is mogelijk dat naarmate
het huwelijk kwantitatief zeldzamer wordt,
het kwalitatief hoger wordt gewaardeerd – dat is
vaak het lot van schaarse producten.
‘Weinig’ en ‘laat’ huwen is historisch niet nieuw,
het is integendeel een situatie die in de hele
vroegmoderne tijd en in de eerste helft van de
19de eeuw, overal in West-Europa voorkwam.
Dat model staat historisch te boek als het West-
Europese (of malthusiaanse) huwelijkspatroon.
Dat veranderde vanaf het midden van de
19de eeuw: vanaf dan werd er ‘meer’ en
‘vroeger’ getrouwd. Na wat schommelingen
bereikte dat model zijn hoogtepunt in de periode
1945-1970, toen bijna iedereen jong huwde.
Vandaag kennen we weer de klassieke situatie
van ‘weinig’ en ‘laat’ huwen, maar die
kwantitatief-demografische gelijkenis mag niet
verdoezelen dat er grote kwalitatief-sociologische
verschillen zijn. In de vroegmoderne tijd
was laat en weinig trouwen een antwoord op de
economische eisen van de agrarisch-ambachtelijke
samenleving (‘weinig’ huwen voorkwam
grondversnippering) en tegelijk was het een
middel om de bevolkingsgroei onder controle te
houden (kinderen werden meestal binnen het
huwelijk geboren en door de toegang tot het
huwelijk te bemoeilijken, kon men het kinderaantal
beperken). Het huwelijk fungeerde als
een sluis die zich opende of sloot naargelang de
economische noden of mogelijkheden. Die functie
is vandaag verdwenen: de postindustriële
samenleving stelt geen vergelijkbare economi-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
sche eisen aan het gezin en de bevolkingsgroei
wordt nu onder controle gehouden door het
gebruik van anticonceptie binnen het huwelijk,
niet door externe controle op de toegang tot het
huwelijk.
Vanaf het begin van de jaren 1970 steeg ook de
echtscheidingsintensiteit. Dat is historisch wél
uniek. Rond 1970 bedroeg de totale echtscheidingsratio
10 %, nu is dat ongeveer 40 %, wat
betekent dat vier op de tien van de nu gesloten
huwelijken in echtscheiding zullen eindigen
(gesteld dat het toekomstig echtscheidingsgedrag
niet wezenlijk verschilt van het vroegere
en het huidige). Erg betekenisvol is dat er sinds
enige tijd meer huwelijken worden ontbonden
(door echtscheiding en verweduwing samen)
dan gesloten 41 . Hier beweegt er dus wel een en
ander. De toename van het aantal echtscheidingen
resulteerde op korte tijd in een hele resem
gevolgen, onder meer op het gebied van de
ouder-kindverhouding, de relatie tussen de expartners
en de spanning tussen biologisch en
sociologisch ouderschap. Voor kinderen komt dat
vaak neer op een wisselende leef- en leeromgeving.
Zij spelen nu geen gezinnetje, maar echtscheidingetje.
Een echtscheiding is geen terminale gebeurtenis:
de meerderheid van de gescheidenen hertrouwt
spoedig of woont samen met een nieuwe partner.
Tussen 1950 en 1975 hertrouwde 60 % tot 70 %
van de gescheidenen binnen de vijf jaar na hun
echtscheiding, vandaag is dat ongeveer 40 %.
Het verschil (van ongeveer 25 %) wordt opgevuld
doordat gescheidenen meer opteren voor
ongehuwd samenwonen. Sociologisch relevant
is de vaststelling dat de hertrouwkans in de jaren
1980 op elke leeftijd groter was dan de huwelijkskans
van nooit eerder gehuwden 42 . De gescheidenen
hielden bij wijze van spreken het aantal
huwelijkssluitingen op peil. Overigens stabiliseert
de gezinsgeschiedenis niet na een echtscheiding:
in hertrouwhuwelijken is de echtscheidingskans
groter dan in eerste huwelijken 43 .

Na de nodige maatschappelijke commotie,
voerde België in 1998 de wettelijke samenwoning
in. Er zijn verschillende vormen van ongehuwd
samenwonen (voor een goed overzicht,
zie Forder & Verbeke 44 ). Binnen hetzelfde klimaat
werd in België in 2003 het huwelijk van
partners van hetzelfde geslacht mogelijk. Net
zoals bij echtscheiding, gaat het ook hier om
echte veranderingen. Recente data leren dat
ongehuwd samenwonen in België volop in
beweging is, maar een ‘populair instituut’ is
het (nog) niet: het huwelijk wordt uitgesteld,
maar dat wordt niet helemaal gecompenseerd
door een toename van het ongehuwd samenwonen,
weinigen blijven op oudere leeftijd ongehuwd
samenwonen en slechts een deel van de
gescheidenen (en verweduwden) gaat ongehuwd
samenwonen 45 . De toename van het ongehuwd
samenwonen is verklaarbaar door huwelijksuitstel
van jonge mensen en door een toename van
het aantal gescheidenen die na de scheiding
ongehuwd gaan samenwonen.
Het samen-gezin
P. 55
Leg aan jongeren of ouderen, mannen of vrouwen,
hooggeschoolden of laaggeschoolden de
stelling voor “het huwelijk is een verouderde
instelling” en er volgt een massale ontkenning.
Wordt aan mensen gevraagd wat het belangrijkste
is in hun leven, dan staat het gezin met stip
bovenaan. Je zou dus verwachten dat hun
gedrag op het gebied van huwelijk, echtscheiding
en wat daar rond cirkelt, aansluit bij die
opvatting, maar de gepresenteerde data over het
som-gezin leren dat dat maar gedeeltelijk zo is.
De snelle conclusie is dan dat mensen zomaar
wat kletsen, maar dat is een verkeerde diagnose.
Schijn bedriegt: mensen zeggen niet zomaar
iets. De vermelde dubbelzinnigheid is een paradox
en die is terug te voeren tot het onderscheid
tussen het som-gezin en het samen-gezin.
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
Mensen leven in gezinnen waar van alles
gebeurt dat netjes in de statistieken van het somgezin
is te gieten. Enkele daarvan passeerden de
revue. Maar mensen doen ook allerlei zaken die
niet in cijfers, grafieken en tabellen zijn te vatten.
Ze zijn voortdurend bezig met het uitdenken
en oplossen van partner-problemen, met elkaar
aftasten (figuurlijk maar ook letterlijk), met het
opvoeden van kinderen (die kinderen doen
bijna alles wat hun ouders vragen), met het zorgen
voor oudere ouders, met het opvangen van
kleinkinderen, met het klaarmaken van eten.
Niets daarvan is evident, zo leert de gezinsgeschiedenis.
Het samen-gezin toont zich dagelijks
op duizenden manieren, maar die zijn niet
gemakkelijk in enige statistiek te vatten. Mede
daarom valt het samen-gezin buiten de beleidsogen.
Schoonheid, gezelligheid, zorgzaamheid,
knusheid en smaak laten zich niet gemakkelijk
verstatistieken. Doordat we verblind en selectief
naar cijfers kijken, ontsnapt het alledaagse aan
doorsnee sociologische ogen.
Jaar in, jaar uit zorgen mensen voor elkaar in
gezinsverband: ze staan ’s morgens ongeveer
gelijktijdig op, ze werken overdag voor elkaar,
ze eten meestal samen en ze gaan doorgaans
samen slapen. En als dat niet gebeurt, vinden ze
dat dat zou moeten gebeuren. Elk jaar samen op
reis gaan, is de zomerse hoogmis van gezinswarmte.
Op zondagmorgen staat half België
(vaak de mannen!) bij de bakker om voor het
gezinsontbijt te zorgen en op zondagnamiddag
verplaatsen hele gezinnetjes zich met de gezinswagen
naar de (groot)ouders, de (klein)kinderen
en de broers en zussen. Op kerstavond zit
heel België aan de familiale feesttafel, een tafel
die bulkt van de gezinsrituelen – het kerstfeest is
overigens niet uitgevonden door de Kerk, maar
door de mid-19de-eeuwse middenklasse. Dat is
trouwens een leerrijk voorbeeld. Want mag het
ritueel-gehalte van kerstdag en Nieuwjaar voor
velen hoog zijn, voor anderen is dat het diepte-

P. 56
punt van winterse eenzaamheid. Juist dan kan
de kloof tussen feit en fictie erg groot zijn. Dat
dubbel kerstgevoel wordt, niet toevallig, vooral
vertolkt door verweduwden, gescheidenen en
alleenstaanden. Juist zij missen het samengezin,
een gemis dat er niet zou zijn als het
samen-gezin niet de maatschappelijke norm
was! Het voorbeeld geeft goed aan hoezeer het
som- en het samen-gezin siamees op elkaar
inhaken, soms constructief, soms destructief.
Met haast schaamteloze gedrevenheid zoeken
duizenden genealogen hun gezinsverleden op in
verborgen archieven en registreren ze fier hun
bevindingen voor het nageslacht. In alle gezinnen
hangen foto’s van het gezinsleven en van de
gezinsleden en dat als permanente herdenking
van het (gezins)verleden. Sommige gezinnen
zijn musea van gezinsportretten en familiealbums,
tijdloze plaatsen waar het verleden gedurig
werd gememoreerd. Daar hangen ook de
doden: wie ooit gezinslid was, blijft dat (op de
vraag “kan iemand die overleden is nog altijd
als een gezinslid worden beschouwd?” antwoordde
65 % van eerstejaarsstudenten van de
K.U.Leuven bevestigend in 2002 46 ). Foto’s van
familieleden worden meegenomen naar de
werkvloer; het gezin zit in de gereedschapskist
en tussen dossiers. En in toenemende mate figureren
pasgeborenen als screensaver. Dat alles
wijst erop hoezeer de gezinsruimte en de
gezinstijd – meer en meer aangeduid met de
term kwaliteitstijd – worden gekoesterd en
beveiligd. Hieraan ontlenen veel mensen (niet
alleen vrouwen!) een deel (soms een groot
deel) van hun erkenning en waardering. Het
samen-gezin zorgt voor speciale aandacht,
aparte bewondering, geïndividualiseerd respect.
Hier klopt het hart van het samen-gezin.
Nu en dan worden enkele aspecten van het
samen-gezin in de mate van het mogelijke toch
verstatistiekt en de resultaten daarvan zijn sociologisch
leerrijk en politiek relevant. Een recent
onderzoek in de VSA leert dat drie op vier man-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
nelijke respondenten liever een saaie job heeft
die toelaat om voor de kinderen te zorgen dan
een job vol promotiekansen, maar zonder voldoende
tijd om voor de kinderen te zorgen 47 .
Een andere studie wijst uit dat één op twee
vaders vrijwillig de werkweek inkort om meer
opvoedingstijd te hebben en één op vijf zou om
die reden een promotie weigeren 48 . Het is duidelijk:
het verstatistiekte som-gezin onthult maar
een deel van de gezinsrealiteit en het samengezin
is geen bijkomstig symbool van emotionele,
nostalgische warhoofden.
Historische situering
In de vroegmoderne tijd waren er geen gezinsbeelden,
geen gezinsscènes, geen gezinssymbolen,
geen aparte familie- of gezinstijd 49 . De
private gezinswereld viel samen met de publieke
gemeenschapswereld. Het gezin was open (letterlijk
en figuurlijk) en functioneerde in een
gesloten samenleving; bij wijze van spreken zou
men kunnen zeggen dat het hedendaagse gezin
gesloten is, maar functioneert in een open
samenleving. Sprekend in dat verband is dat het
begrip ‘gezin’ in de vroegmoderne tijd betrekking
had op alle huishoudleden, zowel verwanten
als niet-verwanten (het Middelnederlandse
ghesinde betekende reisgezelschap, hofhouding,
gevolg; Huisghesinde duidde op alle
bedienden die met iemand samenwoonden).
Het is pas vanaf het midden van de 19de eeuw
dat die notie werd verengd tot het kerngezin, in
een latere fase zelfs tot de ouder-kindrelatie
(een sprekend voorbeeld: op de vraag “Greta
en Patrick zijn dertigers die reeds drie jaar
ongehuwd samenwonen. Ze hebben geen kinderen.
Vormen zij een gezin?” antwoordde
maar 66 % van eerstejaarsstudenten van de
K.U.Leuven bevestigend in 2002 50 ).
In de vroegmoderne tijd was huwelijkssluiting
en gezinsvorming niet affectief, maar economisch
gemotiveerd: men kon (tenminste indien

P. 57
men de oudste was) huwen als (en van zodra)
het hoofd van het (landbouw)bedrijf ziek was,
of gepensioneerd werd, of overleed. Zoals hoger
aangegeven leidde dat tot een hoge eerstehuwelijksleeftijd.
Een hoge eerstehuwelijksleeftijd
betekent dat jongvolwassenen een aantal jaren
zorgeloos kunnen sparen, zeker als ze gratis
inwonen bij hun ouders. Omdat men in de toenmalige
landbouwsamenleving werd betaald
voor geleverde arbeidsprestaties was de inzet
van jonge spierkracht erg rendabel. Het zo
gespaarde geld stimuleerde de vraag naar duurzame
consumptiegoederen en leverde meer
zuurstof aan de economie dan het geval zou zijn
geweest als velen jong en zonder financiële
middelen, zouden huwen. Dat had een niet
meteen voor de hand liggend neveneffect: laat
huwen bevorderde de groei van het kapitalisme
en van de industrialisatie!
Zelfs op het moment van het huwelijk waren er
weinig affectieve bindingen, maar affectie kon
eventueel later wel ontstaan of groeien, als een
gezellige bijkomstigheid. Dat romantische liefde
geleidelijk een voorwaarde werd om te huwen is
echt een ‘modern’ fenomeen, maar dat fenomeen
houdt het wel al 150 jaar uit. Natuurlijk is
romantiek niet nieuw, maar wel nieuw of
‘modern’ is de inperking ervan tot ‘liefde’ tussen
twee mensen 51 . Anno 2006 is romantische liefde
nog steeds dé hooggewaardeerde standaard
waartegen andere relaties, zowel huwelijkse als
niet-huwelijkse, zowel hetero- als homoseksuele,
worden afgewogen. Die vorm van romanticisme
is een recente culturele imperatief, die
pas in het midden van de 19de eeuw werd ‘uitgevonden’,
niet door de Kerk, niet door de vrouwen,
niet door de jeugd, wel door de nieuwe
middenklasse.
In de vroegmoderne tijd waren ouders op hun
hoede voor te veel affectie, zeker voor affectie
ten aanzien van hun kinderen. Dat had te maken
met de hoge sterfte: tot ruwweg 1850 bereikte
één op twee borelingen niet de leeftijd van
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
20 jaar. Sterfte stond midden in het dagelijkse
leven en daarom cultiveerde men best geen
affectie voor de kinderen. Emotioneel afstand
houden was een strategie om emotioneel te
overleven. Elke mooie, gezonde baby kon de
volgende week overlijden. Je had, bij wijze van
spreken, pas een kind nadat het de mazelen had
overleefd en dat gold niet alleen voor arme boeren,
maar ook voor rijke grootgrondbezitters. De
overlevende kinderen werden in de vroegmoderne
tijd al op jonge leeftijd uitgestuurd als
dienster of als knecht en ook dat is indicatief
voor de afstandelijke ouder-kindrelatie. Die kinderen
(correcter: jonge volwassenen) werden
dus niet in knus gezinsverband verzorgd en
opgevoed, ze werden integendeel vlug ingeschakeld
als leveranciers van jonge spieren en
goedkope arbeid voor de landbouweconomieën
uit de buurt 52 .
Dopen, huwelijken en begrafenissen, waarvan
velen denken dat het ‘vroeger’ belangrijke
gezinsgebeurtenissen waren, waren dat in de
vroegmoderne tijd niet. Vaak waren de directe
verwanten zelfs niet aanwezig bij die gebeurtenissen
53 . Dopen werden snel na de geboorte (het
kind kon ’s anderendaags overlijden) afgehandeld
tijdens de ochtendmis. Het huwelijk was
een publieke aangelegenheid waar vooral
dorpsgenoten, eerder dan de ouders en dichte
verwanten, bij betrokken waren. Voor begrafenissen
gold hetzelfde: doden werden snel onder
de grond gestopt, graven werden niet bezocht,
laat staan onderhouden. Noch een geboorte,
noch een huwelijk, noch een begrafenis waren
in de vroegmoderne tijd een geritualiseerd
gezinsgebeuren. Om kort te gaan, men past
maar beter op als men het heeft over ‘vroeger’
en men nostalgisch uitkijkt naar het knusse kerngezin
van weleer.

P. 58
De wortels van het samen-gezin
Vanaf ongeveer het midden van de 19de eeuw
veranderde het geschetste gezinsplaatje van de
vroegmoderne tijd. Eén van de stuurmotoren
daarvan was de economische groei, de industrialisatie,
de verstedelijking en de toegenomen
geografische mobiliteit. Maar even doorslaggevend
was de gewijzigde culturele context: de
massale diffusie van emotionalisering, romantisering,
verhuiselijking en familiarisering onder
alle bevolkingslagen 54 . Dat het midden van de
19de eeuw een scharnierperiode was, heeft
onder meer te maken met het feit dat productie
en consumptie rond die tijd van elkaar werden
losgeweekt en aan aparte instituten toegewezen.
De economische productie gebeurde voortaan
buiten het gezin, de consumptie erbinnen. Het
gezin specialiseerde zich in de emotionele mandekking,
de wederzijdse zorg en de cultivering
van expressieve waarden 55 . Binnen het gezin
werd de taakverdeling nog geslachtsspecifieker
dan ze voordien al min of meer was 56 . De notie
buitenshuis werd symbolisch gekoppeld aan
man, werk, geld, prestige, publiek. En toekomst.
De notie binnenshuis aan vrouw, vrije tijd, privaat,
kinderen, emotie, warmte en verleden. Er
was voortaan dus niet alleen een economie van
de ruimte, maar ook een economie van de tijd.
Men mocht dus geen tijd verliezen om gelukkig
te zijn, wat betekende zo vlug mogelijk huwen.
Niet alleen de oudste of de erfgenaam, maar
iedereen. Vanaf het midden van de 19de eeuw
ontstond er in België – zoals elders in West-
Europa – een gedreven, haast mimetische
huwelijksbegeerte: de huwelijksintensiteit nam
fors toe en de eerstehuwelijksleeftijd daalde
snel. Op minder dan een generatie tijd implodeerde
het ‘oude’ malthusiaanse huwelijkspatroon
van ‘weinig’ en ‘laat’ huwen. Meer
mannen en vrouwen, van alle sociale groepen,
huwden voortaan alsmaar jonger en meer en
meer rond dezelfde leeftijd 57 .
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
De genderspecifieke taakverdeling leverde voor
de mannen een merkwaardige paradox op: meer
dan de vrouwen leefden zij in twee werelden,
één binnenshuis en één buitenshuis. (Dat is vandaag
goed herkenbaar, want dat is juist het type
tegenstelling waar hedendaagse vrouwen mee
geconfronteerd worden). De nieuwe laat-19deeeuwse
burger werd geconfronteerd met een
pakkende contradictie: enerzijds had hij allerhande
publieke rollen en verantwoordelijkheden,
anderzijds voelde hij zich intens aangetrokken
tot de nieuwe huiselijkheid. Door de nieuwe
taakverdeling kon hij echter niet tussenkomen in
de gezinsinterne zaken. Het huishouden in orde
houden en kinderen op de wereld zetten en
opvoeden was hét vrouwelijke domein. Binnen
het gezin was de man hoogstens onrechtstreeks
belangrijk – als leverancier van geld en status.
Wat dat betekende, kan niet beter verwoord
worden dan met de gevleugelde uitspraak van
Father (Pater of Dominee afhankelijk van de
betekenis in het Engels) Theodore Hesburgh 58 :
“The most important thing a father can do for
his children is to love their mother”.
Voor vrouwen had de scherpe gender-taakverdeling
andere gevolgen: ze werden meer en
meer weggedrukt uit de publieke sector, hun
leefwereld werd verengd tot de private sector.
Een groot deel van de vrouwen functioneerde
daar van harte en zonder morren. Voor veel
moeders was het prettig zich erkend te weten als
dé icoon van het gezin 59 . Een goed huwelijk, een
proper huishouden en een knus gezin betekende
dat de vrouw haar best deed. De nieuwe huiselijkheid
vertaalde zich in een haast blinde
betrokkenheid van de moeder met haar kinderen
(dus geen minnen meer) en dan vooral op
haar dochters 60 . Volgens Roberts 61 ontstond er in
de tweede helft van de 19de eeuw in alle bevolkingsgroepen
een mum-cultuur, een intense
betrokkenheid van moeders en dochters op
elkaar. Na hun huwelijk vestigden veel dochters
zich in de onmiddellijke omgeving van het

P. 59
ouderlijk huis. Dat huis was voor hen hét centrum
en hét netwerk van wederzijdse hulp, van
ruil van voedsel, van intieme sociale omgang,
van informatie over vrouwenkwalen, van permanente
emotionele flankdekking.
Omdat ze uit de publieke sector werden gehouden,
moesten vrouwen hun waardering en
erkenning wel gaan zoeken waar dat kon en
waar ze goed in waren. Zij ontwikkelden een
eigen, ‘vrouwelijke’ statusschaal die cirkelde
rond het goede huwelijk, de propere woning, het
afgestofte huis, het warme gezin. Was dat een
strategie die vrouwen echt wilden of was het
een middel om zich eervol staande te houden,
bij gebrek aan mogelijkheden om te infiltreren in
de publieke sector? Voor veel vrouwen zal de
private waardering voldoende zijn geweest om
zich goed te voelen, maar anderen werden wellicht
pijnlijk geconfronteerd met het feit dat de
publieke sector gereserveerd was voor de mannen.
Of is dat een anachronistische interpretatie?
In ieder geval zou een eeuw later blijken dat
de reductie van de vrouw tot zus, dochter, echtgenote
en moeder voor velen een te smalle basis
was om zin te geven aan hun leven. Die basis
werd trouwens met verloop van tijd alsmaar
smaller en beklemmender, figuurlijk, maar ook
letterlijk: het korset moest het vrouwenlichaam
insnoeren. Aan de onzichtbare en onbetaalde
gezinsarbeid van ‘huisvrouwen’ werd alsmaar
stringentere eisen gesteld. Het resultaat was dat
huishoudelijke arbeid rond 1900 een voltijdse
job werd, niet alleen tijdens de week, maar ook
op zondag. De zondag was trouwens voor
vrouwen geen rustdag, maar een dag van ‘liefdesarbeid’
62 . Haar dagtaak werd langer en
veeleisender, juist op het moment dat publiek
werd gediscussieerd over inkorting van de
arbeidsduur van mannen. Voor een deel van de
vrouwen zal dat zeker de nodige munitie hebben
geleverd om de genderspecifieke taakverdeling
ter discussie te stellen én er tegen op te treden.
De hedendaagse uitlopers daarvan tonen zich in
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
de heikele discussie over de integratie van gezin
en arbeid.
Coda
Het Belgisch (en per uitbreiding ook het Europese)
gezinsbeleid is een som-gezinsbeleid. Dat
beleid cirkelt rond financiële tegemoetkomingen,
fiscale correcties, sociale voordelen, ondersteunende
maatregelen. Allemaal zaken die, haast
per definitie, te maken hebben met (of beperkt
zijn tot) het som-gezin, maar die via een omweg
wel afkleuren op het functioneren van de samengezinnen.
Louter financieel bekeken, stelt dat
beleid trouwens niets voor. Binnen de EU 63 zijn
de rechtstreekse overheidsuitgaven voor gezinnen
beperkt: in 2001 was het aandeel gezinsuitgaven
op alle uitgaven 0,5 % (het minimum) in
Spanje en 3,8 % (het maximum) in Denemarken.
Maar los van het expliciete gezinsbeleid
zijn er uiteraard allerlei overheidsmaatregelen
die onrechtstreeks gevolgen hebben voor het
gezin, zoals de regels rond de wettelijke samenwoning,
het erfrecht, het echtscheidingsrecht en
de wetgeving op de integratie van arbeid en
gezin. Die spanning tussen rechtstreeks en
onrechtstreekse, tussen gewilde en ongewilde
effecten is het voorwerp van een groot maatschappelijk
dispuut. Een voorbeeld: maatregelen
om de integratie van gezin en arbeid te
vergemakkelijken kunnen de integratie van
vrouwen op de arbeidsmarkt vergemakkelijken
(wat de bedoeling is en wat bijvoorbeeld een
positief effect kan hebben op het kinderaantal),
maar ze hebben ook ongewilde neveneffecten,
bijvoorbeeld op de echtscheidingskans en op de
omgang tussen ouders en kinderen. Hier komen
we op een erg glibberig terrein. Het is zeker dat
soort overwegingen die Giddens 64 tot de volgende
gevleugelde conclusie bracht: “The
study of the family used to seem to many one of

P. 60
the dullest endeavors. Now it appears as one of
the most provocative and involving”.
Het beleid houdt zich om allerlei redenen ver
weg van een expliciet beleid ten voordele van
het samen-gezin en dat terwijl het volgens sommigen
juist daarover zou moeten gaan – wat
vanop de zijlijn gemakkelijk is gezegd. Anderen
gaan nog een stap verder en beweren in volle
ernst dat het hedendaagse som-gezinsbeleid het
goede functioneren van het samen-gezin subtiel
ondermijnt. Een vaak gehoord voorbeeld: elke
versoepeling van het echtscheidingsrecht ‘veroorzaakt’
ongewild een extra toename van het
aantal echtscheidingen. Dat is duur en emotioneel
belastend en wat dat op termijn voor de
kinderen betekent, weet geen mens. Men is daar
dus best niet te lichtzinnig mee. De ondeugende
vervolg-conclusie is dat de middelen die nu
worden geïnvesteerd om echtscheidingen gemakkelijker
te maken, beter zouden worden gebruikt
om bestaande huwelijken te versterken. Het
politieke debat daarover gaat iedereen wijselijk
(?) uit de weg.
Hoger werd aangetoond dat er nogal wat verkeerde
beeldvorming bestaat rond ‘het klassieke’
kerngezin. In een fascinerende (maar ook
wel kritisch becommentarieerde) studie toonde
Thornton 65 aan dat opvattingen over het vroegere
huwelijk en gezin een ingrijpend effect
hebben, niet alleen op de wetenschappelijke
duiding van gezinsontwikkelingen (wat evident
is), maar ook op politieke keuzes en beleidsstrategieën
(wat verontrustend kan zijn). Zo wordt
de opvatting dat “het vroeger altijd zo is
geweest” gemakkelijk gebruikt (of misbruikt)
als legitimatie om een welbepaald gezinsbeleid
te promoten, te verdedigen of op te leggen. In
het hedendaagse gezinsbeleid is dat impliciet
herkenbaar: in de EU cirkelen veel gezinsmaatregelen
rond het familialisme van het traditionele
gezinsmodel, wat neerkomt op een pro-somgezinsbeleid.
Het is vandaag sociologisch bon
ton om te beweren dat dat familialisme achter-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
haald is omdat in de postindustriële samenleving
vrouwen massaal buitenshuis gaan werken,
omdat gezinnen zeer onstabiel zijn en omdat
atypische huishoudvormen stilaan de norm worden.
De geschiedenis leert dat de empirische
basis voor die, door veel sociologen onderschreven
stelling, erg smalletjes is.
Noten
1 Zie voor een benadering van de systematische analyse bijvoorbeeld Mirin, E. (1990),
Introduction à la pensée complexe. Parijs: ESF Editeurs.
2 Het vruchtbaarheidscijfer is de som van het aantal geboortes in een jaar per
1 000 vrouwen op vruchtbare leeftijd (bv. tussen 15 en 45) rekening houdende met de
vruchtbaarheidsquotiënten die op die verschillende leeftijden bij de totale vrouwelijke
bevolking werden vastgesteld. Het gaat om de geboortes gedurende één jaar, ongeacht de
leeftijd, en niet om een welbepaalde generatie. We kunnen ook een vruchtbaarheidscijfer
berekenen voor iedere generatie. Deze zogenaamd longitudinale meting is wellicht nauwkeuriger,
maar moeilijker te verwezenlijken en enkel mogelijk voor de generaties die het
grootste deel van hun vruchtbare leven al achter zich hebben.
3 2,1 in de huidige westerse maatschappij.
4 De Europese Commissie, OECD,…
5 Nationaal Instituut voor Demografische Studies in Frankrijk.
6 Zie bijvoorbeeld Minc, A. (1987), La machine égalitaire. Parijs: Grasset et Fasquelle.
7 Loriaux, M. (2005), Questions de méthode et méthodes en question, Réflexions sur les
conditions de la recherche dans les sciences de la population et sur leurs apports à la
compréhension de l’évolution des sociétés humaines. Louvain-la-Neuve: Presses Universitaires
de Louvain, p. 21.
8 Le Bras, H. (2002), Fécondité en Europe: le poids des modèles familiaux, in Sciences
Humaines, speciaal no 14, sept-okt. 1996, overgenomen in J.F. Dortier (red.), Familles. Permanence
et métamorphoses. Auxerre: Sciences Humaines Editions, p. 87-95.
9 Le Bras, H. (2002) Fécondité en Europe, o.c., p. 92.
10 Le Bras, H. (2002), o.c.
11 Europese Commissie (2005), Demografische veranderingen: naar een nieuwe solidariteit
tussen de generaties. Brussel: Groenboek.
12 Chesnais, J. (1987), La croissance démographique, frein… ou moteur du développement,
in S. Brunel (red.), Tiers Mondes. Controverses et réalités. Parijs: Economica, p. 119-
142.
13 Roussel, L. (2002), L’évolution des familles: une interprétation systémique, in Sciences
Humaines, no 9, augustus-sept. 1991 (tekst herzien en verbeterd door de auteur, juni
2002) opgenomen in J.F. Dortier (red.), Familles. Renaissance et métamorphoses. Auxerre:
Sciences Humaines Editions, p. 77-86; Zie ook van dezelfde auteur La famille incertaine.
Parijs: Odile Bourguignon, 1989 en L’Enfance oubliée. Parijs: Odile Jacob, 2001.
14 De statistieken op de website van de Algemene Directie Statistiek verschillen soms
van de statistieken in de publicaties van het Nationaal Instituut voor Statistiek. Voor 1990
bijvoorbeeld, vermeldt de publicatie Demografische statistieken, huwelijken en echtscheidingen
in 1997, ministerie van Economische Zaken, NIS, nr. 2, 1998, 64 554 uitgesproken
huwelijken, dit is een verschil van 104 in vergelijking met het bovenvermelde cijfer.
15 Thery, I. (1996), Le démariage, justice et vie privée. Parijs: Odile Jacob.
16 Marquet, J. (Red.), 2005, L’évolution contemporaine de la parentalité. Brussel: PSF/
Gent: Academia Press.

P. 61
17 Arend-Chevron, C. (2003), “La loi du 13 février 2003 ouvrant le mariage à des personnes
de même sexe”, Courrier Hebdomadaire du Crisp, 2002/35; Borghs, P. (2003), “De
emancipatie van de holebi’s”, UVV Info november-december, 20-26; Borghs, P. (2004),
“Holebi’s in België (1985-2004): krachtlijnen van een emancipatiestrijd”, in S. Spee,
I. Lodewyckx, A. Motmans en M. Van Haegendoren (ed.), Wachten op gelijke kansen. Jaarboek
2, Antwerpen, Garant, 93-116; Herbrand, C. (2006), “L’adoption par les couples de
même sexe”, Courier Hebdomadaire du Crisp, no 1991-1912; Paternotte, D. (2004), “Quinze
ans de débats sur la reconnaissance légale des couples de même sexe”, Courrier Hebdo-
madaire du Crisp n o 1860-1861 en Sägesser, C. (2005), “La loi anti-discrimination”, Cour-
rier Hebdomadaire du Crisp no 1906.
18 Vr. en Antw. Kamer 2003-2004, 5 april 2004, 4162 (Vr. nr. 177 Verherstraeten), Zie ook
Pintens, W. en Declerck, C. “Statistieken over wettelijke samenwoning en opengesteld
huwelijk”, Rechtskundig Weekblad 2003-2004, 1556-1559.
19 FOD Economie – Algemene directie statistiek en economische informatie, “Aantal
huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht in 2003 en 2004”,
www.statbel.fgov.be.
20 De ZZZip-enquête (uitgevoerd door de vakgroep sociologie van de UGent) liep van oktober
2004 tot januari 2005. Er namen 2 931 holebi’s aan deel.
21 PSBH, “Vindt u dat men de volgende dingen moet openstellen voor homoseksuele en
lesbische koppels?”, www.steunpuntgelijkekansesn.be.
22 Herbots, K. “Meisjes zijn op alle vlakken stukken toleranter dan jongens”, De Morgen
27/01/2004, 7.
23 De Laet, A. “Meisjes denken positiever over holebi’s”, De Standaard 21/03/2003, 5 en
H. Renard, “Vlamingen zijn moederskindjes”, Knack 22/06/2005, 38.
24 Debusschere, B. “Helft Vlaamse mannen gekant tegen homohuwelijk”, De Morgen
17/02/2003, 1.
25 Serneels, K. “In bed met de Belg”, De Morgen 11/05/2005, 23.
26 “Vlaming wil geen buur die afwijkt”, De Standaard 17/06/2006, 2.
27 BBD, “Campagnes amper succesvol”, De Standaard 9/10/2004, 8.
28 Coffe, H. “Stemt het extreem-rechtse electoraat ideologisch?”, Samenleving en Politiek
maart 2005, 94.
29 “Adoptierecht voor holebi’s: vrouwen voor, mannen tegen”, www.hln.be (4/01/2006).
30 Bijvoorbeeld Advies van de Raad van State bij het ontwerp van wet tot openstelling van
het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht en tot wijziging van een aantal bepalingen
van het Burgerlijk Wetboek, Parl. St. Kamer 2001-2002, nr. 1692/1, 19.
31 Van Grunderbeeck, D. (2003), Beginselen van personen- en familierecht, Antwerpen,
Intersentia, 238.
32 Heyvaert, A. (2000), Het personen- en gezinsrecht ont(k)leed, Gent, Mys & Breesch,
146.
33 Ibid., 251.
34 Ibid., 143.
35 Heyvaert, A. (2005), “De evolutie naar de seks(e)neutraliteit van het gezinsrecht”,
Nieuw Juridisch Weekblad, 1190-1202.
36 Referenties in Borghs, P. (2004), “Homoseksualiteit en ouderschap. Situatie in het buitenland
en toekomstperspectief”, Nieuw Juridisch Weekblad, 329-331 en Borghs, P. (2004)
“Kinderen in holebi-gezinnen: maatschappelijke en juridische positie”, Tijdschrift voor
Jeugdrecht en Kinderrechten, 2, 86-87.
37 Popenoe, D. (1993), A New Familism: Renewing Families, the Responsive Community.
Current, 15, 36; Popenoe, D. (1994), The Family Condition of America: Cultural Change and
Public Policy. In: Aaron, H., Tann, T. & Taylor, T., Values and Public Policy. Washington,
Brooking Institute.
38 Harvey, D. (1989), The Condition of Postmodernity, Oxford/Cambridge, Blackwell;
Lewis, J. (2001), The End of Marriage? Northampton, Cheltenham; Lüscher, K. (1998),
Postmodern Societies – Postmodern Families? In Matthijs, K. & Van den Troost, A. (red.)
S C È N E I Inzoomen op demografische thema’s
The Family. Contemporary Perspectives and Challenges (pp. 181-194), Leuven, Leuven University
Press.
39 Geciteerd door Lantz, H.; Schultz, M. & O’Hara, M. (1977), The Changing American
Family From the Pre-Industrial to the Industrial Period: A Final Report. American Sociologcal
Review, 42.
40 Laing, R. (1970), The Politics of the Family and Other Essays. London, Tavistock.
41 Matthijs, K. (1994), Statistische gids van België. Tielt, Lannoo.
42 Matthijs, K. (1986), Hertrouw in België. Sociaal-demografisch profiel, Leuven, Sociologisch
Onderzoeksinstituut, ssd/24.
43 Booth, A., & Edwards, J. (1992), Starting over: Why remarriages are more unstable.
Journal of Family Issues, 13, 179-194.
44 Forder, C. & Verbeke, A. (2005), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?. Antwerpen-Groningen,
Intersentia.
45 Corijn, M. & Matthijs, K. (2005), Gehuwd en ongehuwd samenwonen in België. Een
sociaal-demografisch perspectief. In: C. Forder & A. Verbeke (eds.), Gehuwd of niet: maakt
het iets uit? Antwerpen, Intersentia.
46 Van Hove, T. & Matthijs, K. (2003), Houdingen omtrent huwelijk en echtscheiding bij
eerstekandidatuursstudenten. Academiejaar 2002-2003. Leuven, Departement Sociologie,
Onderzoeksverslag van de afdeling Gezin, Bevolking en Gezondheidszorg, Centrum voor
Gezins- en Bevolkingsonderzoek, GB/2003-26.
47 McEnroe, J. (1991), Split-shift Parenting, American Demographics, 13(2), 50-52.
48 Griswald, R. (1997), Generative Fathering: A Historical Perspective. In A. Hawkins &
D. Dollahite (Eds.), Generative Fathering: Beyond Deficit Perspectives. Sage, Thousand
Oaks, pp. 71-85.
49 Gillis, J. (1996), Making the Family: The Invention of Family Time(s) and the Reinvention
of Family History. Journal of Family History, 21(1), 4-21; Shorter, E. (1995), The Making
of the Modern Family. New York, Basic Books.
50 Van Hove, T. & Matthijs, K. (2003), o.c.
51 Gillis, J. (1996), l.c.
52 Badinter, E. (1980), De mythe van de moederliefde. Amsterdam, Rainbow.
53 Gillis, J. (1996), l.c.; Shorter, E. (1995), o.c.
54 Matthijs, K. (2003), Demographic and Sociological Indicators of Privatisation of Marriage
in the 19th Century in Flanders. European Journal of Population, 19(4), 375-412; Matthijs,
K. (2006), Changing Patterns of Familial Sociability: Family Members as Witnesses
to (Re)Marriage in Nineteenth-Century Flanders. Journal of Family History, 31(2), 115-143.
55 Gillis, J. (1996), l.c.
56 Cott, N. (1977), The Bonds of Womenhood: Woman’s Sphere in New England, 1780-
1832. New Haven, Yale University Press; Davidoff, L. & Hall, C. (1987), Family Fortunes:
Men and Women of the English Middle Class 1780-1850. Chicago: The University of Chicago
Press; Kerber, L. (1988), Separate Spheres, Female Worlds, Women’s Place: The Rhetoric
of Women’s History. Journal of American History, 75, 9-39.
57 Matthijs, K. (2001), De mateloze negentiende eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale
verandering. Leuven, Universitaire Pers; Matthijs, K. (2002), Mimetic Appetite for Marriage
in Nineteenth-Century Flanders: Gender Disadvantage as an Incentive for Social
Change. Journal of Family History, 27 (2), 101-127.
58 X. (1993), The Harper Book of Quotations. New York, HarperCollins. p. 155.
59 Gillis, J. (1985), For Better, for Worse: British Marriages, 1600 to the Present. New
York, Oxford University Press.
60 Houbre, G. (2006), Histoire des mères et filles. Paris, Editions de La Martinière.
61 Roberts, R. (1994), Women and the Domestic Economy, 1890-1970: the Oral Evidence.
In: M. Drake, Time, Family and Community. Perspectives on Family and Community History
(pp. 129-146), Oxford, Blackwell.
62 Gillis, J. (1996), l.c.
63 Oeso (2002), Social Expenditure Database.

P. 62
64 Giddens, A. (1989), Sociology. Cambridge, Polity. p. 384.
65 Thornton, A. (2001), The Developmental Paradigm. Reading History Sideways and
Family Change. Demography, 28(4), 449-465; Thornton, A. (2005), Reading History Side-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ways: The Fallacy and Enduring Impact of the Developmental Paradigm on Family Life. Chicago,
University of Chicago Press, Population and Development Series.

Een
panoramische blik
op gezinnen
en arbeid
De situatie op de arbeidsmarkt
Verlofregelingen
Kinderopvang
Het einde van de arbeidsloopbaan
Veranderende opvattingen
Buitengewone evenwichtsacrobaten:
een handicap, zelfstandige arbeid
of werkloosheid
S C È N E II.
Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
Arbeid is een diamant met vele zijden en
keerzijden. Het is voor sommigen een
noodzakelijk kwaad, want een bron van inkomsten.
Het is voor anderen de basis van de eigenwaarde
en het zingevingssysteem. Voor nog
anderen betekent het vervreemding en afstomping.
Voor sommigen is arbeid vast en levenslang.
Voor anderen is het eerder kort en onzeker.
Arbeid in dit hoofdstuk wordt bekeken als
levenssfeer. In die optiek staat arbeid naast
andere levenssferen als het gezin. De tijd dat
men aan het werk is, kan met niet meer gebruiken
om zich te ontspannen of om praktische,
huishoudelijke dingen te doen. Levenssferen
combineren is een gevecht om tijd: welke sfeer
krijgt meer tijd? Welke sfeer eist meer tijd? Het
koorddansen tussen arbeid, gezin, vrije tijd
wordt des te complexer als er naast het individu
niet alleen een partner komt, maar ook kinderen
of zorgbehoevende gezins- of familieleden. Hoe
kan de zorgtijd in dat geval leefbaar geïntegreerd
worden in de beschikbare tijd? In sommige
gezinnen besluit één van de partners om
(tijdelijk) minder te gaan werken. In andere
gezinnen wordt de hulp van de grootouders
ingeroepen of worden de kinderen naar de kinderopvang
gebracht. Het democratische van het
probleem is dat alle gezinsvormen moeten
omgaan met het combineren van levenssferen.
Alleen is duidelijk dat de uitdaging voor sommige
gezinsvormen groter is dan voor andere.
In de jaren 1950 en 1960 leek het verhaal van
de levenssferen veel eenvoudiger: eens de

P. 64
GETUIGENISSEN, FAMIBOOM,
21-22 OKTOBER 2006 :
“Mensen hebben niet zo zeer nood aan loonsverhoging,
maar wel nood aan kwalitatieve tijdsverhoging.
De echte luxe van het leven is ‘tijd’.”
“Ik ben sinds vier jaar een alleenstaande moeder. Ik
ervaar dat dit zeer moeilijk is. Vandaag is het leven
een gestresseerde routine en meestal overvol, zowel
thuis als op het werk. Ik heb daarenboven geen
schoonouders waardoor ik altijd moet betalen voor
opvang voor mijn dochter.”
schoolbanken verlaten, zocht men een geschikte
partner en trouwde men. Geen huwelijk betekende
officieel geen kinderen. Er werd amper
gescheiden. Vader ging buitenshuis werken en
moeder bleef hoofdzakelijk thuis om voor de
kinderen te zorgen en het huishouden op orde te
houden. Dit mannelijk kostwinnersmodel, zo
genoemd omdat de man de enige kostwinner in
het gezin is, heeft historisch slechts korte tijd
standgehouden en moet eerder als een uitzondering
in de westerse geschiedenis worden
beschouwd. Economische, demografische en
culturele factoren hebben voor een omwenteling
gezorgd in deze klassieke taakverdeling. Vrouwen
hebben sinds de jaren 1970 in steeds grotere
getale de arbeidsmarkt betreden.
Tweeverdienergezinnen, waar zowel man als
vrouw een eigen inkomen hebben, gingen het
welvaartsniveau bepalen. Ook kinderen krijgen
was niet meer vanzelfsprekend. Zoals eerder al
aangetoond, wil dit niet zeggen dat de taken in
het huishoudpakket evenredig verdeeld zijn nu
vrouwen buitenshuis gingen werken (Ceulemans
e.a., 2001; Mortelmans e.a., 2003). Een
vergelijkend onderzoek naar de tijdsbesteding
tussen mannen en vrouwen in 1999 en in 2004
leert ons dat mannen en vrouwen steeds meer
naar elkaar toe groeien. Mannen zijn in de laatste
vijf jaar minder uren gaan werken en meer
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
tijd gaan besteden aan huishoudelijk werk en
opvoeding en kinderverzorging. Vrouwen leggen
de omgekeerde weg af: meer tijd voor werk
en minder tijd voor huishoudelijke taken. De tijd
die vrouwen besteden aan verzorging en opvoeding
van kinderen is hetzelfde gebleven. Toch
bedraagt het aantal uren totale werklast (loonarbeid,
huishoudelijk werk en kinderzorg) van
voltijds werkende mannen 3u23 per week minder
dan voor voltijds werkende vrouwen (Glorieux
e.a., 2005). Mannen zijn eerder geneigd
om bij te springen in de kinderzorg dan in de
huishoudelijke taken (Frinking & Willemsen,
2002).
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Mijn man heeft steeds ouderschapverlof opgenomen
om bij de kinderen te blijven. Hij heeft het ‘kleinste’
uurrooster in ons gezin. Hij gaat de kinderen van
school halen om 15 u 30 en is bezig met ze tot ik terug
kom rond 18 u. Ik stel het op prijs en mijn kinderen
hebben het begrepen dat zowel mama als papa zich
met hen bezig houden, koken, boodschappen en het
huishouden doen.”
Het verschil tussen man en vrouw zien we ook
terugkomen in het vraagstuk van de combinatie
van werk en de zorg voor kinderen. De tewerkstelling
van de vrouw hangt in grote mate af van
de gezinssituatie. Als er een man of een kind
in haar leven is, zal zij minder vaak voltijds
betaalde arbeid verrichten. Dit effect wordt versterkt
als er zowel een man als meerdere kinderen
in het huishouden aanwezig zijn. Dat vooral
vrouwen ervoor kiezen om de arbeidsmarkt te
verlaten bij de geboorte van een kind, is te wijten
aan de heersende mentaliteit, tradities en
economische redenen (Ceulemans e.a., 2001;
Frinking & Willemsen, 2002; Speltincx &
Jacobs, 1996).

P. 65
Een meer evenwichtige taakverdeling in het
huishouden kan bereikt worden door te sleutelen
aan het werkgelegenheidsbeleid en de kinderopvangvoorzieningen.
De vraag is hoe de
overheid mannen kan stimuleren om meer tijd
aan kinderzorg te besteden, zonder te raken aan
de vrije keuze. Een dergelijk thema is echter
behoorlijk complex, aangezien het verschillende
bevoegdheidniveaus doorkruist. De gemeenschappen
staan onder andere in voor kinderen,
opvoeding en gezondheid. Gewesten hebben
onder meer de touwtjes in handen op het gebied
van werkgelegenheid en infrastructuur. De federale
overheid is bevoegd voor de organisatie van
arbeid, sociale zekerheid, fiscaliteit en non-discriminatie.
En ook de EU, die aanbevelingen
doet, sociale fondsen ter beschikking stelt en
steun verleent aan de ontwikkelde beleidslijnen
in de lidstaten, speelt haar eigen rol in het hele
verhaal.
Dit hoofdstuk wil een duidelijk beeld schetsen
van de Belgische realiteit op het gebied van de
combinatie arbeid en gezin door een zicht te
bieden op de verschillende facetten van het
vraagstuk. We vangen het deel aan met een
korte schets van de werkende bevolking in België.
Daarna worden de verschillende verlofregelingen
behandeld. Twee groepen worden daarbij
onderscheiden. De eerste groep betreft de regelingen
die gekoppeld zijn aan het ouderschap.
De tweede groep is meer omvattend omdat
iedereen deze verlofregelingen kan opnemen
ongeacht of men kinderen heeft of niet. Zowel
de omvang, als het gebruik van de verschillende
kinderopvangmogelijkheden komen aan bod.
Beide groepen maatregelen vormen belangrijke
hulpmiddelen om gezin en arbeid beter te kunnen
combineren. We zullen in derde instantie
ook aandacht besteden aan de uittrede van de
arbeidsmarkt. Het hoofdstuk wordt afgesloten
met een overzicht van enkele heel specifieke
situaties, met name deze van personen met een
handicap, werkloze personen en zelfstandigen.
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
De situatie op de arbeidsmarkt
Om een beter zicht te krijgen op de problematiek
van de afstemming van beroeps- en
gezinsleven, geven we eerst een kort overzicht
van de arbeidsmarkt in België. De totale bevolking
in België telde in 2005 40,4 % werkenden
en 3,7 % werklozen. In die laatste groep zitten
personen die 15 jaar of ouder zijn, geen werk
hebben, meteen beschikbaar zijn voor de
arbeidsmarkt en werk zoeken. De overige
55,8 % van de bevolking zijn kinderen (17,1 %)
en niet-actieve 65-plussers (16,9 %) of behoren
wel tot de beroepsbevolking, maar zijn nietactief
(21,8 %) (FOD Economie, 2006d; Steunpunt
WAV, 2006). Als we enkel rekening
houden met de actieve beroepsbevolking, dit
zijn alle personen tussen 15 en 65 jaar, zien we
dat de algemene werkzaamheidsgraad in België
61,1 % was in 2005. Mannen werken vaker dan
vrouwen, met een respectievelijke werkzaamheidsgraad
van 68,3 % en 53,8 %. In Vlaanderen
(64,9 %) ligt deze werkzaamheidsgraad
hoger dan in Wallonië (56,1 %) en Brussel
(54,8 %) (FOD Economie, 2006d; Steunpunt
WAV, 2006).
Van alle werkenden kiest 23,4 % ervoor om
deeltijds te werken. Het zijn vooral vrouwen
(42,6 % van het totale aantal werkende vrouwen)
die ervoor opteren om deeltijds aan de
slag te gaan, in vergelijking met 7,8 % van het
totaal aantal werkende mannen (FOD Economie,
2006d; Steunpunt WAV, 2006). Op basis
van de PSBH-cijfers in 2002 zien we dat het
aantal personen dat voltijds werkt, daalt naarmate
de leeftijd stijgt. Waar 85,5 % van de jongeren
(jonger dan 30 jaar) nog voltijds werkt,
daalt dit lichtjes tot 84,4 % bij de 30 tot 49-jarigen
en tot 83,2 % bij de 50 tot 65-jarigen.
Slechts 31 % van de nog steeds actieve 65-plussers
werkt voltijds. We zien ook dat hoe hoger

P. 66
het behaalde diploma, hoe vaker men voltijds
werkt (Bulckens e.a., 2005). Personen die deeltijds
werken, doen dit voornamelijk om familiale
redenen (33,0 %), maar ook omdat ze geen voltijds
werk vinden (15,9 %) (FOD Economie,
2006d; Steunpunt WAV, 2006).
Verlofregelingen
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Flexibele uurroosters, loopbaanonderbreking, tijdskrediet
zijn nodig om gezin en arbeid beter op elkaar
af te stemmen en om aan de persoonlijke ontwikkeling
van de ouders tegemoet te komen. Ouders zijn
vandaag de dag vrije, autonome mensen en maken
eigen keuzes.”
Door het aanbieden van verschillende verlofregelingen
wil de overheid het personen
gemakkelijker maken om de zorg voor iemand te
combineren met betaalde arbeid. Tegenwoordig
kan men ervoor kiezen om tijdelijk minder te
gaan werken of zelfs even te stoppen, maar met
de garantie om terug te keren naar de vertrouwde
werkplek eens deze zorg niet meer
nodig is. Er kan een onderscheid gemaakt worden
tussen verloven die specifiek verbonden
zijn aan het ouderschap en deze die elke persoon
kan opnemen ook al heeft hij/zij geen kinderen.
In het overzicht vangen we aan met de
aan ouderschap gekoppelde verloven.
Verloven verbonden
aan het ouderschap
Vrouwen zijn sinds het midden van de vorige
eeuw steeds vaker actief op de arbeidsmarkt.
Het moederschap vormt vandaag de dag geen
reden meer voor de vrouw om te stoppen met
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Ik merk dat mijn collega’s met kleine kinderen
extreem uitgeput zijn. Ik heb medelijden met hen. Als
ik terug denk aan enkele jaren geleden… Het is moeilijk
om een moeder te zijn en om voltijds te werken,
maar het is ook moeilijk om de eindjes aan elkaar te
knopen zonder die voltijdse baan.”
werken voor onbepaalde tijd. Naargelang de
reële behoeftes van het gezin beslissen de vrouwen
om tijdelijk minder te gaan werken. Mannen
daarentegen blijven doorgaans (voltijds)
werken ongeacht het aantal kinderen (Dykstra
& Fokkema, 2000). Dit verschil tussen man en
vrouw op het gebied van loopbanen vinden we
ook terug bij het opnemen van verloven.
De verschillende verloven die de overheid aanbiedt,
maken het mogelijk de loopbaan tijdelijk
te onderbreken met de garantie van herintrede.
Op deze manier kunnen ouders in alle vrijheid
kiezen voor hun gezin of voor hun werk. Toch
moet men rekening houden met een financiële
terugslag en kunnen enkel werknemers en ambtenaren
gebruik maken van de meeste regelingen.
De eeuwige discussie draait rond de vraag
of de verloven verlengd of beter vergoed moeten
worden. Een betere financiële compensatie
zou ervoor kunnen zorgen dat meer personen de
verloven kunnen opnemen. Veel éénoudergezin-
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“De ‘mannenberoepen’ laten weinig ruimte voor een
zekere mate van flexibiliteit. Het is zeldzaam dat een
vader die in zo’n beroepscategorie werkt verlof neemt
omdat één van de kinderen ziek is of om op woensdagnamiddag
bij de kinderen te zijn of er aan denkt
zijn tijd anders in te delen. Deze ideeën maken het
leven zeer moeilijk.”

P. 67
nen nemen bijvoorbeeld het ouderschapsverlof
niet op omdat de vergoeding te laag ligt. Zelfstandigen
kunnen niet genieten van deze verlofregelingen,
ook al voorziet de overheid een aantal
compensatiemaatregelen. Werklozen kunnen er
geen gebruik van maken omdat de verlofregelingen
verbonden zijn met het arbeidsstatuut.
Moederschapsverlof
Sinds 1954 kunnen moeders genieten van moederschapsverlof.
De totale duur van dit verlof
bedraagt 15 weken (19 weken bij een meerling).
Dit wordt opgesplitst in een zwangerschaps-
of prenataal verlof en bevallingsrust of
postnataal verlof. Het prenatale verlof duurt
minimum 1 week en maximum 6 weken (8 weken
bij een meerling) en moet voor de bevalling
opgenomen worden. De duur van het postnatale
verlof is afhankelijk van het aantal weken dat al
voor de bevalling is opgenomen. Dit verlof start
op de dag van de bevalling. Onder bepaalde
voorwaarden kan dit verlof verlengd of omgezet
worden in vaderschapsverlof. De uitkering die
tijdens het moederschapsverlof ontvangen
wordt, is vastgesteld op een percentage van het
salaris. Zelfstandigen hebben recht op 6 weken
moederschapsverlof en mogen dit zelf organiseren
in functie van hun werkzaamheden. Overigens
is het moederschapsverlof verplicht voor
alle moeders (FOD Werkgelegenheid Arbeid en
Sociaal Overleg, 2006).
Vaderschapsverlof
Opdat vaders vanaf de geboorte van hun kind
hun taak als opvoeder zouden kunnen uitoefenen,
werd het vaderschapsverlof op 1 juli 2002
verlengd van 3 tot 10 dagen. Deze dagen mogen
vrij opgenomen worden binnen 30 dagen vanaf de
dag van de bevalling. De eerste 3 kalenderdagen
wordt het loon betaald door de werkgever. De
laatste 7 dagen wordt een percentage van het
loon door het RIZIV uitgekeerd (FOD Werkgelegenheid
Arbeid en Sociaal Overleg, 2006).
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
We zien een stijgende trend in het aantal mannen
dat gebruik maakt van dit verlof. Omdat de
overheid enkel over de gegevens van de uitkeringsverzekering
beschikt, gelden de cijfers
voor mannen die minimaal 4 dagen van dit verlof
opnemen. Waar in 2002 15,3 % van de
vaders dit verlof opnam, steeg dit tot 45,9 % in
2004. Niet alle vaders namen de volledige
10 dagen op. Gemiddeld worden er 6,7 dagen
van de 7 dagen uitbetaald door de uitkeringsinstellingen
(X, 2006). Het is onduidelijk waarom
niet iedereen deze 10 dagen opneemt. Misschien
denkt men dat het opnemen van dit verlof
schadelijk is voor de carrière of schat men de
eigen werklast dermate hoog in dat men die
periode niet wil wegblijven van het werk. Zolang
carrièregebonden ideeën blijven bestaan, kan
de overheid veel ondernemen, maar zullen de
resultaten uitblijven. Men kan vaders immers
niet verplichten om dit verlof op te nemen, enkel
aanmoedigen. Daarnaast spelen ook financiële
overwegingen mee. Vanaf de vierde dag wordt
slechts een percentage uitgekeerd van het loon
wat voor veel gezinnen niet evident is, gezien de
kosten die een geboorte met zich meebrengt
(Staten-generaal van het Gezin cyclus I, 2004).
Adoptieverlof
Werknemers kunnen adoptieverlof opnemen
binnen de 2 maanden nadat het kind als gezinslid
is ingeschreven in het bevolkings- of vreemdelingenregister.
De duur van dit verlof hangt af
van de leeftijd van het geadopteerde kind:
6 weken indien de geadopteerde jonger is dan
3 jaar, 4 weken als het kind ouder is. Geadopteerde
kinderen ouder dan 8 jaar geven geen
recht op adoptieverlof. De duur van dit verlof
wordt verdubbeld indien het kind minstens voor
66 % gehandicapt is of aan een aandoening lijdt.
Het loon blijft behouden gedurende de eerste
drie dagen, daarna valt men terug op een uitke-

P. 68
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

P. 69
ring van het ziekenfonds (FOD Werkgelegenheid
Arbeid en Sociaal Overleg, 2006).
Ouderschapsverlof
Sinds 1998 kan elke ouder een beroep doen op
ouderschapsverlof. Daarvoor werd de regeling
voor loopbaanonderbreking (zie verder) vaak
gebruikt om te kunnen zorgen voor de kinderen.
Het ouderschapsverlof is, net zoals palliatief- en
zorgverlof, een thematisch verlof. Vanaf de
bevalling tot het kind 6 jaar is (8 jaar voor een
kind met een functiebeperking), kan dit verlof
opgenomen worden. Er zijn 3 verschillende
manieren om dit verlof op te nemen: 12 maanden
voltijds, 6 maanden deeltijds aan 50 % of
15 maanden deeltijds aan 20 %. Men kan altijd
overstappen van de ene naar de andere regeling.
De persoon die dit verlof aanvraagt, ontvangt
een onderbrekingsuitkering, geniet
ontslagbescherming en behoudt bepaalde socialezekerheidsrechten
(FOD Werkgelegenheid
Arbeid en Sociaal Overleg, 2006).
Ouders vragen dit verlof voornamelijk aan om
zich met de opvoeding van de kinderen bezig te
houden, om een ziek kind te verzorgen, omdat
er meerdere kinderen in het huishouden zijn of
omdat ze het moederschapsverlof te kort vinden.
Een kritische noot hierbij is dat zo’n verlof
ook handig zou zijn voor de opvoeding van tieners,
maar dat dit niet kan omwille van de leeftijdsbeperking.
Financiële overwegingen worden het meest
genoemd om geen gebruik te maken van deze
regeling, gevolgd door ‘geen nood’ aan dit verlof
en werkgerelateerde redenen. Mannen vinden
vaker dan vrouwen dat het opnemen van
ouderschapsverlof een risico inhoudt voor de
eigen carrière en denken dat ze in een slecht
daglicht bij de werkgever komen te staan door
dit verlof aan te vragen (Assurance Advisory
Services Luxembourg, 2002; Deven & Nuelant,
1999). Dit verklaart deels waarom 80 % van de
aanvragers van dit verlof een vrouw blijkt te
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“De periode waarin nu het ouderschapsverlof kan
opgenomen worden (leeftijd kind jonger dan 6 jaar), is
te kort. Men gaat er blijkbaar vanuit dat een kind
vooral de eerste jaren van zijn leven extra aandacht
en opvang van mama en/of papa nodig heeft. De eerste
jaren kunnen een goede crèche of opvangouder
ook prima zijn. De ‘moeilijkheden’ beginnen vooral bij
de eerste schooldag en het zoeken van een goede
opvang tijdens de vele schoolvakantie. Met 20 verlofdagen
per jaar en oma’s en opa’s die toch niet voor al
hun kleinkinderen tegelijk kunnen zorgen, wordt dit
een hele klus.”
zijn, hoewel er in de wetgeving geen onderscheid
wordt gemaakt tussen mannen en vrouwen
(RVA, 2006). In de Scandinavische landen
worden mannen verplicht om ouderschapsverlof
op te nemen. Dit om de band tussen ouder en
kind te versterken, maar ook om de ‘inwisselbaarheid
van rollen’ te garanderen (RKW,
2006a). Coppens en Koelet (2002) beweren
dat een gelijke taakverdeling pas bereikt kan
worden als er meer vrouwen participeren op de
arbeidsmarkt. Van Aerschot (2004) zegt dat het
loonverschil tussen mannen en vrouwen als oorzaak
moet worden aangeduid, samen met de
symbolische waardering van ‘vrouwenarbeid’.
Veelverdieners zijn niet geneigd om ouderschapsverlof
op te nemen omdat dit tot een te
groot inkomensverlies leidt. De beperkte vergoeding
zorgt ervoor dat éénoudergezinnen
weinig tot geen gebruik maken van dit verlof.
Deze problematiek mag niet enkel vanuit de
werknemerskant bekeken worden. De werkgevers
worden met organisatorische moeilijkheden
geconfronteerd als werknemers dit verlof
opvragen. De vervanging van een werknemer is
soms moeilijk omdat het werk niet altijd herverdeeld
kan worden. Dit probleem stelt zich vooral

P. 70
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

in kleinere bedrijven. Het is daarenboven niet
eenvoudig om iemand met dezelfde kwaliteiten
te vinden en niet in alle beroepen kan iemand
zomaar vervangen worden. Bij hervatting van
het werk, vraagt één derde van de personen die
ouderschapsverlof opnemen, om minder te gaan
werken (Assurance Advisory Services Luxembourg,
2002).
Andere verlofregelingen
met betrekking tot het gezin
Niet alleen gezinnen met kinderen hebben nood
aan verloven om hun gezins- en arbeidsleven op
elkaar af te stemmen. Personen die de zorg over
een zwaar zieke persoon op zich nemen of zij
die behoefte hebben om er eens tussen uit te
zijn, hebben ook een aantal mogelijkheden om
zich tijdelijk terug te trekken uit de arbeidsmarkt.
Ook hier moet men rekening houden met
de financiële gevolgen en kunnen enkel werknemers
en ambtenaren gebruik maken van deze
regelingen.
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
P. 71
“Wanneer mijn moeder zich niet meer goed kon
behelpen, heb ik ervoor gekozen om een volledige
loopbaanonderbreking te nemen. Een deeltijdse job
gaf me niet genoeg vrijheid. Zo hebben we twee jaar
harmonieus geleefd. Ik heb de laatste twee maanden
van haar leven over haar kunnen waken. Ze is thuis
vredig gestorven, bij mij, zonder sondevoeding, zonder
infusen, zonder doorligwonden,… Ik ben dus heel
tevreden over het systeem van loopbaanonderbreking,
zelfs indien dit de spaarcentjes doet wegsmelten.
En niet iedereen heeft de mogelijkheid gehad om
te sparen.”
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
Verlof voor bijstand of verzorging van een
zwaar ziek gezins- of familielid
Elke werknemer kan omwille van de verzorging
van een persoon die inwoont of een bloed- of
aanverwant in de tweede graad, maximaal
12 maanden stoppen met werken (24 als dit
verlof deeltijds wordt opgenomen). Er is een
onderbrekingsuitkering en een ontslagbescherming
voorzien (FOD Werkgelegenheid Arbeid
en Sociaal Overleg, 2006).
Bij dit soort verloven is er een vraag naar de uitbouw
van een toereikend dienstenaanbod zodat
gezinnen over een reeks opvangmogelijkheden
kunnen beschikken als het verlof niet lang
genoeg duurt (Staten-generaal van het Gezin
cyclus II, 2006).
Palliatief verlof
Werknemers die medische, sociale, administratieve
of psychologische bijstand verlenen en
verzorging geven aan personen die in een terminale
fase zitten van een ongeneeslijke ziekte,
hebben recht op 1 maand (deeltijds) palliatief
verlof. Dit kan maximaal 1 maand verlengd worden.
Er is een ontslagbescherming en er wordt
een onderbrekingsuitkering voorzien (FOD
Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal Overleg,
2006).
Tijdskrediet, loopbaanonderbreking,
loopbaanvermindering en vermindering
van de prestaties tot
een deeltijdse betrekking
Via deze weg kan meer tijd vrijgemaakt worden
voor persoonlijke ontwikkeling of voor het helpen
van andere personen. Dit systeem bestaat al
sinds het midden van de jaren 1980. De aanvrager
is beschermd tegen ontslag, behoudt nog
een aantal socialezekerheidsrechten en ontvangt
een onderbrekingsuitkering.
In de privé-sector spreekt men van tijdskrediet,
in de overheidssector van loopbaanonderbre-

P. 72
king. Het werkregime kan voltijds of deeltijds
(50 % of 20 %) betaald onderbroken worden
voor een periode van één jaar over heel de loopbaan.
Deze onderbreking is echter gebonden aan
een aantal voorwaarden (anciënniteit, tewerkstelling
in een bepaald arbeidsregime, leeftijd)
(FOD Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal
Overleg, 2006).
Verlof zonder Wedde
Het opnemen van Verlof zonder Wedde is een
specifieke manier van loopbaanonderbreking.
Het is niet gebonden aan bepaalde regels. De
werkgever bepaalt zelf of hij dit verlof wil toekennen.
De voorwaarden zijn bespreekbaar en
in sommige sectoren/ondernemingen vastgelegd
in CAO’s. Er wordt geen loon of uitkering
betaald wat maakt dat dit type verlof gevolgen
heeft voor de werkloosheidsverzekering en
ziekte- en invaliditeitsverzekering (FOD Werkgelegenheid
Arbeid en Sociaal Overleg, 2006).
Enkele cijfers
In 2005 namen 194 848 personen tijdskrediet,
loopbaanonderbreking of een thematisch verlof
(ouderschaps-, palliatief of zorgverlof) op. Van
deze verloven werd respectievelijk 62 % (van
89 016 personen die tijdskrediet aangevraagd
hebben), 77 % (van 74 310 die loopbaanonderbreking
namen), 82 % (van 31 522 die een
thematisch verlof opnamen) door een vrouw
aangevraagd. Mannelijke 50-plussers zijn gretige
afnemers van het tijdskrediet. Deeltijds
(door 43 158 personen aangevraagd) en voltijds
(door 3 071 personen aangevraagd) tijdskrediet
wordt in 57 % en in 60 % van de
gevallen door een man opgenomen. Thematische
verloven worden dan weer het meest opgenomen
door vrouwen (RVA, 2006).
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Ik ben al zeven jaar een huismoeder (met vier kinderen).
Zelfs indien dit voordelen heeft voor heel het
gezin, vind ik deze oplossing niet volledig bevredigend.
Ons ideaalbeeld van het leven toen we trouwden
was een kroostrijk gezin en voor elk van ons een
deeltijdse (halftijds of drie vierden) job. Helaas, de
loopbaanonderbreking of de loopbaanvermindering
voor mannen die een job hebben met veel verantwoordelijkheid
(mijn man is techno-commercieel
ingenieur in de electronica-sector), blijkt ondenkbaar
te zijn volgens de huidige mentaliteit. Ik ben gestopt
met werken na de geboorte van ons derde kind. De
zorg valt nu steeds vaker op mij: mijn man werkt
meer, om financieel niet in de problemen te komen
waardoor ik het gevoel krijg dat ik de volledige zorg
over de kinderen, het huishouden en het huis moet
dragen. Hij steunt op mij en steekt geld in mij. Het zal
moeilijk zijn om dit om te keren.”
Kinderopvang
De geboorte van een kind heeft invloed op de
tijd die wordt besteed aan werken en heeft
gevolgen op lange termijn (terugkeer naar de
werkvloer, pensioenbedrag,…). Het investeren
in de eigen carrière door de ouders gaat onvermijdelijk
gepaard met het vinden van een
opvangplaats voor de kinderen gedurende de
werkuren. Deze zoektocht is van groter belang
voor jonge kinderen die nog niet naar school
gaan. Het spreekt vanzelf dat de kinderen die
naar school gaan ook specifieke aandacht nodig
hebben buiten de schooluren.
Er kan in de Belgische kinderopvang een onderscheid
gemaakt worden tussen informele en formele
opvang. Met dit eerste bedoelen we dat
ouders een beroep doen op vrienden, familie en
grootouders om hun kinderen op te vangen.
Deze vorm van opvang wordt niet gecontroleerd
door de overheid. Daarnaast bieden instellingen

P. 73
formele kinderopvang aan. Door dit aanbod kan
de combinatie tussen arbeid en gezin eenvoudiger
worden. Idealiter zijn de opvangmogelijkheden
groot en gevarieerd, flexibel ten aanzien
van de atypische werkuren van de ouders, kwalitatief
hoogstaand, maar toch met een lage kostprijs
(Hank & Kreyenfeld, 2003; Rindfuss &
Brewster, 1996).
De besproken evoluties op arbeidsvlak hebben
hun invloed op de kinderopvang. Er bestaat een
rechtstreeks verband tussen de beschikbaarheid
van kinderopvang en de participatie van de
vrouw op de arbeidsmarkt. De vraag naar for-
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
mele kinderopvang stijgt doordat er steeds minder
een beroep kan worden gedaan op familie
en vrienden om te voorzien in opvang, vrouwen
steeds massaler de arbeidsmarkt betreden en er
vaker voor kiezen om hun arbeidsloopbaan niet
volledig te onderbreken bij de geboorte van een
kind. Daarnaast worden de arbeidsuren steeds
flexibeler, bestaat niet elk gezin meer uit vader
én moeder en treedt er een mentaliteitswijziging
op: werken mag geen negatieve gevolgen hebben
voor de kwaliteit van het gezinsleven.
We geven in onderstaande tabel een overzicht van
de formele en informele kinderopvang in België.
TABEL 3: OPVANG VAN KINDEREN (0-16 JAAR) VOOR MEER DAN 4 U PER WEEK
DOOR EEN ANDERE PERSOON DAN DE OUDERS VOOR ALLE GEZINNEN
IN FUNCTIE VAN DE LEEFTIJD IN BELGIË IN 1992 EN 2002, PROCENTUEEL
0-2 jaar 3-6 jaar 7-12 jaar 13-16 jaar
1992 54 39 24 9
2002 71 44 23 11
BRON PSBH 1992-2002. Huishoudens in België (Bonsang e.a., 2004).
We zien dat er zich op 10 jaar tijd een evolutie
heeft voorgedaan op het gebied van kinderopvang
van de jongste kinderen. In 1992 werden
54 % van de 0 tot 2-jarigen opgevangen. Dit percentage
steeg tot 71 % in 2002. Hoe ouder het
kind, hoe minder het opgevangen wordt door
een andere persoon, ongeacht het jaar waarvan
sprake. Bonsang, e.a. (2004) onderscheiden
een aantal elementen die een invloed uitoefenen
op het al dan niet laten opvangen van kinderen
door een externe persoon of dienst. De beroepssituatie
van de moeders blijkt daarin zeer
belangrijk te zijn: indien de moeder werkt, verhoogt
de kans dat een kind niet door de ouders
opgevangen wordt met 24,2 %. Ook het opleidingsniveau
van de moeder, de regio en het
jaartal oefenen een positief effect uit. Hoe hoger
het gezinsinkomen, hoe vaker een kind opgevangen
wordt. De professionele situatie van de
vader speelt geen rol. Er zijn ook een aantal factoren
die ervoor zorgen dat kinderen minder
snel worden opgevangen zoals de grootte van
het huishouden (hoe groter, hoe minder kans op
opvang) en de leeftijd van het kind (hoe ouder,
hoe minder kans op opvang).
In tabel 4 zien we voor welk type opvang ouders
kiezen.
Het gebruik van betaalde opvang daalt naarmate
de kinderen ouder worden. Tussen 1995 en
2002 merken we een daling op van het gebruik
van betaalde opvang voor kinderen vanaf 3 jaar.
De auteurs suggereren dat de algemene daling
van het gebruik naarmate de leeftijd stijgt, te wijten
is aan een relatieve verhoging van vertrouwen
in de kinderen waardoor ouders sneller
geneigd zijn om hun kinderen een tijdje alleen
thuis te laten (Bonsang e.a., 2004).

P. 74
BRON PSBH 1995-2002. Huishoudens in België (Bonsang e.a., 2004).
In de hiernavolgende paragrafen geven we een
overzicht van de verschillende opvangmogelijkheden.
We beginnen met de informele opvang.
Daarna volgt een uiteenzetting over hoe de formele
kinderopvang in België georganiseerd
wordt en worden ter verduidelijking enkele cijfergegevens
gepresenteerd. Tot slot wordt een
kort overzicht gegeven van de fiscale maatregelen
met betrekking tot kinderopvang.
De informele kinderopvang
Uit de PSBH-cijfers blijkt dat vooral de grootouders
instaan voor de informele opvang van kinderen
in het bijzonder wanneer deze naar
school gaan (Bulckens e.a., 2005). Volgens een
studie uitgevoerd door het HIVA (Hedebouw &
Sannen, 2002) hebben ouders enerzijds schrik
dat de kinderen te veel verwend worden bij de
grootouders. Anderzijds zijn ze blij met de flexibiliteit
en het financiële voordeel van deze
opvangvorm. De grootouders zelf zijn ook vragende
partij om hun kleinkinderen op te vangen,
maar er zijn grenzen. Ze willen in alle vrijheid
zelf bepalen hoeveel uren en dagen ze instaan
voor de opvang en het aantal kinderen dat ze
opvangen.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
TABEL 4: OPVANG VAN KINDEREN (0-16 JAAR), AL DAN NIET BETAALD,
IN FUNCTIE VAN DE LEEFTIJD IN BELGIË IN 1995 EN 2002, PROCENTUEEL
0-2 jaar 3-6 jaar
Geen Niet betaalde Betaalde Geen Niet betaalde Betaalde
opvang opvang opvang opvang opvang opvang
1995 37 19 44 54 23 23
2002 29 25 46 57 24 19
7-12 jaar 13-16 jaar
1995 74 16 10 90 6 4
2002 77 18 5 89 10 1
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Ik ben een grootmoeder met zeven kleinkinderen en
ouder van drie kinderen. Mijn oudste dochter is verpleegster
en haar man ook. Zij hebben 3 kleine kinderen.
Ze hebben alle mogelijke verlofregelingen
opgenomen om een zo hoog mogelijke levenskwaliteit
te hebben. De vader is zes maanden thuis gebleven
na het moederschapsverlof. Financieel hebben
we moeten bijspringen. Zonder die hulp was deze
situatie onmogelijk. Ze hebben, ondanks alles, een
klein huisje in Brussel, ze beschikken over een auto,
maar doen alles met de fiets. Op dit moment leef ik in
functie van hun professioneel leven. Naargelang hun
uurrooster ben ik bij hen. Sommige dagen vanaf
6u30, andere dagen verlaat ik hun huis pas rond
21 u 30. Ik heb ook nog mijn ouders en een schoonmoeder
met wie ik een goede relatie wil onderhouden
en aan wie ik affectieve hulp wil aanbieden. Mijn twee
andere kinderen hebben ook een partner en kinderen.
Zij hebben uurroosters die verenigbaar zijn met
de school, maar in het weekend en op dagen dat de
kinderen ziek zijn, vrij hebben op school,… roepen ze
mijn hulp in. Ik bied die hulp graag aan, mijn familie
is belangrijk voor mij.”

GETUIGENIS, FAMIBOOM,
21-22 OKTOBER 2006:
Gemiddeld vangen de grootouders die vaak
voor hun kleinkinderen zorgen deze gedurende
25,9 u per week op. In 10 % van de gevallen
wordt voor weekend- af nachtopvang gezorgd.
Grootouders die regelmatig voor hun kleinkinderen
zorgen, zijn vaak niet meer beroepsactief
en tussen 55 en 69 jaar. Ze verkeren in relatief
goede gezondheid en wonen dicht bij hun kleinkinderen.
Ze zullen sneller instaan voor de
opvang als ze lagergeschoold zijn en zelf weinig
kinderen hebben. Grootouders zijn niet de enige
personen waar een beroep op wordt gedaan.
Ook familieleden, vrienden of kennissen zorgen
voor de kinderen. Deze opvang gebeurt meer op
toevallige basis in vergelijking met de opvang
door de grootouders.
Organisatie van de formele
kinderopvang
P. 75
“Het is moeilijk om uw rol van moeder op te nemen
tegenover je eigen moeder als zij op de kinderen let.
Men moet een evenwicht vinden tussen de relaties,
maar dat is niet makkelijk.”
Het opvanglandschap in België is gevarieerd en
afhankelijk van de regio waar men woont. De
opvang voor kinderen tussen 0 en 3 jaar wordt
voorschoolse of dagopvang genoemd. Kinderen
vanaf 3 jaar kunnen in een buitenschoolse
opvang terecht. Dit onderscheid is gebaseerd op
de leeftijd waarop kinderen voor het eerst naar
school kunnen gaan. Het toezicht op de kinderen
gezinszorg gebeurt door een instelling die
opgericht is door de gemeenschappen. In de
Vlaamse Gemeenschap gebeurt dit door ‘Kind
en Gezin’ (K&G) en in de Waalse en Duitstalige
Gemeenschap door het ‘Office de la Naissance
et de l’Enfance’ (ONE). K&G en ONE houden er
elk hun eigen kwaliteitseisen op na.
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
Zowel in Vlaanderen als in Wallonië werd er
vanaf het einde van de jaren 1980 geïnvesteerd
in de uitbreiding van kinderopvangvoorzieningen.
Deze evolutie hangt samen met de overstap
van het kostwinnersmodel naar het combinatiemodel.
In dit laatste model is er sprake van een
meer gelijke verdeling in beroepsarbeid tussen
beide partners. Dit wil zeggen dat er een oplossing
moet worden gevonden voor de opvang van
de kinderen tijdens de werkuren omdat steeds
meer vrouwen aan het werk zijn (Van Dongen
e.a., 2001).
K&G maakt een onderscheid tussen kinderdagverblijven,
diensten voor opvanggezinnen en
initiatieven voor buitenschoolse opvang die
erkend en gesubsidieerd worden en tussen minicrèches,
zelfstandige kinderdagverblijven en
zelfstandige onthaalouders die onder toezicht
staan. Daarnaast subsidieert K&G een aantal
buurt- en nabijheidsdiensten. Dit zijn kleinschalige,
buurtgerichte diensten van kinderopvang
die kinderen opvangen die niet in andere
opvang terecht kunnen. Kinderen worden zowel
in groeps- als in gezinsverband opgevangen. Als
een kind in een kinderdagverblijf of in een
dienst voor opvanggezinnen verblijft, betalen de
ouders een inkomensafhankelijke bijdrage. De
kostprijs van een dag in een initiatief voor buitenschoolse
opvang is wettelijk vastgelegd en
wordt gesubsidieerd. Sinds 1997 zijn de Vlaamse
gemeenten verplicht een ‘Lokaal Overleg Kinderopvang’
op te richten. Daarin worden alle
actoren die bezig zijn met kinderopvang samengebracht.
Deze verplichting betekende voor veel
gemeenten een aanzet om hun buitenschoolse
kinderopvangvoorzieningen te evalueren en
te verbeteren (Kind en Gezin, 2006; RKW,
2006a).
Bij ONE wordt voornamelijk de leeftijd gebruikt
om een onderscheid te maken tussen de verschillende
opvangmogelijkheden. De crèches vangen
kinderen op tussen 0 en 3 jaar. In de peutertui-

P. 76
nen (prégardiennats) kunnen kinderen tussen
1,5 en 3 jaar terecht. In de gemeentelijke huizen
voor kinderopvang (maison communales d’acceuil
de l’enfance) worden kinderen tot 7 jaar
opgevangen. Ook kinderen die lichtjes ziek zijn
of een lichte handicap hebben, kunnen in deze
centra rekenen op opvang. In deze drie opvangdiensten
wordt het te betalen bedrag gebaseerd
op het inkomen van de ouders. Dit is niet het
geval in een Huis van het Kind (maisons d’enfants)
die opvang bieden voor kinderen tot
7 jaar. Daarnaast bestaan er ook opvanggezinnen
verbonden aan een dienst (accueillantes
conventionnées avec un service), zelfstandige
onthaalouders (accueillantes d’enfants autonomes)
en opvang voor sporadisch gebruik (haltes-garderies).
Kinderen tot 6 jaar kunnen in
deze laatste opvanginstelling voor enkele uren
opgevangen worden. Door de grote vraag naar
opvangplaatsen, krijgen kinderen tussen 0 en
3 jaar voorrang (Office de la Naissance et de
l’Enfance, 2006).
Kinderopvang heeft niet enkel een opvoedende
en verzorgende functie, maar ook een sociale en
economische. Sociaal doordat kinderopvang, in
theorie, gelijk toegankelijk en van gelijke kwaliteit
is voor iedereen. Kinderopvang moet de
levenskwaliteit ondersteunen door in te spelen
op de noden en behoeftes van de ouders en kinderen.
De economische functie wordt duidelijk
in de bijdrage die kinderopvang onder andere
levert voor de gelijke kansen tussen mannen en
vrouwen (Vandenbroeck, 2004). De overheid
verschijnt vooral in dit laatste aspect ten tonele.
De lidstaten kwamen tijdens de Europese raad
van Barcelona in 2002 overeen dat er voor minstens
33 % van de kinderen onder de 3 jaar en
minstens voor 90 % van de kinderen tussen 3 en
6 jaar opvang moet zijn in 2010. Op Europees
vlak behoort België, samen met Denemarken tot
de beste van de klas wat opvangstructuren voor
kinderen van 3 tot 6 jaar betreft. De basis- en
kleuterscholen zijn hier een heel grote hulp
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
(RKW, 2006a). Ondanks deze goede cijfers op
Europees vlak, is er nog steeds een tekort aan
opvangplaatsen.
In 2005 waren er in de Vlaamse Gemeenschap
2 146 opvangvoorzieningen die ofwel erkend en
gesubsidieerd werden door K&G, ofwel een
attest van toezicht bezaten. Dit resulteert in
95 529 opvangplaatsen. 27 % van deze opvangdiensten
zijn gesubsidieerd en bieden bijna drie
vierden van het aantal beschikbare plaatsen
aan. 135 649 kinderen maakten gebruik van de
opvang tijdens de telweek 1 . 55 % van de kinderen
gingen naar een voorschoolse opvang en
78 % werd opgevangen in een voorziening
erkend door K&G. Vlaanderen biedt aan 34,4 %
van de kinderen onder de 3 jaar opvang en haalt
dus de norm van Barcelona 2 (Kind en Gezin,
2006). In de Waalse Gemeenschap waren er in
totaal 1 475 opvangvoorzieningen die plaats
boden aan 29 805 kinderen. 34 % van de Waalse
kinderopvanginstellingen krijgen een subsidie
van de ONE en vingen samen 73,6 % van
de kinderen op die opgevangen werden.
40 826 verschillende kinderen waren minimaal
1 dag aanwezig in de Waalse kinderopvang in
2005 (Office de la Naissance et de l’Enfance,
2006). De opvangplaats varieert naargelang de
leeftijd. De start van de schoolcarrière speelt
hier een zekere rol in. Zo worden kinderen jonger
dan 3 jaar in 32,2 % van de gevallen toevertrouwd
aan een onthaalmoeder of -gezin,
21,1 % gaat naar een crèche en 2,5 % naar een
privé-persoon. De 4 tot 10-jarigen (25,1 %)
maken vaker gebruik van de voor- en nabewaking
op school dan de 11 tot 16-jarigen (9,3 %)
(Bulckens e.a., 2005).
Het gebruik van opvangdiensten door gezinnen
waar een kind met een handicap tussen 3 maanden
en 2,5 jaar leeft, is vergelijkbaar met die in
andere gezinnen. Het verschil is dat deze groep
minder intensief gebruik maakt van de aangeboden
opvangdiensten. De oorzaak hiervan is
dat moeders van kinderen met een functiebe-

perking er vaker bewust voor kiezen om minder
te gaan werken na de geboorte. Ouders hebben
de meeste schrik dat de zorg en aandacht die
hun kind nodig heeft, niet kan worden geboden
in de opvang. Net zoals in andere gezinnen
hekelen ze de lange wachtlijsten en het beperkte
aanbod van kinderopvang in de buurt (Vanpée
e.a., 2000).
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
P. 77
“Ik ben huisvrouw geworden omdat er onder andere
geen avond- of weekendopvang is. Babysitters zijn niet
te betalen als je er vaak een beroep op moet doen.”
De kritiek op de kinderopvang is dat deze voornamelijk
gezinnen in hogere inkomensklassen
met één tot twee gezonde kinderen ten goede
komt. Voor kinderen met een handicap is er te
weinig opvang omdat hun behoeftes en noden
anders zijn. Voor grote gezinnen is de kost voor
kinderopvang aanzienlijk, in die mate dat het
soms voordeliger is dat één van de partners
stopt met werken. Ook voor éénoudergezinnen,
die slechts over één inkomen beschikken, is kinderopvang
duur. Ondanks het uitgebreide aanbod
aan voorzieningen, voldoet het aanbod niet
en zijn ze niet aangepast aan de behoeftes van
de ouders. Problemen hebben voornamelijk te
maken met opvang voor ouders met flexibele
arbeidstijden, buitenschoolse opvang, opvang
voor zieke kinderen, opvang tijdens de vakantie,…
Er is ook een ondervertegenwoordiging
van kinderen uit lagere sociale klassen en van
allochtone ouders in de kinderopvang. Dit is toe
te schrijven aan de ongelijke arbeidsmarktsituatie
(Philips & Moss, 1989; Storms, 1995).
De overheid kan hiervoor een oplossing bieden
door toegankelijke en geografisch goed verspreide
collectieve diensten van kinderopvang
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
aan te bieden. Gesubsidieerde opvang geniet
de voorkeur boven het stimuleren van private
opvang omdat iedereen hiervan kan genieten en
het te betalen bedrag afhankelijk is van het
gezinsinkomen. Indien enkel het privé-initiatief
wordt aangemoedigd, verliezen de armere
gezinnen omdat in deze opvangvoorziening
gewerkt wordt met een vast bedrag per dag
ongeacht het inkomen. Om het aantal opvangplaatsen
te verhogen, kunnen bedrijven ingeschakeld
worden. In de Waalse Gemeenschap
wordt er geëxperimenteerd met S.E.M.A.-crèches.
Dit zijn opvangplaatsen die door de werkgever
zijn gereserveerd in de nabijheid van de
werkplaats waar de werknemers gebruik van
kunnen maken. Opvang voorzien op de werkplaats
zelf is ook een optie. Hierbij moet gelet
worden dat een dergelijke opvang niet in het
nadeel mag zijn (van de verwachte flexibiliteit)
van de werknemer. De kost voor de werkgever
mag ook niet te groot zijn (Staten-generaal van
het Gezin cyclus II, 2006).
Naast de uitbouw van het aantal diensten, kunnen
de bestaande structuren ook onder de loep
worden genomen. Wat met de flexibiliteit van de
opvangdiensten zelf? Bedrijven lopen immers
het risico dat ouders minder lang werken doordat
ze op tijd aan de opvang moeten staan om
hun kind af te halen of moeten instaan voor de
opvang van hun kind. Er wordt immers steeds
meer op atypische uren zoals in het weekend, ‘s
nachts,… gewerkt. De openingsuren van de kinderopvangdiensten
zijn hier niet op voorzien. De
Vlaamse regering ziet in het gebruik van dienstencheques
een mogelijkheid om meer flexibiliteit
te creëren. In het voorstel van het decreet
inzake het gebruik van dienstencheques voor
kinderopvang zijn een aantal beperkingen opgelegd.
Enkel een alleenstaande, werkende ouder
met kinderen onder de 3 jaar kan voor 39 u per
jaar zijn of haar kinderen laten opvangen met
dienstencheques (Van Holen, 2006). Het vraag-

P. 78
stuk over wie deze dienstencheques mag aanvaarden,
is nog niet opgeklaard (Vlaams Parlement,
2006).
Niet alleen ouders die werken hebben nood aan
kinderopvang. Ook in andere alledaagse situaties
willen (werkzoekende) ouders een beroep
doen op de kinderopvang: “Gezinnen hebben
nood aan kinderopvang als ze naar diensten
moeten gaan, of naar het ziekenhuis moeten. Ze
zouden opvang kunnen gebruiken als ze moeten
verhuizen, of als ze dringend opgeroepen worden
om naar de rechtbank te gaan. Maar kinderopvang
is ook nuttig als je vrijwilligerswerk
wil doen, dat is belangrijk om andere mensen te
leren kennen en om vaardigheden te leren; kinderopvang
is tenslotte ook nodig als je dringend
opgeroepen wordt voor interim-arbeid” (Steunpunt
tot bestrijding van armoede bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting, 2001).
Fiscale aftrekbaarheid
en fiscale maatregelen
Ouders kunnen er voor kiezen om hun kinderen
zelf of informeel op te vangen of om hun kinderen
naar een erkende opvangdienst te sturen.
Ongeacht de gemaakte keuze, hebben ouders
recht op fiscale compensatie. Per kind jonger
dan drie jaar moet er gekozen worden voor één
compensatiemaatregel.
In het eerste geval wordt er een toeslag op de
belastingsvrije som per kind ten laste jonger dan
drie jaar toegekend. Kinderen met een handicap
tellen voor twee. In de andere optie mag een
deel van de uitgaven voor kinderopvang fiscaal
afgetrokken worden. In tegenstelling tot de toeslag,
mogen deze kosten ingebracht worden tot
het kind 12 jaar is. Er moet wel voldaan worden
aan een aantal voorwaarden. Uiteraard moet het
kind fiscaal ten laste zijn van de belastingplichtige
en moet één van de ouders in het huishouden
een inkomen uit arbeid hebben. Kinderen
jonger dan drie jaar moeten overdag opgevan-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
gen worden en kinderen tot 12 jaar buiten de
normale lesuren. Enkel de uitgaven betaald aan
bepaalde instellingen komen in aanmerking. De
gemaakte kosten moeten bewezen worden aan
de hand van een attest. Er mag een maximumbedrag
per dag afgetrokken worden dat het kind
opgevangen werd. In de Vlaamse Gemeenschap
komt ook vakantieopvang onder bepaalde voorwaarden
in aanmerking voor belastingsaftrek.
Er gaan stemmen op om fiscale maatregelen te
vermijden omdat dit vooral de hogere inkomencategorieën
ten goede komt 3 (FOD Werkgelegenheid
Arbeid en Sociaal Overleg, 2006).
Het einde van de arbeidsloopbaan
In theorie
In heel het eindeloopbaandebat is de pensioenleeftijd
een veel besproken onderwerp. “Moeten
we de pensioenleeftijd verlagen, optrekken,
flexibel maken of behouden” (Berghmans,
2006, p.310)? De publieke opinie lijkt duidelijk:
de wettelijke pensioenleeftijd mag niet naar
omhoog. Nochtans worden op andere fora heel
andere pistes bestudeerd en aangereikt. De
Organisatie voor Economische Samenwerking
en Ontwikkeling (OESO) bijvoorbeeld, pleit
voor een verlenging van de loopbaan van de
Belgische werknemers, en als het niet wettelijk
kan, dan toch in de praktijk. De huidige debatten
over het loopbaaneinde houden in dat er ook
moet worden gepraat over de financiering van
de toekomstige wettelijke en privé-pensioenen.
Onder nationale en Europese druk en langs verschillende
wegen evolueren we alleszins naar
een hogere pensioenleeftijd en naar een beperking
van het aantal werknemers die de arbeidsmarkt
vroegtijdig verlaten.
Het Nationaal Actieplan Werkgelegenheid heeft
de ambitie om de werkgelegenheidsgraad van
de 55- tot 65-jarigen met ongeveer 2 % per jaar

DE LISSABON-STRATEGIE
P. 79
In maart 2002 stelde de buitengewone Europese
raad van Lissabon in het kader van de economische,
sociale en ecologische pijlers van de EU een nieuwe
doelstelling voorop: tegen 2010 moet de EU de
meest competitieve en dynamische kenniseconomie
van de wereld zijn, die in staat is tot duurzame
economische groei met meer en betere banen en
een grotere sociale cohesie. Met betrekking tot de
werkgelegenheid werd benadrukt dat het werkgelegenheidsbeleid
moest worden versterkt om tot
volledige werkgelegenheid te komen: tegen 2010
zou een werkgelegenheidsgraad van 70 % moeten
worden behaald en zou meer dan 60 % van de vrouwen
actief moeten zijn op de arbeidsmarkt. In de
conclusies van Lissabon werd ook aandacht besteed
aan de kwalitatieve verbetering van de beschikbare
arbeidskrachten. In dit kader werd de invoering
gepland van een beleid ter verlenging van het
beroepsleven door onder meer een gemakkelijkere
toegang tot opleidingen, de versoepeling van de
arbeidsformules,… Vijf jaar na het vooropstellen van
de Lissabon-criteria is de Europese werkgelegenheidsstrategie
echter overgeschakeld op een
beperkter aantal richtlijnen. Met betrekking tot het
optrekken van het aantal oudere werkkrachten
wordt alleen nog maar gesproken van de uitbreiding
van het werkaanbod. Het komt er dus op neer het
werkaanbod te vergroten, zonder daarbij te spreken
van versoepeling of het soort contract,…
HET NATIONAAL ACTIEPLAN WERKGELEGEN-
HEID (NAP)
Het NAP Werkgelegenheid is een document dat
jaarlijks aan de Europese Commissie wordt voorgelegd
en waarin iedere lidstaat de maatregelen
bespreekt die werden genomen om de doelstellingen
te halen die werden vastgelegd in de Europese
richtlijnen voor de werkgelegenheid. In het Belgische
NAP 2003 voor de optrekking van het aantal
oudere werknemers heeft België vier actielijnen
uitgewerkt:
– de herinschrijving van oudere werklozen als
werkzoekenden
– het behoud van oudere werknemers via mogelijke
aanpassingen van hun arbeidsomstandigheden
en de bevordering van hun inzetbaarheid om hun
eindeloopbaanperspectieven te diversifiëren
– de terugkeer of het behoud van oudere werknemers
op de arbeidsmarkt bevorderen dankzij
een systeem van premies voor de werkgever en
de werknemer
– de mentaliteit veranderen via een grootschalige
bewustmakingscampagne om af te stappen van
de cultuur van vroegtijdig pensioen.
BRON FOD Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal Overleg, 2006; Moulaert, 2005.
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
op te trekken gedurende de periode 2006-2010,
om tegen 2010 de doelstelling van de Lissabonstrategie
te halen: een werkgelegenheidsgraad
van 50 % bij de 55- tot 64-jarigen.
In België blijft de werkgelegenheidsgraad 4 van
de 55 tot 64-jarigen voor alle opleidingsniveaus
stijgen: van 26,6 % in 2002 tot 28,1 % in 2003
en 30 % in 2004 (Eurostat, 2006a). Ondanks
deze stijging, die vooral te danken is aan de activiteit
van de vrouwen, blijft de werkgelegenheidsgraad
van deze leeftijdsgroep in ons land
relatief laag in vergelijking met de rest van
Europa. Dit percentage ligt nog ver onder de
vooropgestelde 50 %. Er is echter verbetering in
zicht. In de jaren 1970 voerde België maatregelen
in om de jeugdwerkloosheid te verminderen
door het vervroegd pensioen van oudere werknemers
te bevorderen. Hierdoor krijgen we nu
een nieuwe beweging. Alles wijst erop dat we
over enkele jaren een sterke stijging zullen krijgen
van het aantal oudere werknemers op de
arbeidsmarkt en bijgevolg ook een teruggang
van de wettelijke pensioenleeftijd. Dit werd
onlangs in België, in de lijn van de sociale
arbeidsstaat, bekrachtigd met het Generatiepact.
In de praktijk
Wat de verlenging van de loopbaan betreft, zal
de pensioenleeftijd vanaf januari 2009 zowel
voor vrouwen als voor mannen op 65 jaar worden
vastgelegd. Mannen en vrouwen kunnen
vervroegd op pensioen gaan, dat wil zeggen
voor zij die de wettelijke pensioenleeftijd hebben
bereikt, vanaf de 1 e maand die volgt op hun
60 e verjaardag. De oudere werknemers moeten
wel een bepaald aantal werkjaren kunnen voorleggen:
in 2003 lag dit aantal op 32 jaar, dit
werd opgetrokken naar 34 jaar in 2004 en
35 jaar in 2005 (Coen, 2004).
Heel wat oudere werknemers kenden een overgangsstatuut
voor ze recht hadden op hun pen-

P. 80
HET BRUGPENSIOEN
Sinds het begin van de jaren 1980 kampt de staat
met een verhoging van de begrotingsuitgaven door
de populariteit van het brugpensioen. Het succes
van dit stelsel is deels te verklaren door het voordeel
dat beide partijen eruit halen. Voor de werknemer
is het brugpensioen een financieel interessant
stelsel dat voordelig is bij de berekening van het
pensioen (gelijkschakeling van de jaren brugpensioen
bij de berekening van het pensioen in geval van
conventioneel brugpensioen). Voor de werkgever
kan het brugpensioen voor overtollig personeel
minder duur zijn dan ontslagen met ontslagvergoedingen
die kunnen oplopen tot verschillende
jaren van loon voor ontslagen werknemers met
veel anciënniteit en een hoog salaris. Brugpensioen
betekent het einde van de professionele loopbaan.
Er moet naar een ander ‘sociaal nut’ worden
gezocht. Sommige werknemers hebben niet
gevraagd om dit brugpensioen, soms is het een
gedwongen maatregel, bij een herstructurering
bijvoorbeeld. Het brugpensioen dekt verschillende
ladingen: gewenst brugpensioen als ‘beloning’ na
een rijkgevulde loopbaan, gedwongen brugpensioen
door de werkgever vaak om economische
redenen en soms middenin de loopbaan.
BRONNEN Jamoulle e.a., 1997; Lambrecht & Debuisson, 2005; Moulaert, 2005.
sioen op 65-jarige leeftijd. Naast de 30 % ouderen
tussen 50 en 65 die nog professioneel actief
zijn, konden andere werknemers met vervroegd
pensioen gaan (15 % van de leeftijdsgroep tussen
50 en 64 jaar). 6,7 % van de 50- tot 64-jarigen
ontving als werknemer of zelfstandige een
invaliditeitsuitkering en 8 % van deze leeftijdsgroep
had het statuut van oudere werkloze zonder
verplichting om zich als werkzoekende in te
schrijven (de begunstigden van het brugpensioensysteem
‘Canada Dry’ 5 ), kwamen eveneens
in aanmerking voor dit statuut. Het momenteel
omstreden stelsel van het conventioneel voltijds
brugpensioen geldt voor 5,9 % van de 50- tot
64-jarigen 6 .
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Met de bedoeling de werkgelegenheidsgraad
van de ouderen op te trekken, werden de meeste
van deze overgangsstatuten de laatste jaren bijgeschaafd.
Het statuut van ‘oudere werkloze’ is
beperkter geworden in die zin dat werklozen
jonger dan 58 jaar (2004) nog altijd als werkzoekende
moeten zijn ingeschreven, terwijl voordien
werklozen vanaf 50 jaar niet aan deze
verplichting waren onderworpen. Vanaf 1992
werd de toegang tot het conventionele brugpensioen
beperkt en deze restrictie wordt nu nog
altijd voortgezet.
Anderzijds wordt de oorlog verklaard aan de
werkloosheid onder de ouderen. Dit gebeurt
door financiële ondersteuning te bieden aan
zowel werklozen 7 als werknemers 8 en via een
reeks zogenaamd preventieve maatregelen in
het noorden en het zuiden van het land, voornamelijk
in de vorm van jobcoaching 9 . Het huidige
debat over het loopbaaneinde in België past
eigenlijk in het kader van de actieve welvaartsstaat,
in een activeringslogica, en brengt de
gedachte over dat we steeds langer zullen moeten
werken.
Niet enkel de oudere werknemers moeten geactiveerd
worden, maar ook de werkgevers. Nochtans
blijven deze huiverig staan tegenover hun
betrokkenheid. Men schuift de verantwoordelijkheid
van het arbeidsrisico liever door naar de
oudere werknemer. Hoewel de werkgevers en
de regering enerzijds de verlenging van de
loopbaan verdedigen, krijgt anderzijds het
bedrijf Arcelor bijvoorbeeld in juni 2005 de toestemming
van de federale overheid om een
brugpensioenstelsel in te voeren dat het vertrek
mogelijk maakt vanaf 54 jaar voor 2005-2006
en vervolgens tussen 50 en 54 jaar voor 2008-
2010 in het kader van de sluiting van de hoogovens
van het bedrijf. De afwijking wordt
gemotiveerd vanuit de invoering van een vernieuwend,
intern managementbeleid (Moulaert,
2005).

DE ACTIEVE WELVAARTSTAAT…
P. 81
De beslissingen die vandaag worden genomen in
het Europese beleid en dus indirect ook in het
kader van het Belgische beleid zijn gericht op de
uitbouw van de actieve welvaartstaat. Deze evolutie,
die al in Groot-Brittannië werd ingevoerd door
Tony Blair, lijkt het Belgische sociale model te worden.
Het passieve beleid komt tegenover een actief
beleid te staan. De passieve beleidslijnen hebben
voornamelijk betrekking op de vergoeding van
werkzoekenden en de bepaling van de leeftijd om
de arbeidsmarkt te betreden en te verlaten (pensioen
en brugpensioen). Activering heeft betrekking
op de overgang van passieve uitgaven naar actieve
uitgaven (gekoppeld aan een reeks voorwaarden)
en op het verantwoordelijkheidsgevoel van de steuntrekkers.
Tot nu toe had deze activering betrekking
op jonge werkzoekenden (cf. activeringsplan van de
werkloosheidsuitkeringen). De huidige acties zijn
eerder gericht op het schrappen of beperken van
de instrumenten voor het vervroegd verlaten van de
arbeidsmarkt. Deze maatregelen zijn gericht op de
oudere werknemers.
BRON Moulaert, 2005.
Zoeken naar een zinvolle
tijdsbesteding nà het arbeidsleven
“Met pensioen gaan betekent in de eerste plaats
afscheid nemen van zijn of haar baan (…). Het
betekent ook een nieuwe verhouding opbouwen
met betrekking tot tijd alsook tot de huishoudelijke
en externe ruimte. Het betekent zoeken
naar een nieuwe invulling van de eigen vrije tijd
en de tijd die worden gedeeld met de partner
en/of andere naaste familieleden” (Guichard-
Claudic e.a., 2001, p. 81-82). De overgang van
werk naar pensioen is vaak bruusk, plotseling en
onherroepelijk. Mensen die met pensioen gaan,
moeten hun plaats vinden buiten de werksfeer
in een maatschappij die arbeidsnut hoog in het
vaandel draagt.
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
Oudere vrouwen vinden vaak een nieuwe functie
in de vorm van de opvang van de kleinkinderen.
De capaciteit van de kinderopvangplaatsen
wordt vandaag ruimschoots aangevuld met de
opvang van de kleinkinderen door de grootouders
(zie hoger), doorgaans langs moederszijde.
In de toekomst zal deze opvang moeten concurreren
met de nieuwe eisen in verband met de
hogere werkgelegenheidsgraad van de oudere
werknemers, maar ook met de persoonlijke
eisen van een ouder wordende, maar nog steeds
actieve bevolking. Persoonlijke ontwikkeling
van de oudere generatie wordt een nieuw leitmotief.
Veranderende opvattingen
Aan het begin van de 19de eeuw zorgde de
invoering van het pensioenstelsel voor een
belangrijke verandering op het gebied van de
levensomstandigheden. In de eeuwen ervoor
werkten mensen zo lang mogelijk. Er bestond
geen pensioen en de ouderen waren economisch
afhankelijk van hun kinderen. Deze hulpbehoevendheid
van de ouderen maakte het samenwonen
van verschillende generaties vaak
onvermijdelijk, waarbij ouderen een handje toestaken
in het huishouden. Als samenwonen niet
mogelijk was, omdat er geen nakomelingen
waren of omdat de nakomelingen de oudere
persoon weigerden te helpen, werd de oudere
‘geplaatst’ in een zogenaamd ‘gesticht’, een plek
voorbehouden voor de ‘arme oudjes’ (Casman
& Jamin, 2006). Dankzij de invoering van het
pensioenstelsel verwierven de ouderen na hun
loopbaan een zekere financiële onafhankelijkheid.
De ouderen werden kapitaalkrachtig, niet
noodzakelijk in de realiteit, maar wel in het collectief
denkbeeld 10 .
Vandaag is de blik van de maatschappij op de
pensioenoverstap eens te meer veranderd. De

P. 82
wettelijke pensioenleeftijd luidt dan wel de overgang
naar een nieuwe levensfase in, maar we
krijgen te maken met een overgangsleeftijd tussen
de pensioenleeftijd – jonge actieve gepensioneerden
in goede gezondheid – en ouderdom –
die eerder synoniem staat voor hulpbehoevendheid
en verlies van zelfredzaamheid. Er wordt
gesproken van een derde en een vierde leeftijd.
Ook bij ouderen duikt de activeringslogica op.
Om niet meer te worden beschouwd als potverteerders
van collectieve middelen, wordt door
sommigen ook naar deze groep gekeken in termen
van maatschappelijke inzetbaarheid (Cattagni,
2006). In het debat over de financiering
van de pensioenen en in het licht van de stijging
van de levensverwachting verandert de erkenning
van de oude werknemer als iemand die zijn
recht op pensioen laat gelden in een persioentrekker
die zijn nut voor de samenleving
kan/moet doen gelden in de vorm van vrijwilligerswerk,
inzet in de gemeente of een bijdrage
tot de familiale verantwoordelijkheden ten
opzichte van nakomelingen en voorouders
(Réguer, 2001).
Door maatschappelijke vereisten en wensen en
de realiteit van de gepensioneerden heeft de
derde (actieve) leeftijd voor sommigen een
ander imago gekregen. Het wordt in die visie
eerder beschouwd als een periode waarin we
onze tijd nuttig kunnen (moeten) besteden dan
als een periode van welverdiende rust, van terugtrekking
uit de maatschappij. De jong-gepensioneerden
vertegenwoordigen in dat opzicht een
nieuwe, actieve generatie (Haicault, 1998).
De 50-plussers in Franstalig België zijn het grotendeels
eens met het feit dat de derde leeftijd
een tijd is voor persoonlijke ontplooiing en sociale
beschikbaarheid, zeker wanneer men een
hoog opleidingsniveau heeft (Cattagni, 2006).
De activiteiten van de senioren in hun ‘tweede
actieve leven’ zijn uiteenlopend en vallen in verschillende
domeinen zoals economie, handel,
actievoering, verenigingsleven, cultuur,…
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
maar de activiteiten die verband houden met
cultuur en verenigingsleven hebben het meeste
succes, samen met liefdadigheid en sociale activiteiten.
Deze verschillende voorkeursdomeinen
dekken 60 % van de seniorenactiviteiten vanaf
50 jaar, al dan niet als vrijwilliger 11 . 66 % van de
actieve senioren werkt als vrijwilliger. De overige
34 % wordt dus op één of andere manier
vergoed. Deze (financieel) vergoede activiteiten
worden omschreven als de ‘tweede carrière’
(Rizzi, 2006). Hoewel veel ouderen in het
onderzoek te kennen geven dat ze het belangrijk
vinden om aan vrijwilligerswerk te doen of wat
geld bij te verdienen, heeft slechts een derde
van de 50-plussers daadwerkelijk dit soort werk
verricht (al dan niet tijdelijk). Huishoudelijke
lasten of gezondheids- en mobiliteitsproblemen
vormen de voornaamste obstakels voor de participatie
aan deze activiteiten, maar een ander
bijna even belangrijk obstakel is informatie. De
50-plussers betreuren immers het gebrek aan
informatie of gewoon een idee van de mogelijkheden
die hen worden aangeboden of activiteiten
die voor hen toegankelijk zijn. Deze
informatie hangt in de eerste plaats af van het
sociaal netwerk van het individu. Daarenboven
verloopt de verspreiding van de informatie die
voor hen is bestemd moeizaam.
De ontwikkeling van dit profiel van actieve
oudere sluit zoals gezegd aan bij de hedendaagse
trend naar activering van personen die
tegemoetkomingen en uitkeringen ontvangen.
De centrale vraag in dat debat is dus of het pensioen
moet worden gekoppeld aan toekenningsvoorwaarden.
Het zal duidelijk zijn dat de
meningen hier zwaar verdeeld zijn.
Wanneer de situatie delicater wordt
De overgang naar het pensioen betekent een
terugtrekking uit het actieve leven. Doorgaans
leidt deze overstap naar het statuut van actieve
of inactieve (brug)gepensioneerde tot een inko-

P. 83
mensverlies in vergelijking met het salaris dat
men ontving tijdens de actieve loopbaan. Het is
zo dat de huidige ouderen tijdens hun professionele
loopbaan gunstige voorwaarden konden
genieten, zowel inzake werkgelegenheid als op
het gebied van loon en spaarmogelijkheden.
Velen onder hen konden dan ook een aanzienlijk
patrimonium uitbouwen, te beginnen bij de aankoop
van hun eigen woning. Dit kunnen we wellicht
niet zeggen van de aankomende generaties
op pensioenleeftijd die geconfronteerd werden
met lange werkloosheidsperiodes, onzekere
loopbanen en de stagnatie (of zelfs vermindering)
van de lonen (…). Anders gesteld: een
beleid dat privé-verzekeringen en pensioenformules
die onder de tweede pijler vallen,
aanmoedigt – ten nadele van het wettelijke pensioen
– zou op termijn (als het werkelijk wordt
doorgevoerd) de gepensioneerden kwetsbaarder
kunnen maken en opnieuw armoede kunnen
scheppen die ruimschoots was weggewerkt
dankzij de invoering van relatief ‘vrijgevige’
sociale beschermingsstelsels (Loriaux & Remy,
2006). De situatie van de huidige generatie
ouderen wordt kwetsbaarder in vergelijking met
een decennium geleden.
Buitengewone evenwichtsacrobaten:
een handicap, zelfstandige arbeid
of werkloosheid
Een harmonieuze combinatie van arbeid en
gezin – waarbij we vrije tijd even buiten
beschouwing laten – zou kunnen zorgen voor
een gelijke verhouding tussen arbeid en gezin
zonder dat een van beide moet inboeten. Nochtans
wordt dit evenwicht niet altijd zonder
strubbelingen bereikt door de hedendaagse
gezinsacrobaten. De evenwichtsoefening is des
te moeilijker wanneer het gezin in kwestie niet
aan de doorsnee familiale norm voldoet. We
denken daarbij aan gezinnen met een kind met
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
EEN ONONTWARBAAR BEVOEGDHEIDSKLUWEN…
Het beleid inzake personen met een handicap valt
onder de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap
(Vlaams agentschap voor Personen met een
Handicap), het Waals Gewest (Agence wallonne
pour l’intégration des personnes handicapées), de
Franse Gemeenschapscommissie van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest (Service bruxellois francophone
des personnes handicapées) en de Duitstalige
Gemeenschap (Dienst van de Duitstalige
gemeenschap voor personen met een handicap):
de tewerkstelling van personen met een handicap,
hun beroepsopleiding, onthaal en opvang, de toekenning
van tegemoetkomingen voor technische
hulpmiddelen,… behoren tot de bevoegdheid van
deze vier beleidsniveaus. Een aantal aspecten die
rechtstreeks of onrechtstreeks betrekking hebben
op personen met een handicap vallen onder de
bevoegdheid van andere instellingen. Zo is de federale
staat bevoegd voor de toekenning van de tegemoetkomingen
voor personen met een handicap.
De tegemoetkomingsaanvragen worden onderzocht
door de Directie-Generaal personen met een
handicap, die ook de medische onderzoeken uitvoert
in het kader van de fiscale en sociale voordelen
voor personen met een handicap en in het
kader van de verhoogde kinderbijslag voor kinderen
die lijden aan een aandoening. De sociale
zekerheid (meer bepaald de revalidatie en de wetgeving
inzake invaliditeitsuitkeringen) en de juridische
bescherming van personen met een handicap
(statuut van verlengde minderjarigheid, bescherming
van de goederen van personen die niet in
staat zijn ze te beheren,…) behoren eveneens tot de
bevoegdheid van de federale staat. De gewesten zijn
dan weer bevoegd voor stedenbouw en dus de toegankelijkheid
van de gebouwen. Het buitengewoon
onderwijs valt onder de bevoegdheid van de
gemeenschappen. Tot slot kan iedere federale,
gewestelijke of gemeenschapsinstantie voordelen
toekennen aan de personen met een handicap
binnen het eigen bevoegdheidsdomein. De federale
staat kent bijvoorbeeld belastingverminderingen
toe aan de personen met een handicap, de
gewesten kennen een aantal voordelen toe op het
gebied van sociale huisvesting,…
BRON FOD Sociale Zekerheid – Directie-Generaal Personen met een handicap, 2006.

P. 84
een handicap of aan zelfstandigen en werkzoekenden.
Deze ‘buitengewone’ situaties brengen
bijkomende hindernissen mee en vragen soms
veel van de gezinsleden. In deze laatste paragraaf
gaan we dieper in op de bijzondere leefsituatie
van deze gezinnen.
Hoe functioneert een gezin
met een persoon met een handicap
in hun midden?
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie
(WGO) leeft 10 % van de Europese bevolking
met een handicap. In de loop van de jaren 1990
telde België ongeveer 700 000 personen met
een handicap, rekening houdend met alle leeftijden
en soorten handicap. Dit is ongeveer gelijk
aan één vijftiende van de Belgische bevolking 12
(Thibaut & Rondal, 1996, p. 247). Deze personen
met een handicap hebben het vaak moeilijk
om een plaats in onze maatschappij te verwerven.
Ondersteuning van een complex
ouderschap
De ontdekking dat je kind niet helemaal ‘zoals
de anderen’ is, haalt het gezinsleven ontegensprekelijk
overhoop. Men moet de handicap
begrijpen, aanvaarden en zich aanpassen. De
verwachtingen die ouders koesterden, worden
plots de kop ingedrukt. Ze zullen moeten afzien
van het kind dat ze zich hadden voorgesteld. Het
besef dat hun kind gehandicapt is, schudt de
verwachtingen die zij voor hun kinderen hadden
dooreen. Alle handicapsituaties zijn dan wel
verschillend, maar ze maken het gezinsleven en
de gezinsorganisatie stuk voor stuk ingewikkelder.
Terwijl kinderen doorgaans zelfstandig
worden naarmate ze opgroeien, zullen sommige
ziektebeelden de evolutie en zelfredzaamheid
van kinderen met een handicap afremmen of
blokkeren. De afstemming van gezins- en
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
WELKOM IN NEDERLAND
“Een kind verwachten is net als een vakantie in Italië
plannen. U bent in de wolken. U koopt een heleboel
toeristische gidsen, leert een aantal zinnen in het Italiaans
om u verstaanbaar te maken, en wanneer het
zover is, pakt u uw koffers en vertrekt u naar de luchthaven
– richting Italië. Bij de landing, hoort u de stewardess
omroepen: ‘Welkom in Nederland’. U kijkt
elkaar aan, vol ongeloof en in schok en zegt: ‘In
Nederland? Hoezo? Ik heb gereserveerd voor Italië!’.
Men legt u uit dat de zaken veranderd zijn en dat
u in Nederland bent geland, dat u er moet blijven.
‘Maar ik ken niets van Nederland! Ik wil hier niet blijven’,
antwoordt u. Maar u blijft. U koopt een aantal
nieuwe gidsen, leert nieuwe zinnen en ontmoet mensen
van wie u niet eens wist dat ze bestonden. Het
belangrijkste is dat u niet in een vuile wijk bent
beland, waar pest en hongersnood heersen. U bevindt
zich gewoon op een andere plaats dan de plaats die u
zich had voorgesteld. Het is er minder luidruchtig en
druk dan in Italië, maar na een tijdje, wanneer u op
adem bent kunnen komen, merkt u dat er in Nederland
windmolens zijn, dat Nederland tulpen heeft en
zelfs schilderijen van Rembrandt. Maar iedereen die
u kent gaat naar Italië en komt terug. Ze scheppen
allemaal op over het mooie weer dat ze daar hadden
en voor de rest van uw leven, zegt u bij uzelf: ‘Ja, daar
zou ik ook naartoe gegaan zijn. Dat was mijn plan.’
Het verdriet dat u daardoor voelt, zal nooit vervagen.
U moet dit verdriet toelaten, want het verlies van deze
droom, het verlies van dit plan is heel belangrijk. Als
u echter de rest van uw leven blijft treuren omdat u
niet naar Italië bent geweest, dan zal u nooit kunnen
genieten van de erg bijzondere en erg mooie dingen
die men in Nederland vindt.”
BRON Office de la Naissance et de l’Enfance, 2006.
Carol TURKINGTON
beroepsleven wordt een voortdurende bekommernis.
Er bestaan organisaties die gezinnen met een
kind met een handicap ondersteunen om zo
goed mogelijk met deze handicap te leren
omgaan, maar de gezinsorganisatie blijft wankel

P. 85
en ouders zijn vaker afwezig op het werk. Hoewel
ouders er toch vooral naar streven een zo
normaal mogelijk leven te kunnen leiden, hun
kind in een instelling te kunnen onderbrengen
die afgestemd is op de behoeften, de mogelijkheid
hebben een job uit te oefenen, erkend te
worden door de maatschappij en tijd voor zichzelf
te kunnen maken, blijkt het enorm moeilijk
om een evenwicht te vinden tussen privé- en
beroepsleven. Onderzoek uitgevoerd op verzoek
van minister Detienne (Van Bael & Vankriekinge,
2004) illustreert deze ontreddering. De
aanzienlijke tijd die gaat naar de handicap
maakt dat ouders, en vooral moeders, vaak
afzien van een volwaardige beroepsactiviteit.
Voor zij die werken zorgt deze betaalde arbeid
voor bijkomende stress aangezien de vereisten
die gepaard gaan met de handicap gecombineerd
moeten worden met de professionele verantwoordelijkheid.
Zij die thuis blijven om zich
volledig aan de handicap te wijden, zien hun
gezinsinkomen afnemen en hebben het financieel
moeilijk, ook door de hoge kosten die
gepaard gaan met de verzorging van personen
met een handicap. In de meeste gevallen komt
de handicap volledig terecht op de schouders
van de gezinsleden. De ouders raken vaak geïsoleerd,
soms zonder vrienden, familie en aangepaste
hulpdiensten. Wanneer ouders zich
volledig willen ontfermen over hun zwaar hulpbehoevend
kind met een handicap, is daar vaak
een vorm van allesomvattend altruïsme voor
nodig. Vooral moeders lijken hun persoonlijke
behoeften te negeren. Gezinnen met een kind
met een handicap blijven ook niet gespaard van
(echt)scheidingen. Het komt dus ook voor dat
een alleenstaande ouder van een gehandicapt
kind zijn gezinsleven en beroepsleven moet zien
te combineren.
Om drama’s te voorkomen en het verdriet te verzachten,
kan een beroep worden gedaan op
diensten die ondersteuning en opvang bieden.
Hoewel deze niet dag en nacht toegankelijk zijn,
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Elke dag opnieuw krijgen we het gevoel verstoten te
worden door de samenleving, onze naasten en familie.
Wij zijn ouders van een kleine jongen met meerdere
beperkingen. Bij zijn geboorte zijn we dicht bij de
opvang gaan wonen: er zijn in België weinig plaatsen
beschikbaar voor kinderen met een handicap. Met de
verhuis hebben we ons werk moeten opgeven omdat
dit te ver was van onze huidige woonplaats. We kennen
nu financiële problemen, we hebben moeilijkheden
met de toegang tot werk omdat we nood hebben
aan flexibele uurroosters. We zijn ons ervan bewust
dat, door onze nieuwe moeilijkheden, weinig werkgevers
bereid zijn om een flexibel uurrooster toe te kennen
om, bijvoorbeeld, als ouder je kind naar het
ziekenhuis te vergezellen, zelfs wanneer deze noodzaak
aan flexibiliteit al duidelijk is bij de aanwerving.
Door de noodzaak van twee inkomens wordt de moeder
gedwongen om ‘s avonds deeltijds te werken in
een rusthuis. Op die manier kunnen we elkaar aflossen
bij de zorg over onze zoon. Aan de andere kant
krijgen we maar weinig hulp van onze familie. Ook
onze vrienden, zelfs zij die voorgesteld hebben om te
helpen, krabbelden allemaal terug toen we om hulp
vroegen: geweigerd of zich teruggetrokken uit gebrek
aan ervaring. Zich ontfermen over een kind met een
poly-handicap laat geen adempauze toe, niet overdag
en niet ‘s nachts. (Getuigenis van een koppel met een
kind van 14 jaar dat meerdere beperkingen heeft.)”
geen goede geografische verspreiding kennen of
voldoende zijn afgestemd op de ziektebeelden,
is de nood aan dergelijke dienstverlening zeer
groot, zoals blijkt uit de onderstaande samenvattende
tabel. Deze behoefte aan dienstverlening
wordt alleen maar groter met de tijd en houdt
heel het leven van de persoon met een handicap
aan, soms zelfs tot na de dood van de ouders.
Zoals eerder aangehaald zijn ouderschapsverlof,
tijdskrediet en deeltijds werken vaak
gebruikte instrumenten om gezin en arbeid te
kunnen combineren. De vraag is of deze instru-

P. 86
Bij de geboorte en
de bekendmaking
van de handicap
RUSTMOMENTEN
menten beantwoorden aan de behoeften van
gezinnen met een kind met een handicap? Bieden
zij ouders de mogelijkheid om hun gezinsleven
en loopbaan op elkaar af te stemmen? De
praktijk wijst uit dat de meeste van deze maatregelen
geen rekening houden met langdurige
periodes van hulpbehoevendheid. De maximaal
toegestane uren die kunnen worden besteed aan
bijstand en thuisverzorging blijken in heel wat
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
TABEL 5: GEZINSBEHOEFTEN NAARGELANG DE LEVENSFASE
VAN DE STERK HULPBEHOEVENDE PERSOON
Levensfasen van de persoon met een handicap
Op schoolplichtige Ouder wordend
Adolescent Volwassene
leeftijd
persoon
CENTRALISERING VAN INFO OVER BESCHIKBARE DIENSTEN EN WETTELIJKE BEPALINGEN ROND WERK
ARBEIDSFLEXIBILITEIT
OPGELEIDE ZIEKENOPPAS
OPGELEIDE VERSTREKKER VAN THUISHULP
HULP IN NOODGEVALLEN
PSYCHOLOGISCHE ONDERSTEUNING VAN HET GEZIN
PREVENTIEVE HULP
BETROUWBARE EN KWALITEITSVOLLE DAGOPVANG /
VERBLIJFSSTRUCTUREN MET EEN ‘KEUZE’ OPTIE
CRÈCHES INDIVIDUELE BEGELEIDING
AANGEPASTE ONTSPANNINGSDIENSTEN
OPVANG TIJDENS DE VAKANTIEPERIODES VAN DE INSTELLINGEN
BUITENSCHOOLSE OPVANG
BIJZONDER ONDERWIJS (ALLE HANDICAPS)
De lengte van de balk benadrukt de duur van de gezinsbehoeften
BRON (BEWERKT) Van Bael & Vankriekinge, 2004.
NA-OUDERSCHAP
gevallen ontoereikend te zijn. Ook de miskenning
van wettelijke bepalingen inzake werkgelegenheid
en het gebrek aan informatie over
bestaande diensten vormen een aanzienlijk probleem.
De ouders raken vaak niet wijs uit de
ingewikkelde administratieve stappen en versnipperde
bevoegdheden.
In België is leven in een instelling doorgaans de
regel voor personen met een handicap. Sinds

P. 87
een twintigtal jaar werkt ons land evenwel aan
alternatieven. Zo werden de ADL-diensten
(activiteiten van het dagelijks leven) opgericht
in de loop van de jaren 1980. De filosofie van
deze ADL-diensten gaat voornamelijk uit van
zelfredzaamheid en integratie. Het gaat om
sociale woningen die aangepast zijn voor personen
in een rolstoel: zonder architecturale hindernissen
en met een specifieke uitrusting
(deurklinken, domotica,…). Deze woningen
bevinden zich in wijken die bewoond worden
door valide personen. Het zijn flats of ééngezinswoningen
waarin de persoon met een handicap
alleen of in gezinsverband kan leven.
Dankzij deze formule kunnen personen met
een zware fysieke handicap een privé-woning
betrekking en hulp krijgen die dag en nacht
onmisbaar is om de ADL te kunnen uitvoeren.
Door dergelijke woningen onder te brengen in
een gewone wijk wordt het risico van vereenzaming
en gettovorming vermeden. Deze formule
biedt personen met een handicap uitzicht op
een gezinsleven, een beroepsleven, een sociaalcultureel
leven.
Daarnaast wordt in Vlaanderen gewerkt met het
Persoonlijk Assistentiebudget (PAB) 13 , een vernieuwend
concept om de zelfredzaamheid en de
integratie van personen met een handicap te
bevorderen (Breda e.a., 2004). De persoon met
een handicap krijgt een budget waarmee hij zijn
hulpverlening individueel kan beheren. De hulp
kan thuis worden verstrekt of op een andere,
door de persoon met een handicap gekozen,
plaats (werkplek, ontspanningsruimtes,…). De
persoon met een handicap beheert de indienstneming
van zijn begeleiders, het uurrooster, de
betaling en de organisatie van alle geboden
hulp. De persoon met een handicap, die de budgethouder
wordt genoemd, beschikt over een
budget waarmee hij zijn begeleidingsbehoeften
naar wens kan invullen, via de indienstneming
van een begeleider, die persoonlijke assistent
wordt genoemd. Dit soort assistentie blijkt al
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
verschillende jaren succesvol in Zweden, Noorwegen,
Groot-Brittannië en Nederland. Het biedt
het voordeel de potentiële mogelijkheden van de
persoon met een handicap meer tot zijn recht te
laten komen dan bijvoorbeeld in een dagcentrum
of verblijfsinstelling.
De integratie van personen
met een handicap op de arbeidsmarkt
Wanneer het Verbond van Belgische Ondernemingen
(VBO) het in zijn publicaties heeft over
handicap, gaat het vooral om de Belgische ‘loonkostenhandicap’
en zelden om de situatie van
personen met een handicap op de arbeidsmarkt.
Nochtans is die situatie zorgwekkend. Uit alle
bestaande analyses op Europees niveau blijkt
immers dat België de laagste werkzaamheidsgraad
heeft van personen met een handicap.
Volgens een enquête van Eurostat in 1996
(Eurostat, 2006a) bedraagt de gemiddelde
werkgelegenheidsgraad van personen met een
handicap in België 20 % (Het Europees
gemiddelde bedraagt 23 %): 80 % van de personen
met een handicap is werkloos. Personen
met een handicap die in een instelling verblijven,
hebben bijvoorbeeld erg weinig kans om
een baan te vinden. Er kunnen hen wel beroepsactiviteiten
worden voorgesteld. De cijfers zijn
onder voorbehoud aangezien alle beschikbare
gegevens rechtstreeks verband houden met sociale
voordelen of door de maatschappij toegekende
tegemoetkomingen. We kunnen ons dus
onmogelijk een nauwkeurig beeld vormen van
het aantal en het profiel van werknemers met
een handicap of werkzoekenden rekening houdend
met de verschillende wetgevingen (die er
stuk voor stuk een verschillende definitie van
invaliditeit op nahouden). Een andere factor
waarmee we rekening moeten houden is dat een
deel van de werknemers met een handicap die
werkzaam zijn in het gewone arbeidscircuit niet

P. 88
IVT EN BEROEPSINKOMSTEN
Als een persoon met een handicap wordt tewerkgesteld
voor een periode van drie maanden of minder
per kalenderjaar (een doorlopende job of de
optelsom van uitzendwerk) dan geeft dit geen aanleiding
tot een herziening. De persoon met een
handicap kan zijn beroepsinkomen volledig cumuleren
met de tegemoetkoming voor personen met
een handicap. Het recht op tegemoetkoming wordt
wel herzien wanneer de IVT van de persoon met
een handicap gedurende minstens drie maanden
wordt gecumuleerd met een beroepsinkomen (op
voorwaarde dat deze wijziging aanleiding geeft tot
een verhoging of een vermindering van het inkomen
met minstens 20 % ten opzichte van het voorgaande
kalenderjaar. Als dit niet het geval is,
verandert er niets). Wanneer de persoon zijn baan
verliest en de arbeidsperiode geen recht geeft op
een werkloosheidsuitkering of een uitkering van
het ziekenfonds, kan de persoon met een handicap
opnieuw aanspraak maken op een volledige IVT. De
persoon moet dan een procedure doorlopen om
opnieuw recht te hebben op de IVT. Ook al geeft de
administratie voorrang aan de verwerking van deze
dossiers, toch kan deze procedure enkele maanden
in beslag nemen.
BRON Office de la Naissance et de l’Enfance, 2006.
als persoon met een handicap geregistreerd willen
staan (een absolute voorwaarde om een
tegemoetkoming te kunnen genieten) (Persoonlijke
briefwisseling cel personen met een handicap,
Staatssecretariaat van het Gezin en
Personen met een Handicap).
In een poging een verklaring te vinden voor
deze beperkte aanwezigheid van personen met
een handicap op de arbeidsmarkt wordt gewezen
op de werkloosheidsval. Hoewel een beroepsactiviteit
een hoger inkomen meebrengt, het recht
op sociale zekerheidsuitkeringen opent (invaliditeitsuitkering,
werkloosheidsuitkering, gezondheidszorg,
kinderbijslag, pensioen…) met
behoud van afgeleide rechten (voordelig tarief
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
op het gebied van gezondheidszorg, sociaal gasen
elektriciteitstarief,…) lijkt de professionele
integratie van personen met een handicap toch
geremd of geblokkeerd door de toekenning
van de inkomensvervangende tegemoetkoming
(IVT) 14 .
Het is dus niet zozeer de job die de persoon met
een handicap lijkt af te schrikken. Als de persoon
met een handicap een baan aanneemt,
loopt hij het risico om het financieel nog veel
moeilijker te krijgen wanneer de beroepsactiviteit
na drie maanden wordt beëindigd. De
moeilijkheid om over te stappen van het tegemoetkomingsstelsel
naar het beroepsstelsel ligt
dus vooral in de tegenovergestelde richting, van
jobverlies naar tegemoetkoming. Deze mogelijke
financiële onzekerheid maakt de persoon
met een handicap ook psychisch onzeker: welk
nut heeft het om professioneel aan de slag te
gaan als het beroepsstatuut aanleiding kan
geven tot financiële onzekerheid en het risico
inhoudt om in de toekomst zonder inkomen te
zitten? Uiteindelijk zullen alleen de personen
met een handicap die een goedbetaalde, voltijdse
en vaste job kunnen vinden het risico
nemen om uit het tegemoetkomingstelsel te
stappen. Bovendien is de informatie die de persoon
met een handicap krijgt of vraagt vaak
moeilijk te begrijpen, vaag of zelfs tegenstrijdig.
Sinds 1 juli 2006 werden maatregelen genomen
om de werkgelegenheid voor personen met een
handicap te bevorderen, meer bepaald door het
vrijstellingspercentage van de beroepsinkomsten
op te trekken, waardoor de IVT’er een groter
deel van zijn tegemoetkoming kan cumuleren
met zijn beroepsinkomen.
In het kader van de actieve welvaartstaat gaat
het eigenlijk om een activering van de inkomensvervangende
tegemoetkoming. Voordien
bedroeg het vrijstellingspercentage 10 %. Dit
percentage werd opgetrokken tot 50 % 15 en 25 %
voor de hoogste inkomensschijf 16 .

P. 89
Tijdens diezelfde hervorming keurde de regering
het principe van de ‘slapende tegemoetkoming’
goed. De IVT’er die na een arbeidsperiode
geen aanspraak maakt op een werkloosheids- of
ziekte-uitkering kan op die manier sneller terugvallen
op zijn IVT, zonder de hele procedure te
moeten doorlopen die van toepassing is op de
nieuwe aanvragen. Dankzij de elektronische
gegevensuitwisseling tussen de FOD Financiën
en de Directie-Generaal Personen met een handicap
kan de administratieve kant van de aanvragen
die bij deze overheidsdienst worden
ingediend snel en doeltreffend worden afgehandeld.
Voordien nam een herziening acht maanden
in beslag. Na de hervorming in juli 2006
bedraagt die termijn nog één à drie maanden
wanneer het dossier bij voorrang wordt verwerkt,
wat niet wegneemt dat de persoon met
een handicap zich in afwachting van zijn IVT in
een erg onzekere financiële situatie bevindt. Hij
kan zich in dat geval wenden tot het OCMW van
zijn gemeente om een voorschot op zijn tegemoetkoming
te krijgen dat veel minder bedraagt
dan het inkomen dat hij voordien kreeg voor zijn
beroepsactiviteit.
Tot slot benadrukt de Nationale Hoge Raad voor
Personen met een Handicap het psychologische
belang van werkgelegenheid. Het is moeilijk om
maatregelen te nemen die de integratie van personen
met een handicap op de arbeidsmarkt
vergemakkelijkt omwille van de arbeidsmarktsituatie
en de aanwezigheid van verschillende
kwetsbare doelgroepen (landurig werklozen,
oudere werknemer, allochtonen,…). Het principe
van ‘redelijke aanpassingen’, een begrip
vastgelegd door de Gemeenschappen, Gewesten
en Federale overheid, moet onder andere de
integratie van personen met een handicap op de
arbeidsmarkt bevorderen. Er gelden wel quota’s.
Overheidsdiensten zijn verplicht een aantal
personen met een handicap in dienst te hebben.
FOD’s die deze quota niet halen, worden ter verantwoording
geroepen en kunnen enkel perso-
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
nen met een handicap aannemen tot ze hun
quota bereikt hebben. Deze verplichting geldt
niet voor de privé-sector. Er worden verschillende
voordelen (premies, materiële aanpassingen,…)
toegekend aan werkgevers die personen
met een handicap aannemen.
Werkloosheid in België
Doorgaans krijgen tweeverdieners en de combinatie
van hun privé- en beroepsleven alle aandacht.
Er bestaat echter nog een andere
categorie waar niet altijd rekening mee werd
gehouden: de werkzoekenden. In 2005 bedroeg
de werkloosheidgraad 8,5 % in België, zonder
steuntrekkers mee te rekenen die niet onder
deze noemer vallen, maar die nochtans ook uit
de arbeidsboot vallen. Ook hier stelt de combinatie
arbeid-gezin zich in verschillende gedaanten.
Op deze, meer verborgen problematiek, wil
deze paragraaf dieper ingaan.
De onopgeloste vergelijking
voor kinderen met werkloze ouders
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Als werkloze kan ik geen plaats krijgen in de kinderopvang:
er wordt voorrang gegeven aan de personen
die werk hebben. Samenvattend kunnen we zeggen:
geen werk, geen opvang, geen toegang tot opvang,
geen werk! In’t kort voel ik me gevangen in een
vicieuze cirkel en moet ik tevreden zijn met een halfslachtige
oplossing. Mijn kinderen zijn echter even
veel waard als de kinderen van anderen en zijn ook de
aandacht waard.”
Ouders die voltijds werken moeten op zoek naar
dagopvang voor de allerkleinsten en buitenschoolse
opvang van schoolgaande kinderen.

P. 90
EEN VOORBEELD: F., ALLEENSTAANDE,
2 KINDEREN TEN LASTE, UITGESLOTEN
VAN WERKLOOSHEIDSUITKERING
Mevrouw F., 22 jaar, alleenstaande moeder van
twee kinderen (2 en 4 jaar) is niet geslaagd voor
het examen ‘arbeidsbereidheid’. Deze werkloze
moeder volgde een alternerende opleiding hotel,
die ze stopzette om te bevallen van haar oudste
kind. Tijdens haar eerste oproeping bij de RVA,
moest ze een sollicitatiebrief en CV schrijven. Een
CV? Waarom? Zonder diploma, zonder opleiding?
Als straf werd haar wachtuitkering bij haar tweede
bezoek aan de RVA opgeschort. Ze heeft geen bron
van inkomsten, maar wordt toch gevraagd haar
inspanningen om werk te zoeken op te drijven, zoniet
zal haar uitkering bij haar volgende oproeping, over
vier maanden, definitief worden geschrapt. Ze
moet zich dus verplaatsen, telefoneren, schrijven,
opvang zoeken voor haar kinderen. Met welk geld?
Mevrouw F. roept de hulp in van het OCMW en krijgt
een tegemoetkoming die ze moet terugbetalen.
Zodra ze haar werkloosheidsuitkering ontvangt, zal
ze maandelijks 100 € moeten afbetalen. Maar wat
als ze definitief wordt geschrapt bij de RVA? Een
raadsel. Dit is één van de vele gevallen die van deze
controle van de arbeidsbereidheid van de werklozen
een tocht doorheen ‘Absurdië’ maken (…). De
getuigenissen werpen een grauw licht op sommige
praktijken van de RVA. Alleenstaande vrouwen met
kinderen moeten halsoverkop opvangoplossingen
zien te vinden. Jacques Debatty (ACV) is verontwaardigd:
“Dit is gewoon onmogelijk! Geen enkel
Brussels kinderdagverblijf neemt kinderen van werklozen
aan.”
BRON Vaes, 2005.
Dergelijke kinderopvang vergt voldoende inkomen
en een regelmatige aanwezigheid van de
kinderen op de opvangplaats. Een werkzoekende
ouder heeft daarentegen eerder nood aan
kinderopvang op bepaalde tijdstippen, om naar
werk te kunnen zoeken. Deze mogelijkheid
bestaat echter niet, tenzij de ‘halte-garderies’
(kortstondige en flexibele noodopvang), maar
deze formule is zelden toegankelijk.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Vrouwen die opnieuw
hun intrede doen op de arbeidsmarkt
Zoals reeds aangegeven, moeten meestal vrouwen
een keuze maken tussen arbeid of gezin. De
voornaamste reden waarom vrouwen hun loopbaan
onderbreken, is de geboorte van de kinderen
(56 %), gevolgd door het huwelijk (24 %).
Ziekte of een ongeval volgt op de derde plaats
met 16 % (bij mannen bedraagt het percentage
87 %). Iedere langdurige loopbaanonderbreking
brengt verlies van beroepsbekwaamheid en
onzekerheid mee. Zo vinden geschoolde kantoorbedienden
en arbeiders na enige tijd doorgaans
geen job die overeenstemt met hun
vaardigheden. Hoewel een geboorte de oorzaak
is van de meeste loopbaanonderbrekingen, zijn
er aanzienlijke verschillen naargelang het opleidingsniveau:
80 % van de hooggeschoolde vrouwen
met 3 kinderen blijft voortwerken, terwijl
dat bij arbeidsters slechts in 49 % het geval is
(Andrian, 1994).
Vrouwen die hun loopbaan even in de koelkast
plaatsten, willen soms opnieuw professioneel
aan de slag gaan. De meesten onder hen onderbraken
hun loopbaan bij de geboorte van hun
eerste, tweede of derde kind en willen opnieuw
aan het werk, hetzij uit verplichting naar aanleiding
van een echtscheiding, hetzij omdat de
kinderen zelfstandiger worden waardoor de
moeders meer tijd overhouden. Hoewel deze
vrouwen voor het moederschap vaak vaardigheden
hadden verworven op de arbeidsmarkt, is
hun professionele re-integratie niet zo eenvoudig.
De arbeidsmarkt is veranderd tijdens hun
afwezigheid: hun vaardigheden zijn verouderd,
praktijken zijn voorbijgestreefd, de concurrentie
is aangescherpt, er is geen jobzekerheid meer. In
deze context werden specifieke programma’s
voor professionele re-integratie uitgewerkt. In
Duitsland lijkt dit zijn vruchten af te werpen 17 .
Naast deze re-integratiemoeilijkheden, heeft
een volledige of gedeeltelijke loopbaanonder-

GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
P. 91
“Ik ben gestopt met werken gedurende acht jaar om
mij bezig te houden met de kinderen, dit uit bezorgdheid
over hun affectieve, educatieve en opvoedingsondersteuning
zodat ze geen onmogelijke kinderen
zouden worden. Maar ik heb het ook gedaan omdat ik
het laagste salaris had. Ik vind het onrechtvaardig dat
ik mijn pensioenrechten voor de jaren na mijn eerste
twee jaar thuis blijven verloren ben. De laatste twee
jaren irriteerden de vier muren van het huis me
mateloos. Ik ben terug beginnen te werken vanaf
januari 2005: voor mijn kinderen is dit een verbetering.
Ze waren er klaar voor, ze zijn nu zelfstandiger.
Met mijn flexibel uurrooster gecombineerd met
kleine kinderen en niet te veel veranderingen in het
uurrooster van mijn man, kunnen we de kinderen nog
altijd goed ondersteunen.”
breking ook nefaste materiële gevolgen: verlies
van anciënniteit, premies en andere voordelen
voor mensen die na vele jaren afwezigheid het
werk hervatten alsook een aanzienlijke inkrimping
van hun toekomstige sociale rechten (pensioen,…).
Wanneer vrouwen erin slagen opnieuw te gaan
werken, dan gaat het meestal om deeltijds
werk: in 2005 ging het in 23,4 % van de
contracten van alle Belgische loonarbeiders om
deeltijds werk, waarvan het merendeel door een
vrouw werd ondertekend (FOD Economie,
2006b). In de bedrijfswereld wordt deeltijds
werk doorgaans beschouwd als een ‘keuze’
gemaakt door vrouwen die meer tijd vrij willen
hebben om voor hun kinderen te zorgen. Eigenlijk
klopt dit slechts voor een deel van de vrouwen.
Deeltijds werk wordt immers vaak ook
‘opgelegd’ door de werkgever wegens de
arbeidsflexibiliteit die gepaard gaat met onzekere
jobs die vrouwen aanvaarden omdat er
niets anders opzit (Andrian, 1994).
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
HET VOORBEELD VAN HÉLÈNE
Hélène heeft net haar regentaatsdiploma wiskunde
op zak. Ook haar vriend David heeft zijn studie
beëindigd en kan aan de slag in een informaticabedrijf.
Ze kunnen nu hun ‘eigen nestje’ bouwen.
Hélène krijgt een vervangingscontract voor drie
maanden in een school. Ze dromen ervan kinderen
te hebben en al snel wordt hun droom werkelijkheid:
Hélène is zwanger. David verdient goed, maar
zijn job eist veel van zijn tijd. Hélène en David
beslissen samen dat Hélène stopt met werken, wat
geen al te grote weerslag heeft op hun gezinsbudget.
Zo kan ze privé-lessen geven wanneer het past
voor haar. Hélène schrijft zich dus niet meer in als
werkzoekende. Het gezin heeft voldoende inkomsten
om een normaal leven te leiden. Alles verloopt
prima: David voelt zich opgevangen na de lange
werkdagen. Voor Hélène zijn de dagen lang, zij
bereidt haar moederschap voor. Als de situatie zo
blijft, kan het zijn dat Hélène op een dag in een
onzekere situatie belandt.
Waarom?
Door niet te gaan werken en zich niet in te schrijven
als werkzoekende, bouwt Hélène geen enkel
persoonlijk recht op sociale bescherming op. Ze
trekt natuurlijk geen werkloosheidsuitkering en
heeft geen moederschapsverlof, ook al geeft de
komst van een baby recht op een geboortepremie.
Terwijl David bijdragen betaalt voor zijn eigen pensioen.
Afzien van een loopbaan die recht geeft op
een echt loon en echte rechten betekent afhankelijk
worden van iemand anders, tenzij je zo rijk bent
dat je kan rentenieren. Hélène zal dus iedere
maand aan David geld moeten vragen voor het
huishouden en voor zichzelf.
Doordat zij zelf geen bijdrage levert, bouwt zij geen
persoonlijke bescherming uit. Als David en Hélène
ooit scheiden zal zij weer moeten gaan werken (wat
niet gemakkelijk is na jaren onderbreking) of een
leefloon moeten aanvragen. Ze zou recht hebben
op alimentatiegeld voor haar en de kinderen, maar
dat is niet altijd een regelmatig inkomen. Al deze
omstandigheden betekenen niet echt een comfortabel
leven. En wat met haar pensioen? Als de werkende
echtgenoot een goede loopbaan uitbouwt
zonder onderbreking en het huwelijk met de tijd
standhoudt, kan het gezin met een gerust gemoed
ouder worden, maar in geval van een scheiding
blijft op de pensioenleeftijd alleen de inkomensgarantie
voor ouderen (IGO) over, die wordt toegekend
aan ouderen die geen recht hebben op een pensioen.
Het pensioen van (uit de echt) gescheiden
vrouw is zeker niet voldoende om een onafhankelijk
leven te kunnen leiden.
BRON Vie féminine, 2005.

P. 92
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Toen ik zwanger was van mijn eerste kind in 1979,
heb ik besloten om geen interims in het onderwijs
meer aan te nemen. Daarna heeft mijn eerste kind
nog 3 broers en zussen gekregen die met veel
vreugde ontvangen werden (in 1980, 1982 en 1984).
Van september 1978 tot maart 1988 heb ik een onderbreking
voor het moederschap genomen. Hieraan
kwam een einde doordat ik ben gescheiden. Ik heb, in
termen van anciënniteit, tien jaar verloren voor de
berekening van mijn pensioen. Ik kan deze onderbreking
niet integreren in mijn professionele loopbaan.
Mijn pensioen zal niet vet zijn.”
Zelfstandige arbeid
en ouderschap combineren
Het statuut van zelfstandige – en de vergelijking
met het statuut van loonarbeider – heeft al heel
wat inkt doen vloeien. Naast het debat over de
gelijkschakeling van de kinderbijslag 18 , is er ook
de kwestie van de moederschapsrust, die doorgaans
wordt genomen tijdens de zwangerschap
en de eerste maanden na de geboorte. Volgens
de statistieken van het Rijksinstituut voor de
Sociale Verzekeringen voor Zelfstandigen
(RSVZ) vertegenwoordigen vrouwen minder
dan 30 % van de zelfstandigen in België, als
zelfstandige onderneemster of als meehelpende
echtgenote. Deze resultaten tonen ook aan dat
90 % van deze vrouwen leven met een partner
en kinderen hebben: als zelfstandige werken,
staat de organisatie van een gezinsleven voor
een vrouw dus niet in de weg. Ondanks de ogenschijnlijke
flexibiliteit en vrijheid die met hun
statuut gepaard gaan, want zelfstandige vrouwen
kunnen hun werktijd makkelijker aanpassen
en hun werk verlaten om tegemoet te komen
aan familiale verplichtingen, lijken vrouwelijke
ondernemers bijkomende moeilijkheden te
ondervinden. Werkdruk, onregelmatige werku-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ren, het gebrek aan opvangplaatsen, maar ook
het gebrek aan opvang op onregelmatige uren
maken de combinatie van arbeid en gezin ook
voor hen moeilijk.
Het moederschapsverlof werd opgetrokken van
drie tot zes weken voor moeders die werken als
zelfstandige. De moederschapsuitkering wordt
ten laste genomen door het ziekenfonds voor
moeders die daadwerkelijk zes weken bevallingsrust
opnemen. Momenteel bestaat er nog
altijd geen adoptieverlof of -vergoeding. Wat de
kinderbijslag betreft, kent het sociaal verzekeringsfonds
ook een geboorte en adoptie premie
toe. Die premie bedraagt evenveel als de premie
voor werknemers. Sinds 1 januari 2006 kan de
zelfstandige vrouw ook hulp inschakelen in de
vorm van dienstencheques die worden toegekend
na de bevallingsrust. Deze dienstencheques
kunnen worden gebruikt voor huishoudelijke
hulp wanneer de zelfstandige opnieuw aan de
slag gaat. De maatregel blijkt succesvol. Voor
een zelfstandige die vader wordt, voorziet de
wet echter in geen enkel specifiek verlof of speciale
vergoeding. En hoewel werkneemsters
tijdens hun zwangerschap in sommige risicoberoepen
worden verwijderd, geldt dit niet voor
vrouwen die als zelfstandige werken.
Noten
1 In de week van 1 februari 2005 werd geteld hoeveel kinderen gebruik maakten van de
formele opvangvoorzieningen in de diensten die door K&G gecontroleerd worden.
2 Er is evenwel sprake van een lichte overschatting van deze cijfers omdat K&G niet
weet welke plaatsen van buitenschoolse opvang enkel voor -3-jarigen gereserveerd zijn.
3 Zie ook de discussie hieromtrent in “Een panoramische blik op gezinnen en de overheid”
– Fiscaliteit.
4 De werkgelegenheidsgraad is het deel van het potentiële werkaanbod dat daadwerkelijk
is ingevuld.
5 Deze stelsels van vervroegd pensioen zijn vergelijkbaar met het brugpensioen maar
dan zonder vervangingsverplichting of leeftijdsgrens, vandaar de verwijzing naar deze
drank die de kleur van whisky heeft, maar geen whisky is. De uitstapregeling is duidelijk
minder duur voor de werkgever. De ontslagen werknemer krijgt het statuut van oudere
werkloze en ontvangt bovenop zijn werkloosheidsuitkering een extralegale ontslagvergoeding
of een tijdelijke tegemoetkoming tot hij de pensioenleeftijd bereikt (Moulaert, 2005,
p. 10).

P. 93
6 Het halftijds brugpensioen en het tijdskrediet blijven randverschijnselen (respectievelijk
0,1 % en 1,2 % van de 50- tot 64-jarigen). In 2000 was 17,5 % van de 50- tot 64- jarigen
bovendien in geen enkel stelsel ondergebracht. Het ging daarbij hoofdzakelijk om
thuisgebleven vrouwen.
7 ‘Brugpremie’ om oudere werklozen opnieuw aan het werk te krijgen, behoud van de
uitkering die de werkgever betaalt bovenop het werkloosheidsgeld bij werkhervatting en
recht op outplacement voor ontslagen werknemers vanaf 45 jaar (Moulaert, 2005, p. 25-26).
8 Verlaging van de werkgeversbijdragen om 58-plussers aan het werk te houden en verla-
ging van de loonskosten voor de indienstneming van oudere werklozen (Moulaert, 2005, p. 26).
9 Jobcoaching is een methode om kwetsbare personen aan werk te helpen. Het gaat om
individuele en intensieve begeleiding van werkzoekenden bij hun zoektocht naar werk, alsook
tijdens en na de indienstneming.
10 Het risico op armoede na de pensioenleeftijd is groot. Het bedraagt 20,8 % voor een
koppel waarvan één van beide partners ouder is dan 65 en 11,4 % voor twee volwassenen
die beiden jonger dan 65 zijn en 8,6 % voor een huishouden met twee kinderen ten laste
(Bonsang e.a., 2004).
11 Gegevens die gelden voor Franstalig België (Loriaux & Remy, 2006).
12 De personen met een handicap zijn ongeveer als volgt verdeeld: 60 % mentale retardatie,
10 % ernstige persoonlijkheidsstoornissen, 4 % lichamelijke handicaps, 2 % gehospitaliseerde
kinderen en adolescenten, 1 % visuele handicaps, 2 % auditieve handicaps en
21 % instrumentele stoornissen (Thibaut & Rondal, 1996, p. 247).
S C È N E I I Een panoramische blik op gezinnen en arbeid
13 Vlaanderen telt 900 persoonlijke assistenten, Wallonië telt er 7.
14 De inkomensvervangende tegemoetkoming wordt toegekend aan de persoon met
een handicap van wie is vastgesteld dat zijn lichamelijke of psychische toestand zijn
verdienvermogen heeft verminderd tot een derde of minder van wat een gezonde persoon
door het uitoefenen van een beroep op de algemene arbeidsmarkt kan verdienen. Bij de
berekening van de tegemoetkoming wordt rekening gehouden met de inkomsten van
de persoon met een handicap, alsook van de persoon met wie de persoon met een handicap
een huishouden vormt. Bepaalde vrijstellingen worden evenwel toegepast op die
inkomsten.
15 Voor beroepsinkomsten tussen 0 en 4 000 euro.
16 Voor beroepsinkomsten tussen 4 000 en 6 000 euro.
Voor een simulatie, zie persmededeling van 1 januari 2006, “De werkgelegenheidsgraad
van personen met een handicap optrekken”, Staatssecretaris voor het Gezin en Personen
met een Handicap.
17 Deze programma’s hebben vooral betrekking op de opwaardering van de vaardigheden
die werkzoekenden ontwikkelden in de persoonlijke levenssfeer zoals tijdsbeheer, stressmanagement,…
18 Zie ook de discussie hierover in “Een panoramische blik op gezinnen en de overheid”
– De sociale zekerheid.

Inzoomen
op de combinatie
tussen gezin
en arbeid
ACV ijvert voor een betere combinatie
van arbeid, zorg en welzijn op het werk
Werknemers zijn geen vrije werkelektronen
Zij, de werkmier en hij, de huiskrekel
Toekomst van de kinderopvang
De familiale omgeving en de beslissing
om vervroegd met pensioen te gaan
Het is niet eenvoudig voor een vrouw
om te werken als zelfstandige…
S C È N E II.
Inzoomen op gezinnen en arbeid
Na het panoramisch overzicht van de relatie
tussen gezinnen en de arbeidsmarkt, spitten
deskundigen een aantal thema’s verder uit.
Deze experten komen zowel uit het academische
of politieke milieu of uit het middenveld. In
hun bijdragen vertegenwoordigen zij hun eigen
mening, standpunt of visie over een bepaalde
thematiek. We volgen de structuur van het vorige
deel voor de bijdragen.
Luc Cortebeeck, voorzitter van het ACV, heeft
het over de verschillende facetten van ‘kwaliteit’.
Kwaliteit, niet enkel op het werkveld,
maar ook in het gezinsleven. Hij suggereert een
aantal aanpassingen zodat gezin en arbeid nog
beter kunnen worden gecombineerd.
Claire Gavray, onderzoekster, besteedt aandacht
aan de verschillen tussen mannen en vrouwen
op werkgebied. Hoewel beide groepen gelijk
starten met hun beroepscarrière, bouwen vrouwen
vaker een achterstand op eens een gezin in
het zicht komt. Ook in de groep van vrouwen
zelf is er een verschil tussen laag- en hooggeschoolden
Zij onderzoekt waar dit aan te wijten
is.
Prof. Jacqmain gaat dieper in op de moeilijkheden
om een gezin met arbeid te combineren.
Hierbij kijkt hij op een kritische manier naar de
federale maatregelen die deze combinatie zouden
moeten vergemakkelijken.
De combinatie van een huishouden met kinderen
runnen en arbeid verloopt niet altijd van een
leien dakje. In de vraag om te blijven werken of
thuis te blijven voor de kinderen, spelen niet

P. 96
enkel financiële overwegingen een rol, maar ook
de mogelijkheid om het kind in een veilige
omgeving te kunnen laten tijdens de werkuren.
In een interview geeft Prof. Van Haegendoren
haar visie over de toekomst van de kinderopvang
in België.
Het definitieve einde van de loopbaan komt voor
één persoon al wat vroeger dan voor een andere
persoon. Prof. Desmette en Gaillard bespreken
de invloed van de omgeving op de beslissing om
(vervroegd) op pensioen te gaan.
Werknemers kennen soms grote moeilijkheden
om werk te combineren met een huishouden,
maar ook zelfstandige vrouwen kennen deze
problematiek maar al te goed. In een interview
met Kathleen Ledoux en Françoise Voisin,
beide verbonden aan de Union des Classes
Moyennes, vertellen ze over het leven van een
vrouw die zelfstandige is.
ACV ijvert voor een betere combinatie
van arbeid, zorg en welzijn
op het werk
CORTEBEECK, Luc
Voorzitter Algemeen Christelijk Vakverbond (ACV)
Het ACV introduceert kwali-tijd
Het ACV heeft de kwaliteit van de arbeid altijd
hoog in het vaandel gedragen. Als vakbond
komen we op voor werk en inkomen, maar tegelijk
voor duurzame, kwaliteitsvolle arbeid. Eén
van de aspecten om kwaliteit van de arbeid te
meten is de combinatie van arbeid, gezin en
vrije tijd.
Het thema arbeid en gezin is actueler dan ooit.
Het afstemmen van gezins- en familieleven op
werk heeft, mede door toedoen van het ACV,
een groter maatschappelijk draagvlak verworven.
Dit heeft deels te maken met de groeiende
participatie van vrouwen op onze arbeidsmarkt.
Daarnaast dient vastgesteld dat het kostwin-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
nersmodel heeft afgedaan. Onze maatschappelijke
behoeften en ons consumptiepatroon blijkt
steeds meer afgestemd op het tweeverdienersmodel.
Beide partners werken buitenshuis, de kinderopvang
en recent ook steeds meer de huishoudelijke
taken worden uitbesteed. Huishoudelijke
hulp en zorg worden steeds minder een exclusieve
privé-aangelegenheid. Het succes van de
dienstencheque heeft veel te maken met dit combinatievraagstuk.
Maar eens te meer zijn het
vooral de betere tweeverdieners in stabiele
gezinsvormen die gebruik maken van de nieuwe
maatregelen.
Gezinsvormen die niet aan het model voldoen
verdienen daarom onze bijzondere aandacht.
Dit zijn op de eerste plaats de éénoudergezinnen.
Het ACV is een sterke voorstander van een
differentiatie in uitkeringen, waarbij rekening
gehouden wordt met deze groep van alleenstaande
ouders. Ook via de fiscaliteit kan voor
een betere herverdeling van inkomsten worden
gezorgd. Hiermee willen we geenszins de behoeften
van de tweeverdieners minimaliseren.
Het fenomeen van de working poor, dat zich
vroeger vooral in de Verenigde Staten voordeed,
heeft ook ingang gevonden in onze samenleving.
Laaggekwalificeerde werknemers slagen
er vaak niet meer in om regelmatig werk (vast
werk) te vinden. Niet zelden hebben zij een
arbeidsparcours van tijdelijke arbeid, uitzendarbeid
en wisselende of flexibele contracten. Het
inkomen dat ze hieruit verwerven, schommelt
rond het minimum maandloon.
Wanneer deze werknemers dergelijke precaire
arbeidssituatie moeten combineren met gezinslast,
alleenstaand zijn of psychosociale problemen
hebben, ontstaat er niet zelden een armoedeprobleem.
Het ACV is daarom voorstander voor een
verhoging van het nettoloon van dergelijke werknemers.
Dit kan door een doelgerichte vermindering
van de sociale lasten, veeleer dan
algemene structurele lastenverlagingen.

P. 97
Welzijn op het werk blijft een miskend thema.
Werkstress en arbeidsproductiviteit worden alsmaar
opgevoerd. Het is niet verwonderlijk dat
werknemers vanaf hun 50ste burn out zijn en
uitkijken naar een eindeloopbaanregeling.
Ondertussen wordt de druk op de actieve bevolking
(tussen 25 en 45 jaar) dermate groot, dat
ook hier weer nieuwe problemen ontstaan. Het
is niet toevallig dat de aandacht voor privacy op
het werk (e-mail gebruik, pesten op het werk,
rookverbod,…) de laatste jaren meer aandacht
gekregen heeft. Werknemers koesteren andere
verlangens ten aanzien van hun werk. Werk is
niet uitsluitend een middel om een inkomen te
verwerven, maar moet ook aan andere verwachtingen
voldoen (loopbaanontwikkeling,
afwisselende job, sociaal aanzien). Het vraagstuk
van de combinatie arbeid en gezin krijgt in
deze context opnieuw een andere dimensie. Het
ACV is een grote organisatie die zich met de
terechte vragen van deze doelgroepen moet
bezig houden. De ‘groene draad’ van het ACV
doorheen ons verhaal is dus de kwaliteit van de
arbeid. Kwaliteitsvolle, duurzame jobs veronderstellen
werkzekerheid. Werkzekerheid of vastheid
van betrekking drukt zich niet alleen uit in
een contract van onbepaalde duur, maar is ook
psychologisch. Welk perspectief bieden de werkgevers
verder dan de volgende herstructurering?
In het kader van deze duurzame arbeid startte
het ACV onlangs de campagne ‘gezinsvriendelijke
bedrijven’. Het is de bedoeling een
laagdrempelig meetinstrument te ontwikkelen
ten behoeve van onze afgevaardigden in de
bedrijven, om het gezinsvriendelijk karakter van
hun onderneming te bepalen en zodoende het
thema arbeid en zorg hoger op de agenda van
het sociaal overleg te zetten.
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
Loopbaanonderbreking
is de meest gezinsvriendelijke
maatregel van het laatste decennium
Van de korte periode van hoogconjunctuur in
2000 heeft het ACV geprofiteerd om haar eis
inzake ‘tijdkrediet’ naar voor te schuiven. Het
systeem van loopbaanonderbreking bestond
reeds sedert 1985 maar was vaak afhankelijk
van de goodwill van de werkgever. Beroepsloopbaanonderbreking
was vooral een tewerkstellingsmaatregel
met als voornaamste kenmerk
dat de werknemer tijdens de onderbreking van
de loopbaan, vervangen moest worden door een
uitkeringsgerechtigde werkzoekende. In die zin
was loopbaanonderbreking ook interessant voor
het overheidsbudget.
Op 1 januari 2002 kwamen de sociale partners
in de Nationale Arbeidsraad overeen om het
bestaande systeem te vervangen door een stelsel
van tijdskrediet en loopbaanvermindering
(CAO 77 bis van 19 december 2001). Tijdskrediet
en loopbaanvermindering volgens de CAO
77 bis werden een recht voor de werknemers.
De werknemer kan kiezen uit drie vormen van
loopbaanonderbreking:
– het recht op tijdskrediet, zijnde de mogelijkheid
om de loopbaan volledig te onderbreken of over
te stappen naar een deeltijdse betrekking;
– het recht op vier vijfden tewerkstelling gedurende
maximum 5 jaar;
– het recht op een uitgroeibaan als 50-plusser,
d.w.z. de mogelijkheid om vier vijfden dan
wel deeltijds te werken tot aan het einde van
de loopbaan.
Vooral de eerste twee maatregelen komen tegemoet
aan de vragen van werknemers om onderbrekingen
of rustperiodes in hun loopbaan in te
bouwen. Tijdskrediet en loopbaanonderbreking
voldoen aan de vraag tot ‘onthaasting’. Werknemers
willen af en toe een stop in hun carrière,
willen meer tijd voor gezinsleven en persoon-

P. 98
lijke initiatieven. De CAO 77 bis biedt hen hiervoor
het wettelijke kader. De CAO 77 is een
kaderakkoord, ze biedt een collectief kader dat
verder ingevuld en uitgebouwd kan worden
door sociaal overleg en individuele akkoorden.
Dat lijkt ons de meest geschikte formule om aan
de individuele behoeften van werknemers
gestalte te geven. Het biedt hen individuele
rechten, maar binnen een collectief onderhandeld
kader zodat ze voldoende gewapend het
debat met hun werkgever kunnen aangaan.
Uit een eerste analyse blijkt dat het stelsel van
de één vijfde loopbaanvermindering vooral
populair is bij vrouwen met kinderen waarvan
de partner eveneens een inkomen heeft. Het
profiel van de gebruikers moet bewaakt worden.
Loopbaanonderbreking mag niet het voorrecht
worden van bepaalde groepen, zoals hoger
opgeleide tweeverdieners uit bepaalde sectoren
(tertiair en quartair) tewerkgesteld in grotere
bedrijven. Om dit Mattheüseffect tegen te gaan
zal het vergoedingssysteem moeten worden bijgestuurd
door rekening te houden met de gezinssituatie.
Bij de uitvoering van de CAO 77 bis
werd een gezinsmodulering toegepast door een
verhoogde vergoeding te voorzien voor de één
vijfde loopbaanvermindering van alleenstaande
werknemers al dan niet met kinderen ten laste.
Op vraag van het ACV werd een zelfde modulering
doorgevoerd in het ouderschapsverlof.
Loopbaanonderbreking volgens het systeem van
de CAO 77 bis moet in samenhang gezien worden
met de thematische loopbaanonderbreking,
voornamelijk het systeem van ouderschapsverlof.
Ouderschapsverlof is het recht van werknemers
in de privé-sector om naar aanleiding van de
geboorte of adoptie van een kind de loopbaan
volledig te onderbreken gedurende een periode
van 3 maanden (6 maanden deeltijds of gedurende
15 maanden één vijfde te werken). We
stellen vast dat er vaak gekozen wordt voor een
combinatie van ouderschapsverlof en loopbaanvermindering
volgens de CAO 77 bis. In de
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
CAO 77 bis werd de overgang naar loopbaanonderbreking
na afloop van het ouderschapsverlof
uitdrukkelijk toegestaan. De betrokkenheid
van (jongere) mannen in loopbaanonderbreking
blijft ondermaats. Naar het voorbeeld van de
Scandinavische landen zou een hogere participatie
van mannen gerealiseerd kunnen worden
door een verhoging van vergoedingen of een
meer loongebonden uitkering. Tegelijkertijd
moeten bedrijven inspanningen doen en een
cultuur scheppen waarbij aanvaard wordt dat
mannen hun werktijd aanpassen aan de noden
van het gezin.
Om het recht te genieten op een één vijfde loopbaanvermindering
geldt er een anciënniteitsvoorwaarde
van 5 jaar. Deze voorwaarde weegt
erg zwaar voor jonge gezinnen. De instroom op
de arbeidsmarkt gebeurt vaak via tijdelijke
contracten en uitzendarbeid. Het duurt een tijdje
vooraleer jonge werknemers een contract van
onbepaalde duur verwerven en aldus de anciënniteitvoorwaarde
opbouwen die recht geeft op
loopbaanonderbreking. Nochtans hebben zij het
meest behoefte aan dergelijke loopbaanonderbreking
op het moment dat ze tegelijk aan de
uitbouw van hun beroepsleven en hun gezinsvorming
toe zijn. Na een eindeloopbaandebat
(zie Generatiepact) moet er dringend werk
gemaakt worden van een beginloopbaanbeleid.
In die zin moet er gesleuteld worden aan de vereiste
van de vijf dienstjaren.
De bedoeling van de CAO 77 bis was te voorzien
in een persoonlijk recht op loopbaanonderbreking.
De reden waarom werknemers kiezen
voor een onderbreking van hun loopbaan is een
persoonlijke keuze. De uitkering, de aard noch
de duur van de loopbaanonderbreking is afhankelijk
van enige motivering ten aanzien van de
werkgever. In het kader van het Generatiepact
worden er voor bepaalde vormen van loopbaanonderbreking
opnieuw motiveringsvoorwaarden
ingesteld. Het recht op loopbaanonderbreking
afhankelijk maken van een motiveringsplicht

P. 99
betekent een stap terug. Wanneer er dan toch
sprake moet zijn van een motivering dan zijn
gezinslasten en problemen in de combinatie van
werk en familie, wat ons betreft, hoe dan ook
rechtsgeldige motieven. De regering is gezwicht
voor de kritiek van werkgevers op de zogenaamde
verwenverloven. Daarnaast stelt het
Generatiepact voor om het recht op loopbaanonderbreking
eveneens te beperken voor
bepaalde sleutelfuncties. Ook dit is een aantasting
van het individueel recht van de werknemers.
Het debat over de definiëring van deze
zogenaamde sleutelfunctie belooft zeer moeilijk
te worden.
Het systeem van tijdskrediet en loopbaanonderbreking
houdt ook rekening met de organisatieproblemen
die de werkgever zou ondervinden.
De sociale partners aanvaarden dat er een organisatieprobleem
ontstaat van zodra meer dan
5 % van de werknemers gelijktijdig gebruik
maken van hun recht op loopbaanonderbreking.
Dan kan de werkgever de uitoefening van het
recht doen uitstellen. De kritiek van sommige
werkgeversorganisaties, vooral uit de KMO-sector,
dat loopbaanonderbreking hun werkorganisatie
ontwricht, klinkt derhalve nogal vals.
We mogen ons niet enkel focussen op onderbrekingmaatregelen
als alleenzaligmakend voor
een betere combinatie arbeid en zorg. Binnen
het bedrijf kunnen voorzieningen getroffen worden
op maat van werkende ouders: naast
onderbrekingsmaatregelen zijn er tal van mogelijkheden
via verlofregelingen, thuiswerk, aangepaste
arbeidstijdregelingen, ondersteunende
diensten, gedegen collectief omkaderd, maar
vertaald naar de behoeften van de werknemers
en kansengroepen van vandaag. Daarnaast zal
de arbeidsbescherming nog verder moeten worden
aangepast aan de noden van ‘zorgende’
werknemers: familiaal verlof, klein verlet, e.d.
Liefst betaald en gelijkgesteld voor de sociale
zekerheid.
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
Maatregelen inzake arbeid en gezin brengen
kosten mee, ook voor de bedrijven. Om te vermijden
dat enkel sterke sectoren zich maatregelen
kunnen permitteren en daardoor bepaalde
werknemersgroepen (vrouwen in de eerste
plaats) met zorglast zouden worden gediscrimineerd,
moet er worden gedacht aan een ‘verdere’
collectivisering van de kosten (per sector,
interprofessioneel).
De collectieve diensten zijn een onmisbare pijler
in het vraagstuk rond combinatie arbeid en
gezin. Zij dragen er toe bij dat vrouwen buitenshuis
kunnen en blijven werken en dat werknemers,
mannen en vrouwen, zorg kunnen
combineren met werk. De verdere uitbouw van
kwalitatieve kinderopvang, met een flexibel en
occasioneel aanbod daar waar nodig, is een verder
te bewandelen piste.
Werknemers willen wel-zijn
op het werk
Loopbaanonderbreking en eindeloopbaanregelingen
laten werknemers toe om op een meer
ontspannen manier om te gaan met hun werk.
We mogen ons uiteraard niet uitsluitend focussen
op de rechten van deze ‘uittreders’. Niet zelden
heeft loopbaanonderbreking voor de ene
een verhoogde arbeidslast voor de andere tot
gevolg. Voor werknemers die vier vijfden werken
in het kader van loopbaanonderbreking
wordt er zelden een herverdeling van taken
afgesproken. Het is dus belangrijk om stress en
werkdruk te beheersen. Werk moet ook werkbaar
blijven. Onder impuls van het ACV werd in
de schoot van de Sociaal Economische Raad
Vlaanderen (SERV) een zogenaamde werkbaarheidsmonitor
ontwikkeld waarin gepeild
wordt naar werkherverdeling, stress, arbeidstevredenheid
en leermogelijkheden alsook de
knelpunten in combinatie met arbeid en gezin.

P. 100
Helaas zien we een aantal ontwikkelingen in
arbeidsrelaties die ons eerder verontrusten.
Onder druk van globalisering en internationale
concurrentie is er een tendens ontstaan naar
arbeidsduurverlenging. De regels inzake beperking
van overwerk en de verplichting tot inhaalrust
zijn precies bedoeld als bescherming van
werknemers (veiligheid en gezondheid op het
werk moeten primeren) en als middel tot
arbeidsherverdeling. Dit spoor van recuperatie
wordt meer en meer verlaten. Werkgevers verkiezen
klantgerichte flexibiliteit. Overwerk
wordt daarbij eerder regel dan uitzondering. Het
gevolg is dat overwerk afgekocht wordt. De
regering vergemakkelijkt dit nog door enkele fiscaalvriendelijke
technieken, waarbij zowel
werkgever als werknemer profijt hebben. Het
gezinsvriendelijk karakter dreigt hier verdrongen
te worden door kortzichtige financiële overwegingen.
Werknemers zijn geen vrije
werkelektronen
GAVRAY, Claire
Faculteit Psychologie en Opvoedingskunde,
Université de Liège (ULg)
Onze hedendaagse maatschappij neemt nog
altijd een dubbelzinnige en a priori genderverbonden
houding aan ten opzichte van de
combinatie van arbeid en gezin, wat het moeilijk
maakt om er echt rekening mee te houden ten
voordele van de betrokken personen en gezinnen.
Jonge mannen en vrouwen lijken vandaag de
dag voor gelijkaardige persoonlijke uitdagingen
te staan. Onderzoek tracht aan te tonen dat de
ambities van beide groepen op professioneel en
privé-vlak dezelfde richting uitgaan. Vrij van
grote sociale verplichtingen, worden beiden
grotendeels beschouwd als vrij en gelijk in hun
projecten en keuzes op persoonlijk, professioneel,
gevoelsmatig en familiaal vlak. We merken
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
dat beiden zich bewust zijn van de noodzakelijke
garantie van een autonoom en veilig
bestaan op lange termijn en bereid zijn om op
professioneel en echtelijk vlak, de eigen strategieën
en overlegcapaciteiten te benutten om de
persoonlijke projecten te verwezenlijken. Naast
het geslacht spelen ook andere variabelen, zoals
het diploma of de persoonlijke ambitie, een
beslissende rol bij de uitbouw van individuele
toekomstperspectieven en de persoonlijke
loopbaan.
Mannelijk en vrouwelijk
We problematiseren nog altijd de combinatie
van arbeid en gezin en we denken nog altijd aan
oplossingen uitgaande van de idee dat vrouwen
‘van nature’ verantwoordelijk zijn voor de kinderen
en de zorg voor anderen in het algemeen.
Deze opvatting steunt een maatschappelijke en
economische organisatie die een hiërarchisch
onderscheid blijft maken tussen mannen en
vrouwen, tussen mannelijk en vrouwelijk. In de
praktijk worden de normen voor de arbeidsfunctionering
– de arbeidscultuur, organisatie,
reglementering en praktijken – in plaats van uitgesproken
genderneutraal te zijn – nog altijd
bedacht vanuit een mannelijk model, wat de
diversificatie van de identiteit en het referentieuniversum
van mannen en vrouwen in de weg
blijft staan. Hoewel vandaag de dag de participatie
van vrouwen op de arbeidsmarkt en aan
het economisch leven niet meer als marginaal
wordt beschouwd, blijft die participatie ruimschoots
opgevat als een inhaalbeweging ten
opzichte van mannen en hun denken en doen.
Hierdoor blijft de professionele integratie van
vrouwen voorwaardelijk (op voorwaarde dat de
andere taken goed vervuld zijn), wat hen verplicht
verschillende combinatiestrategieën te
bedenken (want daar komt het altijd op neer in
het dagelijks leven), maar ook andere praktijken
zoals het uitstellen of vermijden van familiale

verbintenissen die mogelijk nadelige gevolgen
kunnen hebben. De meeste mannen hebben nog
altijd geen gelijkaardige behoefte om dergelijke
demografische tactieken uit te dokteren.
Maatschappelijke veranderingen:
wanneer een gezin
een belemmering vormt,
alleen voor de vrouw
P. 101
Historisch gezien heeft onze kapitalistische,
industriële maatschappij ernaar gestreefd de
beschikbaarheid en rendabiliteit van (mannelijke)
werknemers te waarborgen door hen te
bevrijden van de belemmeringen van het dagelijkse
leven en hun verantwoordelijkheid als
vader door de kostenloze of goedkope arbeid
van de vrouwen uit hun omgeving (moeder,
echtgenoot, huisvrouw,…). De ethische rechtvaardiging
en de ‘wetenschappelijke’ bewijzen
van de natuurlijke kwaliteiten of voorkeuren van
ieder geslacht kwamen ten goede aan het model
van het kerngezin waarin de man de rol van
kostwinner en economische factor op zich
neemt. Dit model berust op verschillende vooronderstellingen,
waaronder een stabiel koppel
en een exponentiële economische groei die de
op economisch vlak competitieve en agressieve
man de mogelijkheid bieden om zich binnen het
gezin altruïstisch op te stellen.
Snelle en multidimensionele veranderingen
hebben de duurzaamheid en de doeltreffendheid
van dit model en de evenwaardigheid tussen
personen en huishoudens aan het wankelen
gebracht om plaats te maken voor structurele
werkloosheid en professionele kwetsbaarheid.
De professionele winst van het voortdurend toenemend
aantal vrouwelijke gediplomeerden
werd voor de ondernemingen en voor de gezinnen
een economische must. De vrouwen zagen
professionele integratie als een garantie op
autonomie en diversificatie van hun identiteit en
status. We kregen te maken met een transforma-
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
tie van zowel de gezinstypes als de gezinsfuncties.
Het koppel dat decennia lang stond voor
een stabiele en beschermende leefeenheid
strookte niet langer met de functies ervan.
Vandaag heeft een koppel de opdracht het gezamenlijke
geluk van de leden te waarborgen met
behoud van de individuele en collectieve projecten.
Tegelijkertijd werd de economische en
professionele druk op de andere vlakken opgedreven.
Hierdoor daalde de waarde van het
gezinswerk en werd het een grotere ‘opgave’
voor de persoon die dit werk op zich wilde
nemen. De professionalisering van dit soort werk
onder het mom van het scheppen van banen lijkt
eveneens onderhevig aan het geslacht (lage
lonen, atypische statuten, moeilijke onderhandelingen
over de opleiding, de erkenning van de
bekwaamheden of de loopbaanvooruitzichten,…),
wat de professionalisering ervan benadeelt.
De overheidsinvesteringen om gezinnen
te ondersteunen zijn niet alleen beperkt wegens
het gebrek aan financiële middelen, maar worden
ook in vraag gesteld in naam van de vrijheid
en de individuele verantwoordelijkheid. Tegemoetkomingen
met een sociaal doel genieten de
voorkeur boven een algemeen herverdelingsbeleid.
Wanneer het educatieve, affectieve werk
en de intergenerationele solidariteit een ongeëvenaarde
beschikbaarheid en investering vergen
van de gezinnen lijkt het ongedwongen
model van de autonome werknemer eigenlijk
meer dan ooit het referentiemodel. De moeilijke
problematisering van de genderrollen en stereotypen
verbonden aan het geslacht die gepaard
gaat met de toenemende concurrentie tussen
werknemers en de uitdagingen rond de beschikbare
‘tijd’ doen ons begrijpen dat de evenwaardigheid
tussen werk en gezin nog altijd als
negatief en verdacht wordt voorgesteld en als
iets dat in de eerste plaats betrekking heeft op
vrouwen en moeders.

P. 102
De kwestie van de combinatie tussen arbeid en
gezin wordt doorgaans beschouwd in termen
van belemmeringen, problemen die worden veroorzaakt
door de gezinslasten en betrekking
hebben op de rendabiliteit en het professioneel
welslagen en die geval per geval moeten worden
opgelost. De omgekeerde kwestie betreffende
de impact van de werkomstandigheden op
het gezinsleven wordt slechts zelden collectief
aangekaart, terwijl het essentieel is met deze
impact rekening te houden om het debat en de
democratische praktijken doeltreffend te doen
evolueren. Kinderen worden het slachtoffer van
een werk- en arbeidsorganisatie die weinig
rekening houdt met hun aanwezigheid en
behoeften. De inzet is des te belangrijk daar
de concurrentie tussen (aspirant-)werknemers
almaar groter wordt. Ook al eisen vele volwassenen
het recht op ouderschap, toch ondervinden
ze dagelijks de prijs die ze moeten betalen
voor de lasten die met dit ouderschap gepaard
gaan. De opwellingen van verdediging en promotie
van ‘het’ gezin, de bekrachtiging van de
bereidheid om de rol van de vader naar waarde
te schatten, de vrouwelijke kennis van zaken en
de diversiteit van de levensengagementen, de
onvoorwaardelijke erkenning van gendergelijkheid
op alle niveaus en de verhoogde bescherming
van het kind lijken niet te volstaan om een
evenwichtige afstemming van de levensvlakken
te waarborgen, om de risico’s en middelen in de
maatschappij doeltreffender te verdelen. Zelfs
het streven naar afstemming tussen de verschillende
verplichtingen blijft geassocieerd met de
vrouw, wat verklaart waarom mannen niet altijd
bereid zijn, en ook niet in gunstige omstandigheden
verkeren om de gezins- en opvoedingstaken
gelijkwaardig te verdelen.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Egalitaire praktijken
binnen het koppel
De egalitaire praktijken binnen koppels lijken te
evolueren afhankelijk van de opportuniteiten in
een bepaalde context. Studies op dit vlak tonen
een positief verband aan tussen enerzijds het
feit dat iedere partner beschikt over een goed,
maar ook niet overdreven hoog diploma, eerder
werkt in de non-profit sector, voltijds werkt in
een sociaal beroep dat hem of haar autonomie
en onderhandelingsvermogen ten opzichte van
de partner verschaft en waarbij overuren
beperkt zijn en er afwisseling is wat betreft de
aanwezigheid en taken in huis en anderzijds de
concrete gelijkheid tussen partners, de kans op
een ‘gezond’ gezin of een duurzaam koppel. Dit
resultaat spreekt het standpunt tegen waarbij
een persoon als alleenstaand wordt beschouwd
met betrekking tot arbeid. Het verplicht ons niet
alleen rekening te houden met de organisatie
van het huishouden en de keuzes van de volwassenen
die het huishouden vormen, maar ook
met de organisatie van externe omstandigheden,
economische en maatschappelijke factoren
die min of meer gunstig zijn voor de gezinnen.
Vandaag de dag zijn de personen die het minst
blijk geven van autonomie en ruimtelijke en
temporele mobiliteit en daardoor minder onderhandelingsvermogen
hebben binnen het gezin,
maar ook op het werk, hoofdzakelijk moeders en
jongeren. Vrouwen en hun kinderen, voor wie
zij overwegend de zorg en opvoeding op zich
nemen, lopen een groter risico op statutaire en
monetaire kwetsbaarheid. Bovendien worden zij
met de vinger gewezen als verantwoordelijke
voor gezinsdisfuncties die hen te boven gaan en
waarvan zij ruimschoots slachtoffer zijn.
Vrouwen en gezinsdisfuncties
De kritiek aan het adres van vrouwen, die er
door sommigen van beschuldigd worden het

P. 103
gezin kapot te maken, is vooral gebaseerd op
andere, persoonlijke en morele argumenten.
Vrouwen worden verantwoordelijk geacht voor
het toenemende aantal echtscheidingen, de
gedragsuitspattingen van de jonge generatie en
het identiteitsverlies van vaders of jonge mannen
die geen houvast meer hebben,…
Moeders worden altijd het meest afgestraft door
hun ouderlijk engagement. Zij zijn het meest
verscheurd tussen tegenstrijdige verplichtingen
die op hen wegen onder het mom van persoonlijke
keuzes. Het dilemma kan niet langer, zoals
enkele decennia geleden, worden samengevat
als de keuze om al dan niet buitenshuis te werken,
maar heeft betrekking op de meest
geschikte manier om op elk vlak doeltreffend te
zijn. Het is niet zozeer hun integratie dan wel
hun professionele loopbaan die voorwaardelijk
blijft. Pierre Bourdieu had dit al eerder naar
voor geschoven. Volgens hem kan de objectieve
dominantie niet doeltreffend zijn als de ‘gedomineerde’
groep zich gaat verenigen. Zo zal in
elk geval van dominantie, waar ook geobserveerd,
vrouwen opgeroepen worden om de
standpunten van de mannen te delen en de
samenleving als mannelijk te beschouwen. Dit
houdt in dat vrouwen van alle leeftijden zich
onder alle omstandigheden het gedeeltelijke
werkaanbod dat hen wordt gedaan grotendeels
op een positieve en welwillende manier eigen
maken.
Uit enquêtes blijkt dat het deeltijds werken door
vrouwen (dat voortdurend toeneemt en los staat
van de echte gezinsverplichtingen) wordt
bevorderd door jonge mensen en jonge vrouwen
met een hoog diploma die trouwens na afloop
van hun studies dezelfde loopbaanambities hebben.
Het is niet de bedoeling om tijd vrij te
maken voor familiale en sociale relaties die
moeten worden bekritiseerd, integendeel. De
problemen komen van de lasten die op termijn
opduiken voor zij (vooral vrouwen) die kiezen
voor atypische statuten en loopbanen, met of
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
zonder ‘goede redenen’. Hoewel vele dingen
veranderen, blijft de verleiding in onze maatschappij
bestaan om vrouwen niet het onvoorwaardelijke
recht te geven om hun leven te
leiden zoals zij willen en ten volle deel te nemen
aan de maatschappelijke keuzes. De pluraliteit
van mannen wordt aanzien als een verrijking,
terwijl we nog altijd de neiging hebben de
vrouw te aanschouwen op grond van extreme
morele modellen. Welnu, het is onmiskenbaar
dat heel wat vrouwen hun individueel en collectief
lot vandaag de dag in handen nemen.
De levensprojecten van vrouwen en de verwezenlijking
ervan worden voortdurend complexer
en verscheidener naargelang hun leeftijd en de
generatie waartoe zij behoren, hun sociale en
culturele afkomst, hun opleidingsniveau, hun
keuzes en demografische aspecten, maar ook de
werkgelegenheid en de professionele mogelijkheden
voor hen.
De ongelijkheid onder vrouwen
De algemene trend naar vrouwelijke emancipatie
gaat samen met een toename van de ongelijkheid
onder vrouwen, de ongelijkheid tussen
vrouwen die kunnen rekenen op de hulp van hun
ouders om hun familiale verplichtingen te vervullen
en zij die deze kans niet hebben, tussen
vrouwen die tot ‘winnende’ gezinnen behoren
en die bijdragen tot de stijging van de vraag
naar huishoudelijk werk en vrouwen die tot de
‘verliezende’ gezinnen behoren en die vaak
geen andere keuze hebben dan huishoudelijk
werk en zorgverlening aan te bieden, arbeid die
hen vaak geen toegang verschaft tot een echt
arbeidsstatuut of professionele perspectieven
opent. Het is nog vaak een reflex om de financiële
strategie van een jong koppel te evalueren
door de huishoudelijke kosten en de kosten voor
kinderopvang af te trekken van het loon van de
echtgenote en niet van het koppel. Net als vroe-

P. 104
ger gebeuren koppelvorming en partnerkeuze
niet toevallig. Er ontstaat een kloof tussen twee
soorten gezinnen: enerzijds gezinnen die doorgaans
dankzij het hoge opleidingsniveau van
beide partners, de meeste troeven in handen
hebben om het op sociaal en professioneel vlak
te maken en anderzijds gezinnen met een onzeker
bestaan, waarbij periodes van werkloosheid
en kleine banen elkaar afwisselen voor beide
partners.
Laaggeschoolde vrouwen
Laaggeschoolde vrouwen die deel uitmaken van
een koppel betalen onmiskenbaar een hoge prijs
voor deze evolutie. Zij leven met de andere
gezinsleden in moeilijke omstandigheden en zijn
zelden financieel onafhankelijk via hun werk.
Zij ondervinden heel wat moeilijkheden om
werk te vinden en te behouden, vaak wegens de
slechte kwaliteit van het jobaanbod dat aan hun
opleidingsniveau beantwoordt. Of dit nu de oorzaak
is of een proactieve compensatie, maar we
stellen vast dat zij zich al op jonge leeftijd wijden
aan het leven als ‘echtgenote’ of ‘moeder’
en richten zich volledig op deze rol. Deze vrouwen
hebben zelden een echte en volledige professionele
loopbaan. In heel wat
arbeidssectoren wordt hen deeltijds werk opgelegd
en is het risico op werkloosheid groot.
Tegelijkertijd worden de meeste vrouwen zich
met de leeftijd bewust van het belang van arbeid
en een beroepsinkomen. Zij ervaren vaak
frustratie wanneer hun man of partner sociaal
en professioneel achteruitgaat en het risico loopt
werkloos te worden en daarmee ook zijn sociaal
statuut en statuut van man dreigt te verliezen.
De rol van het gezinshoofd wordt in deze sociale
groep sterk gehandhaafd net als de taakverdeling
tussen man en vrouw. Niet zelden nemen
vrouwen het heft in eigen handen om het huishouden
te redden: ze zoeken en aanvaarden
links en rechts werk en blijven daarnaast het
huishouden runnen zonder veel hulp. Deze
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ongunstige omstandigheden leiden tot frequente
conflicten in het koppel, conflicten die vrouwen
en kinderen na een scheiding nog kwetsbaarder
maken.
Onderzoek naar armoede toont aan dat éénoudergezinnen
een van de meest kwetsbare gezinnen
zijn, niet alleen omdat het
éénoudergezinnen zijn, maar ook omdat er
leemtes zijn in het sociaal beleid voor alle gezinnen
en het beleid betreffende het beheer van
arbeid en arbeidskrachten voor alle werknemers.
Het beleid dat speciaal wordt ontwikkeld
voor de betrokken vrouwen ontsnapt evenmin
aan gendergebonden opvattingen en waardeoordelen,
wat de doeltreffendheid ervan hypothekeert
(weinig onvoorwaardelijke erkenning
van de noodzakelijke toegang tot een werkelijk
inkomen en arbeidsstatuut, beperkte inachtneming
van het gebrek aan sociale contacten wat
een oplossing voor het probleem van de kinderopvang
aan banden legt,…). De leden van dergelijke
gezinnen lopen een groot risico dat de
problemen en disfuncties zich opstapelen (bijvoorbeeld
op het gebied van gezondheid en
school), wegens het gebrek aan inkomen en het
gewelddadige klimaat en de levensomstandigheden
waarmee ze geconfronteerd zijn. Daardoor
zoeken vrouwen uit deze groep die alleenstaand
worden onverwijld een partner, hoewel sommigen
bewust vrijheid in armoede verkiezen
boven materieel welzijn onder controle.
Hooggeschoolde vrouwen
Uit enquêtes blijkt dat jonge hooggeschoolde
mannen en vrouwen de groep vertegenwoordigen
die zich het principe van gendergelijkheid
en taakverdeling het meest eigen heeft gemaakt.
Dit kan positief lijken voor de toekomst, maar de
zaken zijn ingewikkelder dan ze lijken.
De meest welstellende jongeren op sociaal vlak
en qua opleiding kiezen hun partner niet lukraak.
We merken wel dat mannen sneller carrière
maken en hun carrière minder afhankelijk is

P. 105
van andere verbintenissen. De loopbaan van
jonge vrouwen met hetzelfde hoge diploma
bestaat meestal uit een opeenvolging van atypische
jobs van beperkte duur en deeltijdse jobs.
Met de leeftijd neemt het verschil tussen de
mannelijke en vrouwelijke loopbanen toe. In een
context waarin de mentaliteit niet doorslaggevend
verandert, kunnen maatregelen die bedoeld
zijn om de combinatie van arbeid en gezin te
vergemakkelijken, mantelzorgers nog kwetsbaarder
maken en de argumenten over de
natuurlijke aard van de complementariteit van
mannelijke en vrouwelijke taken versterken. Het
uitstellen van huwelijk en ouderschap door
jonge meisjes lijkt in deze context een lonende
strategie om de carrière van jonge vrouwen van
de grond te krijgen. Soms vertragen of hypothekeren
carrièremogelijkheden in een vroeg
stadium ook andere beslissingen en levensontwikkelingen.
Sommige vrouwen voeren daardoor
een strijd met hun biologische klok die sneller
tikt. Andere vrouwen voelen zich dan weer ver
verwijderd van de weinig billijke levensomstandigheden
van hun vrouwelijke collega’s.
Bij de gediplomeerde koppels vinden we
momenteel vaak een grote carrière en een kleinere
carrière. Ook al bestaan er voorbeelden
waarbij de vrouw carrière kon maken dankzij
doeltreffende externe hulp of het werk van de
man, toch blijft het tegenovergestelde de norm.
Zo zien zelfs hooggeschoolde vrouwen, naarmate
het moederschap nadert, zich geleidelijk
aan verplicht hun professionele ambities op te
bergen. Dit geldt bijvoorbeeld voor briljante
jonge vrouwelijke ingenieurs die de privé-sector
inruilen voor een baan als ambtenaar, opteren
voor een baan als leerkracht of deeltijds gaan
werken,… Een hoog diploma garandeert vrouwen
dus niet altijd dat hun diploma met de tijd
zijn vruchten zal afwerpen noch dat zij echt
financieel onafhankelijk zullen zijn. De verloren
tijd is moeilijk in te halen in termen van carrière
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
of wanneer de omstandigheden of behoeften
veranderen.
De meeste hooggeschoolde vrouwen zien de
loopbaan van hun man evolueren terwijl de
praktische gezinsorganisatie en de intergenerationele
solidariteit op hun schouders rust. Dit
geldt ook voor vrouwen die aanvankelijk evenveel
professionele ambities koesterden als hun
partner en gendergelijkheid als een theoretisch
en praktisch recht ervoeren. Vaak gingen zij
ervan uit dat met de tijd de taakverdeling in
de plooi zou vallen en op alle niveaus evenwaardige
onderhandelingen tussen de partners
zouden kunnen plaatsvinden. Onderzoek wijst
uit dat andere elementen dan de daadwerkelijke
kinderlast verklaren waarom vrouwen afzien
van een carrière. De vrouwen die het meest
gehecht zijn aan hun professionele ambities
hadden een moeder die een positief voorbeeld
gaf of zijn jonge vrouwen die met hun hoog
diploma op zak duidelijk de sociale ladder op
willen. Zij krijgen van hun familie de missie een
succesvolle carrière uit te bouwen in naam van
het gezin. Hooggeschoolde vrouwen die steeds
meer opgeëist worden door hun werkgever en
die vasthouden aan de idee van een duurzaam
gezin en niet kunnen terugvallen op een feilloos
hulpnetwerk houden een tijdje stand en leveren
een soms wanhopige strijd om op geen enkel
vlak te moeten inboeten. Anderen zien af van
een carrière en behouden een goed zelfbeeld
door hun ‘familiale’ heroriëntatie naar waarde te
schatten. Tegelijkertijd verliest de idee om
weerstand te bieden en zich vast te klampen aan
het ideaal van een duurzaam gezin dat de
beproevingen doorstaat als teken van liefde terrein
en reageren jonge vrouwen sneller dan
vroeger. Zij geven de voorkeur aan een scheiding
boven de voorzetting van een relatie die de
verwachtingen niet inlost. Zij durven meer te
rekenen op hun capaciteit om de draad weer op
te pikken, of dat nu realistisch is of niet en lijken

P. 106
zonder veel moeilijkheden exclusieve en tijdelijke
engagementen op elkaar af te stemmen.
Van alle vrouwen blijken geschoolde vrouwen
die leven met een partner het meest gedeprimeerd
en gestresseerd te zijn. Het is interessant
op te merken dat dit bij de mannen het geval is
voor de laagst geschoolden. Dit resultaat toont,
los van het geslacht, de impact aan van het feit
niet in staat te zijn in de pas te blijven lopen, te
beantwoorden aan de gendervereisten van de
sociale groep, die ondergeschikt blijft aan voortplantingseisen
(demografische en culturele
druk). De kloof tussen de eigen, gerechtvaardigde
verwachtingen en de werkelijkheid
op het terrein vormt voor beide geslachten het
probleem. Voor laaggeschoolde mannen blijft
het statuut ruimschoots bepaald door het werk.
Van geschoolde vrouwen wordt dan weer verwacht
dat zij een onderscheid maken tussen de
verschillende vereisten van het volwassen leven
en dat zij beantwoorden aan de eisen van het
moderne economische en professionele leven,
maar zonder daarbij de combinatie van gezin en
arbeid in het gedrang te brengen, wat hen altijd
weer wijst op hun ‘dubbele rol’, tenzij zij
ervoor ‘kiezen’ zoveel mogelijk te delegeren.
Geleidelijk aan worden geschoolde vrouwen,
naarmate ze objectieve en subjectieve hindernissen
op hun weg vinden, zich bewust van de
genderongelijkheden, van het taboe dat nog
altijd rond deze kwestie hangt, van de illusie van
de prins op het witte paard waar de meesten in
geloofden,… We stellen vast dat gescheiden
geschoolde vrouwen die een andere wending
geven aan hun leven eerder hun lot in eigen handen
nemen dan dat ze zich als slachtoffers
gedragen. Zij die opnieuw voor een partner kiezen,
leggen voortaan strengere voorwaarden op
voor de taakverdeling. Anderen zien af van een
nieuw leven met een partner, ook al blijven ze
hopen op een gelukkige relatie. Ze wijten deze
keuze niet zozeer aan de terughoudendheid van
hun kinderen dan wel aan het verlangen om te
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
kunnen gaan en staan waar ze willen, om zich te
wapenen tegen de controle en de opmerkingen
van de partner die als verlammend worden
ervaren. Een goede professionele reïntegratie of
nieuwe carrièreambities lijken die prijs waard te
zijn.
Conclusies
Wij kunnen dus besluiten dat maatschappelijke
en genderverschillen een invloed hebben op de
professionele en familiale ambities. Hoewel heel
wat koppels werken aan ‘gedeeld ouderschap’
vanuit het gelijkheidsprincipe, hebben niet alle
koppels toegang tot dezelfde kansen en strategieën
om deze levensprojecten op elkaar af te
stemmen (evolueren naar twee gemiddelde carrières
of een grote carrière tegen een kleine
carrière,…). De professionele en familiale parcours
zijn broos, waardoor deze keuzes onder
economische en symbolische dwang op termijn
een invloed uitoefenen op de identiteitsopbouw
van de individuen en de bestaanszekerheid van
het gezin. De context blijft ongunstig voor de
bescherming van de economisch zwakste gezinnen
en voor een echte combinatie van familiale
inzet en een professionele loopbaan. Dit zal zo
blijven zolang professionele rendabiliteit wordt
geëvalueerd op basis van de capaciteit van de
werknemer om zich los te maken van de andere
behoeften en verbintenissen en zolang bij vrouwen
de nadruk wordt gelegd op de uitdaging en
de belemmering die de verantwoordelijkheid
voor kinderen inhoudt, wat een grotere en volwaardige
betrokkenheid van de vaders afremt.
De werkorganisatie lijkt momenteel meer open
te staan voor het maken van carrière, alleen
moet ze afgestemd worden op de veranderende
behoeften van de gezinnen en hun leden. Als we
verandering willen teweegbrengen, moet iedere
reglementering genderneutraal worden, moeten
we nadenken over de verhouding arbeid-gezin
door het begrip tijd en levensloop te integreren

P. 107
(we blijven niet eeuwig ouders van jonge kinderen),
door rekening te houden met de biologische
tijdsgebonden eigenheden van mannen en
vrouwen en met hun verwachtingen. Merken we
toch op dat in een uiterst competitief universum
waarin ouderschap een recht en een keuze
wordt, het toch minder dan vroeger gerechtvaardigd
lijkt dat de overheid alle verschillende
gezinnen doeltreffend beschermt en begeleidt in
hun dagelijks functioneren. Dergelijke stellingname
zou een slechte dienst bewijzen aan de
zaak die zij beweert te dienen. Inhaalmanoeuvers,
acties achteraf, wanneer de ellende zich
opstapelt, nemen de bovenhand.
Nochtans zal de exponentiële toename van
scheidingen die gezinnen kwetsbaar maken de
burgers er ook toe aanzetten hun behoeften om
arbeid en gezin te combineren, hun verlangen
naar diversificatie van hun identiteit en functies
te uiten en meer kenbaar te maken. Individuele
eisen brengen de arbeidsorganisatie enigszins
in het gedrang. Zo blijkt dat de toegenomen
praktijk van het co-ouderschap mannen ertoe
brengt meer tijd en meer flexibele werkuren te
eisen voor hun gezin. Dit lijkt meer en meer voor
te komen bij werknemers die een functie uitoefenen
met een gemiddelde verantwoordelijkheid,
maar begint zich ook te verspreiden onder
de werknemers met een kaderfunctie, maar we
weten niet of ze daardoor sommige promotieambities
opzij schuiven of hiervoor afgestraft
worden. De werkelijkheid en de uitdagingen van
het leven van vrouwen, maar ook van mannen,
evolueren geleidelijk aan naarmate hun leven
wendingen neemt en de context gunstig is. Om
arbeid en gezin op elkaar te kunnen afstemmen,
moet deze combinatie erkend worden en moet
een beleid worden gevoerd dat een echt democratisch
project ondersteunt dat gunstig is voor
mannen en vrouwen van deze tijd en de toekomstige
generaties een kwaliteitsvol leven
garandeert.
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
Zij, de werkmier en hij, de huiskrekel
Take great care-particularly with electrical
appliances and cigarette ends
Alec GUINNESS,
laatste bericht aan zijn vrouw 1
JACQMAIN, Jean
Faculteit Rechten, Université Libre Bruxelles
(ULB)
Vice-voorzitter van de Raad van Gelijke Kansen
voor Mannen en Vrouwen
Tijdens de eerste Staten-generaal van het
Gezin werd ik gevraagd een kritische nota
te schrijven over de verloven die bedoeld zijn
om de combinatie van arbeid en gezin gemakkelijker
te maken. De aanbevelingen die ik in die
nota had gemaakt, werden aanvaard door de
Raad van gelijke kansen voor mannen en vrouwen
in diens advies nr. 81 van 1 oktober 2004 2 ,
dat evenwel andere dimensies van de problematiek
in de verf zet. Sindsdien kende deze aangelegenheid
enkele evoluties onder invloed van
de programmawet van 9 juli 2004 (moederschapsverlof,
adoptieverlof) en de koninklijke
besluiten van 15 juli 2005 (specifieke stelsels
voor loopbaanonderbreking) 3 . Niettemin zijn de
opmerkingen in mijn nota nog altijd relevant. Ik
verwijs de lezers dus naar die nota en licht hier
enkele algemene beschouwingen toe.
Neem verlof, in afwachting
van de peutertuin
In een moderne maatschappij als de onze, oefenen
mensen een betaalde activiteit uit terwijl ze
tegelijkertijd hun gezin willen uitbreiden. Als ze
door hun relaties met andere gezinsleden verplicht
worden of zin hebben om hun professionele
activiteit tijdelijk af te bouwen en ze geen
zelfstandigenstatuut hebben, belanden we in de

P. 108
logica van de verloven en openen we een debat
over de compatibiliteit van de individuele behoeften
van werknemers en de strategieën van de
werkgevers in de privé- en overheidssector.
Maar continu tijd doorbrengen met naasten als
zij daar nood aan hebben, is niet langer onvermijdelijk.
Diezelfde moderne maatschappij wordt
verondersteld collectieve en structurele oplossingen
te bedenken voor de vraag naar opvang
van baby’s, zieken, kinderen, personen met een
handicap, volwassenen met gezondheidsproblemen,
ouderen. Maar als de baby al moet worden
ingeschreven in een crèche vóór hij verwekt is,
als we onze plaats in het rusthuis al moeten
reserveren op 50-jarige leeftijd of als we beter
snel genezen omdat er een lang weekend nadert
in het ziekenhuis, moeten we vrezen dat het
individueel arbeidsrecht onterecht wordt ingeroepen
om onvoldoende investeringen in collectieve
voorzieningen te compenseren.
Het misverstand van deeltijds werken
In België is het onderwijs één van de activiteitensectoren
die we kunnen beschouwen als pionier
van het deeltijds werken. Afhankelijk van
de schommelingen in de schoolbevolking, de
programmahervormingen en de specialisaties,
vinden heel wat jonge leerkrachten geen voltijdse
baan, tenzij zij, als ze geluk hebben tenminste,
een voltijds uurrooster kunnen samenstellen
door drie of vier scholen te combineren. Gezien
de vele verplaatsingen in dat geval, is het niet
meer interessant om vast te houden aan een voltijdse
baan – vooral wanneer men kleine kinderen
heeft die opvang nodig hebben – ‘vooral als
vrouw’…
Ik haal dit aan om een misverstand te illustreren,
of liever het bedrog dat zich momenteel nestelt
in de politieke betogen en het legislatieve verlengde
daarvan. In ons land is de toename van
deeltijds werk voornamelijk te wijten aan de
structurele noodzaak of de managementeisen
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
van de werkgevers. We mogen natuurlijk niet
ontkennen dat een deel van de werknemers er
niet op uit is om voltijds te werken, maar de
meeste deeltijdse werknemers zijn personen die
niets beters hebben gevonden. Deze mensen
moeten hun leven hieraan aanpassen en herorganiseren.
Dit maakt hen geen ‘vrijwilligers’ die
liever hun ‘vrije’ tijd besteden aan hun gezin.
Deeltijds werken is dus geen oplossing om
arbeid en gezin te combineren, behalve bij
gebrek aan beter, wat de overheid niet vrijstelt om
opnieuw na te gaan of het wel gerechtvaardigd
is dat het arbeidsrecht deeltijdse werknemers
met zoveel achteloosheid behandelt en het socialezekerheidsrecht
met zoveel wantrouwen 4 .
Moederschap en gezinsplichten
In 1999 had de federale wetgever de moed om
een principeverklaring aan te nemen, die noch
door de Europese gemeenschap, noch door een
andere lidstaat was aangenomen: de bepalingen
betreffende de bescherming van moederschap
vormen geen discriminatie, maar zijn een voorwaarde
voor de verwezenlijking van de gelijke
behandeling van mannen en vrouwen (art. 4,
lid 4 van de wet van 7 mei 1999). Zo werd er
rekening gehouden met een realiteit die al
bekend is sinds het bestaan van de mensheid:
normaal moet men met twee zijn om een kind te
verwekken, maar alleen de vrouw is nodig om
het kind te baren.
Met andere woorden, alle gezinsverantwoordelijkheden
kunnen door ieder lid van het koppel
worden opgenomen, behalve het moederschap.
Dus als de politieke overheid de combinatie van
arbeid en gezin wil bevorderen en daarbij
gelijke kansen tussen man en vrouw wil waarborgen:
– is er enerzijds nog veel werk aan de winkel
om de erg complexe wetgeving te verbeteren
die het moederschap beschermt, maar is er
nog meer werk nodig om de keerzijde van de

medaille die door het Europese recht werd
geslagen, te ontcijferen: moeder worden mag
geen enkele negatieve invloed hebben op de
loopbaan van de werkneemster 5 ;
– anderzijds is er geen gebrek aan aanbevelingen
met betrekking tot aan te brengen amendementen
aan alle ‘familiale verloven’, of
het nu gaat om de toegang, de duur, de
arbeidsbescherming, de vergoeding en het
behoud van de rechten betreffende sociale
zekerheid.
Deze laatste taak vergt aandacht voor de evolutie
van de maatschappij. Eén van de wijzigingen
van 15 juli 2005, bijvoorbeeld, verdubbelt de
duur van het verlof wegens ernstige ziekte van
een familielid als het gaat om een kind (jonger
dan 16 jaar) van een alleenstaande ouder, maar
deze vernieuwing is ontoepasbaar als, na een
echtscheiding, het co-ouderschap van toepassing
is. Met betrekking tot de vergoeding van
afwezigheden, ongeacht de gekozen formule
(behoud van het loon, forfaitaire of proportionele
uitkering), blijft de gendergelijkheid, dit wil
zeggen de geneigdheid van de mannelijke en
vrouwelijke leden van het koppel om tijdelijk
hun baan opzij te schuiven om gezinstaken op
zich te nemen, fundamenteel gecompromitteerd
door het aanhoudende verschil in loon 6 .
Positieve acties voor wie?
P. 109
Een ander struikelblok in de omzetting van
richtlijn 2002/73 heeft betrekking op de invoering
van een ontslagbescherming voor werknemers
die vaderschapsverlof willen opnemen
(art. 30, § 2 van de wet van 3 juli 1978). Naast
de juridisch-technische obstakels, is er de vraag
of een dergelijke bescherming wel relevant is:
welke werkgever zou een werknemer willen
ontslaan wegens tien dagen afwezigheid? Inderdaad,
het is zeker niet de angst voor kleingeestige
represailles die het matige succes van
de maatregel verklaart.
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
Als de werkelijke of denkbeeldige angst voor
negatieve gevolgen op hun loopbaan sommige
mannen afhoudt van een bescheiden verlof als
dit, dan kunnen we hetzelfde verwachten voor
langere ‘afwezigheden wegens familiale redenen’,
ongeacht de inspanningen van de wetgeving
met het oog op de vergoeding ervan.
Momenteel staat het Europees recht toe dat de
lidstaten gendergelijkheid waarborgen door
indien nodig positieve acties te voeren ten
voordele van het ‘ondervertegenwoordigde
geslacht’. De rechtspraak van het Hof van Justitie
7 staat momenteel gunstig tegenover het
beleid gericht op gelijke toegang tot arbeid en
promoties. Het hof blijft echter terughoudend
ten opzichte van discriminaties die voortvloeien
uit het gebruik van facultatief verlof om familiale
redenen, zelfs het ouderschapsverlof waarin
richtlijn 96/34/EG voorziet. Nochtans lijkt niets
aanmoedigingsmaatregelen in de weg te staan
die zowel op mannelijke en vrouwelijke werknemers
gericht zijn als op de werkgevers. Deze
garanderen dat de combinatie van arbeid en
gezin geen negatieve impact heeft op loopbaanvooruitzichten
en trachten op die manier ongerustheid
te voorkomen.
Een beslissing die beantwoordt
aan de intenties
We zouden denken dat alle mannelijke en vrouwelijke
werknemers die gezinsverantwoordelijkheden
hebben, geconfronteerd worden met
hetzelfde probleem van de combinatie van
arbeid en gezin. Dit is verbazingwekkende naïef
gedacht voor België. Je hoort te weten in welk
gewest je woont, tot welke gemeenschap je
behoort en of je voor de privé-sector of de overheid
werkt om te weten waar je recht op hebt.
We laten het aan de deelnemers van de Statengeneraal
van het Gezin, met hun oprechte intenties,
over om deze moeilijkheden aan te pakken

P. 110
en het algemeen begrip van een maatschappelijk
probleem te vergroten. We mogen echter
niet vergeten dat alleen al binnen de federale
beslissingssfeer minstens een jaar nodig is om
bescheiden aanpassingen van het moederschapsverlof
door te voeren (2004) of specifieke
loopbaanonderbrekingen (2005) toe te
passen in de overheidsdiensten. De meest
enthousiasten sloven zich uit om een krachtige
dynamiek te ontdekken voor een krachtdadig
beleid om het gezinsleven van de werknemers
te vergemakkelijken.
Zelfstandige parabool
We hebben het niet gehad over de zelfstandigen,
vooral omdat hun sociaal statuut tot voor kort in
niets voorzag op dit vlak, tenzij het minimum
aan bepalingen ten voordele van het moederschap
dat richtlijn 86/613/EEG oplegt. Welnu,
de programmawet van 27 december 2005 heeft
een bevoegdverklaring van de Koning ingevoegd
om maatregelen te nemen ter bevordering
van de combinatie arbeid-gezin voor de
‘zelfstandigen’. Nadien kwam er het koninklijk
uitvoeringsbesluit van 17 januari 2006 dat
‘moederschapshulp’ invoert in de vorm van de
toekenning van dienstencheques die moeten
worden gebruikt voor huishoudelijke taken.
Karikaturaal machismo of robuust realisme?
De betrokken personen zullen inschatten welke
afstand nog moet worden overbrugd om tot gendergelijkheid
te komen in dit segment van de
beroepsbevolking.
Toekomst van de kinderopvang
Interview met VAN HAEGENDOREN, Mieke
Vice-rector, Universiteit Hasselt (UHasselt)
In de hedendaagse sociale realiteit bestaan er
veel verschillende gezinsvormen. Dit heeft
een invloed op de arbeidsverdeling in het huis-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
houden. Het mannelijk kostwinnersmodel heeft
plaats geruimd voor tweeverdienersgezinnen of
huishoudens die uit één persoon bestaan. Bij
jonge koppels waar beide partners buitenshuis
gaan werken, treedt het dilemma werk of zorg
voor kinderen vroeg of laat op de voorgrond.
Ook een alleenstaande ouder moet een keuze
maken tussen gaan werken of thuis blijven bij de
kinderen. Ondersteunende voorzieningen die de
combinatie van het professionele en het privéleven
vergemakkelijken, kunnen van doorslaggevend
belang zijn om te kiezen voor een carrière
en extra financiële ruimte of een gezin. Met prof.
dr. Mieke Van Haegendoren gingen we dieper in
op één van deze faciliteiten die de Belgische
overheid voorziet, namelijk de kinderopvang.
Kan u een korte situatieschets geven van de kinderopvang
in België?
Als we het over kinderopvang hebben, moet je
het in een breed kader bekijken. Kinderopvang
is een heel groot pakket. Je loopt het risico om
maar één stukje te bekijken als je je enkel focust
op een bepaalde groep van kinderen. Meestal
wordt enkel aandacht besteed aan de 0 tot 3jarigen,
maar in mijn ogen is de belangrijkste
vorm van kinderopvang in België de school. Kinderen
kunnen daar vanaf 2,5 jaar terecht. Deze
is helemaal gratis, van hoge kwaliteit, dicht bij
huis, heel laagdrempelig en is meteen ook
gekoppeld aan de buitenschoolse opvang. Het is
in principe geen enkel probleem om kinderen
vanaf 2,5 jaar binnen de normale kantooruren
tegen een zeer lage kostprijs op te vangen.
Voor kinderen jonger dan 2,5 jaar heb je als
ouder de keuze tussen de niet-georganiseerde
en de georganiseerde opvang. Met de niet-georganiseerde
of informele opvang wordt enerzijds
het ouderschapsverlof en de hulp van grootouders
bedoeld. Mensen organiseren zichzelf
zodat de kinderen ergens terecht kunnen.
Anderzijds heb je de kinderopvang die collectief
georganiseerd is. Dit zijn bijvoorbeeld de crè-

P. 111
ches en de onthaalmoeders. Deze laatste groep
is opgesplitst in onthaalmoeders die bij een
dienst werken en deze die zelfstandig onthaalmoeder
zijn.
In België is het heel typisch dat mensen al op
jonge leeftijd – 50 à 55 jaar – uit de arbeidsmarkt
stappen. Voor de arbeidsmarkt is dat een
slechte zaak, maar voor jonge moeders is dat
een enorme hulp. Voor kinderopvang kunnen zij
een beroep doen op hun ouders. Jonge grootouders
letten massaal op hun kleinkinderen. De
gecomprimeerde loopbaan van de Belgische
arbeidsmarkt zorgt er voor dat kinderen goed
opgevangen kunnen worden door een familielid,
meestal de grootouders.
Bestaat er een verschil in socio-economische
situatie tussen ouders die gebruik maken van
een bepaalde soort opvang (formeel vs informeel)?
Hoe lager het gezinsinkomen is, hoe meer men,
naar mijn mening, gebruik probeert te maken
van informele kinderopvang omdat die sowieso
goedkoper is. Het hangt er natuurlijk ook van af
hoe ver iemand van zijn ouders/familie woont.
Ook de subcultuur van de sociale groep waartoe
men behoort, speelt mee. In allochtone gezinnen
bijvoorbeeld, voelt men veel meer voor informele
opvang dan voor formele opvang. In de
lagere socio-economische klasse vindt men de
gezinsband erg belangrijk. Grootouders in die
klasse steken ook veel makkelijker een handje
toe voor kinderopvang dan deze van de hogere
sociale klasse. In deze laatste groep werken de
grootouders nog en als ze niet werken, willen ze
wel occasioneel voor de kinderen zorgen, maar
niet fulltime.
Weet u welke noden er zijn van ouders ten aanzien
van kinderopvang?
Er zijn wachtlijsten voor de kinderopvang van
kinderen jonger dan 2,5 jaar, er is dus een
behoefte voor meer opvang. Daarnaast is er
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
voor sommigen zeker nood aan flexibiliteit. Ik
denk dan aan de mensen die in ploegen werken
of mensen die onregelmatige werktijden hebben.
Aansluitend wil ik hierbij vermelden dat in de
economie de vraag het aanbod creëert, maar
wat men heel vaak vergeet, is dat het aanbod
ook de vraag creëert. Zeker in de welzijnssector
is dit het geval. Dat betekent dat hoe beter en
omvangrijker het aanbod is, des te groter ook de
vraag wordt, of dat er zogezegde noden zijn.
Dingen die mensen vroeger informeel of helemaal
niet oplosten, worden nu ‘noden’ en de
overheid moet daar in tussen komen om die
noden op te lossen. Daarom moet je steeds heel
erg voorzichtig zijn als je over noden spreekt. Een
ander voorbeeld: wat enkele decennia geleden
luxegoederen waren, zijn nu basisbehoeften
geworden: centrale verwarming, TV, radio,
auto,… Dus nogmaals: het aanbod creëert de
vraag en de perfecte consumptiemaatschappij.
Moeten er beperkingen opgelegd worden met
betrekking tot die flexibele opvang?
Vroeger had ik het idee dat kinderen niet meer
dan bijvoorbeeld 38 uur opgevangen zouden
mogen worden, maar ik ben daar van teruggekomen.
Ik denk dat als ouders hun kinderen,
naar ons aanvoelen, op een onbeperkte manier
naar de opvang brengen, er misschien iets mis
loopt in het huishouden. Misschien is het dan
niet slecht of zelfs beter dat die kinderen opgevangen
worden en niet thuis zijn. De opvang die
we hebben, is kwalitatief zeer hoogstaand. We
bewijzen de kinderen, en niet de ouders, een
dienst door ze in de opvang te laten. Het is een
absolute kleine minderheid die op deze manier
misbruik maakt van de opvang. Misschien is het
dan beter om ze er misbruik van te laten maken
als dat in het voordeel van de kinderen is. Het is
natuurlijk wel aan de verantwoordelijke van de
kinderopvang om de ouders daarop aan te spreken.
Dit hoofd van de kinderopvang moet probe-

P. 112
ren te ontdekken waarom de kinderen zo lang en
zo vaak in de opvang zitten en er iets aan proberen
te doen. Je mag dat niet zomaar toelaten,
maar ik zou zeker niet reglementair tussenkomen.
Een maximumduur per week gaan bepalen
voor kinderen in de opvang, daar doe je meer
kwaad dan goed mee denk ik. In principe ben ik
voor zo weinig mogelijk beperkingen, maar wel
voor het aanspreken van de ouders op dit gedrag.
Wat zijn de pijnpunten/knelpunten in het
opvangaanbod?
Ik vind dat we ons goed moeten realiseren dat
de kinderopvang in België één van de beste ter
wereld is en dat er eigenlijk, als we eerlijk zijn,
geen echte pijnpunten zijn. De kwaliteit is zeer
goed. De kwantiteit ook, maar nooit voldoende.
In vergelijking met andere Europese landen is ze
zeer hoog 8 . De overheid doet haar best op dit
domein.
Er zijn altijd punten waar aan kan worden
gewerkt. Voor een aantal mensen is het echt
moeilijk dat de kinderopvang al om 18 u sluit.
Onthaalmoeders werken echter flexibeler en
zijn beter geschikt voor vroege of late opvang.
Ook de kostprijs is voor sommige mensen een
probleem. Denk maar aan de gezinnen met een
laag inkomen of aan alleenstaande ouders. Als
zij de afweging moeten maken tussen de werkloosheidsuitkering
die ze krijgen en wat ze kunnen
verdienen, maar moeten betalen aan
opvang en andere kosten, dan is de rekening
snel gemaakt.
Zou u pleiten voor gratis opvang voor deze
groep?
Er zijn twee mogelijkheden in dit geval. Je kan
de opvang gratis maken, maar misschien is het
een betere manier om de kinderbijslag te verhogen.
Op deze manier geef je ouders een meer
reële keuze. Ze kunnen dan kiezen om hun kind
naar een formele vorm van opvang te brengen
of naar bijvoorbeeld hun ouders en die daarvoor
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
al dan niet betalen. Als je de opvang gratis
maakt, duw je de ouders in één richting, namelijk
de georganiseerde opvang. Persoonlijk ben
ik meer te vinden voor de optie waar je ouders
de keuze laat en ze dus meer geld geeft zodat ze
zelf kunnen kiezen.
Zoals ik al zei, kan de kinderbijslag bijvoorbeeld
verhoogd worden. Zoals er nu reeds op 6, 12 en
18 jaar een leeftijdsbijslag wordt toegekend, kan
dat misschien ook ingevoerd worden voor kinderen
tussen 0 en 2,5 jaar. Ouders kunnen zo de
kosten van opvang dekken of er iets anders mee
doen. Op die manier wordt de vrije keuze gegarandeerd.
Ik zie het als een soort van Persoonlijk
Assistentie budget (PAB) of ‘kindercheques’. In
plaats van subsidies te geven aan de instellingen,
geef je dat geld aan de ouders van de
gebruikers. Dit ligt in de lijn van de tijdsgeest
waar mensen veel liever zelf de keuze maken
hoe ze willen worden geholpen. De hele filosofie
van de kinderopvang moet dan wel omgekeerd
worden zoals nu in de gehandicaptenzorg het
geval is. Er moet een klik worden gemaakt.
Gezinnen moeten ondersteund worden en niet
de diensten/instellingen.
Tijdens de vergaderingen van de Staten-generaal
werd het verlengen van het ouderschapsverlof
als een manier aangehaald om het
ouderschap te ondersteunen. Wat vindt u hier
van?
Daar is iets voor te zeggen ja. In Zweden kan
men bijvoorbeeld één jaar ouderschapsverlof
opnemen. Een andere optie is om de uitkering
van het ouderschapsverlof te verhogen. Als
alleenstaande moeder kan je niets aanvangen
met het ouderschapsverlof omdat de uitkering te
laag is voor een alleenstaande. De overheid
moet zich bezinnen over al die verloven die
bestaan. Meestal gaan ze uit van heel normale,
traditionele gezinnen en zijn ze helemaal niet
aangepast aan de situatie van de alleenstaande
ouder. We leven in een heel sociale samenle-

P. 113
ving, maar je moet met twee zijn om ervan te
kunnen profiteren.
Een ander voorstel was het thuiswerk op te
waarderen om op die manier een betere combinatie
tussen werk en gezin te bewerkstelligen.
Bent u hier voor te vinden?
Thuis werken heeft absoluut niets te maken met
een betere combinatie tussen werk en gezin. Om
het heel cru te stellen: ofwel werk je thuis, ofwel
zorg je voor je kind. Het is complete onzin om te
denken dat je thuis kan werken met een baby
aan je voeten. Je moet die dingen compleet van
elkaar loskoppelen. Als je als overheid thuiswerk
wil stimuleren, dan doe je dat om het
mobiliteitsprobleem op te lossen. Als bedrijf
probeer je op die manier te zorgen dat je minder
huur moet betalen omdat niet al je werknemers
gelijktijdig aanwezig zijn of omdat het voor de
mensen zelf productiever is om thuis te werken.
Het heeft niets te maken met de opvang van
kinderen.
Moet de wetgever bedrijven verplichten om kinderopvang
te voorzien op de werkvloer?
Om economische redenen ben ik hier absoluut
tegen. Bedrijven hebben het nu al zo moeilijk om
zichzelf staande te houden in de geglobaliseerde
wereld. Hoe meer verplichtingen je een bedrijf
gaat opleggen, hoe groter de kans dat zij delokaliseren
naar andere landen.
Kinderopvang behoort trouwens niet tot de
kernactiviteiten van de bedrijven. Bedrijven
hebben steeds meer de neiging om alles wat niet
tot hun core-business behoort uit te besteden.
Kinderopvang is geen taak van het bedrijf en
moet er niet door georganiseerd worden. Wat
wel kan, is dat een bedrijf contracten afsluit met
onthaalmoeders of met crèches zoals in Nederland.
Bedrijven kopen een paar plaatsen in de
kinderopvang die ze aan werknemers met kinderen
kunnen bieden. Dat zie ik perfect moge-
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
lijk, maar kinderopvang op de werkplek zelf is
zowel economisch, als sociaal niet nuttig.
In de Universiteit Hasselt hebben wij een onderzoek
gedaan bij het personeel naar de behoefte
aan kinderopvang. Het antwoord was heel duidelijk.
Werknemers verlangen daar niet naar. Zij
hebben nood aan kinderopvang dicht bij de
woonplaats. Je kan ook moeilijk je kinderen mee
op de trein nemen of in de auto zetten als je bijvoorbeeld
van Hasselt naar Brussel moet pendelen.
Dat ga je je kind toch niet aandoen.
Nu, het is wel zo dat in sommige bedrijven en
organisaties, en vooral daar waar veel vrouwen
met flexibele uurroosters werken, er opvang
georganiseerd wordt. Een ziekenhuis heeft vaak
een crèche en daar is het ook heel makkelijk te
organiseren. Laat dus de organisaties en bedrijven
zelf beslissen of het kinderopvang al dan
niet organiseert.
Vindt u dat een kind ook slechts voor enkele
uren naar de kinderopvang mag gaan zodat de
moeder bijvoorbeeld inkopen kan gaan doen?
Indien dit praktisch organiseerbaar is, waarom
niet. Dit moeten de diensten of onthaalmoeders
zelf beslissen. Ik vrees alleen voor de administratieve
rompslomp.
Moet de ouder die beslist om te stoppen met
werken om bij de kinderen te blijven ook een
loon uitbetaald krijgen?
Via fiscale vrijstellingen krijgt de ouder die niet
werkt in de praktijk een loon uitbetaald. Zo is
het huwelijksquotiënt een vrij grote compensatie
voor huisvrouwen (en -mannen). Bovendien is
er het systeem van de werkloosheid voor alleenstaande
moeders die onbeperkt in tijd een uitkering
ontvangen als gezinshoofd. Dit is geen
riante uitkering, maar wel voldoende om werkincentives
voor deze vrouwen erg te verminderen.
Daarnaast is er nog het ouderschapsverlof,
de loopbaanonderbreking,… Er bestaat wel

P. 114
degelijk een loon voor de persoon die thuisblijft,
alleen wordt het zo niet genoemd.
Natuurlijk kan je zeggen dat het bedrag van het
ouderschapsverlof hoger moet zijn, dat het langer
moet duren in de tijd. Als je met een tiener
in huis zit, zou je de mogelijkheid moeten kunnen
krijgen om een jaar thuis te blijven, het palliatief
verlof zou uitgebreid moeten worden. Dat
is allemaal bespreekbaar, maar de vraag op zich
is eigenlijk pervers. De thuisblijvende moeder
wordt al enorm ondersteund in het Belgische
systeem.
Je moet ook de sociaal-economische realiteit
voor ogen houden. België heeft één van de laagste
werkzaamheidsgraden in Europa. Willen we
onze welvaart behouden, dan is het absoluut
noodzakelijk om de werkzaamheidsgraad te
verhogen, met name van de moeders en de
ouderen.
Wat vindt u van het idee van Walter Van Dongen
om de dagopvang om te vormen tot volwaardig
(gratis) dagonderwijs voor kinderen
jonger dan drie jaar?
In combinatie met het verlengen van het ouderschapsverlof
zou dit een oplossing kunnen zijn.
Voor kinderen uit een minder gunstig thuismilieu
zou dit ook goed zijn. Veel kinderen groeien
op in armoedige omstandigheden. Doordat de
bestaande voorzieningen vooral gericht zijn op
de traditionele gezinnen, worden de kinderen
die in precaire omstandigheden opgroeien vergeten.
Dit legt een hypotheek op de maatschappij
waar later de tol voor betaald wordt in de
vorm van werkloosheid en criminaliteit. Een
verhoging van het kindergeld kan een antwoord
zijn op dit probleem.
Of het inrichten van dagonderwijs voor kinderen
jonger dan drie jaar een realistische oplossing
is, is een andere vraag. Kinderen jonger dan
2,5 jaar vragen een heel andere begeleiding dan
zij die starten in de kleuterschool.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Ik pleit voor een écht kindvriendelijk beleid:
daarom moet de overheid vooreerst de gezinnen
ondersteunen om een behoorlijk inkomen te verwerven.
Daarvoor is het noodzakelijk dat beide
partners betaald werk verrichten. Daarnaast
moet de overheid ervoor zorgen dat de combinatie
arbeid-gezin leefbaar en aangenaam is.
Dit kan ze enerzijds via een sociale wetgeving
die allerhande (betaalde) verlofvormen mogelijk
maakt en anderzijds door een kwaliteitsvolle,
laagdrempelige en goedkope kinderopvang. Kijken
we naar Europa dan zien we dat de Noord-
Europese landen een hoger geboortecijfer
kennen dan de Zuid-Europese landen. Het noorden
moedigt de deelname aan de arbeidsmarkt
(van mannen én vrouwen) en de kinderopvang
is er zeer goed uitgebouwd. Daar wordt een
echte familiale politiek gevoerd.
Riet Bulckens
De familiale omgeving en de beslissing
om vervroegd met pensioen te gaan
GAILLARD, Mathieu
DESMETTE, Donatienne
Centre de Recherche Interdisciplinaire
pour la Solidarité et l’Innovation Sociale (CERISIS),
Université catholique de Louvain (UCL)
Inleiding
De lage werkgelegenheidsgraad van 50-plussers,
doorgaans ‘oudere werknemers’ genoemd, die
de laatste jaren in België wordt opgemerkt 9 , zet
de federale regering aan om haar beleid betreffende
(vervroegd) pensioen te wijzigen opdat
mensen langer aan het werk zouden blijven. Dit
blijkt bijvoorbeeld uit het Generatiepact dat de
Eerste Minister in 2005 voorstelde 10 .
Om een doeltreffend beleid te kunnen voeren, is
het echter noodzakelijk vooraf de redenen te
begrijpen die werknemers aanzetten om ver-

P. 115
vroegd met pensioen te gaan. Naast de bedrijfsreorganisatie
waarbij het vervroegde pensioen
aan de werknemers kan worden opgelegd, kan
het ook gaan om een bewuste keuze van de
werknemer. Anderzijds kan een werknemer die
een gelijkaardige baan uitoefent ook beslissen
zo lang mogelijk aan het werk te blijven. Wat
weten we van de redenen die een werknemer
ertoe kunnen brengen om vrijwillig voor vervroegd
pensioen te kiezen?
De factoren die aan de basis liggen
van de beslissing om vervroegd
met pensioen te gaan
Sommige studies over de factoren die aan de
basis liggen van de beslissing om vervroegd met
pensioen te gaan, houden rekening met de kenmerken
van de individuen die al met vervroegd
pensioen zijn. Andere studies, die uitgaan van
de empirische vaststelling van een sterk verband
tussen de intentie om met vervroegd pensioen
te gaan (“ik ben van plan om vervroegd
met pensioen te gaan”) en het daadwerkelijk
met pensioen gaan enkele jaren later, onderzoeken
de processen die aan de beslissing van vervroegd
pensioen voorafgaan 11 . Zij hebben tot
doel de keuze te voorspellen die de werknemers
zullen maken op basis van een aantal kenmerken
en gedragingen van de werknemers zelf.
Het meest systematische resultaat dat uit dit
tweede type studies naar voor komt, is dat de
houding van de zogezegd oudere werknemer
ten opzichte van een eventueel vervroegd pensioen
gunstiger is naarmate hij zich in slechte
gezondheid voelt en hij weinig financiële moeilijkheden
verwacht wanneer hij zijn loopbaan
zou stopzetten 12 . De professionele omgeving van
de werknemer is een andere betekenisvolle verklarende
factor: moeilijke werkomstandigheden,
meer bepaald op fysiek vlak en beperkte
autonomie bij het uitvoeren van beroepstaken
bevorderen een vervroegd vertrek 13 . Naast de
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
factoren met betrekking tot de oudere werknemer
zelf en zijn beroepsleven, geeft de traditionele
benadering van de beslissing tot vervroegd
pensioen aan dat de familiale omgeving een
derde categorie factoren vormt waarmee we
rekening moeten houden.
De familiale omgeving en de beslissing
tot vervroegd pensioen
In het algemeen blijkt uit studies dat het belangrijk
is rekening te houden met de gezinssamenstelling
wanneer de familiale omgeving een rol
speelt bij de intentie om vervroegd met pensioen
te gaan. Het feit dat het huishouden veel hulpbehoevende
personen telt bijvoorbeeld, is een rem
op de intentie om met vervroegd pensioen te
gaan 14 . Sommige studies geven aan dat de trend
om zo lang mogelijk aan het werk te blijven om
financieel tegemoet te komen aan de behoeften
van het gezin, sterker is bij mannen dan bij
vrouwen 15 . Het loon van mannen wordt immers
traditioneel beschouwd als de voornaamste bron
van inkomsten voor het huishouden.
In ditzelfde opzicht kan de gezondheidstoestand
van de gezinsleden een belangrijke invloed uitoefenen
op de keuze in verband met het loopbaaneinde.
Zo blijkt dat vrouwen indien nodig
stoppen met werken om voor naaste familieleden
te zorgen (man, kinderen, maar vaak ook
zieke ouders,…), terwijl mannen, in een
gelijkaardige situatie, hun loopbaan voortzetten
om voor voldoende inkomsten te zorgen 16 . Het
ziet er dus naar uit dat, naast loonverschillen
– het loon van de vrouw kan als bijkomstig worden
beschouwd – ook verschillen in de sociale
rollen opduiken bij de beslissing om de beroepsactiviteit
al dan niet voort te zetten.
Naast variabelen verbonden aan pragmatische
behoeften, handelt het koppel vanuit een andere,
even fundamentele invalshoek, namelijk de
norm en het gemeenschappelijke levensproject.

P. 116
De zeldzame studies die aandacht schenken aan
de impact van de sociale druk vanwege de partner
wijzen op het aanzienlijke gewicht van de
echtgenoot op de beslissing van de oudere
werknemer om met pensioen te gaan. Zo stemmen
echtgenoten het moment om met pensioen
te gaan op elkaar af, omdat ze liever rond
dezelfde tijd hun loopbaan stopzetten 17 . Deze
trend om de loopbaan gelijktijdig stop te zetten,
is des te meer uitgesproken wanneer de echtgenoten
gemeenschappelijke hobby’s of plannen
hebben 18 . Bovendien blijkt dat de intentie van
een werknemer om met pensioen te gaan wordt
versterkt wanneer hij regelmatig met zijn partner
19 spreekt over zijn vervroegd pensioen en
wanneer deze laatste voorstander is voor een
dergelijke beslissing 20 .
De impact van de familiale omgeving op de
beslissing om met vervroegd pensioen te gaan,
kan ook het gevolg zijn van moeilijkheden met
betrekking tot het gelijktijdig beheren van de
professionele en familiale rollen, met andere
woorden het gevolg van conflicten tussen privéen
beroepssfeer 21 . Hoe meer een baan de taken
en projecten in het privé-leven verstoren, hoe
groter de volledige of gedeeltelijke intentie om
met vervroegd pensioen te gaan. Het ziet ernaar
uit dat het vervroegd pensioen gaan een mogelijke
oplossing is om een einde te maken aan
familiale problemen die door professionele verplichtingen
kunnen ontstaan zijn. Al deze resultaten,
verkregen bij Amerikaanse en Europese
werknemers, geven dus aan dat het belangrijk is
rekening te houden met de familiale omgeving
van de werknemer wanneer we de beslissing
bestuderen om vervroegd op pensioen te gaan.
Om na te gaan welke impact de familiale omgeving
heeft op de intentie van de Franstalige Belgische
werknemers om met vervroegd pensioen
te gaan, hebben wij in het kader van de werkzaamheden
van het CERISIS, empirisch onderzoek
verricht tussen oktober 2004 en januari
2005.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Empirisch onderzoek 22
METHODOLOGIE
De gegevens werden ingezameld aan de hand
van een vragenlijst met gesloten vragen bestemd
voor werknemers tussen 50 en 60 jaar. Deze
mensen waren aan de slag bij Belgische organisaties
die beschikten over een collectieve
arbeidsovereenkomst die eindeloopbaanregelingen
zoals vervroegd pensioen mogelijk maakte
en die geen financiële problemen hadden (geen
‘gedwongen’ vervroegd pensioen). De uiteindelijke
steekproef bestond uit 352 personen, waarvan
58 % mannen en 42 % vrouwen waren.
60 % van de deelnemers was tussen 50 en
54 jaar oud en 40 % was tussen 55 en 59 jaar
oud. 77 % van de deelnemers leeft met een partner
en 23 % zonder. De steekproef bestond uit
55 % bedienden en 45 % arbeiders.
Naast de intentie van de werknemers om volledig
met vervroegd pensioen te gaan, werd ook
de intentie onderzocht om de arbeidsduur te
verminderen of met gedeeltelijk vervroegd pensioen
te gaan.
Onder de verklarende factoren voor de eindeloopbaanbeslissing
die in de vragenlijst zijn
opgenomen, vinden we meer bepaald variabelen
met betrekking tot het individu zelf en zijn
familiale omgeving 23 . Op statistisch vlak werden
multiple regressieanalyses uitgevoerd om de
intentie om met vervroegd pensioen te gaan of
de arbeidsduur te beperken, te voorspellen.
RESULTATEN
Met betrekking tot de persoonlijke kenmerken
bevestigen de resultaten de rol van de opvattingen
van een werknemer over zijn gezondheid en
zijn financiële toestand bij zijn beslissing in verband
met het loopbaaneinde. Zo blijkt dat een
werknemer meer geneigd is om volledig of
gedeeltelijk met vervroegd pensioen te gaan
wanneer hij zich in slechte gezondheid voelt en

P. 117
weinig financiële problemen verwacht als hij
zijn loopbaan vroegtijdig zou stopzetten.
Wat de rol van de familiale omgeving betreft,
geven de analyses vooral aan, in tegenstelling
tot wat de literatuur gewoonlijk weergeeft over
de beslissing tot vervroegd pensioen, dat de
intentie om met vervroegd pensioen te gaan of
de arbeidstijd te beperken, los staat van het aantal
hulpbehoevende personen in het huishouden.
Mannen en vrouwen houden ook geen rekening
met de gezondheidstoestand van de partner
wanneer ze overwegen om met vervroegd pensioen
te gaan of hun arbeidstijd te beperken.
Hoe meer de werknemer echter spreekt van volledig
of gedeeltelijk vervroegd pensioen met zijn
partner en hoe meer hij meent dat de partner
hem steunt in de beslissing, hoe meer hij
geneigd zal zijn met vervroegd pensioen te gaan
of zijn arbeidstijd te beperken. Wanneer er
bovendien moeilijkheden zijn om familiale taken
en projecten te verwezenlijken wegens professionele
verplichtingen, heeft de werknemer de
intentie om zijn arbeidstijd te beperken met de
bedoeling zijn privé- en beroepsleven beter te
combineren. Bijkomende analyses brengen aan
het licht dat conflicten tussen de familiale en de
beroepssfeer ook de intentie tot volledig vervroegd
pensioen kunnen aanwakkeren, maar
dan alleen bij vrouwen.
Net als in de literatuur benadrukken onze onderzoeksresultaten
de noodzaak om rekening te
houden met de familiale omgeving om de beslissing
in verband met het loopbaaneinde te verklaren.
Ook al speelt de aanwezigheid van
hulpbehoevende personen in het gezin geen
beslissende rol bij de beslissing om de loopbaan
vervroegd stop te zetten, toch toont de invloed
van de mening van de partner aan dat de beslissing
tot vervroegd pensioen of arbeidsduurvermindering
een beslissing is met een familiale
dimensie. Aangezien bovendien de invloed van
de familiale omgeving op deze beslissing zich
ook uit via de interactie met de professionele
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
activiteiten van de werknemer, lijkt het relevant
aan te nemen dat deze beslissing steunt op een
dynamisch proces dat niet enkel factoren omvat
die betrekking hebben op de werknemer zelf en
zijn professionele en privé-omgeving, maar ook
op de manier waarop deze factoren onderling
gecombineerd zijn. De traditionele benadering
van het loopbaaneinde, ook al kunnen hiermee
tal van factoren worden aangereikt die leiden tot
deze beslissing, bevat weinig factoren met
betrekking tot de problematiek van de vergrijzing
van de werknemers.
Sinds enkele jaren worden werknemers die
ouder zijn dan 50 jaar, een groep werknemers
die langer aan het werk moeten worden gehouden,
door de overheid en de organisaties weergegeven
als ‘ouderen’. Daardoor kan de
vergrijzing worden opgevat als een sociale constructie
in die zin dat het gaat om sociale processen
die bijdragen tot het vastleggen van
grenzen tussen jong en oud en daardoor ook van
de waarde die aan de groep ‘ouderen’ wordt
gehecht in de maatschappij. In dit opzicht hebben
wij de rol van deze sociale processen bestudeerd,
en in het bijzonder de sociale identiteit
van de ‘oudere werknemer’, bij de beslissing om
met vervroegd pensioen te gaan 24 .
De sociale identiteit
van de oudere werknemer en de beslissing
om vervroegd met pensioen te gaan
Werknemers van meer dan 50 jaar ‘oudere
werknemers’ noemen, is niet zonder gevolgen
voor het imago van deze mensen in de maatschappij.
In België, net als in andere westerse
landen, bestaan er immers heel wat stereotypen
met betrekking tot de oudere werknemers 25 .
Hoewel ervaring en professioneel inzicht gelden
als positieve eigenschappen van de oudere werknemer,
zijn de negatieve kenmerken overheersend:
de oudere werknemer wordt bestempeld
als werkmoe, wachtend op zijn (vervroegd)

P. 118
pensioen, weinig dynamisch, weinig flexibel en
met een beperkt aanpassings- en innovatievermogen.
Uitgezonderd de ervaring en het professioneel
inzicht hebben oudere werknemers dus
een eerder negatief imago in termen van professionele
bekwaamheid.
In ons onderzoek komen sommige werknemers
tussen 45 en 60 jaar sterker naar voor dan
anderen in de groep van oudere werknemers.
Welnu, het zijn net de personen die zichzelf zien
als een ‘oudere werknemer’ die een houding
aannemen in overeenstemming met het negatieve
cliché van demotivatie dat wordt gekoppeld
aan oudere werknemers waaronder de
intentie om met pensioen te gaan. Dus hoewel
de uitdrukking ‘oudere werknemers’ werd ingevoerd
om een groep werknemers te identificeren
die langer aan het werk moet worden
gehouden, willen zij die zichzelf definiëren op
basis van dit sociaal etiket net de wereld van de
arbeid vroegtijdig vaarwel zeggen.
Op basis van dit resultaat lijkt het relevant de
traditionele benadering van de beslissing tot
vervroegd pensioen, die factoren bevat met
betrekking tot de werknemer zelf en zijn professionele
en familiale omgeving, aan te vullen met
psycho-sociale processen, die zoals de identificatie
van de oudere werknemers verband
houden met de sociale constructie van de professionele
veroudering.
Conclusies
Het multidimensionele karakter van de processen
die een rol spelen bij de beslissing tot vervroegd
pensioen getuigt van de noodzaak om
het loopbaaneinde als een complexe problematiek
te bekijken. Want zowel de invloed van de
familiale omgeving, als de rol van psycho-sociale
processen met betrekking tot de sociale constructie
van de professionele veroudering tonen
aan dat de beslissing tot vervroegd pensioen
niet louter vanuit een individuele hoek moet
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
worden onderzocht. Bovendien benadrukt de
impact van de moeilijkheden bij het gelijktijdig
beheer van professionele en familiale verantwoordelijkheden
op de beslissingen met betrekking
tot het loopbaaneinde, het interactieve en
dynamische aspect van de processen die een rol
spelen.
In dit kader zouden de voorstellen om het
systeem van het vervroegd pensioen te wijzigen
minder moeten zijn ingegeven door een beginsel
van uniformiteit van het loopbaaneinde. In een
streven naar eerbied voor de levenskwaliteit
van de werknemer zouden deze voorstellen eerder
rekening moeten houden met zijn persoonlijke,
organisatorische en familiale situatie en
met de manier waarop hij/zij, meer bepaald in
termen van identificatie, het vooropstellen van
leeftijd als criterium voor de differentiatie van
de werknemers beleeft.
Het is niet eenvoudig voor een vrouw
om te werken als zelfstandige…
Interview met:
LEDOUX, Kathleen
Juridisch adviseur, sociaal verzekeringsfonds
voor zelfstandigen, Union des Classes Moyennes
(UCM)
&
VOISIN, Françoise
Juridisch adviseur, Union des Classes Moyennes
(UCM)
Wat is het huidige profiel van de zelfstandige
vrouw?
Volgens de statistieken van het RSVZ 26 vertegenwoordigen
vrouwen minder dan 30 % van
de Belgische ondernemers, als zelfstandige of
meewerkende echtgenote. Uit deze resultaten
blijkt dat 90 % van deze vrouwen leven met een
partner en kinderen hebben: zelfstandig zijn
staat dus de organisatie van een gezinsleven
niet in de weg. Verder stellen we vast dat de

P. 119
zelfstandige onderneemster veel tijd besteedt
aan haar beroepsleven: sommige zelfstandige
vrouwen besteden tot 60 uur per week aan hun
beroepsactiviteit. In tegenstelling tot een wijdverspreide
opvatting zou het statuut van zelfstandige
dus geen toverformule zijn om arbeid
en gezin beter te kunnen combineren.
Werkende moeders ondervinden grote moeilijkheden
om beroep en gezin op elkaar af te stemmen.
Hoe zit dat met de moeders die werken als
zelfstandige?
Het hebben van kinderen is één van de specifieke
moeilijkheden waarmee zelfstandige vrouwen
kampen. Er is immers een alarmerend
tekort aan opvangstructuren buiten de schooluren
of voor kinderen die nog niet naar school
kunnen (crèches). De openingsuren van de
bestaande structuren en het aantal opvangplaatsen
beantwoorden niet aan de behoeften van
zelfstandige moeders. Een zelfstandige onderneemster
heeft nood aan een structuur die het
kind langer opvangt, ’s morgens en/of ’s avonds,
omdat zij meer uren kloppen dan vrouwen die in
loonverband werken of omdat zij op onregelmatige
tijdstippen werken. Eén van de mogelijke
oplossingen is volgens ons een prioriteit maken
van fulltime 27 crèches of er plaatsen voorbehouden
voor kinderen van zelfstandige vrouwen. In
onvoorziene omstandigheden, bijvoorbeeld een
ziek kind, kan de zelfstandige onderneemster
haar bedrijf niet verlaten zonder de werking
ervan te verstoren. Een werkneemster kan echter
een dag verlof vragen – een recuperatiedag
of zelfs een verlofdag zonder wedde – om deze
moeilijke situaties het hoofd te bieden.
Een reflectie die tot een trieste vaststelling leidt:
de moeilijkheid om gezin en onderneming te
combineren heeft soms tot gevolg dat de ondernemingszin
van de vrouw wordt afgeremd of dat
ze haar onderneming niet kan uitbreiden, soms
is ze zelfs genoopt haar bedrijf stop te zetten.
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
Kan de zelfstandige moeder een beroep doen op
faciliteiten om gezin en beroep makkelijker te
combineren?
Een zelfstandige onderneemster kan haar uren
makkelijker aanpassen en haar werkplaats verlaten
om familiale verplichtingen te vervullen
(bijvoorbeeld om haar kinderen naar buitenschoolse
activiteiten te brengen). Zij kan zelf
haar arbeidstijd indelen, natuurlijk rekening
houdend met de eisen van haar klanten (een
makelaar die hoofdzakelijk ’s avonds tijd moet
maken voor de huisbezoeken is daar een perfecte
illustratie van). De zelfstandige onderneemster
kan ook doorgaans makkelijker van
thuis uit werken. Naar het voorbeeld van telewerk
voor loontrekkers beschikken zelfstandigen
over deze bijzonder geschikte mogelijkheid
bij sommige beroepen of in sommige omstandigheden.
Tot slot, kunnen de kinderen aanwezig
zijn op de werkplaats van de ouder, ook al is
dit uitzonderlijk.
In de recente persmededelingen van de UCM is
er sprake van talrijke nieuwe beslissingen om
het welzijn van de zelfstandigen te bevorderen
(verhoging van de pensioenen, integratie van
kleine risico’s, …). Er werden ook andere maatregelen
genomen op het gebied van ouderschapssteun
en een betere afstemming van
arbeid en gezin. Hoe zit het daarmee?
De voornaamste vooruitgang bij deze nieuwe
bepalingen is de invoering van een sociaal statuut
voor de meewerkende partner. Vóór de
invoering van dit sociaal statuut had de meewerkende
echtgenoot twee mogelijkheden:
ofwel koos de partner vrijwillig voor een ministatuut,
dat dekking bood voor ziekte- en invaliditeit,
betreffende uitkeringen en moederschap,
maar daar bleef het bij. Voorts genoot de partner
een aantal afgeleide rechten, maar hij of zij
had bijvoorbeeld geen enkel recht op pensioen.
Ofwel koos de partner niet vrijwillig voor dit

P. 120
statuut. De meewerkende partner wordt dan
beschouwd als iemand zonder beroep en geniet
dus geen eigenlijke sociale bescherming. Bij een
overlijden, een echtscheiding of het uiteenvallen
van de gezinskern, was de meewerkende partner
niet beschermd. Hij of zij belandde in een
erg kwetsbare positie. Onder druk van de EU
kregen deze meewerkende partners – waaronder
90 % vrouwen – eindelijk een verplichte
bescherming. Sinds 1 juli 2005 wordt iemand
die gehuwd is of wettelijk samenwoont met een
zelfstandige ondernemer en die geen rechten
geniet in een ander statuut automatisch een meewerkende
echtgenoot. Zij geniet dus dezelfde
rechten als haar echtgenoot. In termen van gendergelijkheid
is dit een hele stap vooruit.
Waar heeft een koppel recht op bij de komst van
een kind?
Het moederschapsverlof voor zelfstandige moeders
is opgetrokken van 3 naar 6 weken. Het
ziekenfonds betaalt een moederschapsuitkering
aan de moeders die deze 6 weken bevallingsrust
daadwerkelijk opnemen. In dat geval ontvangt
de moeder 2 041 euro en 340 euro extra bij de
geboorte van meerlingen. Momenteel bestaat er
nog altijd geen adoptieverlof of daaraan verbonden
uitkeringen. Deze maatregelen zullen echter
binnenkort van kracht worden. De zelfstandige
moeder heeft dus momenteel recht op 6 weken
vergoede moederschapsrust. Er is geen vraag
naar nog meer verlof, want zij is verplicht de
moederschapsrust af te stemmen op de hervatting
van haar activiteit.
Met betrekking tot de kinderbijslag wordt ook
kraamgeld (en adoptiegeld) uitbetaald door
het sociaal verzekeringsfonds. Dit kraamgeld
bedraagt evenveel als voor loontrekkers. Sinds
1 januari 2006 komt de zelfstandige werkneemster
ook in aanmerking voor gezinshulp in de
vorm van dienstencheques die worden toegekend
na de periode van de bevallingsrust. Deze
dienstencheques zijn bedoeld voor huishoude-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
lijke hulp. Wanneer zij haar beroepsactiviteit hervat,
kan zij 70 dienstencheques aanvragen. Daarmee
kan zij 70 uur vrijmaken om voor haar kind
te zorgen. Deze dienstencheques moeten worden
opgebruikt binnen de 8 maanden en onder
dezelfde voorwaarden als de ‘gewone’ dienstencheques.
Deze moederschapshulp zal binnenkort
worden uitgebreid tot adoptiemoeders.
Wat vindt u van deze maatregel van moederschapshulp?
Deze maatregel is afgestemd op de behoeften
van de zelfstandige onderneemster. Zij vraagt
immers niet om meer moederschapsverlof,
omdat zij dan het risico loopt klanten te verliezen.
Wanneer zij naar huis gaat, hoopt zij wel
meer tijd te kunnen doorbrengen met haar kind.
Sinds december 2005 ontvingen de sociale verzekeringsfondsen
veel aanvragen voor dienstencheques.
Deze maatregel is dus een echt succes.
Bovendien is de aanvraagprocedure niet te ingewikkeld:
de aanvrager moet enkel beschikken
over een erkenningsnummer van de dienstenchequeonderneming,
de aanvraag binnensturen
bij het sociaal verzekeringsfonds en een bewijs
leveren van de geboorte van het kind. Deze
stappen zijn ook nodig om recht te hebben op de
wettelijke kinderbijslag. De optrekking van het
moederschapsverlof van 3 naar 6 weken gaat
met andere woorden gepaard met interessante
compensaties (in de vorm van dienstencheques
en financiële stimuli).
Hoe moet de zelfstandige haar 6 weken moederschapsrust
dan organiseren?
De zelfstandige onderneemster moet voorbereidingen
treffen voordat haar moederschaprust
ingaat. Zij loopt natuurlijk altijd het risico dat
een collega klanten afsnoept. Bovendien kan de
klant altijd overstappen naar een concurrent
wanneer de zaak niet meer open is. Hoe dan ook
moet de zelfstandige onderneemster haar afwezigheid
nauwgezet organiseren om de economi-

P. 121
sche gevolgen van haar moederschap zoveel
mogelijk te beperken. Deze organisatie staat
echter niet in de weg dat zij een kind wenst en
een gezin wil stichten.
Welke pistes zijn er om de combinatie van
arbeid en gezin voor zelfstandige ouders te verbeteren?
Wat de professionele situatie van de zelfstandige
vrouw betreft, beantwoordt het voorstel om
de moederschapsrust te verlengen niet aan de
realiteit waarmee deze vrouwen te maken krijgen
op het terrein! Een langer verlof kan nadelig
zijn voor de onderneming. Maar bij sommige
beroepen kan de vervanging van de zelfstandige
door een interimkracht (via dienstencheques)
worden overwogen. Bovendien hebben de functies
die vallen onder het stelsel van de dienstencheques
bijna uitsluitend betrekking op
huishoudelijk werk. Volgens ons is het dus nodig
om in het precieze geval van moederschap de
waaier aan mogelijkheden uit te breiden (kinderopvang,
tuinonderhoud,…)
Wat zijn de eisen van de UCM met betrekking
tot de gelijkschakeling van de uitkeringen die
aan zelfstandigen worden uitbetaald?
Dit staat centraal in het debat. Het eerste kind
van een zelfstandige krijgt minder kinderbijslag
dan het kind van een loontrekker. Bovendien
krijgt het jongste kind of het enige kind van een
zelfstandige, in tegenstelling tot de kinderen van
loontrekkers, geen leeftijdbijslag. De UCM eist
dus deze gelijkschakeling en correcties, zonder
echter de budgettaire impact ervan te onderschatten.
Het kind van een zelfstandige krijgt
dus niet dezelfde behandeling als het kind van
een loontrekker…. Deze discriminatie valt niet
objectief te rechtvaardigen. De beslissing om bij
het begin van het schooljaar een tegemoetkoming
uit te betalen, werd onlangs genomen met
ingang op 28 augustus 2006. Was deze maatregel
echt prioritair als we weten dat de gelijk-
S C È N E I I Inzoomen op gezinnen en arbeid
schakeling van de gezinsuitkering nog altijd niet
op de agenda staat? Het statuut van loontrekker
waarborgt ruimere sociale rechten dan het statuut
van zelfstandige. Wanneer het gezin uitbreidt,
is het natuurlijk ideaal wanneer één van
beide partners loontrekker is. In de meeste
gevallen neemt de vrouw deze rol op zich. Het is
jammer dat het vaak de vrouw is die, ondanks
haar ondernemingszin, ‘verplicht’ wordt haar
statuut van loontrekker te behouden.
Zijn er ook andere pistes?
Een zwangere werkneemster in loondienst kan
worden verwijderd als haar werk een gevaar
inhoudt. Maar een zwangere zelfstandige geniet
deze bescherming niet. Dit is nog een grote discriminatie.
Om komaf te maken met deze discriminatie,
stelt de UCM voor om vervanging
mogelijk te maken via het systeem van de dienstencheques
of via een interimkracht, wanneer
een zwangere zelfstandige gevaar loopt tijdens
haar werk.
Aan al deze maatregelen hangt natuurlijk een
kostprijs. Hoe kunnen ze worden gefinancierd?
De UCM is gekant tegen het idee om het plafond
af te schaffen voor de bijdragen die zelfstandigen
betalen. Bovendien heeft een dergelijke
maatregel, die de kans op succes ondermijnt,
waarschijnlijk een negatieve invloed op de
inkomsten van het sociaal statuut. Als zelfstandigen
die er goed voor staan voortaan bijdragen
zouden moeten betalen op al hun inkomsten om
de behoeften te financieren van de zelfstandigen
die er minder goed voor staan, uit solidariteit,
dan krijgt het economisch dynamisme en
het persoonlijke succes een negatieve bijklank.
Een dergelijke maatregel, die voornamelijk
wordt gesteund door een bepaalde meerderheidspartij,
is bovendien in strijd met ieders
bereidheid om het Waals gewest dynamischer te

P. 122
maken. Tot slot kan de maatregel een communautaire
crisis uitlokken.
Alle aangehaalde maatregelen ten gunste van
de gezinsorganisatie moeten de professionele
organisatie vergemakkelijken en dus de economische
bloei van het land en de werkgelegenheid
bevorderen. Het is een geheel. Het is niet
de directe kostprijs die telt, het gaat om de ontwikkeling
en aanmoediging van de ondernemerszin.
In juni 2003 wilde de regering
200 000 banen creëren. Nu, in 2006, zijn we
nog ver van die eindstreep. De kleine ondernemingen
staan voor het gros van de economische
opleving in het Waals gewest: 90 % van de economische
productiviteit van het gewest komt
van deze ondernemingen. De ondernemingszin
van vrouwen mag niet worden genegeerd,
integendeel, hun ondernemingszin moet worden
gestimuleerd.
Noten
Caroline Simaÿs
1 Citaat van O’CONNOR, G. (2002), Alec Guinness The Unknown, Londres, Sidgwick &
Jackson, blz. 398.
2 Te raadplegen op de site: www.conseildelegalite.be. Zie ook het advies nr. 87 van
1 oktober 2004, over de verdeling van de gezinslasten en de vergoede arbeid binnen het
gezin en in de maatschappij.
3 Een illustratie voor het vervolg van deze bijdrage: de in de huidige reglementeringen
voor het statutair personeel van de overheidsdiensten in te voeren symmetrische wijzigingen
werden maar in het voorjaar van 2006 aan vakbondsoverleg onderworpen.
4 In samenwerking met het instituut voor de gelijkheid van mannen en vrouwen, update
de raad van gelijke kansen voor mannen en vrouwen zijn infobrochure over deeltijds
werken.
5 Deze regel omzetten in onze wetgeving is een van de delicaatste aspecten van de uitvoering
van richtlijn 2002/73/EG, die al negen maanden vertraging heeft opgelopen. Dit
gezegd zijnde, heeft het Hof van Justitie van de Europese gemeenschappen zelf veel moeite
om terzake een gedragslijn aan te nemen: vergelijk maar McKenna, C-191/03 van 8 september
2005 (Chr. D.S. 2006, t. 183, obs. J. Jacqmain en Sarkatzis Herrero C-294/04 van
16 februari 2006 (ibid., 2006, p. 366, obs. J. Jacqmain)
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
6 We weten dat de federale regering op voorstel van de minister van Gelijke Kansen eind
maart 2006 een programma van initiatieven heeft aangenomen om deze hardnekkige ongelijkheid
te bestrijden. Het instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen zal moeten
instaan voor een aanzienlijk deel van de toepassing ervan.
7 Om een overdaad aan referenties te vermijden, verwijzen wij naar onze rechtspraakkronieken
in J.T.D.E. (1995, p. 30; 1998, p. 49; 2000, p. 201; 2004, p. 1; 2005, p. 289).
8 Voor cijfergegevens zie “Gezinnen en arbeid” – De formele opvang.
9 OECD (2003), Vieillissement et politiques de l’emploi: Belgique. Parijs: OECD.
10 Persdienst van de eerste minister (2005), Het generatiepact. Brussel.
11 Henkens, K., Tazelaar, F. (1997), “Explaining retirement decisions of civil servants in
the Netherlands: Intentions, behaviour and the discrepancy between the two”, Research on
Aging, vol. 19, p. 139-173.
12 Barnes-Farrell, J. (2003), Beyond health and wealth: Attitudinal and other influences
on the retirement decision-making, in Adams, G., Beehr, T. (red.), Retirement: Reasons,
processes, and results. New York: Springer.
13 Hayward, M., Grady, W., Hardy, M., Sommers, D. (1989), “Occupational influences on
retirement, disability, and death”, Demography, vol. 26, pp. 393-409.
14 Raymo, J., Sweeney, M. (2006), “Work-family conflict and retirement preferences”,
Journal of Gerontology: Social Sciences, vol. 61B, pp. 161-16; Szinocacz, M., Deviney, S.,
Davey, A. (2001), “Influence of family obligations and relationships on retirement: Variations
by gender, race, and marital status”, Journal of Gerontology: Social Sciences,
vol. 56B, p. 20-27.
15 Pienta, A., Hayward, M. (2002), “Who expects to continue working after age 62? The
retirement plans of couples”, Journal of Gerontology: Social Sciences, vol. 57B, p. 199-
208; Talaga, J., Beehr, T. (1995), “Are there gender differences in predicting retirement
decisions?”, Journal of Applied Psychology, vol. 80, p. 16-28.
16 Talaga, J., Beehr, T. (1995).
17 Talaga, J., Beehr, T. (1995).
18 Henkens, K., (1999), “Retirement intentions and spousal support: A multi-actor approach”,
Journal of Gerontology: Social Sciences, vol. 54B, p. 63-73; Pienta, A., Hayward, M.
(2002).
19 Pienta, A., Hayward, M. (2002).
20 Henkens, K. (1999).
21 Raymo, J., Sweeney, M. (2006).
22 Deze studie is gefinancierd door het Waals gewest, de minister van Economie en Werk,
het Institut wallon de l’évaluation, de la prospective et de la statistique (IWEPS), de Franse
gemeenschap, de minister van Hoger Onderwijs, Wetenschappelijk Onderzoek en Internationale
Betrekkingen en het Europees sociaal fonds (Phasing out van doelstelling 1).
23 Voor een analyse van de andere variabelen zie Gaillard, M., Desmette, D., Les attitudes
professionnelles des travailleurs âgés, in Herman, G. (dir.), “Stigmatisations aux abord
du travail: une analyse psychosociale (voorlopige titel)”. Brussel: DeBoeck, te verschijnen.
24 Desmette, D., Gaillard, M., Lienard, G. (2005). Lorsque l’âge devient stigmate: le rôle
de l’identité de travailleur “âgé” dans l’intention de prépension. in Battistelli, A.,
Depolo M., Fraccaroli F., (red.), “La qualité de la vie au travail dans les années 2000”,
CLUEB, Bologne, p. 828-836; Gaillard, M., Desmette, D. te verschijnen.
25 Gaillard, M., Desmette, D., te verschijnen.
26 Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen.
27 Opvangstructuren die dag en nacht open zijn.

Een
panoramische blik
op gezinnen
en de overheid
De sociale zekerheid
Fiscaliteit
(Burgerlijk) recht en gezinnen
Een panoramische blik gezinnen en overheid
S C È N E III.
Niet alleen demografische en sociale ontwikkelingen
hebben een impact op het
gezin, ook de overheid heeft door het gevoerde
gezinsbeleid invloed op de vorming en het functioneren
van gezinnen. De ondersteuning die ze
geeft, kan van tel zijn op het uiteindelijke kinderaantal.
De inkomensbelasting kan mogelijk
een beslissende factor zijn in de arbeidsverdeling
binnen een gezin. Door de verschillende
graad van bescherming tussen partners bij overlijden
naargelang de samenwoonvorm, kan de
stap om te trouwen/wettelijk samen te wonen
misschien sneller gezet worden. In België stelt
de overheid zich tot doel om elk gezin te
beschermen en een gelijk niveau van welvaart
te geven, ongeacht de aard van de gezinsvorm
(Federale Overheid, 2006).
De verschillende technologische, sociale, culturele
en politieke veranderingen in de samenleving
zorgden ervoor dat naast het traditionele
gezinstype (heteroseksuele huwelijksrelatie met
een vader, moeder en kind(eren)) andere
samenleeftypes, zoals éénoudergezinnen, samengestelde
gezinnen of samenleefvormen zoals
ongehuwd samenwonen en alleen wonen, zijn
ontstaan. Hierdoor wijzigde ook de taakverdeling
binnen een gezin. De overheid wil deze
diversiteit politiek ondersteunen zodat elke burger
in alle vrijheid kan kiezen voor een bepaalde
manier van leven.
In dit hoofdstuk geven we een breed overzicht
van enkele meer technische domeinen die gezinnen
aanbelangen. Meer bepaald zullen we het

P. 124
hebben over de sociale zekerheid, de fiscaliteit
en het burgerlijk recht. Hoewel we met deze
onderwerpen veelvuldig in aanraking komen in
het dagelijkse leven, zijn de discussies hieromtrent
niet zo toegankelijk en worden zeer specifieke
en domeingebonden termen gebruikt. Om
die reden gebruiken we in dit hoofdstuk een
andere opbouw dan in de andere hoofdstukken.
Eerst geven we een kort historisch overzicht van
enkele belangrijke ontwikkelingen en vervolgens
wordt de huidige wettelijke situatie besproken.
Op deze manier kan enig inzicht verworven
worden in de bestaande wetgeving. Daarna volgen
een aantal cijfergegevens waarin duidelijk
wordt op welke manier deze regelingen een
invloed hebben op het alledaagse leven. Tot slot
volgt een kort overzicht met de belangrijkste
discussiepunten binnen elk thema. Dit debat
wordt gesitueerd aan de hand van stellingen die
gebaseerd zijn op de vergaderingen van de Staten-generaal.
Deze manier van werken geeft ons
de mogelijkheid om op een overzichtelijke
manier een uitgebreid en vaak technisch debat
aan te snijden. De techniciteit van het debat
maakt ook dat we onmogelijk alle finesses en
uitzonderingen in het bestek van dit hoofdstuk
kunnen behandelen. We kozen er heel duidelijk
voor om enkel algemene lijnen duidelijk te
maken in een breed kader dat als het ware de
omgeving vormt voor de expert-hoofdstukken
erna. Wie geïnteresseerd is in de exacte juridische
achtergronden, verwijzen we door naar
meer gespecialiseerde boeken over sociale
zekerheid, fiscaliteit of burgerlijk recht.
De sociale zekerheid
Wie sociale zekerheid zegt, denkt aan
bestaanszekerheid van zowel het individu
als het gezin. Bij het ontstaan van het Belgische
sociale zekerheidssysteem rond 1880 lag
de nadruk vooral op het behoud van de levens-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
standaard van de burgers. De laatste jaren komt
de gezinsdimensie echter steeds meer op de
voorgrond. Via uitkeringen en verlofregelingen
probeert de overheid de gezin/werk-balans in
evenwicht te houden. Er worden maatregelen
genomen om het welvaartsverlies ten gevolge
van het hebben van kinderen te beperken.
We starten met een overzicht van de ontstaansgeschiedenis
en de strijd die is geleverd voor de
rechten waar we vandaag de dag allemaal van
kunnen genieten. Wellicht het bekendste voorbeeld
(dat sinds 1930 bestaat) is het recht op
kinderbijslag. Van recentere aard zijn de (verlof)regelingen
met betrekking tot het ouderschap
en hulp aan familieleden, die vanaf de tweede
helft van de jaren 1990 in het leven geroepen
zijn. De verschillende soorten gezinsbijslagen en
andere hulp vanuit de sociale zekerheid aan
gezinnen worden kort overlopen. Naderhand
reconstrueren we het maatschappelijk debat dat
gevoerd wordt over de kinderbijslag.
Het Belgische systeem
van sociale zekerheid
De basis van het huidig sociaal beleid in België
werd in 1944 gelegd door de ondertekening van
het ‘Sociaal Pact’. Het was de technische vastlegging
van de wildgroei aan wetten rond sociale
bescherming voor werknemers. ‘Sociale
vrede’ tussen werkgevers en werknemers en
‘solidariteit’, zowel horizontaal als verticaal,
waren de achterliggende gedachten bij deze
overeenkomst. Horizontale solidariteit duidt op
de herverdeling van geld tussen burgers die veel
en zij die weinig risico lopen. Mensen met een
handicap bijvoorbeeld hebben meer nood aan
financiële ondersteuning door de overheid dan
andere personen. Hoewel ze beide evenveel bijdragen
aan de sociale zekerheid, krijgt deze
eerste groep er meer van terug. Verticale solidariteit
gaat om de herschikking van inkomsten
tussen zij die veel verdienen en zij die zich in de

P. 125
lagere inkomenscategorieën bevinden (Deleeck,
2001; FOD Sociale Zekerheid, 2006a).
De kerntaak van de sociale zekerheid is, volgens
Herman Deleeck, de burgers behoeden voor
inkomensverlies wanneer er zich sociale risico’s
voordoen. Hiermee bedoelt hij (1993; 2001)
dat deze organisatie bescherming moet bieden
tegen pensionering, werkloosheid, ziekte en/of
ongeval. Daarnaast heeft zij ook een inkomensaanvullende
functie. Door gezinsomstandigheden
(kinderlast, gezinslid met functiebeperking)
of sociale risico’s (ziekte) kunnen gezinnen aanspraak
maken op financiële extra’s (Van Haegendoren,
1995).
In de meeste Europese landen kan het sociale
zekerheidsstelsel herleid worden tot twee grote
ideaaltypen: het Bismarckiaans of het Beveridgiaans
systeem, genoemd naar de (vermeende)
grondleggers. In het systeem ‘Bismarck’ krijgt
de werknemer die geen inkomen uit arbeid meer
heeft een vervangingsinkomen om dezelfde
levensstandaard te kunnen behouden. Om dit
systeem te bekostigen, moet de werknemer tijdens
zijn actieve jaren een bijdrage aan de staat
betalen. In de filosofie van Beveridge kan elke
burger genieten van bestaanszekerheid en niet
enkel de werknemers (Deleeck, 2001; FOD
Sociale Zekerheid, 2006b; Marquet & Plaideau,
2004).
In de Belgische sociale zekerheid zien we de
ideeën van beide grondleggers terugkomen. Een
Bismarckiaans element is bijvoorbeeld dat de
hoogte van de pensioenuitkering gekoppeld is
aan de (duur van de) loopbaan en het inkomen
van de persoon. Er is eveneens een Beveridgeinslag
merkbaar. De terugbetaling van ziekenhuiskosten
voor iedereen is hier een voorbeeld
van (Cantillon, 1999a; FOD Sociale Zekerheid,
2006b; Marquet & Plaideau, 2004).
Ons sociaal zekerheidsstelsel is ontstaan in de
marge van de opkomende industrialisering. Het
hoofddoel was eerder gericht op de verbetering
van de werk- en leefomstandigheden en het
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
BISMARCK was een Pruisische kanselier die op
het eind van de 19de eeuw leefde. Hij introduceerde
als één van de eerste staatshoofden in Europa een
vorm van sociale verzekering. Er was evenwel een
beperking: enkel de werkende bevolking kon aanspraak
maken op deze inkomensgarantie. Pensioenen
werden gefinancierd door werknemers en
werkgevers die een bijdrage betaalden aan de
staat. De uitkering was gekoppeld aan het loon
zodat de levensstandaard van de werknemer gegarandeerd
kon blijven indien een bepaald risico zich
voordeed.
LORD BEVERIDGE vond dat heel de bevolking recht
had op bestaanszekerheid. Deze Britse econoom,
die voor de Eerste Wereldoorlog moet gesitueerd
worden, pleitte voor eenzelfde forfaitaire uitkering
voor elke burger. Deze werd toegekend bij werkloosheid,
ziekte en pensionering.
BRONNEN Deleeck, 2001; FOD Sociale Zekerheid, 2006b.
welvaartsniveau van de arbeiders dan om het
gezin te beschermen. Soms hadden de genomen
maatregelen als bijkomstigheid een positieve
uitwerking op gezinsvlak. De organisatie van
arbeid wijzigde door de industriële revoluties op
het einde van de 18de en 19de eeuw. Mannen,
vrouwen en kinderen werkten niet meer thuis,
maar verplaatsten zich elke dag naar een
fabriek. De omschakeling van een agrarische
naar een industriële samenleving zorgde ervoor
dat veel mensen in de stad, dicht bij de fabrieken,
gingen wonen. De arbeidersklasse was
geboren. De overheid zag dat de arbeiders sociale
problemen kenden en in armoede leefden,
maar reageerde amper. Het was wachten tot de
Waalse arbeidersopstanden in 1886 tot ook zij
rechten kregen. Er kwamen wetten die betrekking
hadden op de arbeidsvoorwaarden, arbeidsverhoudingen
en sociale verzekering. Deze sociale
verzekering was echter niet verplicht 1 zoals in
Duitsland of Engeland en werd voornamelijk
vanuit het privé-initiatief aangemoedigd. Hier-

P. 126
door ontwikkelden zich de zuilen, organisaties
die als basis een bepaalde wereldbeschouwelijke
visie hebben.
Tussen de twee wereldoorlogen, in de periode
1918-1940, kende de democratie een doorbraak.
Koning Albert I voerde het algemeen
enkelvoudig stemrecht voor mannen in en hervormingen
maakten dat de levensomstandigheden
van de arbeiders drastisch verbeterden: de
lonen werden aangepast aan de levensduurte
(1920) en aangevuld met kinderbijslag (1930) 2 ,
de ziekteverzekering dekte meer kosten, de pensioenverzekering
voor werknemers werd verplicht
(1924) 3 ,… Voor de uitbetaling van deze
uitkeringen zorgden de mutualiteiten of de vakbonden
die door de overheid ruim gesubsidieerd
werden.
Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog
(1940), werd de denkoefening naar het hoe en
wat van een verplichte ziekte- en werkloosheidsuitkering
onderbroken. In 1944 pikte men de
draad weer op met het ontwerp van een sociaal
pact, dat de basis legde voor het huidige systeem
van sociale bescherming. Een verplichte verzekering
met een centrale bijdrage-inning en veralgemeende
patronale bijdrage zag het levenslicht.
Deze verzekering had betrekking op vijf sectoren:
gezinsvergoedingen, ziekte en invaliditeit,
werkloosheid, rust- en overlevingspensioenen
en jaarlijkse vakantie. De keuze voor bijdragen in
plaats van belastingen zorgde ervoor dat arbeid
als productiekost zwaar belast werd (Deleeck,
2001; Witte e.a., 1997). Deze sectoren kunnen
tot op de dag van vandaag opgesplitst worden in
maatregelen die verband houden met ‘arbeid’ en
‘gezin’. Door aanpassingen doorheen de tijd
bestaan er naast deze klassieke sociale zekerheid,
ook residuaire regelingen: het leefloon, de
inkomensgarantie voor ouderen, de gewaarborgde
gezinsbijslag en de tegemoetkoming aan
personen met een handicap zijn hier voorbeelden
van (Deleeck, 2001; FOD Sociale Zekerheid,
2006a).
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
DE VERSCHILLENDE STATUTEN
Werknemers die verbonden zijn aan een werkgever
door een arbeidsovereenkomst, zoals bedienden
en arbeiders, vallen onder het sociale zekerheidsstelsel
voor werknemers. Ambtenaren, personen
die werken aan het statuut van de openbare dienst,
behoren tot het ambtenarenstelsel. In het stelsel
van de zelfstandigen ten slotte, zitten alle mensen
die een beroepsactiviteit uitoefenen zonder aangeworven
te zijn met een arbeidscontract of statuut.
Er bestaan tussen deze drie stelsels kleine en grotere
verschillen in rechten en uitkeringen.
BRONNEN Deleeck, 2001; FOD Sociale Zekerheid, 2006a.
Gezinnen met kinderen kunnen rekenen op een
aantal tegemoetkomingen van de overheid. Zo
hebben ouders recht op een aantal verloven specifiek
verbonden aan het ouderschap 4 . Om de
levensstandaard te behouden, worden fiscale
voordelen toegekend. Gezinnen krijgen een aantal
kosten terugbetaald (studiebeurs) of kunnen
rekenen op een vermindering (gebruik van het
openbaar vervoer). Er zijn ook geldelijke uitkeringen
voorzien bij de geboorte (kraamgeld) en
voor de opvoeding van het kind (kinderbijslag)
(Cantillon e.a., 1996). In bijlage 5 zijn alle
bestaande tegemoetkomingen voor gezinnen
opgenomen. 35 % van de gezinnen in België zou
zonder dit systeem in kansarmoede leven
(Deleeck, 2001). Ons land kent zeer lage
armoedecijfers en inkomensongelijkheden al
bevestigen studies (D’olieslager & De Boyser,
2005) dat de ongelijkheid in ons land tussen
1985 en 2002 toegenomen is.
Gezinsbijslagen
Het idee achter de gezinsbijslagen is dat een
kind in een gezin extra kosten meebrengt. Om
hieraan het hoofd te kunnen bieden, ontvangen
ouders een extra toelage die hen in staat moet
stellen een gedeelte van deze meerkost op te

P. 127
vangen (Doublet, 1990). Iedereen maakt aanspraak
op de gezinsbijslagen indien men voldoet
aan een aantal voorwaarden. Er moet een rechtgevend
kind in het gezin zijn. Dit wil zeggen dat
het kind verwant moet zijn met de persoon die
het recht op gezinsbijslag geopend heeft. Deze
persoon wordt de rechthebbende genoemd. Tot
18 jaar heeft ieder kind wettelijk gezien recht op
kinderbijslag. Deze grens komt overeen met de
leerplicht en kan, onder bepaalde voorwaarden,
uitgebreid worden tot 25 jaar. Een kind met een
handicap heeft steeds tot 21 jaar recht op kinderbijslag.
Het rechtgevend kind moet in België
worden opgevoed. Door internationale overeenkomsten
en verordeningen van de EU, wordt dit
criterium steeds soepeler gehanteerd. Het
bedrag wordt uitgekeerd aan de bijslagtrekkende,
dit is meestal de moeder of het meest
naaste familielid (Cantillon e.a., 1996; FOD
Sociale Zekerheid, 2006a; Steunpunt tot bestrijding
van armoede bestaansonzekerheid en sociale
uitsluiting, 2001).
Er bestaan zes soorten gezinsbijslagen: de
gewone kinderbijslag, de wezenbijslag, de forfaitaire
bijslag voor kinderen die geplaatst zijn
bij een particulier, het kraamgeld en de adoptiepremie
en de sociale bijslagen.
Gewone kinderbijslag
Door financiële steun van de overheid in de
vorm van kinderbijslag krijgt elk kind de mogelijkheid
om zich maximaal te ontplooien en te
ontwikkelen op basis van zijn/haar individuele
capaciteiten. Dit geld wordt niet belast.
Er wordt nauwelijks gekeken naar het gezinsinkomen
of -type bij de toekenning van dit bedrag.
Er bestaat wel een verschil naargelang het
beroepsstatuut van de rechthebbende, de rang
van het kind ten opzichte van de andere kinderen
in het feitelijke gezin (1 e kind = rang 1,
2 e kind = rang 2,…), de leeftijd en de gezondheidstoestand.
Als een kind geen recht meer
geeft op kinderbijslag, schuiven de rangen op
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
(1 e kind = geen recht meer, 2 e kind = rang 1,…).
Bij nieuwsamengestelde gezinnen wordt de rang
van een kind bepaald door ze te groeperen rond
de bijslagtrekkende. Het gewaarborgd kinderbijslagfonds
keert de bijslag uit aan die gezinnen
die het recht op kinderbijslag niet kunnen openen
(FOD Sociale Zekerheid, 2006a).
Werknemers en ambtenaren ontvangen ongeveer
dubbel zo veel kinderbijslag per maand
voor een kind van rang 1 in vergelijking met
zelfstandigen. De regering heeft de intentie om
de kinderbijslag voor het eerste kind van zelfstandigen
vanaf midden 2007 op te trekken tot
ongeveer het niveau van de werknemers. Vanaf
rang 2 en hoger is er geen onderscheid meer
naargelang het beroepsstatuut van de ouders.
De kinderbijslag wordt afhankelijk van de leeftijd
van het kind verhoogd. De drie leeftijdscategorieën
zijn: 6 tot 11 jaar, 12 tot 17 jaar en vanaf
18 jaar. Zelfstandigen krijgen geen leeftijdsbijslag
voor hun enig kind of het jongste kind.
Door het bedrag per kind in een huishouden te
laten stijgen, houdt de overheid rekening met de
stijgende kosten van een groter gezin. Dit is de
rangprogressiviteit van de kinderbijslag. Grote
gezinnen hebben onder andere nood aan een
groter huis of een grotere auto. Voor het eerste
kind (rang 1) krijgt de bijslagtrekkende het minste
kindergeld. Dit bedrag wordt verhoogd voor
het tweede kind. Vanaf het derde en volgende
kind geldt een maximumbedrag.
Kinderen die een aandoening of handicap hebben,
krijgen tot hun 21 jaar een bijkomende bijslag.
Voor zij die geboren zijn voor 1 januari
1996 wordt een procentuele schaal en een zelfredzaamheidschaal
gebruikt om te bepalen of
een kind recht heeft op deze bijslag. De kinderen
die na 1 januari 1996 geboren zijn, worden
beoordeeld op basis van een medisch-sociale
schaal. In functie van de ernst van de gevolgen
van de aandoening krijgen ze meer financiële
middelen. Deze vaststelling gebeurt op het gebied

P. 128
van lichamelijke of geestelijke ongeschiktheid
(pijler 1), graad van activiteit en participatie
(pijler 2) en familiale omgeving (pijler 3) 6 (FOD
Sociale Zekerheid, 2006b).
Wezenbijslag
Indien één van de ouders overlijdt, ontvangt de
overlevende ouder of iemand anders een extra
bedrag per maand zolang er geen nieuwe partner
bij het gezin inwoont (FOD Sociale Zekerheid,
2006b).
Forfaitaire bijslag voor kinderen geplaatst
bij een particulier
Als een kind geplaatst wordt, krijgt de persoon
die het kind opvoedde voor de plaatsing een vast
bedrag. Zo zijn (een deel van) de financiële
kosten gedekt die noodzakelijk zijn om een band
met het kind te onderhouden en een terugkeer
voor te bereiden. Dit bedrag kan ingehouden
worden indien er geen regelmatig contact meer
is tussen de ouder en het geplaatste kind of als
er geen blijk van belangstelling meer is voor het
kind (FOD Sociale Zekerheid, 2006b).
Kraamgeld
Bij de geboorte van ieder kind dat recht geeft op
kinderbijslag krijgen de ouders kraamgeld.
Onder bepaalde voorwaarden hebben ouders
van een kind dat dood geboren is, recht op
kraamgeld. Bij de geboorte van het eerste kind
ontvangt men het meest, voor elk kind dat
daarna volgt, is de toegekende uitkering lager.
Bij meerlingen krijgt de bijslagtrekkende voor
elk kind het maximumbedrag, wat gelijk is aan
het bedrag van de geboorte van een kind van
rang 1 (FOD Sociale Zekerheid, 2006b).
Adoptiepremie
Onder bepaalde voorwaarden krijgen ouders die
een kind adopteren deze premie. Het bedrag is
gelijk aan het kraamgeld voor een kind van
rang 1 (FOD Sociale Zekerheid, 2006b).
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Sociale bijslagen
Pensioengerechtigden, volledig uitkeringsgerechtigde
werklozen en arbeidsongeschikte
werknemers, hebben vanaf de zevende maand
van de werkloosheid of de arbeidsongeschiktheid
recht op een sociale bijdrage indien een
bepaald maximuminkomen niet overschreden
wordt. Het maximaal toegelaten bedrag schommelt
naargelang het gezinslid een gezinshoofd is
of niet en het soort inkomen waarover deze persoon
beschikt (vervangings- of beroepsinkomen)
(FOD Sociale Zekerheid, 2006b).
Verloven verbonden aan gezinnen
Elk koppel en elk individu moet op een vrije en
verantwoorde manier kunnen beslissen over het
aantal kinderen dat zij wensen en de geboortespreiding
(X, 2004). Ouderschap mag geen
reden zijn voor discriminatie of een belemmering
vormen voor de carrière. Tijdens de Statengeneraal
van het Gezin lag de nadruk op de
ontplooiing van de kinderen en de gelijkheid
tussen man en vrouw bij de geboorte van een
kind. Mannen maken namelijk minder gebruik
van verloven die hieraan verbonden zijn.
Vrouwen genieten een moederschapsbescherming.
Deze gaat in vanaf het moment dat ze
haar werkgever inlicht over haar zwangerschap.
Het doel is om de moeder in zo gunstig mogelijke
arbeidsomstandigheden te laten werken
zodat de gezondheid niet geschaad wordt. De
moederschapsbescherming houdt een ontslagbescherming
in, die geldt tot een maand nadat
de moeder terug is beginnen te werken. Vrouwen
kunnen van een inkomensgarantie genieten
zodat een zwangerschap hen geen financiële
kater bezorgd (FOD Sociale Zekerheid, 2006b;
FOD Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal Overleg,
2006).
Daarnaast biedt de wetgeving verschillende
verlofregelingen aan om als ouder de nodige tijd

te kunnen vrijmaken om bij het kind te zijn:
moederschapsverlof, moederschapshulp, vaderschapsverlof,
adoptieverlof, ouderschapsverlof,
tijdskrediet, loopbaanvermindering en vermindering
van de prestaties tot een deeltijdse
betrekking. Ook kan verlof aangevraagd worden
in geval van bijstand of verzorging van een
zwaar ziek gezins- of familielid of voor een persoon
die aan een ongeneeslijke ziekte lijdt. In dit
laatste geval moet het niet om een familielid
gaan (FOD Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal
Overleg, 2006).
Debat
P. 129
In het voorgaande situeerden we heel breed de
verschillende vormen van gezinsbijslagen en
verloven die bestaan voor de Belgische gezinnen.
Nu gaan we dieper in op een aantal smeulende
kwesties binnen deze thema’s. Na een
korte situering van de problemen die gesteld
worden, worden de voornaamste discussiepunten
behandeld. Dit gebeurt aan de hand van stellingen
die gebaseerd zijn op de debatten die
plaatsvonden binnen de Staten-generaal.
Gewone kinderbijslag
Een overheid kan op drie verschillende manieren
omgaan met gezinnen met kinderen. Ten
eerste is er de idee dat het hebben van kinderen
een keuze is van het koppel. Volgens deze denkwijze
moet de gemeenschap niet tussenkomen in
de meerkost die deze beslissing veroorzaakt.
Een andere zienswijze stelt dat elk kind een
gelijke behandeling verdient en dus recht heeft
op eenzelfde bedrag. Gelijke herverdeling staat
hier centraal. Ten slotte kan de maatschappij de
kosten voor levensonderhoud en opvoeding van
kinderen op zich nemen. Het is immers in het
belang van het voortbestaan van de staat (Staten-generaal
van het Gezin cyclus II, 2006).
In België zijn de laatste twee visies van belang
in de discussie rond het systeem van kinderbij-
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
slag in zijn huidige vorm. Twee vragen komen
steeds terug: aan wie behoort het recht op kinderbijslag?
En welke kosten moet de kinderbijslag
dekken? Om hierop een antwoord te
kunnen geven, moeten we nagaan of kinderbijslag
een recht is dat gekoppeld is aan het
bestaan van het kind, een recht van het kind of
van de ouders. Deze vraag verwijst naar de
breuklijn tussen individu en gezin en hangt
samen met de tweede vraag: de kosten van een
kind. Ook hier moet een afweging gemaakt worden
tussen een universalistische benadering
waarbij de kinderbijslag voor elk kind even hoog
is ongeacht de achtergrondsituatie en een selectieve
benadering waarbij kinderbijslag gezien
kan worden als een middel om armoede te
bestrijden. Onderzoek heeft immers uitgewezen
dat voor 10,7 % van de gezinnen de aanvulling
van het gezinsinkomen door kinderbijslag noodzakelijk
is. Het aantal gezinnen dat arm is zonder
het inkomen uit kinderbijslag in rekening te
brengen, bedroeg 13,6 % in 1997. Door het kindergeld
wel mee te tellen, halveert het percentage
gezinnen dat in armoede leeft tot 6,7 %.
Vooral in grote huishoudens heeft de kinderbijslag
een invloed: 30,0 % is bestaanszeker door
de kinderbijslag (Cantillon e.a., 2003; Cantillon
e.a., 1996).
Cantillon, e.a. (1995) becijferden dat de kostprijs
van alle gezinsbijslagen in België minimaal
3,3 miljard euro bedroeg in 1992. 77,3 % van
dit bedrag werd uitbetaald door de Rijksdienst
voor Kinderbijslag voor Werknemers (RKW),
9,5 % door het Rijksinstituut voor de Sociale
Verzekeringen voor Zelfstandigen (RSVZ) en
13,1 % door de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid
van de Provinciale en Plaatselijke Overheidsdiensten
(RSZPPO) (Cantillon e.a., 2006).
Over de jaren heen varieerde het percentage
van het Bruto Binnenlands Product (BBP) dat
besteed werd aan gezinsbijslagen. Waar dit in
1961 3 % bedroeg, steeg dit tot 6,5 % in 1985.

P. 130
Daarna daalde het weer en in 1997 bedroeg dit
nog 4,5 % van het BBP (Deleeck, 2001). Het
aantal gezinnen dat kinderbijslag ontvangt,
daalt ook: van 43,7 % in 1985 tot 36,1 % in
1997 (Cantillon e.a., 2003). Dit is te verklaren
door het dalend aantal kinderen waar we het in
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
het demografisch hoofdstuk al uitgebreid over
hadden.
We zien de spreiding van het aantal rechtgevende
kinderen per rang en het aantal gezinnen
dat kinderbijslag krijgt uitgekeerd naargelang
het stelsel dat voor de uitbetaling zorgt.
TABEL 6: SPREIDING VAN HET AANTAL RECHTGEVENDE KINDEREN PER RANG
EN HET AANTAL GEZINNEN VOOR HET STELSEL VAN PROVINCIALE
EN PLAATSELIJKE OVERHEIDSDIENSTEN (RSZPPO) – CIJFERS VOOR 2e KWARTAAL 2005
– HET STELSEL VAN ZELFSTANDIGEN (RSVZ) EN HET STELSEL VOOR WERKNEMERS (RKW),
– BEIDE CIJFERS 1e KWARTAAL 2005 –, PROCENTUEEL
Rang 1 Rang 2 Rang 3 en + N kinderen N gezinnen
RSZPPO 58,5 29,2 12,3 189 392 109 894
RSVZ 52,8 31,7 15,5 210 843 113 293
RKW 56,5 30,5 13,0 1 868 328 1 025 292
BRONNEN - BEWERKT RKW, 2006b; RSVZ, 2005; persoonlijke brievwisseling RSZPPO.
Zowel bij de zelfstandigen als bij de werknemers
en ambteren zijn meer dan de helft van de kinderen
die recht geven op kinderbijslag van rang 1.
Dit is niet verwonderlijk aangezien elk koppel
met rechtgevende kinderen automatisch in rang
1 belandt. Slechts wanneer er meer rechtgevende
kinderen in het gezin zijn, kan rang 2 of
meer van toepassing zijn. Het uitgekeerde basisbedrag
dat afhankelijk is van de rang van het
kind stijgt naarmate er meer kinderen in het huishouden
zijn. Er zijn nog weinig gezinnen die 3 of
meer kinderen tellen. Volgens Deleeck (2001)
zijn 2 of meer kinderen in een huishouden een
voorrecht van de hogere inkomens.
TABEL 7: AANTAL RECHTGEVENDE KINDEREN PER LEEFTIJDSKLASSE VOOR HET STELSEL
VAN PROVINCIALE EN PLAATSELIJKE OVERHEIDSDIENSTEN (RSZPPO), ZELFSTANDIGEN (RSVZ)
EN WERKNEMERS (RKW), PROCENTUEEL, EERSTE KWARTAAL 2005
– 6 jaar 6-12 jaar 12-18 jaar + 18 jaar N
RSZPPO 22,9 26,4 31,5 19,1 186 990
RSVZ 17,6 26,5 32,1 23,7 210 843
RKW 28,2 28,1 28,3 15,4 1 868 328
BRONNEN - BEWERKT RKW, 2006b; RSVZ, 2005; RSZPPO, 2005.
Afhankelijk van de leeftijd van het kind wordt
een leeftijdstoeslag toegekend. Vanaf de leeftijd
van 18 jaar is het recht op kinderbijslag aan
voorwaarden verbonden waardoor het aantal
rechtgevende kinderen daalt in vergelijking met
de andere leeftijdscategorieën. Een veelgehoorde
kritiek is dat er een Matteüseffect 7 optreedt.
Hiermee wordt verwezen naar gezinsondersteu-

P. 131
nende maatregelen die het onbedoelde effect
hebben om de hogere inkomenscategorieën te
bevoordelen. In het hoger onderwijs gebeurt dit
door de ongelijke onderwijsparticipatie naargelang
de socio-culturele achtergrond van de studenten.
Er is een verschil in instroom naar
hogere studies, duur van de studies en keuze
van de studierichting. Vooral kinderen waarvan
de ouders tot de hogere inkomenscategorieën
behoren, studeren vaker en langer. Aangezien
kinderbijslag een universeel recht is en uitbetaald
wordt zolang het kind voltijds onderwijs
volgt (tot maximum 25 jaar), gebeurt er een
herverdeling van de lagere naar de hogere inkomensklassen
(Cantillon, 1999b).
In Europees perspectief is België één van de
landen die het meest uitgeeft aan kinderbijslagen.
Gezinnen met kinderen kunnen daarnaast
ook aanspraak maken op fiscale voordelen. In
2001 bekleedde België de derde plaats in financiële
tegemoetkomingen voor gezinnen indien
er enkel gekeken werd naar de toegekende
belastingsvoordelen en gezinsbijslagen. Wanneer
de vergoedingen verbonden aan huisvesting,
kinderopvang, onderwijs en gezondheid
in rekening werden gebracht, zakte België naar
de 5 e plaats (Cantillon e.a., 2003).
Het debat over de kinderbijslag is samen te vatten
in drie stellingen. Ten eerste wordt er nagedacht
over de toekenning van de kinderbijslag
en of deze al dan niet afhankelijk moet zijn van
de professionele status van de ouders. Vervolgens
wordt besproken of de kinderbijslag al dan
niet een recht is van het kind en welke implicaties
dit heeft op het gebied van de toekenning
ervan. Tot slot wordt aandacht besteed aan de
kost van een kind. Elke van deze pistes wordt
gepresenteerd met behulp van een stelling
waarna de voor en tegenstanders hun plaats
krijgen.
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
STELLING 1: KINDERBIJSLAG IS EEN RECHT
GEKOPPELD AAN HET BESTAAN VAN HET KIND
Hoewel het vanzelfsprekend lijkt dat de opvoeder
van elk kind kan beschikken over kinderbijslag,
wordt dit niet automatisch uitbetaald. Eerst
moet er een rechthebbende toegewezen worden.
Door zijn/haar beroepssituatie opent deze
persoon het recht op kinderbijslag. Een probleem
is dat niet iedereen de beroepsloopbaan
kan reconstrueren. Bij stopzetting van de betaling
van sociale bijdragen, wat vooral bij zelfstandigen
voorkomt, kan de uitbetaling stopgezet
worden (FOD Sociale Zekerheid, 2006a). Door
een verandering van sociaal statuut, bijvoorbeeld
een werknemer die zelfstandige wordt,
kan er een betalingsonderbreking optreden
(Steunpunt tot bestrijding van armoede
bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting,
2005). Ondanks het bestaan van een stelsel van
gewaarborgde kinderbijslag hebben de ouders
van een aantal kinderen geen recht op kinderbijslag
(Staatssecretariaat voor Gezinnen en
Personen met een handicap, 2004).
Zowel Herman Deleeck (1994) als de Gezinsbond
(Pas, 2005) stellen dat het bestaan van het
kind het basiscriterium moet zijn voor het recht
op kinderbijslag. Door het staatsburgerschap
heeft elk kind recht op deze ondersteuning.
Afhankelijk van de (financiële) gezinssituatie
en eigenschappen verbonden aan het kind zoals
leeftijd, gezondheidstoestand en handicap pleiten
zij voor een aangepast bedrag.
Als we het recht koppelen aan het bestaan van
het kind wil dit indirect zeggen dat het om een
recht van de ouders gaat. De ouders staan
immers in voor de besteding van dit geld. Een
recht voor het kind is dus niet noodzakelijk ook
een recht van het kind (Fierens, 1992). Deze
discussie staat centraal in de volgende stelling.

P. 132
STELLING 2: KINDERBIJSLAG IS EEN RECHT
VAN HET KIND
Als kinderbijslag een recht van het kind is, is het
onlogisch dat het ontvangen bedrag verschilt
naargelang het beroepsstatuut van de aanvrager
en de rang van het kind in het feitelijke gezin.
In een eenheidsstelsel zou elk kind hetzelfde
bedrag ontvangen onafhankelijk van het arbeidsstatuut
van de ouders, de gezinssituatie en de
rang van het kind. Dit houdt een erkenning in
van de rechten van het kind 8 . Een aantal
middenveldorganisaties delen deze mening,
maar vinden dat er toch rekening moet worden
gehouden met de financiële situatie van het
gezin en de leeftijd van het kind (Nederlandstalige
vrouwenraad v.z.w., 2001; Pas, 2005; Staten-generaal
van het Gezin cyclus II, 2006).
Financieel zorgt een gelijkschakeling tussen de
verschillende systemen waarbij het bedrag van
een kind van rang 1 bij zelfstandigen opgetrokken
wordt naar het niveau van de andere stelsels
voor een meerkost van ongeveer 125 miljoen
euro. Door de bijdrage die zelfstandigen betalen
te verhogen, kan deze extra kost minder hoog
zijn (Cantillon, 2005; Deleeck, 2001). De vertegenwoordigers
van de zelfstandigen zien dit
echter niet zitten. Volgens hen moet er voorrang
verleend worden aan de pensioenbijdrage.
Gelijkschakeling door een verlaging van het
basisbedrag van de kinderbijslag zien veel
middenveldorganisaties niet zitten. Het kindergeld
dekt volgens deze groeperingen nu reeds te
weinig kosten (zie verder) (Staatssecretariaat
voor Gezinnen en Personen met een handicap,
2004). Hoe dan ook heeft een hervorming van
zowel de rang van het kind als de leeftijdsbijslag
altijd een financieel kostenplaatje tot gevolg.
Bij de idee van een ontkoppeling van de kinderbijslag
met de socio-professionele situatie van
de ouders, moet er ook nagedacht worden over
de financiering. Deze gebeurt nu door de sociale
bijdragen die de rechthebbende betaalt, maar
kan ook gefinancierd worden door belastinggel-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
den. Dit kan op termijn leiden tot een communautarisering.
Kinderbijslag als een recht van het kind bekijken,
is een individualistische manier om over
gezinsrelaties en de bescherming van het kind
te denken (Pas, 2005). Een meer holistische
visie houdt in kinderbijslag als een recht van de
ouders te beschouwen. Door kinderbijslag als
recht van de ouders te zien, kan deze financiële
steun beschouwd worden als een manier om
ouders hulp te bieden bij de investeringen in de
opvoeding en opleiding van hun kind. Dit is
noodzakelijk, want we zien dat kinderbijslag
voor veel gezinnen een onmisbare bron van
inkomsten is (Staten-generaal van het Gezin
cyclus II, 2006; Steunpunt tot bestrijding van
armoede bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting,
2005).
Walter Van Dongen van het voormalige Centrum
voor Bevolkings- en Gezinsstudie (CBGS)
werkte een model uit waarin gezocht wordt naar
een modus vivendi tussen kinderbijslag als recht
van de ouders en als recht van het kind. Hij
spreekt over een kindervergoeding gekoppeld
aan een (para)fiscaal statuut van het kind. Het
bedrag is bedoeld om de kosten verbonden aan
onderwijs en kinderopvang op te vangen. Daarnaast
krijgen gezinnen meer financiële verantwoordelijkheid
in gebruik van diensten. Tot het
kind de leeftijd van 18 jaar bereikt, zijn de
ouders mee verantwoordelijk voor de besteding
van dit geld, daarna zijn de jongeren volledig
zelfstandig. Door sociale bijdragen en belastingen
af te houden, begint iedereen vanaf zijn kindertijd
al mee te sparen voor collectieve
voorzieningen (Leysen, 1993).
STELLING 3: DE KINDERBIJSLAG MOET
DE MINIMUMKOST DEKKEN VAN DE OPVOEDING
VAN EEN KIND
Het is onmogelijk om alle kosten die een kind
met zich meebrengt te dekken. Gezinnen hebben
vanuit maatschappelijk, ethisch en welvaarts-

P. 133
economisch oogpunt recht op een minimale
inkomensbescherming (Pas, 2005). De vraag is
echter welke kosten moeten worden gedekt en
hoe kan je die berekenen?
De kost van een kind kan op verschillende
manieren berekend worden. Een expert kan de
noden en behoeftes van een kind op het gebied
van voedsel, kledij, speelgoed, schoolkosten,…
vaststellen. De kost van een kind is de totaalsom
van al deze goederen en diensten. Een andere
manier bestaat erin rekening te houden met het
feitelijke uitgavenpatroon van gezinnen. Of aan
gezinnen te vragen te schatten hoeveel geld zij
nodig hebben om juist rond te komen. Het is duidelijk
dat de vaststelling van de kost van een
kind afhankelijk is van de gebruikte methode
(Cantillon e.a., 1996).
Hoewel de kinderbijslag in België hoog is in vergelijking
met andere landen, dekken ze de minimumkosten
van een kind niet, zelfs niet indien
rekening gehouden wordt met de (maximale)
fiscale verminderingen (RKW, 1995). De kosten
worden wel steeds beter benaderd naargelang
het gezin groter is en de kinderen ouder, maar
hoe meer kinderen, hoe hoger de (on)rechtstreekse
druk op het huishoudbudget. Een mogelijke
verklaring is dat in gezinnen met meerdere
kinderen vaak één ouder ervoor kiest om thuis te
blijven om voor de kinderen te zorgen. Hierdoor
valt een inkomen weg. Kroostrijke gezinnen
hebben ook meer kosten omdat ze in een ruimere
woning en infrastructuur moeten voorzien
(Cantillon e.a., 2003; Gezinsbond, 2004; Van
den Bosch, 1997).
Het middenveld is verdeeld over de vraag of
enkel de directe of ook de indirecte kosten moeten
worden gedekt. Tijdens de vergaderingen
van de Staten-generaal gingen er stemmen op
om enkel de directe kosten te dekken. In deze
visie moeten ouders zelf de indirecte kosten dragen
omdat ze voor kinderen gekozen hebben.
Tegenstanders werpen echter op dat gezinnen
met lage inkomens ook recht hebben op kinde-
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
ren, maar deze indirecte kosten niet altijd kunnen
dragen. Zij pleiten voor een voldoende hoge
kinderbijslag zodat de kosten van levensonderhoud,
opleiding en opvoeding gecompenseerd
worden (Pas, 2005; RKW, 1995).
De hoogte van de kinderbijslag koppelen aan het
inkomen van de gezinnen is een optie, maar
werkt de ongelijke behandeling van kinderen in
de hand. Dit geldt ook voor het voorstel om het
Franse stelsel van kinderbijslag toe te passen in
België. Dit stelsel maakt een onderscheid tussen
de verschillende gezinstypes. Eénoudergezinnen
en huishoudens waar slechts één kostwinner
aanwezig is, krijgen meer kinderbijslag dan
gezinnen die gevormd worden door twee werkende
partners. Er wordt met andere woorden
een zekere selectiviteit doorgevoerd in het stelsel
van kinderbijslagen om tegemoet te komen
aan de specifieke prioritaire behoeften van de
verschillende leefvormen. Concreet zou dit in
het Belgische recht toegepast kunnen worden
door een fiscale correctie in te voeren door kinderbijslag
bij het belastbaar inkomen te voegen
(Deleeck, 1993; Lamote, 1995; RKW, 1995).
Fiscaliteit
Door het heffen van belastingen kan de overheid
meer gelijkheid in de samenleving
creëren (Deleeck, 2001). Ze streeft er naar om
alle gezinnen op een evenwaardige manier te
behandelen ongeacht de burgerlijke staat of het
vermogen om belastingen te betalen. Het Staatssecretariaat
voor Gezinnen en Personen met een
handicap stelt dat de fiscaliteit eenvoudig, rechtvaardig
en doeltreffend moet zijn (Staten-generaal
van het Gezin cyclus II, 2006). Net als bij
de sociale zekerheidsregelingen voor gezinnen,
kijken we in dit deel in eerste instantie naar de
fiscale regelingen die in het leven geroepen zijn
voor de Belgische gezinnen waarna dieper

P. 134
wordt ingegaan op het debat rond de individualisering
van belastingen.
Gezinnen en fiscaliteit in België
Inleiding
In België is het gezin de basiseenheid voor de
opbouw van de personenbelasting. Een gezin
kan bestaan uit een man en een vrouw, twee
mannen of twee vrouwen die samenleven, eventueel
aangevuld met kinderen. Om als een gezin
beschouwd te worden, moet dit wettelijk vastgelegd
zijn door een huwelijk of samenleefcontract 9 .
Feitelijk samenwonenden en éénoudergezinnen
worden als alleenstaanden beschouwd. Ook de
uitgebreide familie wordt niet in rekening genomen
(Valschaerts, 2005).
Eén van de basisprincipes van de personenbelasting
is de rechtstreekse progressiviteit. Hiermee
wordt bedoeld dat personen/gezinnen die
over een hoger inkomen beschikken, meer
belastingen betalen dan zij in lagere inkomensschalen.
Dit beeld moet wel genuanceerd worden
door het bestaan van belastingsvrije
sommen en belastingaftrek. Er wordt in de realiteit
rekening gehouden met het inkomen, het
vermogen en de gezinssamenstelling (Deleeck,
2001; Van Haegendoren, 1996). Om het fiscale
beleid gezinsvriendelijk te maken, kan de overheid
kiezen uit vier technieken: belastingsaftrek
en -verminderingen, belastingskrediet, de
belastingsvrije som en het voordelig belastingstarief
(Cantillon e.a., 2003).
Toen het belastingssysteem in 1944 werd uitgetekend,
stond het kostwinnersmodel centraal.
Dit houdt in dat een gezin (over)leeft met één
beroepsinkomen dat meestal door de man verdiend
wordt. Vanaf de jaren 1960 veranderde
dit traditionele arbeidspatroon. Tweeverdienersgezinnen
kwamen op en werden langzaam
maar zeker het standaard gezinstype. In de jaren
1950 ging men er echter nog vanuit dat de
vrouw door het huwelijk economisch afhankelijk
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
werd van haar partner. De overheid kende
daarom afgeleide sociale en fiscale rechten toe.
Concreet werden door dit systeem de thuiswonende
meerderjarige kinderen of de huwelijkspartner
beschermd door het inkomen van één
van de partners. De hoogte van de uitkeringen
was afhankelijk van de gezinssituatie (Cantillon,
1999a; Jepsen e.a., 1997).
Personenbelasting
In 1962 werden de inkomsten van gehuwden
volledig samengeteld voor de berekening van de
belasting (cumul). Rekening houdend met de
progressiviteit van het belastingsstelsel, was de
belastingsdruk voor gehuwde tweeverdieners
groter dan voor andere gezinstypes. Trouwen
was fiscaal niet aantrekkelijk. Toch werd dit
ingevoerd met als achterliggend idee dat tweeverdieners
relatief minder zware kosten hadden
dan alleenstaanden of ééninkomensgezinnen. In
1976 keurde de regering een wet goed
waardoor gehuwde koppels vanaf het aanslagjaar
1977 recht hadden op een beperkte vorm
van decumul. Er bestond nu de mogelijkheid om
het gezinsinkomen op te splitsen en afzonderlijk
te belasten tot een vooraf vastgesteld maximum.
Als de bedragen hoger waren dan dit plafond,
dan bleef de cumul behouden. Om de belastingsdruk
voor tweeinkomensgezinnen te verlichten,
werd een onderscheid gemaakt tussen gezinnen
waar beide partners werken en deze waar
slechts één partner werkt. Vanaf het aanslagjaar
1985 bepaalde het aantal werkende partners in
een gezin de gebruikte aanslagvoet. In 1988
werden het geplafonneerde huwelijksquotiënt
(HQ) en de onbeperkte decumul ingevoerd die
vanaf het aanslagjaar 1990 in werking traden.
Dit zorgde voor een verlichting van de
belastingsdruk voor de meeste gehuwde koppels.
Met deze veralgemening werd de individualisatie
van de fiscaliteit een feit (Cantillon &
Verbist, 1999; Gezinsbond, 2004; Valschaerts,
2005).

P. 135
De nieuwe belastingshervorming in 2001 had
onder andere tot doel een aantal discriminaties
met betrekking tot het gezinsbeleid te beperken
of op te heffen. Zo is bijvoorbeeld de belastingsvrije
som voor personen ten laste voor iedereen
gelijk ongeacht de burgerlijke staat. Sinds het
aanslagjaar 2005 worden gehuwden en wettelijk
samenwonenden gelijk behandeld in fiscale
aangelegenheden (FOD Financiën, 2006). Personen
die feitelijk samenwonen worden als
alleenstaanden beschouwd dit om neutraal te
blijven tegenover de individuele keuze van de
burgers. Indien zij als ‘gezin’ beschouwd willen
worden, kunnen zij huwen of een samenleefcontract
afsluiten. Morele bezwaren buiten
beschouwing gelaten, is het ook praktisch moeilijk
te bewijzen of iemand samenwoont zonder
dat de overheid zich in de privé-aangelegenheden
van de burgers mengt. Er bestaan echter
nog een aantal ongelijkheden tussen de verschillende
gezinstypes. Schulden van de ene
partner kunnen op de andere verhaald worden
bij gehuwden en wettelijk samenwonenden. De
partners moeten hun aangiftes gemeenschappelijk
indienen (Valschaerts, 2005). De fiscale
kloof tussen tweeverdiener- en éénverdienergezinnen
wordt echter steeds groter. Vereeck
becijferde dat ééninkomensgezinnen 16 % meer
belastingen betalen op hetzelfde inkomen voor
het aanslagjaar 2006. De invoering van de
onbeperkte decumul voor gehuwden wordt als
oorzaak gezien van dit verschil (Gorle, 2006;
Standaert, 2006).
Belastingaftrek
Bij de berekening van de personenbelasting
wordt rekening gehouden met de burgerlijke
staat en het aantal beroepsinkomens waarop een
gezin aanspraak kan maken. Officieel samenwonende
tweeverdieners en gehuwden moeten
gebruik maken van de regel van decumul of
individualisatie. Dit wil zeggen dat de beroepsinkomsten
afzonderlijk belast worden. Daarnaast
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
kunnen gezinnen met kinderen jonger dan
12 jaar die naar de opvang gaan bij een erkende
dienst, kinderdagverblijf, zelfstandig opvanggezin
of een opvangvoorziening verbonden aan
een school of inrichtende macht een bepaald
bedrag fiscaal aftrekken. De redenering hierachter
is dat ook kinderen die reeds naar school
gaan, behoefte hebben aan opvang tijdens de
schoolvakanties, periodes van ziekte,… (FOD
Financiën, 2006).
Eéninkomensgezinnen, zowel gehuwden als
wettelijk samenwonenden, kunnen gebruik
maken van het huwelijksquotiënt (HQ). Als
slechts één van de partners een beroepsinkomen
heeft, kan 30 % van dit inkomen fictief toegekend
worden aan de niet-werkende partner.
Er geldt wel een maximumbedrag dat overgeheveld
kan worden. Bij uitzondering kunnen ook
tweeinkomensgezinnen gebruik maken van
deze maatregel. Hiervoor moet het beroepsinkomen
van minstens één persoon onder een
bepaald maximumbedrag blijven. Om tegemoet
te komen aan de belastingsaftrek voor kinderopvang
bij tweeverdieners, wordt er voor ééninkomensgezinnen
een extra belastingsvrije som
voorzien voor kinderen jonger dan 3 jaar die
niet naar een formele vorm van opvang gaan 10
(FOD Financiën, 2006).
Het huwelijksquotiënt (HQ)
vs individualisatie
De invoering van het huwelijksquotiënt (HQ) in
1988 moest de personenbelasting gezins- en
kindvriendelijker maken. Hierdoor verlaagt de
fiscale druk in gezinnen waar slechts één
beroepsinkomen is. Eén van de ouders kan in
alle vrijheid kiezen om niet te gaan werken en in
te staan voor de opvoeding van de kinderen. De
thuisblijvende partner, meestal de vrouw, wordt
via de afgeleide rechten beschermd tegen risico’s
(Cantillon, 1999a; Jepsen e.a., 1997). In
het licht van de demografische evolutie waarbij

P. 136
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

P. 137
7 op de 10 huwelijken vroeger eindigt dan de
dood van één van de partners, bieden deze
rechten niet meer de beste sociale bescherming.
Men kan er geen aanspraak meer op maken als
de persoon die het recht opende zelf zijn
(directe) sociale rechten verliest. Ook als de
band met deze persoon verdwijnt door echtscheiding
of dood, valt de bescherming weg
(Eurostat, 2006b). Wettelijk samenwonenden
kunnen in België vooralsnog geen beroep doen
op afgeleide rechten (FOD Financiën, 2006).
Radicaal tegenovergesteld aan het HQ is de
individualisatie van de belastingen: de personenbelasting
wordt op basis van het individuele
arbeidsinkomen van elke persoon berekend zonder
rekening te houden met de burgerlijke staat,
de gezinssituatie en bestaansmiddelen. Doorgedreven
individualisatie leidt tot de afbouw van
afgeleide rechten, want iedere persoon staat in
voor de opbouw van zijn eigen rechten. Dit
gebeurt door sociale bijdragen te betalen aan de
sociale zekerheid (Jepsen e.a., 1997).
Personen ten laste
Zeer algemeen geldt dat hoe hoger het inkomen
is, hoe hoger de aanslagvoet is die gebruikt
wordt om te bepalen hoeveel belastingen
iemand moet betalen. Hiervoor is het belangrijk
te weten hoeveel personen de belastingplichtige
fiscaal ten laste heeft. De belastingsvrije som,
waar elke persoon recht op heeft, wordt namelijk
verhoogd per persoon ten laste.
De partner kan nooit als ten laste beschouwd
worden. Wel kan dit belastingsvoordeel, onder
bepaalde voorwaarden, gebruikt worden voor
kinderen, ouders en broers of zussen. Deze personen
moeten deel uitmaken van het gezin
gedurende het aanslagjaar, geen eigen inkomen
hebben dat hoger is dan een vooraf bepaald
bedrag of een loon hebben dat voor de
belastingsplichtige een aftrekbare beroepskost
is (Beghin & Van De Woesteyne, 2003). Het
plafond van dit maximumbedrag verschilt naar-
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
gelang de burgerlijke staat. Kinderen die ten laste
van een alleenstaande vallen, mogen meer verdienen
dan zij die ten laste vallen van iemand
die gehuwd of wettelijk samenwonend is (FOD
Financiën, 2006).
De belastingsvrije som
De extra belastingsvrije som is, net zoals de kinderbijslag,
een maatregel om de lasten voor het
onderhoud en/of de opvoeding van personen
te compenseren. Het bedrag waar elke persoon
recht op heeft, mag verhoogd worden per kind
ten laste. Ook hier geldt, zoals bij de kinderbijslag,
een rangprogressiviteit. Hoe meer kinderen
ten laste, hoe hoger de belastingsvrije som.
Kinderen onder de 3 jaar geven recht op een bijkomende
verhoging indien er geen kosten voor
kinderopvang worden ingebracht. Kinderen met
een handicap 11 tellen voor twee. Dit wil zeggen
dat naast de eigen rang, ook de belastingsvrije
som van de volgende rang afgetrokken mag
worden. Een alleenstaande met kinderen ten
laste mag rekenen op een verhoogde toeslag op
de belastingsvrije som. Voor andere personen
die als ten laste beschouwd worden, geldt een
vast bedrag wat gelijkgesteld is aan de
belastingsvrije som voor kinderen van rang 1
(Beghin & Van De Woesteyne, 2003).
Het belastingskrediet
Gezinnen die niet ten volle gebruik kunnen maken
van fiscale voordelen, hebben sinds 2001 recht
op een belastingskrediet. Personen waarvan het
inkomen onder een bepaalde belastingsdrempel
liggen, moeten immers geen belastingen betalen,
maar kunnen ook niets aftrekken. Deze
maatregel komt voornamelijk de armere gezinnen
ten goede (Valschaerts, 2005). Enkel personen
met kinderen ten laste die dit recht
opeisen, kunnen hier gebruik van maken. De
overheid heeft namelijk geen zicht op de personen
die hier aanspraak op kunnen maken. Sinds

P. 138
1994 moeten belastingplichtigen die geen
beroepsactiviteit uitoefenen geen belastingsaangifte
meer invullen indien hun inkomen onder
een bepaalde drempel ligt.
De bedrijfsvoorheffing
Ook bij de berekening van de bedrijfsvoorheffing,
dit is de voorafbetaling van de persoonlijke
belastingen, is het noodzakelijk te weten hoeveel
personen iemand ten laste heeft. Naargelang
het jaarinkomen en de gezinstoestand
wordt een bedrag maandelijks afgetrokken van
het brutoloon. De som van deze maandelijkse
bedragen wordt jaarlijks afgetrokken van de te
betalen belastingen. Hoe meer gezinslasten, hoe
hoger dit bedrag. Op sociale uitkeringen moet
ook bedrijfsvoorheffing worden betaald.
Hoewel er op fiscaal vlak geen onderscheid
meer is tussen gehuwden/wettelijk samenwonenden
en alleenstaanden met betrekking tot de
belastingsvrije inkomensbedragen, blijft dit
onderscheid wel bestaan bij de bedrijfsvoorheffing.
Gehuwde/wettelijk samenwonende ouders
ontvangen minder voorheffingsvermindering
dan alleenstaande ouders. Ook is er een verschil
tussen gescheiden ouders die als alleenstaande
belast worden en weduwe(naren)/alleenstaande
ouders die nooit huwden. Alle ouders die als
alleenstaanden belast worden, hebben recht op
een bijkomende belastingsvrije som. Bij de berekening
van de bedrijfsvoorheffing wordt echter
geen rekening gehouden met de feitelijke toestand
van de persoon in kwestie. Zodoende
moeten gescheiden ouders die niet opnieuw
huwen of wettelijk gaan samenwonen doorgaans
twee jaar wachten op deze financiële
ondersteuning.
Debat
Door uiteenlopende situaties en levensomstandigheden
waarin de gezinnen leven, is het debat
rond gezinsfiscaliteit een uiterst complexe mate-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
rie. De discussie over het te voeren beleid situeert
zich rond de tegenstelling ‘oriëntatie naar
het gezin of naar het individu’. Er is steeds aandacht
voor het solidariteits- en gelijkheidsbeginsel
(Staten-generaal van het Gezin cyclus II,
2006). We geven eerst meer achtergrondinformatie
over de verschillende thema’s om daarna
dieper in te gaan op een aantal onbeantwoorde
vragen in dit debat.
Huwelijksquotiënt (HQ)
vs individualisatie
Uit onderzoek blijkt dat slechts een derde van
de huishoudens die gebruik maken van het HQ
gezinnen met kinderen zijn. Drie vierden van de
koppels die gebruik maken van het HQ zijn
gepensioneerd. Vaak nemen grootouders die
gebruik maken van het HQ de opvang van de
kleinkinderen op zich. Op deze manier draagt
het HQ bij tot de opvoedende en verzorgende
taak in een aantal gezinnen. 77 % van de gezinnen
waar beide partners uit gaan werken, maar
één inkomen zodanig laag is zodat ze toch in
aanmerking komen voor het HQ, maken ook
gebruik van de aftrekbaarheid van opvangkosten.
Ongeveer 90 % van de ééninkomensgezinnen
met kinderen jonger dan drie jaar maken
gebruik van de belastingsvrije som voor kinderen
onder de drie jaar (Staatssecretariaat voor
Gezinnen en Personen met een handicap,
2004).
Kritische geluiden hebben betrekking op het
vrouwonvriendelijk karakter van het HQ, de
werkloosheidsval en de ongelijkheden tussen
burgers die het zou veroorzaken. Hoewel in de
wetgeving geen verwijzing naar geslacht staat,
blijkt de vrouw in 98 % van de gezinnen die
gebruik maken van het HQ thuis te blijven. Dit
komt omdat in de realiteit het loon van de mannen
vaak hoger ligt dan dat van de vrouw. Als
beide partners gaan werken, worden zij belast
op hun individuele inkomen. Gezinnen die
gebruik maken van het HQ moeten niet enkel

P. 139
rekening houden met extra kosten verbonden
aan het gaan werken (vervoerskosten, uitbesteding
huishoudelijke arbeid), maar ook met het
wegvallen van het HQ als de thuisgebleven partner
besluit te gaan werken (Staatssecretariaat
voor Gezinnen en Personen met een handicap,
2004). De ongelijkheden die voortkomen uit het
gebruik van het HQ hebben betrekking op de
verschillen tussen gezinnen die gebruik (kunnen)
maken van het HQ en verschillen tussen
inkomenscategorieën. Het bedrag dat overgedragen
mag worden aan de partner door het HQ
wordt procentueel uitgedrukt. Dit heeft voor
gevolg dat de niet-beroepsactieve partner naargelang
het inkomen van de werkende partner
fiscaal meer of minder gewaardeerd wordt
(Nederlandstalige vrouwenraad v.z.w., 1996).
Gezinnen die tot de lagere en de middelste inkomenscategorieën
behoren, halen het meeste
voordeel uit het HQ. De hogere inkomensklassen
moeten rekening houden met de plafonnering.
De allerlaagste inkomens kunnen maar een zeer
laag bedrag overdragen en als het totale inkomen
in zo’n gezin onder een bepaalde benedengrens
ligt, betalen ze geen belastingen.
Hierdoor kunnen ze ook geen aanspraak maken
op het fiscale voordeel. Dit wordt deels gecompenseerd
door het belastingskrediet (Cantillon
& Verbist, 1999). Uit demografische analyses
blijkt dat het aantal alleenstaanden met kinderen
stijgt, terwijl het aantal gehuwde koppels
met kinderen daalt (FOD Economie, 2006c).
Eénoudergezinnen en feitelijke gezinnen kunnen
echter geen beroep doen op het HQ (Cantillon
& Verbist, 1999). De Gezinsbond vindt dat
éénoudergezinnen op een andere manier dan
het HQ financieel moeten worden ondersteund.
Feitelijke gezinnen kunnen gebruik maken van
het HQ door zich te laten registreren als wettelijk
koppel (Gezinsbond, 2004).
De vraag kan gesteld worden in welke mate het
solidariteitsbeginsel boven het verzekeringsprincipe
gerechtvaardigd is. Aan de hand van
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
stellingen worden de verschillende argumenten
bekeken. Allereerst wordt dieper ingegaan op
een aantal beperkingen van het HQ en hoe deze
kunnen worden opgelost. In de volgende twee
stellingen komt het gelijkheidsprincipe aan bod.
Leidt individualisering tot gelijkheid tussen
mannen en vrouwen en tussen verschillende
gezinsvormen? De laatste twee stellingen handelen
over een eventuele hervorming van individualisering
of van het HQ zodat het fiscaal
stelsel gezinsvriendelijker wordt.
STELLING 1: DE BEPERKINGEN
VAN HET HUWELIJKSQUOTIËNT
MOETEN OPGEHEVEN WORDEN
In de huidige regeling mag 30 % van het inkomen
van de werkende partner overgedragen
worden op de niet of weinig werkende partner.
Voor de verdeling van schuldvorderingen, erfenissen,
scheidingen en huwelijkscontracten gaat
de overheid echter altijd uit van een 50-50-verdeling.
Zowel de Nederlandstalige vrouwenraad
(1996), als de Gezinsbond (2004) pleiten
ervoor om deze verhouding tot 60/40 te brengen
zodat deze maatregel beter overeenkomt
met de werkelijkheid en kan concurreren met de
onbeperkte decumul bij tweeverdieners. Ook de
discriminatie voor het jaar van samenwonen
moet worden opgeheven. Koppels moeten de
keuze krijgen om in het jaar dat ze wettelijk
gaan samenwonen of huwen als een fiscaal koppel
geregistreerd te staan of als alleenwonend
beschouwd te worden.
STELLING 2: INDIVIDUALISERING IS EEN MIDDEL
OM GELIJKE RECHTEN VOOR MANNEN EN VROUWEN
TE BEKOMEN
Gelijke rechten betekent dat mensen, ongeacht
hun leefsituatie en levenswijze, eenzelfde uitkering
of loon krijgen. Elke persoon zorgt zelf voor
de opbouw van rechten door zelf bijdragen aan
de sociale zekerheid te betalen. Op deze manier

P. 140
wordt de werkloosheidsval omzeild en een
evenwicht bereikt tussen sociale verzekering en
solidariteit: iedereen draagt in gelijke mate bij
en krijgt hetzelfde bedrag uitgekeerd. De sociale
bescherming geldt voor de hele bevolking en
niet enkel voor zij die aanwezig zijn op de
arbeidsmarkt. Zo zal zowel de man als de vrouw
bij een eventuele echtscheiding aanspraak kunnen
maken op een uitkering die ze zelf hebben
opgebouwd. Hierdoor zijn ze niet op bijstand
aangewezen en verkleint de kans om in kansarmoede
te vervallen door het gebrek aan eigen
inkomsten of uitkeringen. Met het individu als
basiseenheid moeten de beslommeringen over
het verlies van rechten en uitkeringen bij de
keuze om thuis te blijven of om te gaan werken
niet meer in overweging worden genomen.
Er moet echter ook betaald worden voor deze
rechten, maar niet iedereen heeft een eigen
inkomen, denk bijvoorbeeld aan de niet-werkende
partner of de thuiswonende, meerderjarige
student. De hoogte van de bijdrage kan niet
bepaald worden omdat er geen inkomen is.
Omdat niet iedereen een partner heeft, kan dit
ook niet berekend worden op het hele of gedeeltelijke
inkomen van die partner. In een maatschappij
waar een hoog percentage huwelijken
voortijdig stopgezet worden, is het niet haalbaar
het bedrag van de bijdrage te koppelen aan het
voortbestaan van het koppel. Het is ook in strijd
met het principe van individualisatie waar
iedereen zelf voor zijn rechten zorgt (Jepsen
e.a., 1997).
STELLING 3: DOORGEDREVEN INDIVIDUALISATIE
LEIDT TOT ONGELIJKHEID TUSSEN VERSCHILLENDE
GEZINSVORMEN (HET HQ AFSCHAFFEN)
Als elke persoon, ongeacht de huishoudelijke
situatie, eenzelfde uitkering krijgt, zullen de
kosten van de sociale uitkeringen stijgen en de
bedragen inefficiënt uitgekeerd worden. Deze
geldsom mag niet zo laag zijn dat de lage inkomenscategorieën
of alleenstaanden in de pro-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
blemen komen, maar voor huishoudens die
bestaan uit tweeverdieners zullen deze uitkeringen
waarschijnlijk te hoog zijn. Een oplossing is
om een basisuitkering vast te leggen die voor
iedereen geldt. Enkel zij die kunnen bewijzen
dat een verhoging gerechtvaardigd is, kunnen
een hogere uitkering krijgen. Deze manier van
werken is niet zo privacy-bedreigend en
omslachtig, en voorkomt misbruik (Deleeck,
1993; Van Haegendoren, 1995).
Indien in België de personenbelasting geïndividualiseerd
wordt, levert dit 1,8 miljoen euro
extra op voor de schatkist. Met betrekking tot de
verschillende gezinstypes winnen de gezinnen
met een hoog inkomen het meest. Ondanks verschillende
compensatieschikkingen en overgangsregelingen
12 verliezen de gezinnen die nu
gebruik maken van het HQ en gezinnen met één
inkomen steeds. Overgangsmaatregelen buiten
beschouwing gelaten, zijn vrouwen met een
laag loon of een onvolledige loopbaan de dupe
(Staatssecretariaat voor Gezinnen en Personen
met een handicap, 2004).
STELLING 4: ER MOET GESTREEFD WORDEN
NAAR INDIVIDUALISATIE MET GEZINSMODULATIE
Door rekening te houden met de behoeftes van
de verschillende gezinsvormen, kan er een variatie
zijn met betrekking tot de uitgekeerde sociale
bijdragen. Het doel is dat alle personen hun
levensstandaard moeten kunnen aanhouden bij
het verlies van een inkomen. In deze visie krijgen
ééninkomensgezinnen en alleenstaanden
hogere uitkeringen dan meerinkomensgezinnen,
wordt de hoogte van de uitkering tijdens een
loopbaanonderbreking in functie van het gezinsinkomen
bepaald en wordt de rangorde van de
kinderen in rekening gebracht om het bedrag
van de kinderbijslag te bepalen. In de huidige
regeling ondervinden meerinkomensgezinnen
immers een inkomensval van 5 % ten opzichte
van 20 % bij ééninkomensgezinnen indien er
een arbeidsloon wegvalt (Deleeck, 1993).

P. 141
Bij gezinsmodulering wordt er op een positieve
of negatieve manier gediscrimineerd. Hiervoor
moeten de gezinnen die de voordelen krijgen
duidelijk onderscheiden kunnen worden van de
andere gezinnen. Dit is echter niet altijd het
geval: in een huishouden dat over één inkomen
beschikt, kan dit inkomen zowel hoog als laag
zijn. Er speelt ook een generatie-effect: voornamelijk
ouderen maken gebruik van het HQ. Een
gezin is daarenboven een dynamisch gegeven.
Een alleenstaande kan feitelijk gaan samenwonen,
dit laten officialiseren, een jaar later
scheiden en verder door het leven gaan als
alleenstaande ouder (Van Haegendoren, 1995).
STELLING 5: HET HUWELIJKSQUOTIËNT MOET
OMGEVORMD WORDEN TOT EEN GEZINSQUOTIËNT.
HET MOET M.A.W. REKENING HOUDEN
MET HET AANTAL KINDEREN EN PERSONEN TEN LASTE
Door bij de bepaling van de aanslagvoet alle
beroepsinkomsten van een huishouden samen te
tellen en te delen door het aantal personen dat
fiscaal ten laste is, kan er meer rekening gehouden
worden met de aanwezigheid van kinderen
in een gezin (Staatssecretariaat voor Gezinnen
en Personen met een handicap, 2004).
In de ogen van de Gezinsbond (2004) heeft
deze omschakeling als voordeel dat de zorgende
en opvoedende taak in het gezin fiscaal ondersteund
is. Zij pleiten voor een uitdoving van de
reeds verworven rechten en het HQ enkel door
die koppels te laten gebruiken die een zorgende
of opvoedende taak op zich hebben genomen.
Personen ten laste
Hoewel de uitgaven voor fiscale voordelen van
kinderen ten laste beperkt zijn ten opzichte van
de gezinsbijslagen (respectievelijk 720 miljoen
en 3,3 miljard euro), zijn ze in Europees perspectief
niet te verwaarlozen. België komt op het
gebied van gezinspolitieke maatregelen op de
vierde plaats na Noorwegen, Luxemburg en
Frankrijk. Volgens de EG-normen waren 1,2 %
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
van de gezinnen bestaanszeker in 1992 door
toegekende belastingsverminderingen. Vooral
éénoudergezinnen en ééninkomensgezinnen
hebben er baat bij (Cantillon e.a., 1995).
Op basis van de burgerlijke staat kunnen de verschillende
gezinsvormen met hetzelfde aantal
kinderen en hetzelfde inkomen aanspraak
maken op een uiteenlopende fiscale aftrek. Hoewel
zowat alle ééninkomensgezinnen een
beroep doen op kinderopvang, is de aftrek van
deze kosten niet variabel naargelang het inkomen.
Ook het systeem van dienstencheques
geeft aanleiding tot discriminaties tussen wettelijk
en niet-wettelijk samenwonenden en tussen
alleenstaanden en feitelijke koppels. Voor de
berekening van de belastingsaftrek wordt immers
gekeken naar de burgerlijke staat. Het maximaal
aftrekbare bedrag is geplafonneerd voor wettelijke
gezinnen. Feitelijke gezinnen, die in se als
alleenstaanden beschouwd worden, kunnen
deze kosten twee keer aftrekken. Families die
onder een bepaalde inkomensdrempel vallen,
kunnen daarenboven niet altijd aanspraak
maken op alle fiscale voordelen (Staatssecretariaat
voor Gezinnen en Personen met een handicap,
2004).
STELLING 1: ER MOET EEN VOORKEUR
GEGEVEN WORDEN AAN RECHTSTREEKSE SOCIALE
TEGEMOETKOMINGEN IN PLAATS
VAN FISCALE VOORDELEN
Door directe subsidies (door de gewesten en
gemeenschappen) of belastingverlagingen (door
de federale overheid) toe te kennen, ondersteunt
de overheid gezinnen. Voor de burger is
het vaak voordeliger om een rechtstreekse subsidie
te ontvangen. Via fiscale weg duurt het
ongeveer twee jaar alvorens gezinnen financieel
worden geholpen, tenzij het voordeel in de
bedrijfsvoorheffing wordt opgenomen. Het is
voor de meeste gezinnen belangrijk om geld ter
beschikking te hebben als het nodig is, maar niet

P. 142
alle families komen in aanmerking voor alle fiscale
voordelen omdat hun inkomen onder de
belastingdrempel ligt en ze hierdoor geen
belastingen moeten betalen.
Een stelsel van rechtstreekse uitkeringen is
beter te controleren dan belastingsverlagingen.
Het is ook makkelijker om hulp te bieden aan
gezinnen die er echt nood aan hebben. Dit vereist
wel dat de doelgroep duidelijk en objectief
omschreven kan worden. Niet alle belastingvoordelen
lenen zich er toe om omgezet te worden
in directe uitkeringen. Daarom is het
noodzakelijk om steeds na te gaan welke techniek
de doeltreffendste, eenvoudigste en goedkoopste
is (belastingskrediet versus fiscale
aftrek versus subsidie). Op deze manier kan de
kwetsbaarheid van zwakkere personen worden
ingeperkt (Staatssecretariaat voor Gezinnen en
Personen met een handicap, 2004).
(Burgerlijk) recht en gezinnen
Om een samenleving in goede banen te leiden,
gebruikt de overheid een geheel van
gedragsvoorschriften. Als deze niet nageleefd
worden, kan de overheid een sanctie opleggen.
Via het rechtssysteem kan een overheid dus
invloed uitoefenen op haar burgers. Concreter, in
een land waar het niet mogelijk is om te scheiden,
zullen er officieel ook geen gescheiden
mensen leven. In dit derde deel gaan we dieper
in op rechtsregels die het gezin aanbelangen. We
bespreken eerst de mogelijke samenleefvormen
die toegestaan zijn in het Belgische recht. We
zullen zien dat de beschermingsgraad tussen deze
leefwijzen verschilt, wat onder andere gevolgen
heeft wanneer een koppel besluit om uit elkaar te
gaan. Daarna gaan we dieper in op het ouderschap
en de ouderlijke verantwoordelijkheden.
Om af te sluiten, geven we als achtergrond een
aantal cijfergegevens mee en bespreken we een
aantal hete hangijzers binnen dit thema.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Samenleefvormen
In België kunnen meerderjarige personen, ongeacht
het geslacht, op drie verschillende manieren
samenwonen. Wanneer personen gaan
samenwonen zonder dit aan een officiële instantie
te melden, woont men feitelijk samen. Als ze
dit wel laten registreren, woont men wettelijk
samen. Om te kunnen samenwonen, moet er
geen sprake zijn van een liefdesrelatie, ook
broers en zussen mogen hun samenwoning laten
officialiseren. Een derde samenleefvorm is het
huwelijk. De graad van bescherming tussen de
partners verschilt naargelang de gekozen
samenleefvorm (Senaeve, 2004).
In het Belgische recht is het huwelijk de oudste
vorm om een relatie tussen twee personen te
institutionaliseren. Sinds 2003 kunnen ook personen
van hetzelfde geslacht trouwen. Bij het
aangaan van een huwelijk belooft men lief en
leed te delen, maar ook bezittingen en schulden.
Hoe dit verdeeld moet worden na de scheiding
of bij de dood van één van de partners is wettelijk
vastgelegd (Federale Overheid, 2006).
Sinds 1 januari 2000 is het ook mogelijk om
samen te wonen zonder te trouwen. Hiervoor
moet een verklaring van wettelijke samenwoning
afgelegd worden voor een gemeentelijke
ambtenaar van de burgerlijke stand. Via deze
weg hebben samenwonenden meer juridische
zekerheid: de financiële situatie en de huisvesting
van het koppel wordt geregeld. Op het
gebied van erfenis of overlijden van één van de
partners is er echter niets geregeld (Ministerie
van Binnenlandse Zaken, 1999).
Koppels kunnen ook opteren voor het feitelijk
samenwonen. Bij deze vorm hebben de partners
geen wettelijke verplichtingen tegenover elkaar,
maar kennen ze ook geen enkele graad van
bescherming als ze uit elkaar gaan of als één
van de partners overlijdt (Senaeve, 2004).
Enkel koppels die wettelijk samenwonen of
gehuwd zijn, worden beschouwd als een wettig

gezin dat door de wet geregeld en beschermd
wordt (Senaeve, 2004).
Uit elkaar gaan
P. 143
Het uit elkaar gaan naargelang
de samenleefvorm
Afhankelijk van de samenleefvorm, gelden er
andere regels als een koppel besluit om uit
elkaar te gaan.
Koppels die feitelijk samenwonen moeten, net
zoals bij het aangaan van de verbintenis, geen
specifieke regels volgen. Ze beslissen zelf hoe
ze hun goederen, inkomsten,… onderling verdelen.
Een koppel dat wettelijk samenwoont en uit
elkaar gaat, is verplicht dit te melden aan de
gemeentelijke ambtenaar van de burgerlijke
stand. Een partner kan op elk ogenblik van de
samenwoning de relatie eenzijdig verbreken. De
afhandeling van de scheiding gebeurt zoals
overeengekomen in het samenlevingscontract
(art. 1476 GerW).
Koppels die gehuwd zijn, kunnen drie wegen
bewandelen om uit elkaar te gaan: echtscheiding
op grond van bepaalde feiten of wegens
schuld; echtscheiding met onderlinge toestemming
(EOT); en echtscheiding op grond van feitelijke
scheiding van meer dan twee jaar. De
echtscheidingswetten voor gehuwden die vandaag
bestaan, zijn in feite heel oud en gaan
terug tot de Franse ‘Code Civil’ van 1804. Aan
deze oude Code Civil werd in de loop der jaren
gesleuteld om die beter af te stemmen op de
maatschappelijke ontwikkelingen.
Scheiden op grond van bepaalde feiten of
omwille van schuld is één van de oudste echtscheidingsprocedures.
Met bepaalde feiten worden
gewelddaden, mishandeling of grove
beledigingen van één van de echtgenoten naar
de andere toe bedoeld. Als overspel de oorzaak
van scheiding is, is er sprake van scheiding
omwille van schuld. De partner die ‘schuldig’
bevonden wordt, kan verplicht worden onder-
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
houdsgeld te betalen. Dit schuldvermoeden kan
worden weerlegd. Als er geen schuldige kan
worden vastgesteld, moet er geen alimentatie
worden betaald (art. 229-231 BW).
De echtscheiding op basis van onderlinge toestemming
(EOT) in haar huidige vorm, werd
grondig hervormd in 1994. Voorwaarde is dat
beide partners minimum 20 jaar zijn en hun
huwelijk twee jaar geduurd heeft. Als beide
partners instemmen om te scheiden en een gedetailleerde
overeenkomst uitwerken waarin alle
gevolgen van de scheiding beschreven staan,
kunnen ze, na twee maal voor de rechter te zijn
verschenen, uit elkaar gaan. In het totaal duurt
deze procedure ongeveer zes maanden (art. 233,
275, 276 BW).
Sinds 1974 is het mogelijk om te scheiden op
basis van feitelijke scheiding van 2 jaar. Deze
manier van scheiden wordt meestal voorafgegaan
door een scheiding van tafel en bed
(art. 1309-1310 GerW). De wetgever gaat er
van uit dat het beter is een slecht huwelijk te
laten eindigen dan dit te laten aanslepen. Diegene
die de scheiding aanvraagt, wordt verantwoordelijk
geacht voor de scheiding, maar het
vermoeden van schuld kan worden weerlegd.
De ‘schuldige’ van de scheiding kan verplicht
worden tot het betalen van onderhoudsgeld aan
de partner. Deze echtscheidingsvorm kan ook
gebruikt worden als één van de partner geestesziek
is (art. 232 BW; Gerlo, 2003).
Onderhoudsgeld / alimentatie
Er bestaat een onderhoudsverplichting tussen
bloedverwanten, ouders en kinderen, maar ook
tussen echtgenoten en wettelijk samenwonenden.
Tijdens de samenwoonrelatie dragen ze elk
naar eigen vermogen bij in de kosten. Als ze uit
elkaar gaan, blijft deze plicht gelden. Wettelijk
samenwonenden die dit hebben laten vastleggen
in hun samenlevingscontract en in bepaalde
gevallen ook gehuwden, kunnen onderhouds-

P. 144
geld eisen van hun ex-partner (Gerlo, 2003).
Dit is een bedrag dat op regelmatige basis wordt
uitgekeerd aan een persoon die geen deel uitmaakt
van het eigen huishouden (Valschaerts,
2005). Het idee achter het onderhoudsgeld is
dat de echtgenoot die de scheiding ‘gewonnen’
heeft, een bepaalde levensstandaard kan aanhouden
na de scheiding. De hoogte van het
onderhoudsgeld wordt vastgesteld door een
onderzoek naar de inkomsten van beide partners
en de levensstijl ten tijde van het huwelijk.
De ex-partner kan, indien hij/zij niet samenwoont,
tot het einde van zijn/haar leven aanspraak
maken op dit geld (Gallus, 2006). Onder
bepaalde voorwaarden moet ook voor kinderen
onderhoudsgeld betaald worden zolang ze minderjarig
of student zijn (Mortelmans e.a., 2007).
Bemiddeling
Sinds oktober 2002 kunnen scheidende koppels
een beroep doen op bemiddeling. De bemiddeling
kan vrijwillig gebeuren (vrijwillige bemiddeling)
of worden opgelegd door een rechter
(gerechtelijke bemiddeling), maar met instemming
van beide partners. Het doel is om ouders
via bemiddeling van een derde op een constructieve
manier te laten werken aan de reorganisatie
van het ouderschap (alimentatiegelden,
verblijfregeling en ouderlijk gezag) na een echtscheiding.
Hierdoor hoopt de overheid dat het
aantal vechtscheidingen daalt en de gemaakte
afspraken beter worden nageleefd. De uiteindelijke
oplossing wordt schriftelijk vastgelegd in een
bemiddelingsakkoord. Iedereen kan bemiddelen,
maar enkel de akkoorden afgesloten bij
erkende bemiddelaars hebben een gerechtelijke
waarde (FOD Justitie, 2006b).
Verblijfplaats van de kinderen
na een scheiding
De controle over het lot van kinderen na een
scheiding, is moeilijk, zeker bij niet getrouwde
koppels. De rechter beslist hoe het verblijf van
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
GETUIGENISSEN, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Ik ben zelf geen moeder, maar mijn partner heeft
twee meisjes die hij één weekend op twee ziet. Dat is
veel te kort voor de kinderen en wij voelen ons
beperkt in deze situatie, maar het verblijfsco-ouderschap
aanvragen, staat gelijk aan de oorlog verklaren
aan de moeder.”
“Ik ben een kind van gescheiden ouders: mijn hoofdverblijfplaats
was bij mijn moeder en mijn vader had
bezoekrecht (één weekend op twee, de woensdagen
en de helft van de vakanties). In de praktijk lijkt me
het verblijfsco-ouderschap moeilijk te organiseren
voor de ouders: ze moeten dicht bij de school van de
kinderen wonen, ze moeten beiden een woning hebben
die voldoende kamers telt zodat er een gezin kan
leven. Het is ook verwarrend voor de kinderen omdat
ze geen ‘hoofdverblijfplaats’ hebben waar ze bereikbaar
zijn voor hun vrienden, elke week hun kledij, toiletzak,…
alles wat dierbaar is voor een kind (niet alles
kan dubbel gekocht worden) moeten verhuizen.”
“Na al meer dan 3 jaar gescheiden te zijn en met verblijfsco-ouderschap
voor de kinderen (4), ben ik een
grote voorstander van deze regeling. De kinderen zijn
zeer ontspannen en gelukkig bij beide ouders. De
schoolresultaten blijven goed.”
de kinderen geregeld wordt als een scheidend
koppel er niet uit komt. Vroeger werd meestal
aan één ouder het hoederecht toegekend en aan
de andere ouder het bezoekrecht. Het kind verbleef
bij de moeder en ging één weekend op
twee, soms op woensdag en tijdens de helft van
de vakanties naar de vader. Toch kon de rechter
ook een andere verblijfsregeling opleggen.
Indien de ouders niet akkoord gingen met de
opgelegde regeling, kon dit aangevochten worden,
wat een verveelvoudiging van gerechtelijke
procedures inhield en kon leiden tot een verergering
van de conflictsituatie.
Doordat het kind aan één van de ouders werd
toegekend, was de uitoefening van het ouder-

lijke gezag door beide ouders soms moeilijk. Om
ouders op hun blijvende verantwoordelijkheden
te wijzen, werd in 1995 de wet op het gezagscoouderschap
ingevoerd (zie verder). Van meer
recente datum is de wet op het verblijfscoouderschap.
Sinds eind 2006 wordt de voorkeur
gegeven aan een gelijkmatig verdeelde huisvesting
van een kind na een scheiding, het zogenaamde
verblijfsco-ouderschap of de bilocatie.
Als de ouders zelf tot een akkoord komen over
de verblijfsregeling van de kinderen na de
scheiding, wordt dit goedgekeurd door de rechter,
tenzij de regeling niet in het belang van het
kind is. Indien de ouders het niet eens geraken,
zal de rechter, op vraag van minstens één van de
ouders, onderzoeken of bilocatie mogelijk is. Na
dit onderzoek, kiest de rechter de meest passende
verblijfsregeling (FOD Justitie, 2006a).
Een kind kan aan de rechter vragen om
‘gehoord’ te worden. De rechter is verplicht
hierop in te gaan als het kind ouder is dan
12 jaar. Zo kan rekening gehouden worden met
de mening van het kind. Ouders kunnen na de
scheiding de verblijfsregeling wijzigen door bij
de jeugdrechter aan te kloppen.
Kinderen van wettelijk of feitelijk samenwonende
koppels ontsnappen aan deze controle.
De ouders bepalen zelf hoe de verblijfsregeling
geregeld wordt. Zij moeten niet langs een rechtbank
passeren. Uit eigen beweging kunnen de
ouders wel naar de jeugdrechtbank gaan om de
verblijfsregeling te laten officialiseren. Zo zijn
ze juridisch beschermd als er later problemen
opduiken over de woonplaats van de kinderen
(Staatssecretariaat voor Gezinnen en Personen
met een handicap, 2004).
Ouderschap
P. 145
Wie de ouderlijke verantwoordelijkheden en het
ouderlijke gezag uitoefent ten aanzien van een
kind, is gebaseerd op de juridische afstamming.
Deze is meestal gelijk aan de biologische
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
afstamming, de band tussen ouder en kind, maar
valt er niet altijd mee samen. Er wordt namelijk
ook rekening gehouden met de feitelijke opvoedingssituatie:
wie zorgt voor het kind? Hoe
wordt voor het kind gezorgd? Door een rechterlijke
uitspraak kan een band gecreëerd worden
tussen twee personen. Er is dan sprake van adoptie.
Dit heeft ongeveer dezelfde rechtsgevolgen
als een afstammingsband (Senaeve, 2004).
Tot 1987 werd er een strikt onderscheid
gemaakt tussen wettige en natuurlijke kinderen.
Buitenechtelijke kinderen werden gediscrimineerd
op het gebied van vaststelling van het
ouderschap (erkenning van de biologische
ouder als buitenechtelijk kind krijgen, was moeilijk)
en de gevolgen (o.a. beperkt erfrecht). Dit
verschil in behandeling is nu volledig weggevallen.
Juridisch gezien is er sprake van afstamming
als een kind geboren is tijdens het huwelijk
of erkend is door de vader, maar deze moet niet
noodzakelijk de echtgenoot/partner zijn (Gerlo,
2003).
Het hebben van het ouderlijke gezag houdt in
dat de ouders recht hebben op persoonlijk contact
met het kind, gezag hebben over de persoon
en het beheer van de goederen van de minderjarige,
het vruchtgenot hebben van deze goederen
en ouderlijke bevoegdheid hebben in
verband met de staat van de persoon van de
minderjarige (Senaeve, 2004). Slechts als de
beide ouders die het ouderlijke gezag uitoefenen,
overleden zijn of afstand gedaan hebben
van hun ouderlijke plichten, kan iemand anders
de voogdij over het kind en het ouderlijke gezag
overnemen (Gerlo, 2003).
Door de wet op het gezagsco-ouderschap van
1995, wijzigt er na een scheiding strikt genomen
niets aan de ouderlijke plichten en rechten.
Dit geldt zowel voor feitelijk en wettelijk samenwonenden
als voor gehuwden. Ouders zijn blijvend
betrokken bij en verantwoordelijk voor de
opvoeding van hun kinderen. Ze oefenen geza-

P. 146
menlijk het ouderlijke gezag uit, beheren de
goederen van de kinderen en dragen bij in de
kosten van onderhoud, opvoeding en opleiding
naar eigen kunnen. In theorie is er een gelijke
uitoefening van het ouderlijk gezag, maar in
bepaalde gevallen kan ook slechts één ouder
beslissingen nemen.
Grootouders en derden die een bijzondere,
affectieve band met het kind hebben, kunnen via
deze wet ook persoonlijk contact opeisen. Dit
recht kan niet ingeroepen worden door het kind
zelf om contact te houden met bepaalde volwassenen
(Gerlo, 2003; Hertecant e.a., 2004; Senaeve,
2004).
Debat
De wetgeving op zich leert ons weinig over de
praktijk. Daarom geven we eerst wat achtergrondgegevens
over de huidige situatie om
vervolgens dieper in te gaan op een aantal hangende
zaken in de vorm van stellingen die gebaseerd
zijn op de gespreksrondes van beide cycli
van de Staten-generaal.
Samenleefvormen
Sinds de jaren 1970 komen er steeds meer verschillende
leefvormen bij. Het traditionele
huwelijk verliest aan populariteit ten koste van
het, al dan niet wettelijk, ongehuwd samenwonen.
Waar in 2003 nog 21 % van de koppels
kozen voor wettelijke samenwoning en 79 %
voor het huwelijk waren deze cijfers voor 2005
respectievelijk 42 % en 58 % (Justaert, 2006).
Er zijn geen officiële statistieken over het aantal
feitelijk samenwonenden in België. Corijn
(2006) heeft op basis van het Rijksregister wel
een schatting proberen te maken. Zo komt zij tot
de bevinding dat 3 % van de huishoudens in
1992 uit ongehuwd samenwonenden bestond, al
dan niet met kinderen. Dit steeg tot ongeveer
83 000 koppels of 7 % in 2003.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Echtscheiding
België kent één van de hoogste echtscheidingscijfers
in Europa. In 2006 was er voor het eerst
een daling na een lange periode van onafgebroken
groei: het aantal echtscheidingen daalt, per
1 000 inwoners waren er in 2005 2,95 echtscheidingen,
in vergelijking met 3,02 het jaar
ervoor (FOD Economie, 2006c). Het lijkt er op
dat de cijfers zich stilaan op een (hoog) niveau
zullen stabiliseren. Deels is dit plafond te wijten
aan de verschuiving bij de jongere cohorten die
in toenemende mate feitelijk samenwonen en
niet meer terecht komen in de echtscheidingsstatistieken.
We zien dit ten dele aan het aantal
samenlevingscontracten dat verbroken wordt
waar nog steeds een duidelijk stijging in op te
tekenen valt. Van alle afgesloten contracten
sinds 2000 is één vijfde, dit komt neer op
21 083 contracten, al ontbonden. Dit cijfer zal in
realiteit nog hoger liggen omdat niet elk koppel
dat uit elkaar gaat, dit meldt aan de burgerlijke
stand.
In 2002 en in 2003 was de echtscheiding met
onderlinge toestemming (EOT) (71 %) het
‘populairst’, gevolg door echtscheiding op grond
van bepaalde feiten (17 %) en scheiding op
grond van feitelijke scheiding (12 %). Bij twee
op de drie echtscheidingen zijn er kinderen
betrokken. Koppels met kinderen gebruiken
vaker de optie om te scheiden met onderlinge
toestemming. Er zijn echter veel meer kinderen
die een scheiding van hun ouders meemaken
omdat deze cijfers enkel gebaseerd zijn op koppels
die gehuwd zijn (Corijn, 2005). Ruim één
op vijf Vlaamse kinderen tussen 0 en 17 jaar
had in 2004 een scheiding 13 meegemaakt. De
kans om een scheiding van de ouders mee te
maken, stijgt met de leeftijd en is ook groter als
de ouders ongehuwd samenwoonden (Lodewijckx,
2005).
In de volgende stellingen gaan we eerst dieper
in op de nieuwe echtscheidingsgrond die de
overheid wil creëren. Naderhand wordt de

vraag gesteld of bemiddeling verplicht moet
worden. Tot slot wordt de berekeningswijze van
het onderhoudsgeld in vraag gesteld.
STELLING 1: DE ECHTSCHEIDING
DOOR SCHULD MOET AFGESCHAFT WORDEN
In het regeerakkoord 2003-2007 werd gesproken
om een vierde echtscheidingsvorm in te
voeren naast de drie reeds bestaande echtscheidingsprocedures.
De schuldloze echtscheiding
heeft slechts één echtscheidingsgrond, namelijk
duurzame of onherstelbare ontwrichting van het
huwelijk. De schuldvraag wordt niet gesteld,
maar het is wel noodzakelijk om deze te beantwoorden
als één van de ex-partners onderhoudsgeld
vraagt. De procedure om te scheiden
zou sneller, eenvoudiger en doeltreffender moeten
zijn dan de andere drie echtscheidingsprocedures.
Hierdoor verwacht de wetgever dat
deze manier van scheiden snel veralgemeend
zal worden wegens makkelijker uitvoerbaar. Het
verschil met EOT is dat niet alle gevolgen van
de echtscheiding moeten zijn vastgelegd op het
moment van de scheiding. De wetgever gaat er
vanuit dat het moeilijk is om een volledig
akkoord te bereiken op een moment dat de expartners
niet meer overeenkomen. De vraag is
of dit op termijn niet tot meer conflicten leidt
(Federale Overheid, 2006; Kinderrechtencommissariaat,
2005).
STELLING 2:
BEMIDDELING MOET VERPLICHT WORDEN
P. 147
In de Belgische wetgeving is bemiddeling niet
verplicht. De overheid argumenteert dat de kern
van bemiddeling erin bestaat dat beide partijen
dit uit vrije wil doen. Het is echter een ideale
manier om familiale conflicten uit de juridische
sfeer te halen. Een akkoord dat beide partners
zelf hebben onderhandeld en waar ze zich in
kunnen vinden wordt in de regel beter nageleefd
dan een opgelegde regeling door de rechtbank.
Tijdens de bemiddeling kan ook aandacht wor-
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
den besteed aan de mening van het kind.
Ouders zouden de belangen van hun kinderen
moeten beschermen, maar in een (v)echtscheiding
kijken de ouders soms niet verder dan hun
eigen belangen.
In Noorwegen en Canada wordt bemiddeling
aangemoedigd. De overheid biedt een infosessie
aan en betaalt een aantal bemiddelingssessies.
In België zou een verplichte kennismaking met
bemiddeling kunnen worden ingevoerd. Er moet
wel een duidelijke opleiding en erkenning voorzien
worden voor de bemiddelaars, het al dan
niet slagen van bemiddeling is ook afhankelijk
van de kwaliteit van de aangeboden bemiddeling
(Federale Overheid, 2006; Kinderrechtencommissariaat,
2005).
STELLING 3: HET ONDERHOUDSGELD
MOET OP BASIS VAN SOCIAAL-ECONOMISCHE
NODEN TOEGEKEND WORDEN
Vanuit de Staten-generaal werd er gestreefd
naar een objectievere methode om het onderhoudsgeld
te bepalen. Duidelijk definieerbare
criteria zoals leeftijd van de partners, ziekte,
tenlasteneming van de kinderen, maar ook de
mogelijkheid om het werk te hervatten indien
één van de partners de loopbaan heeft onderbroken,
gemaakte keuzes tijdens het samenleven,…
kunnen als basis dienen om het
onderhoudsgeld te berekenen. De sociaal-economische
noden blijven niet altijd dezelfde over
de jaren heen. Na verloop van tijd moet de persoon
zelf in zijn eigen levensonderhoud kunnen
voorzien waardoor het onderhoudsgeld beperkt
kan worden in tijd. Om te bepalen wie recht
heeft op alimentatie moet de schuldvraag niet
gesteld worden, maar moreel gezien zou er wel
rekening mee kunnen gehouden worden (Staten-generaal
van het Gezin cyclus II, 2006).

P. 148
Ouderschap
De natuurlijke ouders zijn de personen die het
ouderlijke gezag uitoefenen en de ouderlijke
verantwoordelijkheid hebben over hun kind,
maar wat in nieuwsamengestelde gezinnen?
Door de juridische erkenning van steeds nieuwe
gezinsvormen wonen sommige kinderen bij hun
biologische ouder en diens partner. Ongeveer
12 % van de Vlaamse kinderen groeide in 2003
op in een nieuwsamengesteld gezin (Kinderrechtencommissariaat,
2005). De vraag die zich
in deze gezinsvormen stelt is of de stiefouder
ook ouderlijke verantwoordelijkheid moet krijgen.
Dezelfde vraag duikt ook op bij pleeggezinnen.
Zij voeden een kind op dat niet tot hun biologische
gezin behoort. Pleegouders hebben wettelijk
gezien geen statuut en ook geen ouderlijke
verantwoordelijkheden ten opzichte van het
kind. Toch mag men het fenomeen van pleegouders
niet verwaarlozen. In Vlaanderen blijft het
aantal pleegzorgsituaties stijgen. In 2005 werden
er door 3 656 pleeggezinnen 5 051 kinderen
opgevangen. Drie vierden van deze kinderen
was minderjarig (Federatie Pleegzorg VZW,
2006).
STELLING 1: HET OUDERLIJKE GEZAG
MAG SLECHTS AAN TWEE PERSONEN
TOEGEKEND WORDEN
Bij het toekennen van het ouderlijke gezag, moet
het welzijn van het kind steeds voorop staan.
Om het kind stabiliteit en zekerheid te bieden
wordt het ouderlijke gezag best niet versnipperd
over (te veel) verschillende personen. In
nieuwsamengestelde en in holebi-gezinnen
bestaat echter de situatie waarin kinderen worden
opgevoed door één biologische ouder en
hun (nieuwe) partner. Deze partner heeft geen
juridische verantwoordelijkheid ten aanzien van
de kinderen. Hierdoor kan hij/zij bij overlijden
van de biologische ouder de kinderen niet verder
opvoeden en geldt er ook geen alimentatieverplichting
naar de kinderen toe als hij/zij
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
besluit om het gezin te verlaten (Kinderrechtencommissariaat,
2006a). De vraag is echter wie
in aanmerking mag komen voor ouderlijk gezag
en wanneer. Mag elke persoon die instaat voor
de opvoeding van het kind aanspraak maken op
de ouderlijke verantwoordelijkheden? En mag
dit recht toegekend worden als beide biologische
ouders nog leven?
Ook pleeggezinnen opereren op dit vlak in een
juridisch vacuüm. De biologische ouders van het
pleegkind blijven beschikken over het ouderlijke
gezag. Toch schaden biologische ouders soms
de belangen van het kind door in gebreke te blijven
met betrekking tot een aantal praktische
zaken. In deze situatie vragen de deelnemers
van de Staten-generaal om voorrang te verlenen
aan het pleeggezin zonder de band tussen de
biologische ouders en het kind te schaden. Dit
probleem kan opgelost worden door een overeenkomst
tussen de biologische ouders en het
pleeggezin op te stellen waarbij een gedeelte
van het ouderlijke gezag wordt overgedragen.
De pleegouders kunnen ook via juridische weg
laten bepalen wie over het ouderlijke gezag
beschikt wanneer de vraag zich stelt. Dit zorgt
echter voor een versnippering van het ouderlijke
gezag en kan bijkomende conflicten veroorzaken
(Staten-generaal van het Gezin cyclus II, 2006).
Familierechtbank
Tijdens de eerste cyclus van de Staten-generaal
werd de idee geopperd om een rechtbank op
te richten voor alle gezinsaangelegenheden.
Omdat het hier enkel om een voorstel gaat,
wordt deze samengevat in volgende stelling:
STELLING 1: ALLE DISCUSSIES
ROND GEZINSAANGELEGENHEDEN MOETEN
DOOR DEZELFDE RECHTER BESLECHT WORDEN
In de bestaande regelgeving zijn verschillende
rechters bevoegd voor gezinsaangelegenheden.
Voorlopige maatregelen bij scheidende koppels
vallen onder de bevoegdheid van de rechter in

P. 149
kortgeding of van eerste aanleg. Een ruzie tussen
niet-gescheiden echtgenoten komt voor de
vrederechter. De jeugdrechter bekrachtigt de
verblijfsregeling van een kind van samenwonenden
na de scheiding,… Dit onderscheid in
bevoegdheid in familiekwesties is achterhaald.
Door alle geschillen door één rechter te laten
afhandelen, ongeacht de echtelijke situatie van
de ouders, kan er meer uniformiteit bekomen
worden. Via deze weg valt ook het verschil in
behandeling tussen samenwonenden en gehuwden
weg met betrekking tot de verblijfsregeling
van kinderen. Deze familierechter kan op verschillende
manieren geïnstalleerd worden.
Er kan een extra afdeling bij de rechtbank van
eerste aanleg gecreëerd worden. Een voordeel
hiervan is dat er een Openbaar Ministerie (OM)
aanwezig is. Hierdoor is het mogelijk om een
maatschappelijk onderzoek in te stellen naar de
gezinssituatie om neutrale informatie te verkrijgen.
Door slechts een beperkt aantal rechters
over deze zaken te laten beslissen, zullen alle
geschillen via dezelfde rechtspraak uitgesproken
worden, kunnen magistraten zich specialiseren
en zal de onevenwichtige spreiding van de
werklast tussen verschillende rechters beperkt
blijven. Een nadeel is dat de hoven en rechtbanken
nu al te kampen hebben met een grote
gerechtelijke achterstand. Een familierechter
installeren zou ook voor het OM een overbelasting
betekenen.
Een alternatief is om de bevoegdheden van de
vrederechter uit te breiden. Deze rechter heeft
praktijkervaring, want hij regelt nu al de geschillen
tussen niet-gescheiden echtgenoten en is
bevoegd voor alle familiale geschillen, met uitzondering
van de echtscheiding en de verdeling
van de goederen en vereffening van schulden.
Het is ook de rechtbank die het dichtst bij de
S C È N E I I I Een panoramische blik gezinnen en overheid
mensen staat. Door de bevoegdheidsuitbreiding
zal de jeugdrechtbank geen bevoegdheid meer
hebben op burgerlijk vlak en zal ook de rechter
in kortgeding een aantal bevoegdheden moeten
afstaan.
Een tussenoplossing is om de familierechtbank
in eerste aanleg op te richten, maar om overbelasting
te vermijden, moeten de geschillen eerst
via een vrederechter passeren (Staten-generaal
van het Gezin cyclus II, 2006).
Noten
1 Enkel de pensioenverzekering voor mijnwerkers werd verplicht.
2 Enkel werknemers hadden recht op kinderbijslag, vanaf 1937 gold dit recht, maar
beperkter, ook voor zelfstandigen.
3 Zelfstandigen kregen deze verplichting in 1956 opgelegd.
4 Zie ook “Een panoramische blik op gezinnen en arbeid” – Verloven verbonden aan het
ouderschap.
5 Te vinden op het einde van dit deel, voor “Inzoomen op gezinnen en de overheid”.
6 Zodra de begroting het toelaat, kunnen ook kinderen geboren voor 1 januari 1996
gebruik maken van de nieuwe beoordelingscriteria.
7 De naam is afgeleid van het bijbelcitaat Mt, 13, 12: “Want wie heeft zal nog meer krijgen,
en het zal overvloedig zijn; maar wie niets heeft, zal zelfs het laatste worden
ontnomen.”
8 In artikel 2 van het verdrag van de rechten van het kind staat dat de staten elk kind
dat onder hun rechtsbevoegdheid valt zonder discriminatie van welke aard ook moeten
behandelen. Hiertoe moeten ze passende maatregelen nemen (Kinderrechtencommissariaat,
2006b).
9 Zie ook “Een panoramische blik op gezinnen en de overheid” – (Burgerlijk) Recht.
10 Zie ook “Een panoramische blik op gezinnen en arbeid” – Fiscale aftrekbaarheid en
fiscale maatregelen.
11 Om te bepalen of een kind ‘fiscaal gehandicapt’ is, gelden er andere voorwaarden dan
in de sociale zekerheid (kinderbijslag). Komen in aanmerking: kinderen die tot 66 % of
meer getroffen zijn door lichamelijke of geestelijke ongeschiktheid ofwel zij die een verdienvermogen
van een derde of minder, ofwel zij die een verminderde zelfredzaamheid hebben
van ten minste 9 punten, ofwel zij die RIZIV-invalide zijn, ofwel zij die ten minste 66 %
blijvend lichamelijk of geestelijk gehandicapt of arbeidsongeschikt zijn verklaard (FOD
Financiën, 2006).
12 Bijvoorbeeld een proportionele verlaging van de belastingen, aanpassing van het vrijgesteld
basisgedeelte, de verdubbeling van het belastingskrediet samen met een phasing
out van het HQ, de verhoging van de belastingsvrije som voor personen ten laste en de vervanging
van het barema voor forfaitaire beroepskosten door een forfaitair bedrag.
13 Hierbij ging het om feitelijke scheidingen, echtscheidingen, overlijden van één van de
ouders of om een koppel dat feitelijk samenwoonde en waarbij één van de partners het
huis verliet.

P. 150
Bijlage: Overzicht van de overheidstegemoetkomingen aan gezinnen met kinderen
Domeinen van overheidstussenkomst
Typologie van de
overheidstussenkomst
Levensstandaard
Levensomstandigheden van kinderen
• Bijzondere jeugdzorg
Gezin-arbeid
Nataliteit
• Klein verlet
• Loopbaanonderbreking
• Ouderschapsverlof
• Moederschapsverlof
• Vaderschapsverlof
• Adoptieverlof
• Kraaminrichtingen
• Gratis medische raadpleging en vaccinatie
voor jonge kinderen
Rechten
• Instellingen voor bijzondere jeugdzorg
• Onderwijs
• Voorschools onderwijs
• Medisch schooltoezicht
• Kinderopvang
Overheidsdiensten
• Kinderbijslag
• Alleenstaande ouder met ongehuwde minderjarige kinderen: verhoging
leefloon
• Alleenstaande ouder: verhoging vergoeding voor loopbaanonderbreking,
tijdskrediet
• Schoolpremie
• Loopbaanonderbrekingsuitkering
• Verhoging loopbaanonderbrekingsuitkering
vanaf geboorte 2e en volgend
kind
• Zwangerschapsuitkering
• Kraamgeld
Geldelijke uitkeringen
• Kosten kinderopvang afhankelijk van
het inkomen
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
• Vermindering openbaar vervoer voor gezinnen met 3 of + kinderen
• Schoolabonnement (verminderd tarief)
• Studiebeurzen
• Vermindering huurprijs in sociale sector
• Vermindering verpleegdagprijs voor kinderen
• Hypothecaire leningen aan gunstige interest voor gezinnen met 3 (2
in Brussel) of + kinderen ten laste
• Verhoogde inkomensgrens voor bouw-, aankoop-, of renovatiepremie
Terugbetaling van kosten
of verminderingen
• Verhoging belastingsvrije som voor kinderen ten laste (kinderen met
een handicap tellen dubbel)
• Verhoging belastingsvrije som voor niet hertrouwde weduwen(naars)
of ongehuwde ouders met kinderen ten laste
• Verhoging belastingsvrije som voor kinderen – 3 jaar waarvoor geen
kinderopvang wordt afgetrokken
• Kinderbijslag vrijgesteld aan belasting
• Vermindering kadastraal inkomen
• Vermindering van onroerende voorheffing (min. 2 kinderen in leven)
• Verhoging bijkomende intrestaftrek voor hypothecaire leningen
• Verhoogde belastingsvermindering voor kapitaalaflossing van hypothecaire
leningen
• Aftrek kosten voor kinderopvang
(maximumbedrag/dag)
• Belastingsvermindering voor zwangerschapsuitkering
• Kraamgeld vrijgesteld van belasting
Fiscale voordelen
BRON - HERWERKT Cantillon e.a., 1996.

Inzoomen
op de relatie
tussen gezinnen
en de overheid
Gezinnen financieel beter ondersteunen
Het debat over het huwelijksquotiënt
Kinderen en echtscheiding
Zorgouderschap: een antwoord
op de gezinsdiversiteit?
Gezinsrecht: gisteren, vandaag… en morgen?
Gezin en maatschappelijke bijstand
Inzoomen op gezinnen en de overheid
S C È N E III.
In het vorige deel werd een zeer breed beeld
geschetst van de sociale zekerheid, fiscaliteit
en het recht in België. Een beeld dat noodzakelijk
ruw en onscherp bleef, niet in de eerste
plaats omwille van de hoge techniciteit van deze
materie. In dit hoofdstuk laten we een aantal
deskundigen aan het woord uit de academische
en politieke wereld en het middenveld met hun
visie op enkele specifieke thema’s op de eerder
behandelde domeinen. De bijdragen, die de
structuur van het vorige deel volgen, geven hun
persoonlijke mening, visie of standpunt weer.
Yves Coemans, attaché van de studiedienst van
de Gezinsbond, pleit voor een betere financiële
ondersteuning van de gezinnen. Kinderen
kosten handenvol geld, maar de minimumkost
wordt niet gedekt door de overheid, zelfs niet
indien alle ondersteunende maatregelen in
beschouwing genomen worden.
In een debat rond het huwelijksquotiënt werden
drie tegengestelde visies samengebracht. Prof.
Jurion, Thérèse Meunier van de FOD Financiën
en Hedwige Peemans-Poullet van de Université
des femmes discussieren over het nut en
de toekomst van deze fiscale maatregel.
Samen met Ankie Vandekerckhove, kinderrechtencommissaris
in Vlaanderen, worden de
verschillende fasen van een echtscheiding overlopen.
Hierbij wordt speciale aandacht besteed
aan het welzijn van het kind en worden mogelijke
aanpassingen besproken die het kind ten
goede komen.

P. 152
Het Belgisch recht volgt de ontwikkelingen in de
maatschappij. Prof. Swennen overloopt de evoluties
van zowel de verbintenissen die koppels
aangaan (huwelijken en scheidingen), als de
veranderingen op het gebied van voortplanting
en ouderschap. Hij besteedt ook aandacht aan
toekomstige ontwikkelingen op deze vlakken.
Ook Cathy Herbrand, FWO-aspirante, gaat dieper
in op het ouderschap. Het ontstaan van
nieuwsamengestelde gezinnen leidde tot vragen
over wie drager is van de ouderlijke verantwoordelijkheden
en het ouderlijk gezag ten
opzichte van kinderen. Zij vraagt zich af of het
zorgouderschap een antwoord kan bieden op
deze vragen.
Prof. Fierens besteedt aandacht aan de wettelijke
basis en de valkuilen van maatschappelijke
bijstand. Het ontvangen van bijstand helpt gezinnen
om makkelijker te integreren in de maatschappij,
maar om dit te krijgen moet aan
bepaalde voorwaarden voldaan worden. Hij
bespreekt de moeilijke afweging tussen de plicht
van de overheid om haar burgers te helpen en
de solidariteit die vanuit het gezin komt.
Gezinnen financieel beter
ondersteunen
COEMANS, Yves
Attaché studiedienst, Gezinsbond
Kosten van kinderen
Elk kind kost een huis
Kinderen grootbrengen kost geld. Veel geld. De
Gezinsbond berekende onlangs 1 dat op 1 oktober
2004 de minimumkost van een kind tussen
de geboorte en de 25 ste verjaardag gemiddeld
377,63 euro/maand bedroeg. Geïndexeerd
momenteel zelfs al: bijna 400 euro. Onder de
minimumkost van een kind verstaat de gezinsorganisatie
het extra inkomen dat een gezin met
kinderen en een netto basisinkomen van onge-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
veer 1 800 euro gemiddeld per kind meer moet
verdienen om dezelfde levenstandaard te behouden
als een koppel zonder kinderen met hetzelfde
inkomen. Minimumkosten bevatten alle
basiskosten om kinderen groot te brengen, zoals
voeding, kleding en huisvesting. Maar ook vervoer,
communicatie en ontspanning. De minimumkost
stijgt met de leeftijd van het kind en
schommelt begin 2007 tussen 270,03 euro
(kind van 0 tot 5 jaar) en 513,49 euro (jongere
van 18 tot 24 jaar). Bovenop deze minimumkosten
komen nog de specifieke kosten die niet
voor alle kinderen gelijk zijn. Zoals kinderopvang,
studiekosten en extra (medische) kosten.
De kost van kinderopvang in de reguliere sector
is afhankelijk van het inkomen. Ouders betalen
een inkomensgekoppelde ouderbijdrage. Hoge
inkomens betalen veel, lage inkomens weinig.
Studiekosten zijn onafhankelijk van het gezinsinkomen.
De kosten stijgen naarmate het kind
onderwijs volgt in een hogere cyclus. Op 1 januari
2007 bedroeg de gemiddelde jaarlijkse studiekost
in Vlaanderen per cyclus: 230 euro
(kleuteronderwijs), 409 euro (lager onderwijs)
en 967 euro (secundair onderwijs). De kost
van hoger onderwijs hangt af van het type:
2 248 euro (hoger onderwijs korte type),
2 715 euro (hoger onderwijs lange type) en
1 960 euro (universiteit). Voor een kotstudent
komt daar nog eens 1 749 tot 2 071 euro bij. Als
je minimumkosten én specifieke kosten tijdens
een volledige jeugd samen telt, kom je snel aan
150 000 euro. Of de prijs van een huis. De oude
volkswijsheid “elk kind kost een huis” klopt dus
als een bus. Terwijl het inkomen hoogstens stabiel
blijft, lopen de kosten torenhoog op. Een
mondje meer moet immers gevoed en gehuisvest
worden. Wie kiest voor kinderen, lijdt dus
ongetwijfeld een welvaartsverlies.
Overheidssteun
De overheid komt vandaag al tussen in de kosten
van kinderen. Gelukkig maar. Want kiezen voor

P. 153
kinderen, is kiezen voor de toekomst. Zonder
kinderen, sterft onze generatie op termijn uit.
En stort onze oerdegelijk sociale zekerheid als
een kaartenhuisje in elkaar. Alleen is de overheidstussenkomst
vandaag nog veel te laag.
Gemiddeld 2 dekken kinderbijslagen én fiscale
voordelen voor kinderen ten laste in de personenbelasting
samen amper één derde (gezin
met één kind), niet ééns de helft (gezin met
twee kinderen) en twee derden (gezin met drie
kinderen) van de minimumkost. Dat moet dringend
verbeteren. De Gezinsbond heeft een
waaier aan voorstellen om gezinnen financieel
beter te ondersteunen. Dat kan langs de fiscale
weg, maar ook via de kinderbijslagen. Wij verkiezen
dat laatste.
In onze visie moet de overheid ook blijvend
tussenkomen in de specifieke kosten via de
bestaande kanalen. Kinderopvang via de inkomensgerelateerde
ouderbijdragen én de fiscale
aftrek van de opvangfactuur. Extra medische
kosten via de Maximumfactuur en het Bijzonder
Solidariteitsfonds. Onderwijs zou in principe
kosteloos moeten zijn. Althans zolang de leerplicht
van toepassing is. Zolang het basis- en
secundair onderwijs niet kosteloos zijn, moeten
gezinnen kunnen rekenen op toegankelijke studietoelagen.
Wie verder studeert, kan zich beroepen
op de studiefinanciering. De Gezinsbond
rekent erop dat de overheid al deze bestaande
kanalen behoudt, verfijnt en verruimt. De kinderbijslagen
daarentegen zien wij als tegemoetkoming
in de minimumkosten, niet in de
specifieke kosten.
Gelijkheidsbeginsel
Voor de Gezinsbond zijn alle kinderen gelijk. Zij
hebben dus elk recht op een gelijke overheidsondersteuning.
Ongeacht de rang (1ste, 2de of
3de kind) en ongeacht het beroepsstatuut én het
inkomen van hun ouders. De gezinsorganisatie
berekent trouwens de minimumkosten aan de
hand van een basisgezinsinkomen van ongeveer
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
1 800 euro 3 . Met andere woorden voor een
bescheiden inkomen.
De Gezinsbond is van mening dat de overheid
moet tussenkomen in de kosten van kinderen.
Tot hoever? Moet de overheid alle kosten van
kinderen te haren laste nemen? Neen, zeker
niet. Daarom ontwikkelde de Gezinsbond het
begrip ‘minimumkost’. Volgens de gezinsorganisatie
moet de overheid minstens de minimumkosten
dekken.
Uiteraard geven gezinnen met hogere inkomens
méér uit aan hun kinderen. Maar dat is hun verantwoordelijkheid.
In die meerkost moet de
overheid niet meer tussenkomen.
Kinderwens realiseren
Met de eis van minimumkostendekkende kinderbijslagen
wil de Gezinsbond geen nataliteitspolitiek
nastreven. De overheid moet gezinnen
wel helpen om hun kinderwens te realiseren.
Vandaag stellen wij nog altijd een hemelsbrede
kloof vast tussen woord en daad. Gemiddeld
schommelt de kinderwens 4 rond 2,27 kinderen.
Ruim 60 % van de koppels schuift twee kinderen
als kinderwens naar voor. Bijna een kwart vindt
drie kinderen ideaal. In werkelijkheid ligt het
kindertal een flink stuk lager. Het totale vruchtbaarheidscijfer
5 , het gemiddeld aantal kinderen
per vrouw, bedroeg in 2003: 1,62 voor België
en slechts 1,57 voor het Vlaamse gewest.
Recent onderzoek van professor doctor Jan Van
Bavel 6 toont echter een trendbreuk aan. Volgens
hem steeg het totale vruchtbaarheidscijfer in
Vlaanderen in 2005 opnieuw tot 1,69. In ieder
geval steeg het aantal geboorten in 2005 voor
het derde jaar op rij tot 63 906 7 . Recente jaarcijfers
van het Studiecentrum voor Perinatale
Epidemiologie tonen aan dat deze trend zich in
2006 met 64 092 geboortes voortzet. Daarmee
blijven we een stuk onder de noodzakelijke
2,1 kinderen die nodig zijn om een generatie te
vervangen. De kinderwens daalt nog lichtjes. De

P. 154
bijkomende kosten van een extra kind en de
onzekerheid over de toekomst duiken in zowat
alle Europese landen op als reden voor de
tanende kinderwens. In ons land vrezen koppels
vooral dat ze niet langer op dezelfde manier van
het leven kunnen genieten. M.a.w. ze vrezen de
onherroepelijke daling van hun levenstandaard.
Naast de financiële kost vormt natuurlijk ook de
moeilijke opdracht om gezin en arbeid op een
harmonieuze wijze te combineren een bijkomende
hinderpaal.
Fiscaliteit
Via de fiscaliteit verzamelt de overheid de
noodzakelijke algemene middelen voor collectieve
voorzieningen en sociale maatregelen. Fiscaliteit
is het middel bij uitstek om de welvaart
verticaal te herverdelen: tussen hoge en lage
inkomens. Daarbij moet ze tevens rekening houden
met de draagkracht van de belastingplichtigen.
Op basis van het inkomen. Maar ook
volgens het aantal gezinsleden, dat van dat inkomen
moeten leven. Het scheelt immers een slok
op de borrel als je met vijf van een inkomen
moet leven of slechts met twee. Natuurlijk hebben
grote gezinnen schaalvoordelen. Zo kunnen
ze in de supermarkt grotere verpakkingen aankopen.
Grote colli’s zijn een stuk goedkoper.
Maar zij ondervinden evengoed schaalnadelen.
Hun woning en infrastructuur moeten voldoende
ruim zijn en aangepast aan het aantal kinderen.
Dat betekent dan weer een hogere kost. Ook de
gezinswagen moet groot genoeg zijn. De nieuwe
Verkeerswet laat immers niet langer toe dat er
meer dan drie kinderen de achterbank delen.
Grote gezinnen worden dus verplicht om een
duurdere monovolumewagen te kopen, meestal
gaat dit gepaard met een hoger brandstofverbruik.
En dus een tweede keer duurder.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Belastingvrij minimum
Iedere belastingplichtige (gehuwd, wettelijk
samenwonend of alleenstaand) beschikt over
een individuele belastingvrije som. Dat betekent
concreet dat voor het inkomstenjaar 2007 de
eerste schijf van 6 040 euro belastingvrij is.
Deze belastingvrije som wordt verhoogd voor
gezinnen met kinderen ten laste. De verhoging
hangt af van het aantal kinderen: 1280 euro
(1 kind), 3 310 euro (2 kinderen) of 7 410 euro
(3 kinderen). Voor vier kinderen: 11 770 euro.
Voor méér dan vier kinderen komt daar
4 570 euro per bijkomend kind bij. Zo betaalt
een tweeverdienersgezin met vijf kinderen geen
belastingen tot een netto belastbaar inkomen
van 28 630 euro. Alleenstaanden met kinderen
ten laste krijgen daar bovenop nog een bijkomende
belastingvrije som van 1 280 euro ongeacht
hun kindertal. Een maatregel die vroeger
voorbehouden was voor weduwen en weduwnaars
én alleenstaande ouders die nooit eerder
huwden. De belastinghervorming van 10 augustus
2001 verruimde deze maatregel ook naar
gescheiden ouders op voorwaarde dat ze niet
opnieuw hertrouwen of wettelijk samenwonen.
Minder belastingen
Via de verhoogde belastingvrije sommen voor
kinderen ten laste betalen gezinnen minder
belastingen. De fiscale tegemoetkoming hangt af
de burgerlijke staat van de ouders, het aantal
kinderen én de toegepaste gemeentebelasting.
Gehuwde ouders besparen fiscaal jaarlijks:
343,26 euro (1 kind), 991,17 euro (2 kinderen)
of 2 619,53 euro (aan gewogen gemiddelde
gemeentebelasting van 7,27 % voor Vlaanderen
en Brussel). Omdat de belastingvrije sommen
stijgen naarmate de rang van het kind en als
gevolg van ons progressief belastingstelsel varieert
het belastingvoordeel per kind naargelang
zijn rang: 343,26 euro (1ste kind), 647,91 euro
(2de kind) en 1 628,36 euro (3de kind). Alleenstaande
ouders besparen fiscaal jaarlijks:

P. 155
749,82 euro (1 kind), 1 409,53 euro (2 kinderen)
of 3 168,76 euro (3 kinderen). Voor hen
bedraagt het belastingvoordeel per kind:
749,82 euro (1ste kind), 659,71 euro (2de kind)
en 1 759,23 euro 8 .
De Gezinsbond wil vanuit het gelijkheidsprincipe
de belastingvrije sommen voor kinderen
gelijkschakelen. Niet nivelleren, maar stelselmatig
verhogen tot op het niveau van het derde
kind, te beginnen met die van het eerste en
tweede kind.
Bedrijfsvoorheffing
Het belastingvoordeel voor kinderen ten laste
wordt aangerekend bij de meestverdienende
ouder: grotendeels via een gezinskorting op de
bedrijfsvoorheffing, dat is het voorschot op de
eindbelasting dat de werkgever onmiddellijk
inhoudt op het loonbriefje. De gezinskorting stemt
echter niet volledig overeen met het belastingvoordeel,
vooral bij gezinnen met twee of drie
kinderen. Op het saldo moeten de gezinnen dan
anderhalf tot twee jaar wachten tot zij het aanslagbiljet
ontvangen. Gescheiden ouders moeten
even lang wachten op hun bijkomend belastingvoordeel
als alleenstaande ouders. Zij krijgen
immers de extra gezinskorting van 29 euro op
de bedrijfsvoorheffing niet, die niet hertrouwde
weduwen en weduwnaars én nooit gehuwde
ouders wel maandelijks genieten. Een vergetelheid
van de wetgever? Neen, een bewuste keuze:
om budgettaire redenen. De regering verplicht
deze éénoudergezinnen, die het meestal financieel
al moeilijk hebben, om een extra inspanning
te leveren om het begrotingsevenwicht te realiseren.
De Gezinsbond klaagde deze onrechtvaardigheid
al herhaaldelijk aan. Maar ook dat
alle gehuwde en wettelijk samenwonende partners
door de regering worden gedwongen om
een renteloze lening toe te staan. Zij krijgen
immers niet de extra maandelijkse korting van
20 euro op de bedrijfsvoorheffing die alleenstaanden
nog altijd genieten. Ook niet nadat de
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
regering de belastingvrije sommen voor deze
koppels gelijkschakelde met die voor alleenstaanden.
Bovendien zijn de schalen van de bedrijfsvoorheffing
onvoldoende afgestemd op de
uiteindelijk verschuldigde belasting. De Gezinsbond
eist dat de regering de bedrijfsvoorheffing
dringend beter afstemt op de eindbelasting
althans voor die elementen die zij perfect hoort
te kennen: o.a. burgerlijke staat en kinderlast.
Ook op een ander terrein gebruikt de regering
gezinnen als goedkope financieringsbron. Begin
2004 voerde de regering een bedrijfsvoorheffing
in op alle sociale uitkeringen. Zelfs als deze
de genieter geen meerbelastingen bezorgen. Een
pure budgettaire maatregel. Onze studiedienst
berekende dat deze bedrijfsvoorheffing volledig
onterecht is voor voltijdse loopbaanonderbreking,
voltijds tijdkrediet, ouderschapsverlof en
zorgverlof. Ook niet bij moederschapsverlof en
bij ziekte of invaliditeit althans als het normale
jaarlijkse beroepsinkomen lager ligt dan 20 048
en 21 942,96 euro. De bedrijfsvoorheffing is
alleen verantwoord op uitkeringen voor deeltijdse
loopbaanonderbreking, deeltijds tijdkrediet,
ouderschapsverlof en zorgverlof. Maar in
die situaties is het ingehouden percentage van
17,15 % schromelijk overdreven. 11,11 % zou
ruimschoots volstaan.
Lage inkomens
Om het belastingvoordeel voor kinderen ten
laste volledig te genieten, moet het gezin voldoende
inkomsten hebben. Lage inkomensgezinnen
die hun belastingvrije sommen voor
kinderen niet volledig kunnen uitputten, krijgen
sinds inkomstenjaar 2002 mede dankzij het aandringen
van de Gezinsbond een terugbetaalbaar
belastingkrediet. Deze negatieve belasting is
gelijk aan het niet opgebruikte gedeelte van de
belastingvrije sommen voor kinderlast vermenigvuldigd
met het tarief van de corresponderende
inkomensschijf met een maximum van

P. 156
250 euro (te indexeren, 370 euro na indexatie
voor AJ2008/INK2007). Deze gezinnen krijgen
deze tegemoetkoming pas nadat zij hun aanslagbiljet
ontvangen. Met een vertraging van
gemiddeld anderhalf tot twee jaar. De Gezinsbond
dringt dan ook aan om de bedragen van
dit belastingkrediet dringend te verdubbelen,
zodat deze gezinnen beter financieel worden
ondersteund.
Huwelijksquotiënt
Het huwelijksquotiënt hevelt een gedeelte van
het inkomen van de meestverdienende over
naar de minstverdienende partner. Bij gehuwden
én bij wettelijk samenwonenden. De regeling
is volledig genderneutraal. Net zoals het
hele fiscale wetboek, dat nergens verwijst naar
man of vrouw, maar alleen naar de meest- en de
minstverdienende partner.
Door deze regeling bespaart een éénverdienergezin
of een gezin waarvan één van de partners
een bescheiden inkomen geniet op twee manieren
belastingen: door een gedeelte van het inkomen
te verschuiven van een schijf met een hoge
naar een schijf met een lage belastingvoet.
Bovendien put het gezin op die manier ook de
belastingvrije som van de minstverdienende
optimaal uit. Het huwelijksquotiënt was destijds
een compensatie voor de invoering van de decumul.
Alleen is de decumul onbeperkt en het
huwelijksquotiënt begrensd tot 30 % van het
gezinsinkomen met een maximum van 8 720 euro
(inkomsten 2007).
De Gezinsbond wil deze regeling behouden en
beter afstemmen op zorg- en opvoedingsarbeid
door het maximaal over te hevelen plafond met
10 % per kind en hulpbehoevend familielid te
verhogen. En door het splitsingspercentage van
30 % te verhogen tot 40 %.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Kinderbijslagen
Kinderbijslagen herverdelen de welvaart horizontaal
om alle gezinnen met een vergelijkbaar
inkomen, maar een verschillend kindertal, toch
een evenwaardig welvaartspeil te verzekeren.
Huidig stelsel
Ons land kent momenteel vier kinderbijslagstelsels.
Elk stelsel heeft zijn specifieke kenmerken
en bedragen. Het beroepsstatuut van de ouders
bepaalt welk kinderbijslagstelsel van toepassing
is: werknemer, zelfstandige of ambtenaar. Wie
onder geen van de vorige drie beroepsstatuten
valt, krijgt kinderbijslag in het gewaarborgde
stelsel. De voornaamste verschillen situeren
zich tussen de stelsels van de werknemers en de
zelfstandigen.
BASISBEDRAG PLUS LEEFTIJDSTOESLAG
Kinderbijslag bestaat uit twee elementen: een
basisbedrag en een leeftijdstoeslag. Binnen elk
stelsel bepaalt ook de rang van het kind de
hoogte van het bedrag. Momenteel 9 bedraagt de
basiskinderbijslag: 78,59 euro (eerste kind),
145,43 euro (tweede kind) en 217,13 euro
(derde kind). Het eerste kind van zelfstandigen
krijgt maar 39,97 euro 10 . Naarmate kinderen
ouder worden hebben ze recht op een leeftijdstoeslag.
Deze toeslag wordt toegekend telkens
het kind een scharnierleeftijd bereikt: 6, 12 of
18 jaar. Ook de leeftijdstoeslagen verschillen
naargelang de rang. Kinderen van de tweede of
derde rang krijgen cumulatief een toeslag van
27,30 euro (op 6 jaar), 14,42 euro (op 12 jaar)
en 11,33 euro (op 18 jaar). Een eerste kind
krijgt telkens amper de helft: 13,69 euro (op
6 jaar), 7,16 euro (op 12 jaar) en 6,46 euro (op
18 jaar). Dat is een maatregel uit het federale
besparingsplan uit 1996. Dat voerde ook een
aantal overgangsmaatregelen in, die onze kinderbijslag
hertekenen in een ingewikkeld kluwen.

Grondige hervorming
De Gezinsbond wil de bestaande kinderbijslagstelsels
grondig hervormen. Daartoe hebben wij
vier kernvoorstellen. Ons uitgangspunt is kinderbijslag
als recht van het kind. Omdat volgens
ons alle kinderen gelijk zijn, moet elk kind
een gelijke kinderbijslag krijgen, los van het
beroepsstatuut én van het inkomen van zijn
ouders. De Gezinsbond streeft dan ook naar een
eenheidsstelsel voor alle kinderen. Daarin variëren
de bedragen alleen nog volgens karakteristieken
van de kinderen zelf: leeftijd én
mogelijke handicap.
SUBSTANTIEEL VERHOGEN
P. 157
De huidige bedragen van de kinderbijslagen
dekken onvoldoende de minimumkosten van
kinderen. De dekkingsgraad van de kinderbijslag
alleen bedraagt amper een kwart van de
minimumkost van één kind, 35 % van twee kinderen
en 45 % van drie kinderen. Dat is veel te
weinig. Daarom moet de overheid dringend de
bedragen van de kinderbijslagen substantieel
optrekken. Zodat op termijn basiskinderbijslag
en leeftijdstoeslag samen minstens de minimumkosten
van kinderen dekken. Uiteraard is
er nog een lange weg af te leggen. Een degelijk
uitgebouwd stappenplan dringt zich op. Het
wordt hoog tijd dat de regering daarvan de eerste
stap zet. Vooral daar waar het nodig is: bij
het eerste kind én bij de 18-plussers. Voor hen
is de kloof tussen minimumkost en kinderbijslag
immers het grootst. Maar koken kost geld.
Daarom moet de regering dringend extra middelen
vrijmaken om de kinderbijslagen structureel
te verhogen. De regering moet dringend
keuzes maken. Ze moet kiezen voor gezinnen.
En voor kinderen. De overheid moet hun koopkracht
stelselmatig opkrikken. Niet alleen focussen
op de vergrijzing, maar ook de ontgroening
aanpakken.
De afgelopen jaren zijn de minimumkosten forser
gestegen dan de indexcijfers. Sterker dan de
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
gezondheidsindex. Ja, zelfs méér dan de gewone
index. Gezinnen verliezen daardoor een extra
stuk welvaart. Dat moet de overheid veiligstellen.
Kinderbijslagen moeten daarom net zoals
de andere sociale uitkeringen regelmatig welvaartsvast
worden gemaakt.
DISCRIMINATIES WEGWERKEN
De bestaande discriminaties in de huidige stelsels
staan een eenheidsstelsel in de weg. De
Gezinsbond pleit er dan ook voor om alle discriminerende
regels dringend weg te werken. Het
onderscheid volgens rang moet verdwijnen. De
Gezinsbond verzet zich echter tegen elke nivellering
naar beneden toe. Dat zou vooral nadelig
zijn voor grote gezinnen. Neen, de bedragen
van de basiskinderbijslag moeten stapsgewijze
verhogen: eerst om de eerste rang gelijk te stellen
met de tweede, daarna om de kloof tussen
tweede en derde rang te dichten. Ook wil de
Gezinsbond dat de besparingsmaatregel uit
1996 dringend wordt tenietgedaan zodat in het
werknemersstelsel kinderen van de eerste rang
opnieuw dezelfde leeftijdstoeslagen krijgen als
de tweede en derde rang. Bovendien mogen kinderen
van zelfstandigen niet langer worden
gediscrimineerd. De overheid moet de basiskinderbijslag
optrekken tot op het niveau van de
kinderen van werknemers. Ook enige, jongste
én oudste kinderen van zelfstandigen moeten
voortaan de leeftijdstoeslagen krijgen. Vandaag
hebben deze kinderen geen of minder leeftijdstoeslag.
Ten slotte moet de hervorming van de
verhoogde kinderbijslag voor kinderen met een
handicap dringend uitgebreid worden naar alle
kinderen. Momenteel komen alleen kinderen
geboren na 1 januari 1993 in aanmerking voor
de evaluatie aan de hand van de medisch-sociale
schaal. Deze is rechtvaardiger dan de vroegere
hakbijlprocedure die minstens een 66 %
medische handicap oplegde als voorwaarde om
in aanmerking te komen voor de verhoogde kin-

P. 158
derbijslag. De regering moet dringend een duidelijk
stappenplan met een bindende timing uitwerken
zodat snel alle kinderen tot het nieuwe
stelsel kunnen toetreden.
VEREENVOUDIGEN
Het huidige kinderbijslagstelsel is véél te complex.
De Gezinsbond wil kinderbijslagen sterk
vereenvoudigen. Eén basiskinderbijslag voor alle
kinderen: 270,03 euro per maand. En drie leeftijdtoeslagen:
78,97 euro op 6 jaar, 78,96 euro
op 12 jaar en 85,52 euro op 18 jaar. Eenvoudig
en transparant.
FINANCIERING UIT ALGEMENE MIDDELEN
Kinderbijslagen vormen momenteel een tak
binnen de sociale zekerheid. Een werkgeversbijdrage
van 7 % op de loonmassa financiert de
uitgaven. Jaarlijks boekt de overheid in de kinderbijslagen
een overschot van méér dan 2 miljard
euro. Als gevolg van het globale beheer in
de sociale zekerheid wendt de overheid deze
overschotten aan om de putten te delgen: om
pensioenen en gezondheidszorg te financieren.
Het hebben van kinderen kan je moeilijk
bestempelen als een arbeidsrisico. Bovendien
zijn kinderbijslagen geen inkomensvervangende
maar kostencompenserende tegemoetkomingen.
Daarom wil de Gezinsbond de kinderbijslagen
voortaan op een andere manier laten financieren:
uit de algemene middelen (bestaande
belastinggelden) en niet langer uit sociale bijdragen.
Het onttrekken van de kinderbijslagen
aan de sociale zekerheid, zien vele politici als
een eerste stap om de kinderbijslagen over te
hevelen van het federale naar het regionale
niveau. Een aloude eis van de Gezinsbond.
Conclusie
Kinderbijslag is het middel bij uitstek om de kost
van kinderen te compenseren. Gezinnen voelen
deze financiële steun in de rug onmiddellijk én
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
integraal in hun budget. Iedere maand stort de
overheid het maandelijkse bedrag op de gezinsrekening.
Fiscale voordelen voor kinderen ten
laste voelen gezinnen slechts gedeeltelijk in hun
loonbriefje: via de gezinskorting op de bedrijfsvoorheffing.
Deze korting wordt onvoldoende
doorgerekend in de bedrijfsvoorheffing zodat
gezinnen vaak op het saldo anderhalf tot twee
jaar lang moeten wachten. Bovendien genieten
gezinnen met lage inkomens niet het volledige
belastingvoordeel. Zij moeten even lang wachten
op het terugbetaalbare belastingkrediet van
maximum 370 euro per kind. Kinderbijslagen
zijn voor alle gezinnen gelijk. Tenminste als alle
bestaande discriminaties zijn weggewerkt.
Omwille van de hogere efficiëntie verkiest de
Gezinsbond kinderbijslagen als de optimale weg
voor de overheid om gezinnen te ondersteunen.
Kinderbijslagen moeten evolueren tot het recht
van het kind. Er moet dringend een stappenplan
komen om de kinderbijslagen de minimumkosten
van kinderen beter te laten dekken.
Zolang kinderbijslagen echter niet minimumkostendekkend
zijn, blijven wij daarnaast ook
pleiten voor meer kindvriendelijke personenbelastingen.
Het debat over het huwelijksquotiënt
Interview met:
JURION, Bernard (BJ)
Universtié de Liège (ULg)
&
MEUNIER, Thérèse (TM)
FOD Financiën
&
PEEMANS-POULLET, Hedwige (HPP)
Université des femmes
Lid van de Raad voor Gelijke Kansen
Het huwelijksquotiënt (HQ) in het Belgische
fiscale systeem is een thema dat onderwerp
is van verschillende debatten. De drie des-

P. 159
kundigen die rond de debattafel zitten, namen
alle drie deel aan de werkgroep ‘Fiscaliteit’ van
de Staten-generaal van het Gezin (SGG). Zij
delen niet dezelfde mening en gingen in op de
uitnodiging om aan dit interview en debat over
de netelige kwestie van het HQ deel te nemen en
zodoende denkpistes vrij te exploreren en
gedachten uit te wisselen.
Wat was de bedoeling van het HQ op het
moment dat deze maatregel werd ingevoerd?
BJ: Tenzij we de toenmalige memorie van toelichting
kunnen nalezen, is het moeilijk te
achterhalen wat de bedoeling was van de wetgever.
Misschien streefde de wetgever naar
meer gelijkheid bij de belastingberekening tussen
koppels en alleenstaanden. De belastinghervorming
van 1989 maakte immers ook een
einde aan de cumulatie van de beroepsinkomsten
van gehuwden. Alle huishoudens met twee
beroepsinkomens winnen hierbij. Het is niet uitgesloten
dat men ook een voordeel wilde toekennen
aan de huishoudens die niet profiteerden
van de decumulatie omdat ze slechts over één
beroepsinkomen beschikken. Het HQ valt in
ieder geval te rechtvaardigen op basis van het
criterium van het vermogen om belastingen te
betalen.
TM: Er wordt vaak beweerd dat het HQ toegekend
wordt wegens de kinderen, maar dat is
zeker niet het geval. Het gaat eerder om een
afgeleid recht van het huwelijk, dat los staat van
de kinderlast. Misschien was aanvankelijk één
van de verborgen doelstellingen de progressiviteit
van de aanslagvoet voor éénverdienergezinnen
af te vlakken, door hen een aanzienlijke
vermindering toe te kennen.
HPP: Los van de reeds aangehaalde bekommernissen
mogen we niet vergeten dat de werkloosheid
op het moment van de invoering van het
HQ groot was. Dit is trouwens nog steeds het
geval. Ik denk dat het HQ indirect bedoeld was
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
om het arbeidsaanbod van de vrouwen te
beperken.
Dankzij het HQ betalen gezinnen die er gebruik
van maken minder belastingen. Welke redenen
rechtvaardigen deze vermindering als ze niet
gekoppeld is aan een kinderlast?
TM: Men is steeds van mening dat er een vermindering
gegeven moet worden wanneer de
echtgenote of wettelijk samenwonende partner,
het gaat immers bijna uitsluitend om vrouwen,
niet werkt omdat de werkende echtgenoot dan
minder belastingvermogen heeft. Eigenlijk is
deze redenering volledig verkeerd: de vrouw
die ervoor kiest om thuis te blijven, om het huishouden
te doen en voor de kinderen te zorgen,
verhoogt daarmee het belastingvermogen van
deze belastingplichtige. In plaats van een
belastingvermindering te krijgen, zou het gezin
echter meer belastingen moeten betalen, want
ze beschikken over een afgeleid inkomen.
Dezelfde redenering geldt ook wanneer u eigenaar
bent van een woning: het kadastraal inkomen
wordt aan het gezinsinkomen toegevoegd
louter omdat u geen huur hoeft te betalen. Het
afgeleide inkomen van de echtgenoot dat tot
uiting komt via besparingen op uitgaven zou, net
als de huurbesparing, moeten worden toegevoegd
aan het inkomen van de belastingplichtige.
In plaats daarvan kent de wetgever een
belastingvermindering toe die absoluut niet
gegrond noch gerechtvaardigd is.
BJ: Bij een koppel zijn er ‘twee monden te
vullen’, terwijl dat er maar één is bij een
alleenstaande belastingplichtige. Het belastingvermogen
bij een bepaald inkomen is dus
beperkter. Daartegen wordt geargumenteerd dat
een persoon die geen beroep uitoefent huishoudelijke
taken kan verrichten (opvoeding van de
kinderen, onderhoud van de woning, tuinonderhoud,
opknapwerkjes,…) waarvoor meestal een
beroep wordt gedaan op bedrijven of externe

P. 160
personen wanneer beide partners werken. Het
komt er dan op aan de kostprijs van deze huishoudelijke
taken in te schatten. Dat is niet eenvoudig.
Brengt de thuisblijvende partner een
afgeleid inkomen voort dat hoger is dan wat
hij/zij het gezin kost aan consumptie? Ik denk
het niet. Ik ben ervan overtuigd dat, bij een
gegeven inkomen, een koppel minder koopkracht
heeft dan een alleenstaande belastingplichtige.
We mogen ook niet vergeten dat de
belastingplichtigen enerzijds momenteel van
een aantal fiscale voordelen kunnen genieten
(verlaging van het belastbaar inkomen of
belastingverminderingen) als tegenprestatie
voor de kinderopvangkosten of, op sommige
voorwaarden, voor de indienstneming van huishoudelijk
personeel. Deze bepalingen hebben
voornamelijk betrekking op gezinnen met twee
beroepsinkomens. Anderzijds beperkt het plafond
van het HQ het voordeel voor een koppel
met slechts één beroepsinkomen. Wegens de
progressiviteit van de inkomstenbelastingen kan
het zijn dat twee gezinnen met hetzelfde inkomen
een verschillend belastingbedrag betalen
afhankelijk van de onderlinge verdeling van het
inkomen. Als we de gezinslast niet meerekenen,
betaalt een gezin waarin beide partners elk een
belastbaar inkomen van 50 000 euro hebben
minder belastingen dan een gezin waarin beide
partners respectievelijk een belastbaar inkomen
van 70 000 en 30 000 euro hebben. Het
belastingsvoordeel dat uit het HQ gehaald
wordt, moet bekeken worden in het licht van dit
voorbeeld.
TM: Laten we de zaken bekijken hoe ze zijn: de
vermindering die voortvloeit uit het HQ houdt in
dat een thuisblijvende vrouw wordt gelijkgesteld
aan minstens 6 kinderen ten laste. Ik vind dat
een echte schande voor de waardigheid van de
vrouw om een thuisblijvende vrouw te beschouwen
als een last voor haar man, een last die
overeenstemt met 6 kinderen ten laste of 3 kinderen
met een handicap. Zij lijkt mij eerder een
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
inkomen voort te brengen, terwijl ze daarentegen
wordt beschouwd als een zware last.
Alleenstaanden en éénoudergezinnen komen
niet in aanmerking voor het HQ. Nochtans wordt
de financiële kwetsbaarheid van deze laatsten
vaak onderstreept. Maakt het HQ het leven van
de gezinnen die het het moeilijkst hebben echt
makkelijker?
BJ: Dat is niet het doel van het HQ. We moeten
trouwens vermijden dat verschillende instrumenten
hetzelfde doel nastreven. Het herverdelingseffect
van de inkomstenbelasting vloeit
voort uit de progressiviteit en het gebruik van
belastingkredieten. Eénoudergezinnen genieten
overigens specifieke voordelen. Het HQ streeft,
zoals reeds gezegd, een ander doel na.
HPP: Ik zou in herinnering willen brengen
dat de laatste belastinghervorming neutraal
beweerde te zijn ten opzichte van de ‘gekozen
levenswijze’ van de belastingplichtigen, maar
alleen een gezin dat uit een gehuwd of samenwonend
koppel bestaat, komt in aanmerking
voor het HQ, ook als er geen kinderen zijn (in
98 % van de gevallen is de begunstigde een
man), terwijl een gezin bestaande uit één persoon
of een alleenstaande ouder met kinderen
ten laste (in bijna 90 % van de gevallen is dit
een vrouw) er niet voor in aanmerking kan
komen. De levenswijze ‘als koppel’ wordt dus
aangemoedigd. Een deel van de beroepsinkomsten
van deze koppels ontsnapt aan de progressiviteit
van de belastingen wat niet het geval is
voor éénoudergezinnen. Het belastingvermogen
van een gezin wordt alleen geanalyseerd uitgaande
van het aantal verbruikers die ten laste
zijn van de beroepsinkomsten. Er wordt geen
rekening gehouden met het aantal uren gezinswerk
die gepaard gaan met het aantal afhankelijke
personen die moeten worden onderhouden
en dit ongeacht het soort gezin: tweeverdieners,
éénverdieners, éénoudergezinnen,… Het HQ
houdt evenmin rekening met de beroepsinkom-

P. 161
sten van de echtgenoot. Een ‘thuisblijvende
vrouw’ wordt aangegeven als ‘ten laste’ ook
als zij over aanzienlijke vermogensinkomsten
beschikt, wat vaak het geval is voor thuisblijvende
vrouwen in de hogere inkomensdecielen,
die van de hoogste belastingsverminderingen
van het HQ kunnen genieten.
Wat moet het uitgangspunt van de belastingen
zijn?
BJ: Er zijn twee verschillende opvattingen over
de gezinsfiscaliteit. Volgens sommigen zou de
inkomstenbelasting voor ieder individu moeten
worden berekend los van de levenskeuze. Dit is
verdedigbaar aangezien het moeilijk is om het
samenwonen van sommige belastingplichtigen
te verifiëren. Als we echter coherent willen zijn,
zouden we deze houding ook moeten aannemen
bij de toekenning van sommige sociale overdrachten
(pensioenen, werkloosheidsuitkeringen,…)
door geen onderscheid meer te maken
tussen samenwonenden en andere rechthebbenden
(de sociale zekerheid mag dan wel hoofdzakelijk
worden gefinancierd via specifieke
bijdragen, het gaat net zoals bij de belastingen
om verplichte stortingen). Volgens anderen zou
het belastingvermogen beter worden geëvalueerd
via het gezinsinkomen (zonder de gezinslast
te vergeten en rekening houdende met
de vermindering van sommige lasten zoals de
kosten voor huur, verwarming of verlichting wanneer
men als koppel leeft). Vandaar de noodzaak
om een onderscheid te maken tussen
gezinnen bestaande uit één of twee belastingplichtigen
(ook als één van beiden geen beroepsactiviteit
uitoefent).
HPP: We hebben hier te maken met een mengeling
tussen twee verschillende fiscale systemen.
In feite vormt het huishouden de grondslag
van de belastingen voor koppels terwijl het
individu de grondslag vormt voor alleenstaande
personen en ouders. Dit is volkomen onrechtvaardig.
Bovendien zou de progressieve fiscale
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
voorheffing op individuele basis de kloof tussen
de hoogste en de laagste inkomens kleiner
maken. Dit betekent indirect dat de kloof kleiner
wordt tussen het inkomen van mannen en het
inkomen van vrouwen. Dit is één van de redenen
waarom belasting op individuele basis de voorkeur
zou moeten krijgen.
Een veel gehoorde kritiek op het HQ is dat de
heffingsgrondslag op basis van het gezin een
belemmering vormt voor de beroepsactiviteit
van de minst verdienende partner. Hoe zit het
met deze werkloosheidsval?
TM: Als een thuisgebleven vrouw beslist om
opnieuw professioneel aan de slag te gaan, zal
haar inkomen belast worden alsof het door de
man verdiend werd, dus aan de marginale aanslagvoet
van de inkomsten van het huishouden.
De echtgenoot heeft immers via het HQ niet
alleen recht op een belastingvrije som op zijn
eigen inkomen, maar ook op een afgeleid recht:
hij geniet van een extra belastingvije som op zijn
eigen inkomen doordat zijn vrouw niet werkte.
Wanneer de echtgenote beslist een beroepsactiviteit
uit te oefenen, lijkt het alsof ze geen eigen
recht had op deze belastingvrije som aangezien
ze al wordt toegekend aan de man. Wanneer zij
opnieuw professioneel aan het werk gaat, merkt
ze geen voordeel van de gescheiden inkomstenbelasting
en de aanslagvoet die geldt voor haar
inkomen zal haar ontmoedigen. Eigenlijk is dit
hetzelfde effect als de cumulatie van de inkomsten
van gehuwden. Er moet dus een aanzienlijk
inkomen worden verdiend om niet alleen deze
ontmoedigende aanslagvoet te overstijgen, maar
ook om andere bijkomende uitgaven en ongemakken
te compenseren als gevolg van haar beslissing
om opnieuw een beroep uit te oefenen (kosten
voor vervoer, kleding, kinderopvang, huishoudelijke
uitgaven, minder beschikbaarheid,…).
HPP: Deze maatregel geldt als compensatie voor
gezinnen waarin de vrouw niet werkt en zou de

P. 162
toegang van een aantal vrouwen tot de arbeidsmarkt
afremmen. Deze kritiek wordt vaak herhaald
in het kader van het
werkgelegenheidsbeleid. Europa heeft België al
meermaals gevraagd vrouwen op de arbeidsmarkt
niet te ontmoedigen via zijn fiscale en
sociale wetgeving. De vermindering van de progressiviteit
van de belasting, wanneer er verschillen
zijn binnen het koppel, is als een
subsidie voor de ongelijkheid tussen mannen en
vrouwen. Hoe groter het verschil binnen het
koppel – de vrouw heeft geen of een erg klein
inkomen – hoe meer het HQ de progressiviteit
van de belastingen afremt. Het HQ subsidieert
de ongelijkheid en dat is totaal onaanvaardbaar.
De Ligue des Familles stelt voor om de afschaffing
van het gezinsquotiënt te compenseren met
een aanzienlijke verhoging van de belastingverminderingen
voor kinderen ten laste, meer
bepaald voor het eerste en tweede kind. Is dit
haalbaar?
HPP: Dit is eindelijk een kindgerichte maatregel.
Ik verkies sociale tegemoetkomingen boven
belastingverminderingen omdat ze forfaitair
zijn. We waren het binnen de SGG vrij eens om
een forse stijging van de kinderbijslag voor het
eerste kind te vragen: bij de komst van het eerste
kind (maar ook bij het tweede) worden
ouders armer aangezien kinderen de kosten van
het kind het bedrag van de kinderbijslag overstijgen.
Het miljard dat ‘verloren’ gaat door het
HQ zou beter worden besteed aan de uitbouw
van collectieve voorzieningen voor de kinderen,
maar ook voor de ouders. Het HQ is eerder een
politieke maatregel die de staatshulp privatiseert
in plaats van een collectieve maatregel die
deze hulp socialiseert.
BJ: De fiscale wetgeving biedt belastingplichtigen
belastingverminderingen (verlaging van het
belastbaar inkomen of belastingvermindering)
aan. Deze fiscale uitgaven zijn bedoeld als aanmoediging.
Dit doel kan ook worden bereikt via
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
de toekenning van directe subsidies. De belastingverminderingen
voor gezinslast hebben uiteindelijk
hetzelfde effect als de toekenning van
kinderbijslag. Persoonlijk vind ik dat we meer
gebruik moeten maken van sociale tegemoetkomingen
dan van belastingen (in het institutionele
kader van België is het bevoegde beleidsniveau
niet altijd hetzelfde) om een hele reeks doelen te
bereiken. In ieder geval mogen we ons niet buigen
over de belastingvrije sommen voor kinderen
ten laste zonder ook na te denken over de
berekeningswijze van de kinderbijslag.
Moet het HQ plaats ruimen voor een gezinsquotiënt
om meer rekening te houden met de
kinderen?
TM: In slechts enkele Europese landen bestaat
een systeem van gezinsquotiënt, maar ik denk
dat het interessanter zou zijn de heffingsgrondslag
te herzien. Eigenlijk hebben nog maar vier
Europese landen een gezamenlijk aanslagsysteem.
Alle andere landen kozen voor een
individuele aanslag of een individuele benadering.
Ik ben volledig tegen een gezinsquotiënt
omdat het om een variant van de cumulatie van
de inkomsten van de echtgenoten gaat met erg
nadelige gevolgen voor het werk van gehuwde
vrouwen. Dergelijk systeem houdt geen rekening
met het respectievelijke bijdragevermogen
van iedere partner tot het gezinsinkomen. Aangezien
mannen statistisch gezien meer verdienen
dan vrouwen zouden mannen in een progressief
belastingstelsel meer belastingen moeten betalen
dan vrouwen. De invoering van een gezinsquotiënt
zou het tegenovergestelde resultaat
geven. Een belastingsysteem waarbij beide
partners worden gecumuleerd om vervolgens
opgedeeld te worden op grond van de gezinssamenstelling
is onrechtvaardig omdat dit voordeliger
is voor de partners met het hoogste
inkomen en nadeliger is voor de partners met
het laagste inkomen. Een gezinsquotiënt verscherpt
dus het inkomensverschil tussen man-

P. 163
nen en vrouwen in plaats van het te verkleinen.
In het huidige belastingstelsel van gezamenlijke
aanslag worden de verminderingen voor kinderen
ten laste van rechtswege en bij voorrang
toegekend aan de partner met het hoogste inkomen,
dus bijna altijd aan de vader. We hebben
gemerkt dat, zelfs wanneer de belastbare
inkomsten van beide echtgenoten volledig gelijk
zijn, de totale vermindering voor kinderen ten
laste systematisch naar de vader gaat. Dit betekent
dat bij een gelijk belastbaar inkomen het
netto-inkomen na belasting van de vader hoger
zal zijn dan dat van de moeder. Het huidige aanslagsysteem
voor de inkomsten draagt dus niet
bij tot de herverdeling van de inkomsten, maar
eerder tot de verscherping van het verschil in
inkomen tussen mannen en vrouwen. Om deze
situatie te verhelpen zou een systeem van
belastingvermindering moeten worden ingevoerd
dat voor beide ouders gelijk is en los staat
van het niveau van hun inkomen.
BJ: Het is gewoon een probleem van belastingberekening.
Wanneer de vrouw meer verdient
dan de man (dit komt ook voor) worden de
belastingvrije sommen van haar inkomen afgetrokken.
We moeten ook voor de duidelijkheid
een onderscheid maken tussen de berekening
van de bedrijfsvoorheffing die door de werkgever
volgens specifieke regels wordt ingehouden
en de berekening van de belasting. Er zit twee
jaar tussen de ontvangst van het inkomen (en
dus de betaling van de voorheffing) en de vaststelling
van de belasting (vergezeld van een
eventuele terugbetaling). Op het moment van de
bepaling van de voorheffing kunnen er onrechtvaardigheden
zijn, maar daarom moeten we
het hele belastingsysteem niet in vraag stellen.
We moeten gewoon nadenken over een juistere
berekening van de bedrijfsvoorheffing.
HPP: Vanuit het oogpunt van de wet vloeit een
indirecte discriminatie voort uit de statistische
wanverhouding tussen de twee begunstigde of
niet-begunstigde partijen. Een ander belangrijk
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
aan te kaarten gegeven is dat de belasting op
basis van het huishouden de illusie schept dat
het geld van het huishouden op een correcte en
gelijke of op zijn minst zo gelijk mogelijke
manier circuleert tussen de gezinsleden. Daar is
echter niets van aan of, om eerlijk te zijn, daar
weten wij niets van. Studies over het individuele
gebruik van het gezinsinkomen zouden welkom
zijn.
Deze maatregel werd genomen in 1988. Rechtvaardigt
de huidige evolutie een aanpassing?
HPP: Enerzijds wel omdat vrouwen steeds talrijker
aanwezig zijn op de arbeidsmarkt, maar
anderzijds neemt het aantal personen dat in
aanmerking komt voor een HQ toe nu wettelijk
samenwonen op gelijke voet staat met het
huwelijk.
BJ: Het klopt dat de gezinnen die gebruik
maken van het HQ voornamelijk relatief oude
gezinnen zijn die geen kinderen meer ten laste
hebben. Ze weerspiegelen een gezinsbeeld dat
drie tot vier decennia geleden nog overheerste.
Zij hebben een keuze gemaakt waarvan ze de
voordelen en kosten kenden. Het zou onrechtvaardig
zijn een fiscale maatregel te schrappen
die deze keuze heeft kunnen beïnvloeden. Moeten
we het HQ behouden voor de jonge gezinnen
die dezelfde keuze zouden maken? Persoonlijk
ben ik daar voorstander van wegens de argumenten
die ik zonet heb uiteengezet.
TM: Vandaag de dag beslissen vrouwen later
om te trouwen, meestal op een moment dat ze al
actief zijn op de arbeidsmarkt. De vraag of ze
hun beroepsactiviteit al dan niet voortzetten rijst
bij de komst van het tweede en vooral derde
kind. Het verschil tussen het inkomen van beide
echtgenoten maakt dat in de meeste gevallen de
vrouw haar beroepsactiviteit zal opschorten
voor de opvoeding van de kinderen. We mogen
nooit vergeten dat het HQ een belastingvermindering
is die naar de meest verdienende partner

P. 164
gaat, doorgaans de man. En als de man beslist te
vertrekken, zal de echtgenote geen cent meer
terugzien van die belastingvermindering.
Is het mogelijk te evolueren naar de individualisering
van de rechten op fiscaal vlak en naar de
afschaffing van het HQ, zoals o.a. de vrouwenverenigingen
eisen?
BJ: De overstap naar een totale individualisering
van de belastingen is logisch, ook al houdt ze
geen rekening met het lot van gezinnen met
slechts één inkomen. De sociale tegemoetkomingen
zouden dan ook moeten worden berekend
zonder rekening te houden met het inkomen van
de man of samenwonende partner. We kunnen
niet het pensioen en de werkloosheidsuitkering
berekenen op basis van de gezinssituatie, terwijl
de berekening van de belastingen op een andere
manier gebeurt. De persoon die binnen het koppel
geen beroepsactiviteit heeft, zou dan een
soort sociale uitkering moeten kunnen krijgen,
ongeacht het inkomen van de man of samenwonende
partner. Ik ben er niet van overtuigd dat
de maatschappij hiervoor openstaat. Ik blijf erbij
dat een gezamenlijke belasting verschillende
voordelen biedt. We moeten ze aanpassen en
rekening houden met de elementen die in deze
discussie aan bod kwamen. Het huishoudelijke
werk dat verricht wordt door de thuisblijvende
partner bijvoorbeeld maakt dat het koppel geen
uitgaven heeft die het anders wel zou hebben.
Sommige van deze uitgaven maken dat de
belastingplichtige in aanmerking kan komen
voor belastingverminderingen. Dan zijn er ook
de besparingen (schaalvoordeel) door samen te
wonen. Het gaat om de kosten voor de huur, verwarming,
verlichting, duurzame zaken die worden
gedeeld. We kunnen ons ook afvragen of het
belastingbedrag dat een koppel betaalt, moet
afhangen van de onderlinge verdeling van het
gezinsinkomen. In de veronderstelling van een
gezamenlijke belasting en één belastingeenheid,
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
namelijk het huishouden, valt het HQ volledig te
rechtvaardigen.
HPP: Iedereen is gechoqueerd wanneer vrouwenbewegingen
spreken van de ‘afschaffing’
van het HQ. Deze organisaties stellen altijd een
geleidelijke schrapping van het HQ voor die op
twee manieren kan gebeuren: hetzij via een vermindering
van dit fiscaal voordeel bij de hoge
inkomens, hetzij via een afschaffing van het HQ
per leeftijdsgroep. Het is belangrijk erop te
hameren dat het woord ‘afschaffing’ samengaat
met het bijvoeglijk naamwoord ‘progressief’.
Momenteel is dit nog een politiek taboe. Zowel
in de sociale zekerheid als in het belastingwezen
schrijven sommige partijen vage algemeenheden
over individualisering neer in hun
programma, maar het is duidelijk dat dit zeker
geen deel uitmaakt van de onderhandelingen bij
de uitwerking van een regeringsprogramma.
TM: Politiek gezien zal een afschaffing er niet
komen. Het is taboe! Het moet op een progressieve
en bewuste manier gebeuren. Koppels
zouden de mogelijkheid moeten hebben, zoals
nu al het geval is bij het overlijden van een echtgenoot,
om voor een afzonderlijke belasting of
voor een gezamenlijke belasting te kiezen. Als
zij eenmaal hebben gekozen voor een individuele
belasting kunnen ze niet meer terug. We
zouden er ook voor kunnen zorgen dat het interessanter
is om voor een individuele belasting te
kiezen en zo zouden we op een progressieve
manier komen tot een individualisering. Zodra
een kritische massa voorstander wordt van de
individualisering kunnen we de beweging versnellen
door het HQ geleidelijk aan af te schaffen.
U bent geen voorstander van de afschaffing?
BJ: Het gekozen belastingstelsel moet coherent
en makkelijk toepasbaar zijn. Dat is zeker en
vast het grootste voordeel van een individualisering
van de belastingen. Maar er zijn nog lacunes.
Het HQ is een manier om sommige van

P. 165
deze lacunes op te vangen in een kader dat vandaag
de dag ruimschoots geïndividualiseerd is.
Marie-Thérèse Casman
Kinderen en echtscheiding
Interview met VANDEKERCKHOVE, Ankie
Kinderrechtencommissaris Vlaanderen
www.kinderrechten.be
Het ‘Internationaal Verdrag inzake de Rechten
van het Kind’ werd in 1991 door België
ondertekend en geratificeerd. Het bevat dwingende
rechtsregels over de omgang met kinderen
en jongeren. Het bekendmaken van dit
verdrag en het toezicht op de naleving ervan
wordt door de Vlaamse overheid toevertrouwd
aan het Kinderrechtencommissariaat. Ankie
Vandekerckhove staat aan het roer van deze
onafhankelijke paraparlementaire instantie. Zij
geeft tekst en uitleg bij de plaats van het kind in
een echtscheiding. Het interview vond plaats in
mei 2006 temidden van de discussies over de
invoering van de schuldloze echtscheiding en de
stemming van het wetsvoorstel over het verblijfsco-ouderschap.
Algemeen kan een echtscheidingsproces opgesplitst
worden in drie fases: voor, tijdens en na
de echtscheiding. Centrale vraag daarbij is wat
er voor het welzijn van het kind gedaan wordt
en welke verbetering er aangebracht kunnen
worden.
Wat kan er voor kinderen gedaan worden in de
fase die voorafgaat aan een echtscheiding?
Vooral het recht op informatie van kinderen en
jongeren is belangrijk. Hier moet meer vorm
aan gegeven worden. Vanuit het ministerie van
Jeugd (van de Vlaamse gemeenschap) wordt er
gewerkt aan drie infogidsen en samenhangende
websites voor kinderen, tieners en jongeren. Deze
brochures zullen verspreid worden via scholen
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
of jeugdorganisaties. Uit een kleinschalig onderzoek
met kinderen van gescheiden ouders blijkt
dat een deel van de kinderen niet weet wat er te
gebeuren staat. Kinderen stellen zich vragen
over de situatie waarin ze zitten, ook al is deze
nog niet problematisch. Het gaat om dingen die
hun directe leefwereld aanbelangen. Kinderen
komen op dat moment zelf heel moeilijk naar
buiten met vragen. Enerzijds durven ze niets aan
hun ouders vragen omdat ze ook wel doorhebben
dat hun ouders het heel moeilijk hebben.
De ouders zelf zitten in een moeilijke situatie
waardoor het niet altijd mogelijk is om heel rustig
en doordacht de korte en lange termijn gevolgen
uit te leggen. Anderzijds omdat kinderen niet
weten waar ze terecht kunnen. Het informele circuit
waarin kinderen belanden, werkt doorgaans
wel, maar is soms niet voldoende. Er is nergens
een duidelijk aanwezig aanbod. Toch denk ik
niet dat we naar een ‘infopunt echtscheiding’
moeten. Feit is dat één op vier kinderen met een
scheiding te maken krijgt, dus informatie over
echtscheiding mag wel tastbaarder ter beschikking
liggen. Idealiter zou er in elk dorp een informatiepunt
moeten zijn, kinderen zijn immers
veel minder mobiel. Er is ook nood aan informatie
over acties die kinderen zelf kunnen ondernemen.
Zeker omdat kinderen, hoewel ze geen
juridische partij zijn, meer nog dan hun ouders
de echtscheiding ondergaan. Partners kunnen uit
elkaar gaan en de rest van hun leven niets meer
met elkaar te maken hebben. Kinderen en ouders
kunnen dit niet. Ook over de positie van het kind
en de manier waarop dat aan hun ouders duidelijk
gemaakt kan worden, is meer uitleg en informatie
nodig.
Is er nood aan inspraak voor kinderen tijdens de
echtscheidingsprocedure? Hoe zou u die willen
realiseren?
Idealiter houden ouders bij het regelen van hun
echtscheiding rekening met het welzijn en de

P. 166
rechten van de kinderen. Het vertrekpunt is dat
ouders in elke eigen gezinssituatie, en dus ook
in elke specifieke scheidingssituatie, weten wat
hun kinderen belangrijk en minder belangrijk
vinden. De wensen, de behoeftes en de belangen
van de kinderen moeten ze meenemen in de
regeling zowel op zakelijk vlak (verblijf, school
en omgang) als op het vlak van de vrijetijdsbesteding.
Als ouder moet je er wel bij stilstaan op
zo een moeilijk moment in de relatie.
In een minder ideale situatie, waarbij de communicatie
tussen ouders ver zoek is, moet er
meer gebruik gemaakt kunnen worden van het
spreekrecht in de rechtbank. Wegens het ontbreken
van wetenschappelijk onderzoek is het
moeilijk om hier een zicht op te krijgen. De wetgeving
brengt evenmin duidelijkheid op dit vlak.
Na de echtscheidingsprocedure en wanneer
ouders de verblijfsregeling willen veranderen, is
de jeugdrechtbank bevoegd. In deze rechtbank
worden kinderen verplicht opgeroepen vanaf
12 jaar. Tijdens de echtscheidingsprocedure, in
kortgeding of eerste aanleg, hangt dit af van de
discretie van de rechter. Uit de praktijk weet ik
dat sommige rechters kinderen vanaf relatief
jonge leeftijd (ongeveer zeven jaar) uitnodigen,
terwijl anderen dit niet doen. Als een kind echter
vraagt om gehoord te worden, zou de rechter
daar ons inziens op moeten ingaan, maar
zelfs dan nog doen ze dat niet allemaal. Probleem
is ook dat kinderen hierover niet geïnformeerd
zijn. Dat brengt ons terug bij het eerste
punt: het belang van informatie.
Met betrekking tot de verbetering van de positie
van kinderen in deze situatie zijn er een paar
wetsvoorstellen hangende rond onder andere
het spreekrecht, jeugdadvocaten en eigen
rechtsingang. Deze maatregelen zijn soms echt
noodzakelijk omdat de ouders, de wettige vertegenwoordigers
van het kind, niet opkomen
voor hun belangen en rechten op dat moment.
Als kinderen in verdragen rechten krijgen, moeten
ze ook praktisch en procedureel in de moge-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
lijkheid zijn om die rechten autonoom uit te
oefenen. Deze oplossing moet in de uiterste
gevallen voorhanden zijn, ook al is het voor kinderen
heel moeilijk om ze te gebruiken.
Komt er op die manier niet te veel druk bij de
kinderen te liggen?
Kinderen die in zware vechtscheidingen hebben
gezeten en niet de kans hebben gehad om naar
de rechtbank te gaan of wel gehoord zijn
geweest, maar nergens hun verhaal herkennen
in de regelingen, zonder enige motivering van
de rechter, zijn gefrustreerder. Kinderen vinden
dat de rechter zijn of haar beslissing moet motiveren
als die afwijkt van wat de kinderen zelf
willen. Op die manier is het ook meteen duidelijk
dat het de rechter is die bij zulke conflicten
beslist en niet het kind. Magistraten moeten
leren dat ze via vragen over school en vriendjes
kunnen ontdekken wat de vaste waarden zijn
voor het kind, wat hun levensritme is. Rechters
moeten hun uitspraak in de mate van het mogelijke
daaraan aanpassen.
Kan hier een bemiddelaar zijn intrede doen?
Ja, maar kinderen moeten ook betrokken worden
bij de bemiddeling. Doorgaans gebeurt de
bemiddeling nu zonder kinderen, maar als het
belang van de dialoog dan toch centraal staat,
waarom hen er dan niet bij betrekken? Spreken
met een bemiddelaar is een minder bedreigende
setting voor kinderen. Kinderen moeten terecht
kunnen bij een infodienst of voorziening die heel
laagdrempelig is en niet meer problemen ziet
dan er eigenlijk zijn.
In welke mate moet het kind betrokken worden
bij de echtscheiding?
De huidige regeling is niet slecht op één klein
detail na, het spreekrecht. Op dit moment kan de
rechter het kind in kwestie uitnodigen of kan het
kind aan de rechter vragen om gehoord te worden.
Er zijn kinderen die niet weten dat ze dit

P. 167
spreekrecht hebben of niet weten hoe ze er concreet
mee om moeten. Wij zouden graag een
oproepplicht in het leven roepen, geen verschijningsplicht.
Concreet kan een informatieve brief
verspreid worden waarin beschreven staat hoe
het zit met dat spreekrecht, bij wie kinderen
terecht kunnen en waarover het gesprek zal
gaan. Er kan aangegeven worden dat de beslissing
over de verblijfsregeling niet bij het kind
zelf ligt, maar uitgelegd worden dat zowel vader
als moeder hun verhaal aan de rechter vertellen
en dat je als kind ook het recht hebt om jouw
verhaal te brengen. Artikel 12 van het kinderrechtenverdrag
11 is ingebed in onze wetgeving
door het spreekrecht, maar het is veeleisender
dan dat het nu vertaald is. Vandaag de dag is het
in de praktijk eerder een spreekmogelijkheid
dan een spreekrecht. In het nieuwe wetsvoorstel
staat onder andere dat de rechter moet ingaan
op de vraag om gehoord te worden van elk kind
onder de 12 jaar. Dat zijn technische ingrepen in
de nieuwe ontwerpen die van de spreekmogelijkheid
een effectief spreekrecht kunnen maken.
Wat zijn volgens u de voordelen van bemiddeling?
We stellen vast dat scheidingen waarbij partners
zelf hun eigen leven mogen regelen en dit
niet door een rechter wordt opgelegd, beter
aflopen op lange termijn. Een meerwaarde van
bemiddeling is dat er naast het juridische ook
gekeken wordt naar het welbevinden en het
relationele aspect. Die multidisciplinariteit is
belangrijk. Het afhandelen van een huwelijk is
meer dan enkel een contract ongedaan maken
waarvoor een rechter bevoegd is. Een bemiddelingsovereenkomst
is ook flexibel. Er kunnen
afspraken in opgenomen worden over hoe problemen
in de toekomst opgelost gaan worden
door bijvoorbeeld op te nemen dat er opnieuw
naar bemiddeling gegaan wordt. Dit is in het
belang van het kind, want zij hebben vooral last
van de conflicten rond de scheiding en niet per
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
definitie van de scheiding zelf. Als ouders elkaar
bekogelen, vallen de brokken neer op de kinderen
die er de hele tijd tussen blijven staan. In
Noorwegen, waar ze een verplichte informatiesessie
rond bemiddeling hebben, worden steeds
meer huwelijken via bemiddeling afgerond.
Denkt u dat het een goed idee is om bemiddeling
verplicht te maken?
De bemiddeling verplicht maken is moeilijk
omdat je niemand kan verplichten om in dit
systeem te stappen. Het sterke aan bemiddeling
is net dat twee mensen vrijwillig gaan onderhandelen
over hun situatie. Op het moment dat
iemand zich daartoe verplicht voelt, zit je al
bijna in een rechtbanksysteem waarbij de ene,
‘gedagvaard’ wordt om te gaan bemiddelen.
Wat wij wel verplicht willen maken, is een kennismaking
met dat circuit. Een informatieve
sessie over dit bemiddelingscircuit en alle voordelen
die dit meebrengt voor de partijen, en
vooral voor de kinderen.
Vindt u dat samenwonenden die uit elkaar
gaan ook een beroep moeten kunnen doen op
bemiddeling?
Ja, want als het aanbod er is vanuit een welzijnsvoorziening,
moeten zij er gebruik van kunnen
maken, zelfs al kunnen wij hen hiertoe niet
verplichten. De stap naar de rechtbank moeten
zij niet zetten, net zoals ze ook niet naar de burgerlijke
stand gaan bij het gaan samenwonen.
Koppels met kinderen die een tijd hebben
samengewoond moeten zeer zeker toegang krijgen
tot het bemiddelingscircuit. In ieder geval
moeten zij, als ze er niet uitkomen, ook naar de
jeugdrechtbank om de verblijfsregeling van de
kinderen te regelen.
Pleit u voor een opleiding van de bemiddelaars?
Ja, zeer zeker, een multidisciplinaire opleiding,
zelfs voor advocaten en notarissen, die nu zelf

P. 168
hun eigen opleidingen hebben. We hebben ook
nood aan een goedkeuringssysteem. Bemiddelen
is een heel andere manier van werken en kijken
naar mensen en vooral naar conflicten dan
je als bijvoorbeeld advocaat gewoon bent. Er
moet één uniforme opleiding zijn, ongeacht het
diploma dat de deelnemers al hebben. Een commissie
is nu aan het bepalen hoe deze opleiding
het beste kan worden ingericht 12 .
De inbreng van verschillende disciplines in één
dossier is heel belangrijk, maar een jurist moet
geen psycholoog worden en een psycholoog moet
geen jurist worden. Ieder zijn ding, maar wel in
een gezamenlijk aanbod. Je kan het naar het
publiek ook niet maken om verschillende soorten
bemiddeling aan te bieden.
Een ander onderwerp dat veel in de media verschijnt
is de ‘schuldloze echtscheiding’. Hoe
staat u hierover met betrekking tot het welzijn
van het kind?
In het wetsontwerp zit een achterpoortje om
toch weer over de fout te discussiëren. Het ontwerp
is dus niet schuldloos en je gaat ook niet
conflictverminderend werken. Naar de kinderen
toe maakt dat ontwerp niet zo veel uit. Wat erger
is, is dat de wetgever afstapt van de Echtscheiding
met Onderlinge Toestemming (EOT). In
dat systeem nemen ouders zelf hun echtscheiding
in eigen handen en moeten ze zorgen dat
alles geregeld is vooraleer ze naar de rechtbank
gaan. Bij de schuldloze echtscheiding kan je al
met een gedeeltelijk akkoord naar de rechtbank
gaan en na verloop van tijd nog een keer om de
rest te regelen. Op die manier wordt het risico
op aanslepende scheidingen en conflicten groter.
Voor kinderen, die voornamelijk last hebben
van de conflicten, is dit erg. Ik vind het EOTmodel
niet slecht. Voor mensen die er op die
manier niet uitgeraken, gaat er altijd een
gerechtelijke procedure nodig zijn. Ik zou de
fout uit de scheidingsregeling halen en als uitweg
voor mensen die niet via onderlinge toe-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
stemming kunnen scheiden ook een gerechtelijke
procedure mogelijk maken vanuit de onherstelbare
onverenigbaarheid en duurzame ontwrichting.
Wanneer één van de twee partners niet
meer gehuwd of samen wil zijn, dan houdt het
op, zelf al blijf je dan nog samen omdat de wet
het niet mogelijk maakt om te scheiden.
Tijdens de debatten in de Staten-generaal van
het Gezin is het idee geopperd om het huwelijk
na één jaar te kunnen laten ontbinden. Hoe denkt
u hierover?
Ik begrijp de ratio van die twee jaar en minimumleeftijd
van 20 jaar die op dit moment geldt
alvorens te scheiden. Ik denk dat bemiddeling
wel nuttig kan zijn, alsook bedenktijden, maar ik
stel me vragen bij verplichte bedenktijden. Als
je wil scheiden en voor de eerste keer naar een
notaris, een bemiddelaar of een advocaat gaat,
moet die de juiste vragen stellen zodat je gaat
beseffen dat je misschien te impulsief gereageerd
hebt. Een bedenktijd en stap voor stap de
echtscheiding inzetten, vind ik niet slecht. Een
opgelegde bedenktijd van 2 jaar schiet zijn doel
dan weer voorbij. Als één van de twee er mee
wil stoppen, dan heeft het nogal weinig zin om
het te blijven rekken, want dan rek je ook de
mogelijke risico’s op conflicten en problemen.
Uit de cijfers blijkt dat er voor elke vier huwelijken
die jaarlijks worden afgesloten er drie
worden ontbonden en daar worden de samenwonenden
nog niet eens in meegerekend. Ik
onderschat de symboliek van het huwelijk niet,
maar ik denk dat we wel realistisch moeten zijn.
Als er dan toch zo veel ontbindingen zijn,
ondersteun dan als wetgever de positieve krachten
die aan de gang zijn en niet de negatieve.
Daar draait het allemaal rond bij bemiddeling.
Het wetsvoorstel over verblijfsco-ouderschap
moet enkel nog in de senaat gestemd worden.
Hoe staat u daar tegenover?

P. 169
Ik heb geen enkel probleem met het fenomeen
verblijfsco-ouderschap, vooral niet omdat het
een recht van het kind is om een goede (affectieve)
relatie te onderhouden met beide ouders.
Het is echter niet verstandig om het in de wet
als ‘het grote voorkeursmodel’ naar voren te
schuiven, geen enkel model trouwens. Via
amendering is dat iets verminderd: het is nu één
van de mogelijkheden voor de verblijfplaats van
het kind na de scheiding. Het is goed dat de
rechter een reeds bereikt akkoord tussen beide
ouders niet meer terzijde kan leggen. Ik stel me
wel vragen bij de juridische meerwaarde, want
dit is al sinds 1995 mogelijk 13 . De vrijheid om
alternatieve verblijfsregelingen te voorzien
naast de traditionele twee weken bij één ouder
en een weekendje bij de andere ouder, zit al elf
jaar in de wet en die wordt ook al gebruikt door
heel veel rechters. Naar de publieke opinie toe
is het een groot probleem om uit te leggen wat
het verschil is tussen verblijfsco-ouderschap en
gezagsco-ouderschap. Het publiek is ook verwarrend
geïnformeerd. Het probleem is dat door
die foute mediaverspreiding het idee gegroeid is
dat het week/week-model de verplichte verblijfsregeling
bij echtscheidingen is. Hierdoor
wordt de verblijfsregeling bij echtscheidingen
die al jaren geleden beslist zijn, opnieuw ter discussie
gesteld. Ouders trekken terug naar de
rechtbank om de verblijfsregeling te herbespreken.
Bij echtscheidingen die nu aan de gang zijn,
is een andere verblijfsregeling gewoon geen
optie meer.
Moet het verblijfsco-ouderschap als één van de
opties aangeboden worden?
Ik denk dat vooral ouders gestimuleerd moeten
worden om na te denken over het welzijn van
hun kinderen in hun specifieke geval. Ze blijven
ouders en hun kinderen hebben hen nodig. De
vraag is hoe ze hiermee omgaan. Kinderen van
2 en 4 jaar hebben heel andere noden dan kinderen
van 14 en 16 jaar. Op basis van de juiste
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
vragen, die een bemiddelaar doorgaans beter
kan stellen dan een rechter, kom je automatisch
tot een systeem dat werkt. Aanpassingen kunnen
altijd aangebracht worden als er veranderingen
gebeuren in het dagdagelijkse leven van
de kinderen of ouders. Sommige ouders geven
ook toe dat ze een week/week-systeem niet zouden
aankunnen. Ik denk dat de verblijfsregeling
echt van gezin tot gezin moet worden bekeken
en dat er rekening moet worden gehouden met
de mening van de kinderen.
Psychologen zeggen dat kinderen liever een
keer meer verhuizen omdat ze anders één van
hun ouders te weinig zien.
Het blijkt dat het kind in het traditionele model
(twee weken bij één ouder en één weekend op
twee bij de andere ouder) evenveel verhuist.
Het is vooral het gevoel dat kinderen hebben
van continu uit hun koffer te leven. Bij verblijfsco-ouderschap
is het voor kinderen van
belang dat bijvoorbeeld enkel het schoolgerief
meeverhuist en niet de kledij en het speelgoed.
Dan is de regeling redelijk hanteerbaar. Kinderen
zijn ook waanzinnig flexibel. Als zij dat van
kleins af aan zo doen, kan het evengoed zijn dat
de ouders er meer problemen in zien dan de
kinderen.
Op zich heeft verblijfsco-ouderschap zeer veel
voordelen voor kinderen en voor de betekenis
van relaties die kinderen kunnen onderhouden
met de twee ouders. Ik vind het zeker een mooi
ideaal als de kinderen het zelf ook leuk vinden.
Als ouder moet je echter goed weten of je het
aankunt. Eigenlijk moet je na het huwelijk al
beter overeenkomen dan tijdens het huwelijk om
dat tot een goed einde te brengen. Heel veel verblijfsco-ouderschappen
sneuvelen binnen de
twee à drie jaar.
Wat wel zwaar problematisch is binnen het wetsvoorstel
over verblijfsco-ouderschap is dat de
gedwongen afgifte van het kind via de achter-

P. 170
deur naar binnen is gekomen. Dat is een stuk
waar we ons tegen blijven verzetten. Wanneer
in de voorbije tien jaar zowel het Hof van Cassatie
als deurwaarders zeggen geen manu militari-optredens
van kinderen in die context uit te
voeren, dan moet je als wetgever niet weer de
deur openzetten. Dat artikel moet er uit, dat is
een stap te ver. Meer nog, het is weer het kind
dat moet lijden en de gevolgen dragen van een
verplichting die hij/zij niet zelf aangegaan is,
maar wel de ouders.
Ik heb heel veel begrip voor al die vaders of
moeders die hun kinderen al jaren niet meer
zien en ook voor die kinderen zelf. Ouders zeggen
soms ook “Moest het ooit zo ver komen, ik
zou het niet doen. Ik zie mijn kinderen veel te
graag om ze dat te moeten aandoen, dan misschien
nog liever een jaar wachten of toch via
bemiddeling nog een keer proberen.” Puur
psychologisch en pedagogisch vind ik het
onvoorstelbaar voor kinderen om dat te moeten
meemaken. Ook juridisch ligt het moeilijk. Kinderen
zijn geen verbonden partij van de
afspraak die tussen hun ouders is afgesloten. Ik
denk dat we daarom moeten blijven investeren
in bemiddeling en bezoekruimtes en in al die
conflicthanterende systemen in plaats van nog
meer olie op het vuur te gaan gooien. Het kind
gaat daar nooit beter van worden.
Bent u wel tevreden over de andere maatregelen
zoals het betalen van dwangsommen?
Dwangsommen, dat moet kunnen. Ik snap dat er
een signaal moet gegeven worden, maar je moet
steeds het welzijn van het kind in het achterhoofd
houden. Als je jezelf begint voor te stellen
wat dat concreet zou opleveren, dan kom je van
een heel kale reis terug. Wij blijven, misschien
tegen beter weten in, pleiten voor bemiddeling
vanaf het begin. Het moet meer gestimuleerd
worden en betaalbaarder en toegankelijker zijn.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Wat is volgens u de beste regeling op termijn?
De beste regeling is de regeling die vanuit het
gezin komt en waar rekening wordt gehouden
met de mening van de kinderen. Ze moet flexibel
genoeg zijn om met wisselende omstandigheden
rekening te houden of overleg als eerste
optie zien in plaats van meteen naar de rechtbank
te stappen. Naast de inhoudelijke aspecten
moeten ook de procedures worden vastgelegd
om probleemoplossend te werken. Het zou ideaal
zijn, mocht dit gebeuren via de bemiddelaar.
Bemiddelaars houden rekening met lange termijn
veranderingen. Hij of zij is iemand die er
buiten staat, die onpartijdig is. Dat is het grote
voordeel van bemiddeling: de niet-betrokkenheid
bij elk aspect van de echtscheiding, zowel
financieel als emotioneel.
Om wettelijk de bemiddeling op poten te zetten,
zal het nog een hele zoektocht worden. Zowel
welzijn (een gemeenschapsbevoegdheid), als
justitie (een federale materie) zijn bevoegd.
Zorgouderschap: een antwoord
op de gezinsdiversiteit?
HERBRAND, Cathy
Aspirant van het Fonds
voor Wetenschappelijk Onderzoek,
Université Libre de Bruxelles (ULB)
Riet Bulckens
Een andere kijk op de ouderlijke band
Van éénoudergezinnen naar nieuwsamengestelde
gezinnen, over adoptie of medisch begeleide
voortplanting,… vandaag de dag spelen
heel wat personen een rol in het leven van het
kind. Deze toenemende verscheidenheid aan
gezinsvormen leidde de laatste jaren tot een
nieuwe specifieke woordenschat. Zo deed de
term ‘zorgouderschap’ geleidelijk aan zijn
intrede in de gezinssociologie, in de politiek,

P. 171
maar ook in de Belgische wetgeving, met de
bedoeling er een juridisch statuut van te maken.
Deze recente uitdrukking, met een nog vage
afbakening, wordt doorgaans gebruikt om het
soort ouderlijke relatie weer te geven die ontstaat
tussen een volwassene en een kind – vaak
het kind van de partner – waarvoor die volwassene
dagelijks instaat, zich gevoelsmatig en
zelfs materieel investeert, zonder de biologische
of wettelijke ouder te zijn. De term komt dus
overeen met ‘feitelijke’ situaties, waarin de
affectieve en diepgaande band alsook de dagelijkse
belevenissen het mogelijk maken het
ouderschap en het gezin van vandaag te herdefiniëren.
Het komt er immers op aan de gebruikelijke
opvatting over de ouderlijke relatie uit te
breiden, door andere dimensies dan de biologische
band toe te voegen en bijkomende partijen
binnen het gezinsnetwerk te erkennen. Het
begrip zorgouderschap is ook nauw verbonden
met het begrip ‘meerouderschap’, aangezien
zorgouderschap vaak het bestaan veronderstelt
van één of meer personen naast de wettelijke
en/of biologische ouders. Talrijke gezinnen die
immers niet langer overeenstemmen met het
kernmodel – vader, moeder en kinderen – koppelen
voortplanting, ouderschap, seksualiteit en
echtelijk verbintenis immers geheel of gedeeltelijk
los van elkaar. We krijgen ook nieuwe soorten
‘ouders’, soms ‘co-ouders’, ‘stiefouders’ of
‘opvangouders’ genoemd, die niet de biologische
ouders van het kind en niet noodzakelijk de
partner van één van de ouders zijn en ook niet
als dusdanig erkend zijn in de ogen van de wet.
Toch hebben zij in vele opzichten een relationele
band met het kind, wat sommigen ertoe
gebracht heeft al deze situaties onder te brengen
onder de noemer ‘zorgouderschap’, met het oog
op erkenning op wettelijk vlak. Dit begrip, dat
steeds vaker wordt gebruikt, blijft echter dubbelzinnig.
Het dekt immers diverse gezinssituaties
en heeft soms veranderlijke of zelfs
tegenstrijdige betekenissen, naargelang de
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
gesprekspartners en de context waarin het
wordt gebruikt. De betekenis van ‘zorgouderschap’
kan dus voor verwarring zorgen en het
begrip vrij ondefinieerbaar maken. Vermits het
de bedoeling is om er een juridisch statuut van
te maken, rijzen er meerdere vragen: wat houdt
zorgouderschap eigenlijk in? Waartoe dient het
en op welke situaties is het van toepassing?
Waar eindigt de doeltreffendheid van zorgouderschap
binnen de maatschappij? En wat zijn
de uiteindelijke voordelen vanuit het ‘belang van
het kind’ ? Vooraleer we deze vragen grondiger
bekijken, is het nodig even terug te blikken op de
oorsprong van deze uitdrukking en de intrede
ervan op politiek en juridische vlak.
Een politieke zorg
Enkele jaren terug, in 2000, leek het thema
‘zorgouderschap’ zijn intrede te doen in de
Belgische politiek, tijdens interministeriële vergaderingen.
De uitdrukking werd al gebruikt
door een aantal sociologen om te verwijzen naar
de niet-biologische ouder(s) van het kind in het
kader van gezinnen met ouders van hetzelfde
geslacht. In die tijd ging het de ministers algemener
om de erkenning van iedere persoon,
ongeacht de seksuele geaardheid, die het kind
van zijn of haar partner opvoedt en er dagelijks
voor zorgt, maar zonder te beschikken over
rechten of verplichtingen ten opzichte van het
kind. Het was dus de bedoeling de affectieve en
opvoedkundige band te beschermen en op te
waarderen, door de ‘zorgouder’ een reeks rechten
en plichten ten opzichte van het kind te
geven, onder meer om te voorkomen dat het
kind bij een scheiding of het overlijden van de
wettelijke ouder plots zou worden afgesneden
van de persoon die hem of haar heeft opgevoed
en jarenlang liefdevol heeft bijgestaan. In België,
net als in enkele andere westerse landen,
past de bereidheid om dit soort situaties op één

P. 172
of andere manier te verhelpen in een context die
door twee gedeeltelijk verbonden fenomenen
wordt gekenmerkt: enerzijds het toenemend
aantal nieuwsamengestelde gezinnen waarin
sommige stiefouders zich aanzienlijk investeren
voor het kind en anderzijds de strijd tegen de
discriminatie van homoseksuele personen, die
met verschillende eisen gepaard gaat, waaronder
meer bepaald de wettelijke erkenning van
de co-ouder in de gezinnen waarbij de ouders
van hetzelfde geslacht zijn. Dit verzoek gaat
hoofdzakelijk uit van lesbische koppels die
steeds meer een beroep doen op kunstmatige
inseminatie, die in België sinds het begin van de
jaren 1980 wordt toegepast, maar waarbij de
partner van de wettelijke moeder geen enkele
band heeft met het kind in de ogen van de wet.
Sinds 2001 werden verschillende wetsvoorstellen
ingediend in de Kamer, waaruit het tweeledige
doel blijkt om tegelijkertijd tegemoet te
komen aan de gevallen waarbij een ‘stiefouder’
betrokken is en de gevallen betreffende
een ‘co-ouder’ van een kind dat door een homoseksueel
koppel wordt opgevoed. De eerste teksten,
uitgaande van politieke fracties met
uiteenlopende beleidslijnen 14 , stelden voor het
ouderlijk gezag toe te kennen aan een ‘derde
persoon’ – doorgaans de partner van de wettelijke
ouder – wanneer deze laatste alleen instaat
voor het kind. Het ging dus om een poging om
sommige verantwoordelijkheden te geven aan
de partner van de wettelijke ouder, maar binnen
de logica van ‘twee ouders’, waarbij enkel
twee personen het ouderlijke gezag over het
kind kunnen uitoefenen. Enkel een voorstel in
2002 van de groene partijen voorzag in een
mogelijkheid om de ouderlijke verantwoordelijkheid
door drie of vier personen gezamelijk te
laten uitoefenen. Een nieuwigheid duikt op in
het wetsvoorstel dat werd ingediend door de
Vlaamse Christen-Democraten, in die zin dat er
voor het eerst sprake is van ‘zorgouderschap’ en
dat het wetsvoorstel de idee veronderstelt om
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
een specifiek statuut uit te werken voor ‘de persoon
die zorgt voor het kind zoals een ouder
doet of in de plaats van die ouder’ 15 .
In mei 2003 geeft de regering Verhofstadt II een
betekenisvolle impuls aan de legislatieve hervormingen
betreffende gezinsaangelegenheden,
door van deze problematiek een prioriteit te
maken tijdens de nieuwe regeerperiode en de
strijd voort te zetten tegen discriminaties op
basis van de seksuele geaardheid. Deze bereidheid
uit zich concreet in de oprichting van
een Staten-generaal van het Gezin (SGG) die
bedoeld is om, na een debatronde, suggesties te
doen over een aantal ontwerpen die betrekking
hebben op het gezin. Er wordt ook een subcommissie
gezinsrecht opgericht in de Kamer, om de
behandeling van de vele dossiers rond dit thema
te versnellen. In het kader van deze subcommissie
zullen verschillende nieuwe wetsvoorstellen
worden ingediend over het ‘zorgouderschap’ 16 .
De behandeling van deze wetsvoorstellen werd
aanzienlijk versneld door een arrest van het
Arbitragehof van oktober 2003. Het Arbitragehof
had de wetgever immers aangemoedigd
een aangepaste oplossing te vinden om de
bestaande relatie tussen een kind en de partner
van de wettelijke ouder waarmee het dagelijks
leeft, te erkennen en te beschermen, naar aanleiding
van het geval van een kind dat van de
tweede moeder werd afgesneden na de scheiding
van beide vrouwen. De kwestie van het
zorgouderschap wordt daarnaast ook besproken
tijdens de eerste SGG, die zich schaart achter de
toekenning van rechten en plichten aan de partner
van de wettelijke ouder, maar ervoor pleit
dat het ouderlijk gezag niet wordt toegekend aan
meer dan twee personen om een zekere continuïteit
te behouden en enige zekerheid te waarborgen
17 .
In de loop van 2005 werd het dossier eindelijk
behandeld samen met het dossier over het adoptierecht
voor homoseksuele koppels. Alle wetsvoorstellen
beogen op z’n minst gedeeltelijk de

P. 173
plaats te definiëren van de co-ouder wanneer
beide partners hetzelfde geslacht hebben. Het
statuut van ‘zorgouder’ wordt dus beperkter en
krijgt een connotatie die eerder verbonden is
aan de verdediging van de belangen van holebi’s.
Deze indruk werd nog sterker wanneer in
juli 2005 amendementen werden ingediend die
nieuwe vormen van zorgouderschap 18 voorstellen
als alternatief voor de adoptie, om te voorkomen
dat adoptie mogelijk wordt voor homoseksuele
koppels. Het grote verschil ligt in het feit dat
zorgouderschap geen afstammingsband creëert
tussen het kind en de ‘zorgouder’. Daarom wordt
het zorgouderschap in de ogen van sommigen
beschouwd als een tweederangsoplossing en
vaak aldus voorgesteld, zonder echt grondig te
zijn besproken en uitgediept, tenzij buiten het
parlement, in het kader van de tweede SGG waar
hiertoe een speciale werkgroep werd opgericht.
Ondanks het feit dat adoptie eind 2005 ook
mogelijk werd voor homoseksuele koppels, dook
het dossier rond zorgouderschap in maart 2006
opnieuw op in de subcommissie gezinsrecht,
waar verschillende hoorzittingen plaatsvonden
alvorens het dossier werd uitgesteld tot het volgende
parlementair jaar.
Een moeilijk te definiëren statuut
Hoewel zorgouderschap steeds meer een onoverkomelijke
zaak lijkt te worden in het gezinsrecht,
verloopt de uitwerking van een wettelijk statuut
niet probleemloos. Het statuut van ‘zorgouder’,
dat trouwens niet bestaat in het buitenland, is
immers een nieuwigheid op juridisch vlak. Het
moet dus volledig worden gedefinieerd, zowel
qua inhoud, als qua voorwaarden, draagwijdte
en grenzen.
Voor wie en voor wat?
Allereerst moeten we ons afvragen voor wie het
zorgouderschap in de eerste plaats is bedoeld en
of de voorstellen die in het parlement werden
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
ingediend een passend antwoord bieden op
de verwachtingen en de problemen waarmee
de betrokken personen in het dagelijkse leven
kampen.
EEN GEDEELTELIJK ANTWOORD VOOR DE GEZINNEN
WAARBIJ DE OUDERS VAN HETZELFDE GESLACHT ZIJN
De kwestie werd aanvankelijk gestuwd door
homoseksuele bewegingen in een periode waarin
adoptie voor hen nog onaanvaardbaar leek,
maar intussen is de situatie veranderd. Nu adoptie
mogelijk is voor koppels van hetzelfde
geslacht, lijkt zorgouderschap niet langer een eis
voor een deel van de homoseksuele personen,
die nu het kind van hun partner kunnen adopteren
als zij de enige twee zijn die het kind opvoeden
(bijvoorbeeld na een inseminatie met
sperma van een onbekende donor of een éénouderadoptie).
Sommige militanten, die erg
gevoelig zijn voor het gelijkheidsprincipe, zien
zorgouderschap echter als een tweederangsoplossing
die moet worden vermeden. Aangezien
zorgouderschap geen afstammingsband met het
kind creëert, is het in hun ogen een minderwaardig
statuut dat niet leidt tot ‘volwaardig’
ouderschap, zoals dat van de biologische of
adoptieouders. Andere homoseksuele ouders
zien zorgouderschap dan weer als een interessante
oplossing, vooral bij situaties waarin meer
dan twee personen als ouder betrokken zijn. Dit
is bijvoorbeeld het geval voor gezinnen waarbij
doorgaans een homo – soms een koppel – een
beroep doet op een lesbisch koppel om samen
een kind te verwekken en groot te brengen. In
dergelijke situaties bestaan vanuit wettelijk oogpunt
alleen de biologische ouders, terwijl hun
respectievelijke partners geen enkel recht hebben
ten opzichte van het kind. De tot nu toe
ingediende voorstellen voorzien nochtans in
niets voor deze laatsten aangezien het ouderlijke
gezag volgens deze wetsvoorstellen niet

P. 174
kan worden verdeeld onder meer dan twee
personen.
EEN MOGELIJKHEID DIE MISKEND
IS ONDER DE NIEUWSAMENGESTELDE GEZINNEN
Met betrekking tot de nieuwsamengestelde
gezinnen waarbij een (hetero- of homoseksuele)
stiefouder een rol speelt, is het verbazingwekkend
dat de wetsvoorstellen en zelfs de idee
van zorgouderschap op zich, weinig gekend zijn
bij het grote publiek. De voorstellen lijken trouwens
ook weinig belangstelling te krijgen in de
media, noch van de rechtstreeks betrokken partijen,
namelijk de stiefouders en hun partners.
Naast een miskenning van de parlementaire
werkzaamheden, rijzen echter twee fundamentele
vragen. Ten eerste, beantwoorden de voorstellen
aan de door de stiefouders beleefde
situaties? Ten tweede, voelen de stiefouders en
hun partners zich betrokken bij het zorgouderschap?
Met andere woorden willen zij wel echt
dat de plaats die wordt ingenomen door een
derde persoon wettelijk wordt erkend? Zonder
verder in te gaan op deze vragen, kunnen we
toch suggereren dat ondanks de sterk uiteenlopende
standpunten en doorleefde situaties, het
gezinsbeeld verbonden aan het traditionele
model sterk aanwezig blijft, zelfs bij mensen die
in gezinssituaties leven die ver verwijderd zijn
van dit model of die veranderingen op dit vlak
verdedigen. Hoewel verschillende ouders als
feitelijke ouders optreden, ligt het idee van de
toekenning van een wettelijke plaats en rechten,
hoe beperkt ook, aan meer dan twee personen
dus nog moeilijk, vooral aan iemand die geen
biologische band heeft met het kind en die geen
deel uitmaakt van het oorspronkelijke gezinsproject.
Gezien de weinige gegevens waarover
wij beschikken, moeten de antwoorden helaas
worden gezocht in een beter begrip van de
manier waarop deze situaties worden beleefd.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Hoe kunnen we dit statuut definiëren?
Naast deze fundamentele vragen, rijzen ook
verschillende juridische moeilijkheden. De concrete
uitwerking van een coherent statuut voor
zorgouderschap is namelijk uiterst ingewikkeld,
zo blijkt duidelijk uit de debatten tijdens de
tweede SGG. Het is immers de bedoeling een
statuut uit te werken dat flexibel genoeg is om de
soms sterk verschillende situaties te dekken en
tegelijkertijd een aantal institutionele bakens
respecteert, zoals het bestaande afstammingssysteem
en de regels die daaruit voortvloeien 19 .
Daardoor blijven de verschillende wetsvoorstellen
en amendementen die tot nu toe werden
ingediend weinig vernieuwend met betrekking
tot vele elementen, waarvan de grenzen zich op
verschillende vlakken laten voelen. Zo zou de
door het nieuwe statuut ingevoerde band bijvoorbeeld
alleen van toepassing zijn op het kind
en zijn ‘zorgouder’ en niet worden uitgebreid tot
de rest van het gezin. Daardoor zouden de successierechten
in de eerste graad worden
beperkt, dit wil zeggen dat het kind niet zal kunnen
erven van zijn ‘zorg’grootouders. Het kind
zal ook niet de naam kunnen dragen van zijn
tweede ouder. Hoewel de procedures rond het
zorgouderschap enigszins flexibel zijn, wat als
een voordeel kan worden beschouwd, brengt die
flexibiliteit een risico op juridische instabiliteit
mee voor het kind en zijn ‘zorgouder’. Bij problemen
zouden hun rechten en plichten bruusk
kunnen worden ontbonden als één van de partijen
ze wil stopzetten. Tot slot zijn er naast de
linguïstische moeilijkheden om de juiste termen
te gebruiken en te vertalen in beide talen, een
reeks details die moeten worden geregeld rond
de voorwaarden en de concrete toepassing van
het statuut.
Een oplossing in de maak?
Doorheen de verschillende wetsvoorstellen en
amendementen blijkt zorgouderschap een con-

P. 175
stante bekommernis die de laatste jaren steeds
terugkeert. Nu het gezin niet langer overeenstemt
met één enkel model uitgaande van de
biologische voortplanting, is het belangrijk de
verschillende bestaande gezinsvormen te erkennen
en te begeleiden via aangepaste instrumenten,
in de eerste plaats om de rechten te
vrijwaren van de kinderen die in deze gezinnen
worden grootgebracht. De wetgever probeert
dus nieuwe wegen te bewandelen betreffende
ouderschap, om beter tegemoet te komen aan
een realiteit die het wettelijke kader steeds meer
te buiten gaat. Zorgouderschap biedt ook de
mogelijkheid nieuwe ouderschapsbanden te
integreren, die biologisch of adoptieouderschap
(alleen deze twee zijn erkend in het recht) vervolledigen
of aanvullen. Hiertoe is het nodig het
bestaande verschil te benadrukken tussen de
afstamming die van rechtswege ontstaat tussen
een ouder en het kind en de uitoefening van de
ouderlijke functie via de opvoeding en de dagelijkse
zorgen voor het kind. Zorgouderschap lijkt
hier tussenin te zitten. Het is immers de bedoeling
een niet-biologische ouderlijke band te
legaliseren, zonder echter te raken aan de
afstamming van het kind, dit wil zeggen dat de
band van het kind ten opzichte van zijn beide
wettelijke ouders behouden blijft. Door de plaats
te erkennen die sommige personen innemen,
reflecteert zorgouderschap de huidige zorg om
de hedendaagse gezinsrealiteit van het kind
zo goed mogelijk weer te geven. Het is ook de
bedoeling dat de relatie met de ouders mogelijke
echtelijke scheidingen kan overstijgen.
Hoewel de idee van zorgouderschap veelbelovend
lijkt, is dit delicate en bijzonder ingewikkelde
project niet vrij van problemen en blijven
heel wat vragen openstaan. De tot nu toe
geboekte vooruitgang blijft op verschillende
vlakken erg beperkt. Zo bleef de kwestie van het
‘meerouderschap’ zo goed als onaangeroerd
in het merendeel van de voorstellen, aangezien
de geformuleerde voorstellen geen verdeling
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
van het ouderlijk gezag over meer dan twee personen
mogelijk maken. Het lijkt nochtans nodig
om deze mogelijkheid te legaliseren voor heel wat
nieuwsamengestelde gezinnen waarbij ouders
en stiefouders de rol van ouders feitelijk vervullen
en geconfronteerd worden met de dagelijkse
zorg voor het kind. Het zou dus interessant zijn
meerouderschap te integreren bij de behandeling
van zorgouderschap of er een juridisch
instrument van te maken, zoals in Frankrijk met
zijn “delegatie van de volledige of gedeeltelijke
uitoefening van het ouderlijk gezag aan een
derde” 20 . Daarnaast moeten we nog bepalen
welke rechten en plichten worden gekoppeld
aan zorgouderschap en onder welke voorwaarden.
De grootste moeilijkheid is het vinden
van een coherente juridische oplossing die kan
worden toegepast op de vele vormen van zorgouderschap
en op een doeltreffende manier kan
tegemoetkomen aan de situaties die dagelijks
door de betrokken personen worden beleefd,
door ze niet in een te strikt statuut onder te brengen.
We kunnen verschillende suggesties onthouden
die resulteerden uit de tweede SGG,
hoewel ze niet altijd het voorwerp uitmaakten
van een consensus onder de deelnemers. Zo
lijkt het interessant een statuut van zorgouderschap
uit te werken op vrijwillige basis eerder
dan systematisch, dat kan worden toegekend op
verzoek van de ‘zorgouder’, met de toestemming
van de wettelijke ouder(s), of zelfs van het
kind. Voorts lijkt een oplossing met rechten ‘à
la carte’ verstandiger dan een strikt model dat
op voorhand vastligt. Zo kunnen de ‘zorgouders’
beslissen in welke mate ze zich willen engageren
ten opzichte van het kind, door hen een
zekere flexibiliteit te laten afhankelijk van hun
respectievelijke mogelijkheden en situatie (wanneer
ze nog andere kinderen hebben bijvoorbeeld).
Niettemin moet het statuut, in het belang
van het kind, zeker onherroepelijk zijn en blijven
voortbestaan bij een eventuele scheiding van

P. 176
het koppel, behalve in ernstige omstandigheden.
Het gaat natuurlijk om enkele suggesties die verdere
aanvulling en bespreking verdienen. Alvorens
enige beslissingen te nemen, moeten de
besprekingen worden voortgezet die werden
opgestart in het kader van de parlementaire
werkzaamheden en de SGG, om de openstaande
vragen uit te werken en te verdiepen. Bij een zo
complex en gevoelig thema als zorgouderschap
is het nodig de inspanning voort te zetten om
deze ideeën zo wijd mogelijk te verspreiden en
een diepgaand debat mogelijk te maken met
kennis van zaken waarbij de expertises van specialisten
uit verschillende domeinen naast
elkaar worden gelegd.
Gezinsrecht: gisteren, vandaag…
en morgen?
SWENNEN, Frederik
Faculteit Rechten, Universiteit Antwerpen
1. Wat een gezin is, wordt in het gezinsrecht
nergens gedefinieerd. Toch wordt het gezin in
bepalingen van diverse mensenrechtenverdragen
als fundamentele maatschappelijke eenheid
of cel beschermd 21 . Aan de ene kant wordt het
recht gewaarborgd om te huwen en een gezin te
stichten 22 . Aan de andere kant wordt vervolgens
de beleving van tot stand gekomen gezinsleven
beschermd 23 . Met die doeleinden wordt een brede
invulling aan het gezinsbegrip gegeven. Personen
vormen een gezin als tussen hen bloedbanden
of wettelijke banden (zoals een huwelijk)
bestaan of als ze feitelijk een relatie beleven
alsof er dergelijke banden bestaan 24 . Historisch,
sociologisch en juridisch is het gezin geen vastgeroest
gegeven 25 .
Sommige van de genoemde mensenrechtelijke
bepalingen hebben in België rechtstreekse werking.
Ze impliceren voor de Belgische overheid
enerzijds de negatieve plicht zich te onthouden
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
van ongeoorloofde inmenging in de uitoefening
van deze rechten. Anderzijds rusten op haar ook
positieve plichten om de uitoefening ervan
daadwerkelijk mogelijk te maken.
Aldus moet een moeilijke evenwichtsoefening
worden gemaakt tussen de eerbiediging van
het gezin als ‘maatschappelijk middenveld’ zonder
staatsinterventie enerzijds en het voeren
van een gezinsbeleid door staatsinterventie
anderzijds 26 .
2. Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt 27 .
Het (gezins)recht is slechts een deelsysteem
van het maatschappelijke systeem; de inhoud
van het (gezins)recht wordt mee aangestuurd
door andere deelsystemen zoals zeker het biologische,
economische, sociologische en filosofische.
In dat opzicht geeft het (gezins)recht
(slechts) vorm aan een vooraf bestaande werkelijkheid.
Uiteraard beschrijft het (gezins)recht niet alleen
wat in andere deelsystemen kan, maar schrijft het
ook voor wat mag, zoals bv. in de Wet betreffende
het onderzoek op embryo’s in vitro 28 .
In de sociobiologie zijn zeer interessante ijkpunten
voor het gezinsrecht uiteengezet 29 .
Het gezin: de sociale basiseenheid waarbinnen
een paar of een beperkt aantal volwassenen
zorgt draagt (over elkaar en) over (hun) kinderen
die van de eenheid deel uitmaken. De basisfunctie
van het gezin is volgens de sociobiologie
de socialisering van de kinderen die erin worden
geboren. Ik noem dit de verticale (generatieoverschrijdende)
functie van het gezin; zij
omvat de voortplanting en het ouderschap.
In functie van de goede socialisering van het
kind neigen zijn genitores naar duurzame paarvorming.
Hun levensgemeenschap omvat persoon
en vermogen. Ik noem dit de horizontale
functie van het gezin; zij omvat de seksualiteit
en de paarvorming.

P. 177
3. Het Belgische gezinsrecht organiseerde seksualiteit
en paarvorming enerzijds en voortplanting
en ouderschap anderzijds tot in 1987 in één
gecombineerde instelling: het burgerlijke huwelijk.
Ook in de meeste geciteerde internationale
bepalingen worden huwelijk en gezin in die zin
gekoppeld.
Aan het huwelijk kwam zowel horizontaal als
verticaal een legitimerende werking toe. Horizontaal
was enerzijds (hetero)seksualiteitsbeleving
buiten het huwelijk ongeoorloofd. Anderzijds
werd met het huwelijksrecht de stabiliteit van de
paarvorming bevorderd. Via vorm- en grondvoorwaarden
over de toegang tot het huwelijk
werd de instelling voorbehouden voor personen
voor wie het mogelijk en wenselijk was een
duurzame levensgemeenschap te vormen. Tijdens
het huwelijk werd de stabiliteit nagestreefd
door persoonlijke (getrouwheid, samenwoning,
bijstand) en vermogensrechtelijke (gezinswoning,
hulp, bijdrage in de lasten) geboden en
verboden. Ten slotte was de ontbinding van het
huwelijk door echtscheiding slechts onder
sterke vormelijke en inhoudelijke beperkingen
mogelijk.
Verticaal leverde enkel de geboorte van het kind
binnen het huwelijk het een wettig statuut op.
Enerzijds waren de regels over de totstandkoming
van de afstammingsband verschillend – en
ongunstiger – voor buitenhuwelijkse en (erger)
overspelige kinderen. Anderzijds was ook de
inhoud van het ouderschap (gezag en goederenbeheer,
alimentatie en erfrecht) ongunstiger
geregeld voor buitenhuwelijkse en overspelige
kinderen.
4. De grondslagen waarop het net beschreven
Napoleontische gezinsrecht van 1804 rustte,
zijn fundamenteel gewijzigd door ontwikkelingen
in andere deelsystemen 30 . Vooreerst valt te
wijzen op de industriële revolutie en daarop
volgende groei, die tot gevolg had dat aan de
familie en het gezin een minder belangrijke eco-
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
nomische functie toekwam en de leden ervan
economisch onafhankelijker werden. In samenhang
hiermee moet worden gewezen op de
opkomst van het liberalisme, die met name de
emancipatie van de vroeger aan de man-vader
ondergeschikte vrouw en kinderen tot gevolg
had en geleid heeft tot individualisering. Op
medisch gebied heeft ongetwijfeld de loskoppeling
van seksualiteit en voortplanting door de
ontwikkeling van anticonceptiva een belangrijke
rol gespeeld. De laatste decennia heeft de biotechnologische
revolutie een grote impact op de
grondslagen van het gezinsrecht 31 . De aangehaalde
ontwikkelingen hebben uiteraard ook
hun impact op de gezinssociologie.
Over de juiste gezinsrechtelijke ‘vertaling’ van
de aangehaalde ontwikkelingen bestaat grote
onzekerheid. Het gezinsrecht van de afgelopen
30 jaar kenmerkt zich door een aanhoudende
desintegratie die ik hierna kort beschrijf. Ik pleit
nadien voor een ontkokering van het gezinsrecht.
5. De eerste en meest fundamentele verkokering
in ons gezinsrecht heeft plaatsgevonden
in 1987 32 door de juridische loskoppeling van
huwelijk en afstamming. Kort gezegd werden
ook de buitenhuwelijkse (overspelige) voortplanting
en ouderschap wettig.
Aan de ene kant zijn de voortplanting en de met
de afstamming gelijkgestelde adoptie ‘onthuwelijkt’
33 . Voor de afstamming staat de biologische
band als grondslag voorop, zij het
aangevuld met de wil en de sociale werkelijkheid.
De moeder van het kind is als regel de
vrouw die van het kind bevalt, ongeacht haar
huwelijkse staat. Ten aanzien van de echtgenoot
van de moeder geldt een ‘vaderschapsvermoeden’,
dat echter sinds een wetswijziging van
2006 34 door alle belanghebbenden kan worden
weerlegd. Tot 2006 kon de verwekker niet de
huwelijkse stabiliteit in gevaar brengen door het
vaderschap van de echtgenoot te betwisten 35 . De

P. 178
oplossing was anders als het huwelijk al wankel
was. Buiten het huwelijk kan het vaderschap
worden gevestigd door erkenning of door een
gerechtelijke vaststelling. In geval van overspelige
afstamming wordt het huwelijkse gezin
beschermd, al blijft de vaststelling van de
afstammingsband mogelijk. De adoptie door een
paar is pas onthuwelijkt door een wetswijziging
van 2003 36 . Sindsdien is gezamenlijke adoptie of
stiefouderadoptie ook mogelijk door respectievelijke
binnen een wettelijk samenwonend of
stabiel feitelijk samenwonend paar 37 .
Aan de andere kant geldt voor het ouderschap
sinds 1987 als regel dat huwelijkse en buitenhuwelijkse
kinderen gelijk worden behandeld. Voor
overspelige kinderen werden hierop meteen een
aantal uitzonderingen bepaald, die door een
wetswijziging van 2006 38 echter grotendeels
worden opgeheven. Tot 1995 waren huwelijk en
ouderschap bovendien in die zin gekoppeld dat
na echtscheiding het ouderlijk gezag in de regel
uitsluitend toekwam aan de ouder die de echtscheiding
had verkregen. Sinds 1995 39 wordt
het ouderlijk gezag als regel altijd gezamenlijk
uitgeoefend. Sinds 2006 wordt als regel ook het
verblijf van het kind gelijkmatig tussen de
ouders verdeeld 40 .
De juridische organisatie van voortplanting en
ouderschap gebeurt dus niet meer op de maat
van een ‘couple conjugal’ maar op de maat van
een ‘couple parental’ 41 .
6. De loskoppeling van het verticale en het horizontale
gezinsrecht is gevolgd door een verkokering
binnen beide pijlers afzonderlijk. In het
verticale gezinsrecht worden voortplanting en
ouderschap van elkaar losgekoppeld. In het
horizontale gezinsrecht worden seksualiteit en
paarvorming ontkoppeld.
7. Na de ‘onthuwelijking’ ervan, bleef het
verticale gezinsrecht op zich een geïntegreerd
systeem: voortplanting en ouderschap waren
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
aan elkaar gekoppeld. De vaststelling van de
afstamming (ten opzichte van de genitores) of
de adoptie was immers een voldoende maar
noodzakelijke voorwaarde opdat ouderschapsrechten
zouden ontstaan. De genitores of adoptanten,
en enkel zij, waren automatisch ook de
opvoeders. Sindsdien zijn voortplanting (afstamming
en adoptie) en ouderschap ontkoppeld:
voortplanting kan zonder ouderschap bestaan
terwijl ouderschap ook zonder voortplanting (of
adoptie) ontstaat.
Wat betreft de voortplanting stemt de principieel
biologische vooronderstelling van de
afstamming – een man bevrucht door geslachtsgemeenschap
een vrouw die het kind ook draagt
en baart – niet meer overeen met biotechnologische
ontwikkelingen. Die ontwikkelingen worden
ook in de wetgeving vertaald. Het gaat
hierbij vooral om de aanknoping van ouderschapsrechten
(via afstamming of adoptie) aan
personen die niet de genitores zijn van het kind.
Sinds 1987 bevat het Burgerlijk Wetboek een
bepaling op grond waarvan de echtgenoot van
de moeder zijn vermoede vaderschap onweerlegbaar
kan maken door in te stemmen met
(kunstmatige of natuurlijke) inseminatie met
donorzaad van zijn echtgenote 42 . Recenter is in
2006 een Wetsontwerp betreffende de medisch
begeleide voortplanting goedgekeurd waarin
in verband met de afstamming voorrang wordt
gegeven aan de wensouders-ontvangers van
gameten of embryo’s boven de genitores-donoren
van gameten of embryo’s 43 . Ook zijn in de
wetgevende kamers nu diverse wetsvoorstellen
in verband met draagmoederschap in bespreking,
waarin in verband met afstamming of
adoptie voorrang wordt gegeven aan de wensouders
boven de draagouders. De Raad van
State is zo een regeling niet ongenegen 44 . In de
drie aangehaalde voorbeelden is de wil een
sterkere grondslag voor de afstamming dan de
biogenetische band.

P. 179
Ouderschapsrechten worden in toenemende
mate uitgeoefend door personen die met het
kind geen afstammingsband of band van adoptie
(kunnen) hebben. De wetgever tracht hierop
via twee wegen in te spelen. Aan de ene kant
staat de wetgever toe dat – met het oog op de
beleving van het ouderschap – de afstamming of
adoptie ook wordt vastgesteld in situaties waarin
de ouder(s) niet de genitores kan/kunnen zijn
van het kind. Zo staat de medisch begeleide
bevruchting ook open voor alleenstaande vrouwen
of voor lesbische paren. Zo is adoptie ook
door een alleenstaande en sinds 2006 45 ook
door of binnen paren van gelijk geslacht mogelijk.
Het is duidelijk dat daardoor de traditioneel
sterk biologische grondslag van afstamming en
adoptie wordt verlaten 46 . Aan de andere kant
organiseert de wetgever in toenemende mate
ouderschapsrechten en – plichten in hoofde van
personen die geen band van afstamming of
adoptie hebben met het kind. In het bijzonder
gaat hierbij aandacht naar (lesbische) mee-,
zorg- en stiefouders. Een sprekend voorbeeld in
Vlaanderen is de successierechtelijke gelijkstelling
van zorg- of stiefkinderen met afstammingsof
geadopteerde kinderen 47 . Het Arbitragehof 48 ,
daarin bijgevallen door de Raad van State 49 , lijkt
de juridische verankering van een soort van
quasi- of semi-ouderschap zonder voorafgaande
vaststelling van de afstamming of adoptie aan te
bevelen. Diverse wetsvoorstellen zijn in dat verband
in bespreking in de wetgevende kamers.
Het is echter onduidelijk (a) voor welke en hoeveel
personen deze nieuwe vormen van ouderschap
zouden openstaan, (b) welke rechten en
plichten in verband met persoon en vermogen
van het kind ze zouden inhouden en (c) wat de
verhouding van de quasi- of semi-ouders met de
afstammings- of adoptiefouders zou zijn.
Samengevat is duidelijk dat voortplanting en
ouderschap steeds meer worden ontkoppeld en
verder evolueren als zelfstandige pijlers waarbinnen
verdere verkokering zal plaatsgrijpen.
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
8. Na de ‘onthuwelijking’ van het verticale
gezinsrecht, bleef het horizontale gezinsrecht in
eerste instantie ongewijzigd. Na het tenietgaan
van de afstammingsrechtelijke functie van het
huwelijk, heeft de desintegratie van het relatierecht
echter niet lang op zich laten wachten en
zijn seksualiteit en paarvorming losgekoppeld.
Seksualiteit bestaat zonder paarvorming; paarvorming
is ook niet meer enkel monogaam,
heteroseksueel en niet-incestueus, maar kan ook
aseksueel of andersseksueel zijn.
De evoluties die ik onder nrs. 4 en 6 heb besproken,
hebben de vrije seksualiteitsbeleving buiten
het huwelijk vergemakkelijkt en juridisch
ook aanvaardbaar gemaakt. Deze seksualiteitsbeleving
gaat ook ruimer dan het monogame,
heteroseksuele en niet-incestueuze model dat
via het huwelijk als norm werd voorgesteld; zij
omvat bv. ook de homoseksualiteit. Op zich staat
de seksualiteitsbeleving buiten het gezinsrecht.
Voor zover zij echter buiten het huwelijk plaatsvindt
en aanleiding geeft tot geoorloofde buitenhuwelijkse
paarvorming 50 , kan er nood bestaan
aan rechtsregels over deze nieuwe gezinnen.
Wat betreft de paarvorming bleef het huwelijk
na 1987 nog even de enige geoorloofde paarvorm.
De groei van het aantal paren dat niet
wilde of mocht huwen, heeft echter een crisis in
het huwelijksrecht veroorzaakt en aanleiding
gegeven tot drie evoluties waarvan ik geschiedenis
en toekomst kort aanstip.
(a) Vrij snel na de loskoppeling van huwelijk en
afstamming is de buitenhuwelijkse en zelfs overspelige
paarvorming als geoorloofd beschouwd 51 ,
nu zij immers voor eventuele kinderen geen
nadelig statuut meer impliceerde. Bij gebrek aan
wettelijke bescherming voor buitenhuwelijkse
paren zijn eerst geleidelijk aan algemene juridische
leerstukken op deze paren toegepast, om
bv. tot het bestaan van een stilzwijgende overeenkomst
te besluiten in verband met de kosten

P. 180
van de huishouding. Sindsdien gebruiken steeds
meer wettelijke bepalingen niet meer het juridische
gegeven van het huwelijk maar het ruimere
feitelijke gegeven van de paarvorming als regelmaatstaf,
bv. in verband met partnergeweld 52 of
nog in verband met successierechten tussen
paren 53 . Door een beroep op leerstukken als het
discriminatieverbod (ten opzichte van gehuwden
en wettelijke samenwoners) of de toepassing
per analogie (van bepalingen in verband
met huwelijk en wettelijke samenwoning) wordt
de bescherming voor buitenhuwelijkse paren
gestaag uitgebreid 54 . Naargelang de omstandigheden
bleef deze bescherming niet beperkt tot
paren die zoals gehuwde paren als man en
vrouw samenleefden, maar werd zij ook uitgebreid
tot aseksuele of andersseksuele (homoseksuele,
polygame,…) relatievormen. Het zou
wenselijk zijn een meer coherent basispakket
van rechten en plichten automatisch van toepassing
te verklaren op feitelijke samenwoners –
eventueel met een mogelijkheid om van deze
bescherming gedeeltelijk af te zien. De wetgever
moet dan wel zoeken naar een rechtszeker
beoordelingscriterium voor het bestaan van een
paar.
(b) Door de incoherente bescherming van buitenhuwelijkse
paren ontstond de behoefte om
voor hen toch in een geïnstitutionaliseerde regeling
te voorzien. Logischerwijze had deze
bescherming kunnen worden beperkt tot paren
die niet mochten huwen – voor anderen stond
het huwelijk immers open. De wetgever heeft met
de wettelijke samenwoning echter een instelling
tot stand gebracht waarvan het hoogst onduidelijk
is welk beleid hij ermee wil voeren 55 . De wettelijke
samenwoning is duidelijk gegroeid vanuit
de idee een quasi- of semi-huwelijk voor homoparen
te creëren. Onder verwijzing naar zijn
schroom om te peilen naar de seksuele aard
van de relatie, heeft de wetgever uiteindelijk
een aseksueel beschermingsstatuut tot stand
gebracht. Dit staat niet enkel open voor alle
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
soorten ‘seksuele’ paren, maar ook personen
met een zuiver familiale, vriendschappelijke,…
relatie. Vanuit dat opzicht is het bevreemdend
dat de bescherming beperkt blijft tot tweerelaties
en bv. niet van toepassing is op de samenwoning
tussen drie meerderjarige broers en
zusters of nog tien kloosterlingen. Het ruime toepassingsgebied
van de bescherming verklaart
mijns inziens ook waarom de geboden bescherming
zeer algemeen blijft. De wettelijke samenwoning
(tussen niet-incestueuze paren) wordt
op steeds meer plaatsen in onze wetgeving
gelijkgeschakeld met het huwelijk. Daaruit blijkt
dat de instelling geen toekomst heeft. Het huwelijk
is immers opengesteld voor paren van gelijk
geslacht. Het huwelijk is voor alle paren vrijblijvender
geworden, zodat ook paren van ongelijk
geslacht nog weinig reden hebben om te vluchten
in een wettelijke samenwoning (wat ook niet
steeds wenselijk is).
(c) Juridisch heeft het huwelijk zijn monopolie
als relatierechtelijke instelling verloren na de
afkoppeling van de afstammingsrechtelijke functie
ervan. Zoals vermeld, grijpen steeds meer
regels terug naar het feitelijke bestaan van een
relatie als maatstaf veeleer dan het juridische
bestaan van een huwelijk. De opeenvolgende
liberale ontwikkelingen hebben verdergaand tot
gevolg dat personen (economisch) onafhankelijk
worden van om het even welke relatie. Dit
‘emanciperende’ liberalisme heeft ook als
gevolg dat staats- of familiale interventie in verband
met het huwelijk steeds minder wordt aanvaard:
de regels over aangaan, inhoud en einde
van het huwelijk worden almaar minder stringent
56 . Vooral vermeldenswaard is de versoepeling
van de grondvoorwaarden van het huwelijk,
via welke oorspronkelijk de voortplanting binnen
stabiele koppels werd gewaarborgd. Door de
afkoppeling van de afstammingsrechtelijke functie
van het huwelijk, is de grondvoorwaarde
dat aanstaande echtgenoten van verschillend
geslacht moeten zijn, in 2003 vervallen 57 . Een

P. 181
huwelijk kan ook worden aangegaan door paren
van gelijk geslacht. Dat het huwelijk geen
afstammingsrechtelijke functie meer heeft, rechtvaardigt
naar mijn oordeel echter niet noodzakelijk
de openstelling van het huwelijk voor paren
van gelijk geslacht. Hun beschermingsbehoefte
loopt niet geheel gelijk met die van andere
paren 58 . Misschien had de wetgever daarom beter
naar Scandinavisch voorbeeld een afzonderlijk
statuut voor paren van gelijk geslacht gecreëerd.
Hoewel vanuit de openstelling van het huwelijk
voor homoparen bezwaarlijk de versoepeling
van de andere grondvoorwaarden voor het
huwelijk kan worden bepleit 59 , is toch duidelijk
dat in het bijzonder monogamie en monoandrie
en het incestverbod in toenemende mate in
vraag (zullen) worden gesteld.
Samenvattend zijn seksualiteit en koppelvorming
ontkoppeld. De seksuele revolutie(s) en de
loskoppeling van huwelijk en afstamming hebben
fundamentele wijzigingen in het relatierecht
veroorzaakt. De feitelijke paarvorming institutionaliseert
richting huwelijk, terwijl het huwelijk
contractualiseert 60 richting feitelijke paarvorming.
De wettelijke samenwoning houdt het midden
tussen beiden, vervult een onduidelijke functie
en heeft daarom geen toekomst.
9. Tot 1987 waren seksualiteit, paarvorming,
voortplanting en ouderschap geïntegreerd in één
gezinsrechtelijk systeem: het huwelijk. Sindsdien
grijpt een onstuitbare desintegratie plaats
en evolueren de vier genoemde bestanddelen
van het gezinsrecht zelfstandig van elkaar in uiteenlopende
richtingen. Het gezin ontsplitste
zich in de gezinnen. Op die manier kan uiteraard
veel moeilijker een coherent gezinsbeleid worden
gevoerd.
Gemeenschappelijk aan de evoluties in de vier
gezinsrechtelijke bestanddelen is de groeiende
contractualisering: individuen beslissen in toenemende
zelf of, met wie en in welke mate
gezinsverhoudingen tot stand komen. Zelfs in
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
het horizontale gezinsrecht, waar het gaat om
toestemmende volwassenen, wordt de wilsvrijheid
nochtans in vraag gesteld. Liefde maakt
blind; wie blind in een relatie stapt, zou van
overheidswege toch aanspraak moeten kunnen
maken op een minimale dwingende bescherming.
Maar zeker in het verticale gezinsrecht
kan bezwaarlijk worden toegelaten dat volwassenen
vrij afspraken maken over voortplanting
en ouderschap. Kinderen kunnen hun belangen
niet vrijwaren; die vrijwaring moet door de
overheid gebeuren bij gebreke van coherente
gezinsstructuren die als middenveld kunnen
fungeren. In het algemeen zou contractualisering
als gevaar in zich dragen dat personen niet
meer leren functioneren in structuren die ze
niet als individu onder controle hebben. Wat de
gezinsleden op microniveau niet leren, kunnen
ze dan ook op macroniveau (de maatschappij)
moeilijk toepassen.
In het verticale gezinsrecht zijn de regels over
ouderschap gericht op de socialisering van
kinderen. De ouderschapsrechten en -plichten
moeten aan de best mogelijke ouders worden
vastgeknoopt. Dit gebeurt in de rechtsregels
over afstamming (voortplanting) en, bij gebreke
van (goed functionerende) afstamming, adoptie.
De ene regels staan bijgevolg in functie van
de andere. Het is daarom niet wenselijk dat
regels over afstamming en adoptie enerzijds en
ouderschap anderzijds los van elkaar zouden
evolueren. In ouderschapsregels moet de wetgever
eenvormig vastleggen wat een goede opvoeding
inhoudt. In afstammings- en adoptieregels
moet hij vastleggen wie die opvoeding best kan
verstrekken. Hij mag die twee vragen niet verwarren.
Enkel in functie van het wat, moet
hij eenvormig antwoorden wie mag opvoeden.
Daarbij moet hij een eenvormige en vooral stabiele
keuze maken tussen de biologie, de wil en
feitelijke situatie als mogelijke grondslagen.

P. 182
In het horizontale gezinsrecht moet in elk geval
een duidelijker afbakening worden gemaakt tussen
de drie soorten relatievormen. Naar mijn
smaak moet de wetgever zich in het relatierecht
beperken tot seksuele relaties; andere relaties
kunnen contractueel worden vormgegeven. In
de huidige stand van zaken zou het aanbeveling
verdienen de wettelijke samenwoning af te
schaffen en aan alle feitelijk samenwonende
paren een minimale dwingende bescherming te
bieden. De meeste gezinnen ‘gebruiken’ nog een
huwelijk: dat moet de wetgever ertoe aanzetten
de verdere afbouw van het huwelijk te vermijden.
Tot slot kom ik even terug op het kruispunt tussen
verticaal en horizontaal familierecht. Regels
over stabiele paarvorming hebben lang in functie
gestaan van de beschermingsbehoefte van
paren met kinderen. Deze behoefte is niet
dezelfde als deze van paren zonder kinderen.
De wetgever zou aan dit gegeven aandacht moeten
besteden wanneer hij de gezinsrechtelijke
puzzel terug zou samenstellen. Die hersamenstelling
ligt niet voor de hand. Niet enkel hetero,
maar ook homoseksuele paren kunnen sinds de
ontkoppeling van 1987 immers ook feitelijk en
juridisch ouders zijn. Alle ouders zouden door
de overheid tot stabiele paarvorming moeten
worden gestimuleerd; alle ouders hebben
immers nood aan bescherming.
Samengevat verdient een verregaande(re)
contractualisering van het gezinsrecht geen aanbeveling;
ook morgen is er dus nog nood aan
gezinsrecht. Dat zou minstens binnen de verticale
respectievelijke horizontale pijler minder
ontkokerd moeten worden. Verdergaand zouden
de twee pijlers terug op elkaar kunnen worden
afgestemd in de mate de socialisering van kinderen
stabiele paarvorming vooronderstelt.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Gezin en maatschappelijke bijstand
Bij alle onderlinge betrekkingen van de
burgers slaat de wetgever acht op hun lijden,
hun genot en op alle uitingen van zinnelijke
liefde en hij zorgt er met behulp
van de wetten voor dat laakbaar gedrag
wordt gestraft en prijzenswaardig gedrag
wordt beloond.
PLATO, De Wetten, I, VI, 631e-632a.
FIERENS, Jacques
Advocaat
Hoogleraar aan de Facultés
Notre-Dame de la Paix, Namen (FUNDP)
en aan de Université de Liège, Luik (Ulg)
De twee wetten die de basis vormen van het
recht van personen en gezinnen op bijstand
vanwege de gemeenschap, wanneer zij leven in
mensonwaardige omstandigheden, zijn de organieke
wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare
centra voor maatschappelijk welzijn en de
wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op
maatschappelijke integratie. Na een aantal facelifts
in 1974, 1976 en 2002 heeft onze goede
ouwe sector van het maatschappelijk welzijn
een nieuwe jeugd gevonden door absolute voorrang
te verlenen aan de ‘activering’ van de aanvragers
en aan ‘contracten’ met de openbare
centra voor maatschappelijk welzijn. Het kenmerk
van esthetische chirurgie en cosmeticaproducten
is de creatie van een illusie van een in
werkelijkheid verloren jeugd. De huidige trends
in de maatschappelijke welzijnssector zijn minder
nieuw dan op het eerste gezicht blijkt. Bijstand
ondergeschikt maken aan de bereidheid
om te werken en min of meer te goeder trouw
stellen dat de rechthebbende vrij is om zijn
afhankelijkheid van de openbare instelling te
aanvaarden of te weigeren, zijn kenmerken van
het maatschappelijk welzijn op het moment dat
de steden vorm begonnen te krijgen, wat ons
terugbrengt naar de 17de en 18de eeuw 61 .

P. 183
Meer dan driehonderd jaar geleden had Rousseau
het al over werkovervloed en contracten
als voorwaarden voor maatschappelijke integratie
en we weten wat het liberale denken, dat
vandaag in alle programma’s van om het even
welke partij onuitroeibaar is, aan hem te danken
heeft wanneer het gaat om het zoeken naar een
remedie tegen armoede 62 .
Waarom willen we echter jong lijken terwijl
ouderdom en ervaring respect afdwingen? Zou
het echte probleem liggen bij de eerbiedwaardige
instellingen die geen wijsheid meer kunnen putten
uit hun verleden, wijsheid dat als gids dient
voor de toekomst van onze kinderen? De maatschappelijke
bijstand bekommerde zich, afhankelijk
van de periode, soms met meer, soms met
minder aandacht en gezond verstand om de
gezinnen. Is de maatschappelijke bijstand echter
in staat om, net zoals enkele senioren nog doen,
de tv uit te zetten, zich neer te zetten op een
bank, de horizon te bekijken om oude, goede of
minder goede herinneringen te doen herleven,
om stil te bedenken te midden van kindergelach
dat morgen uiteindelijk nog beter kan zijn dan
gisteren? Wil de maatschappelijke bijstand denken
aan de gezinnen, of beter nog, ze idealiseren?
Om het met de woorden van Jacques Brel
te zeggen: “De zilveren pendel, die ja zegt, die
nee zegt en die op ons wacht en die ook zegt
dat de ouderen niet meer spreken.” Nochtans
weten de ouderen, ook al dreigen ze daardoor
voor ouderwets door te gaan, dat de familiale
relaties, in de gegeven familie of in de geïdealiseerde
familie, de relaties zijn die personen het
diepst tekenen en die de eerste sociale band, of
het eerste sociale gemis van iedereen vormen.
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
Gezin en het recht
op maatschappelijke bijstand
Artikel 57 van de wet van 8 juli 1976 draagt
discrete sporen van de familiale zorg van de
sociale bijstand door te stellen dat “het openbaar
centrum voor maatschappelijk welzijn tot taak
heeft aan personen en gezinnen de dienstverlening
te verzekeren waartoe de gemeenschap
gehouden is”. Artikel 47 legt de maatschappelijke
werker op “de personen en gezinnen te
helpen bij het opheffen of verbeteren van de
noodsituaties waarin zij zich bevinden”. Het
lezen van deze tekst maakt ons niet veel wijzer,
maar deze twee zinspelingen geven aan dat
ondanks de bereidheid om de maatschappelijke
bijstand zoveel mogelijk te individualiseren,
de wet in 1976 niet volledig vergeten is dat
armoede of onzekerheid, net als rijkdom trouwens,
allereerst een gezinsaangelegenheid is.
Voorts wordt in de organieke wet betreffende de
OCMW’s alleen impliciet rekening gehouden
met het gezin. Er is de vermelding van onderhoudsplichtigen,
naar wie de aanvragers van
maatschappelijke bijstand kunnen worden doorverwezen
vóór financiële hulp wordt toegekend,
of tot wie het OCMW zich zelf kan richten na
iemand te hebben geholpen 63 . De onderhoudsplichtigen
bij wie geld kan worden teruggeëist,
zijn zij die als dusdanig worden aangewezen
door het Burgerlijk Wetboek. Na een snelle blik
op de relevante bepalingen blijkt dat het gaat om
naaste familieleden: vader en moeder, echtgenoot
of ex-echtgenoot, meer algemeen voorouders
en nakomelingen, met inbegrip van
adoptieouders, stiefouders en -kinderen, biologische
vader 64 . Napoleon en zijn juristen waren
niet van mening dat broers en zussen onderling
onderhoudsplichtig zijn. Dat gold nog minder
voor ooms, tantes, neven en nichten of neven
vanaf de vierde graad. Dit is onder meer voor
Afrikanen erg verbazingwekkend, maar in de

P. 184
tijd waarin het Burgerlijk Wetboek werd uitgewerkt,
was er al een duidelijke trend naar
gezinsvernauwing.
Het is wellicht verdedigbaar om aan te nemen
dat gezinssolidariteit primeert op staats- of
gemeentesolidariteit, ook al kunnen we de wetgever,
of op zijn minst de toepassing van de wet
op het terrein, er soms van verdenken zich de
familiale omgeving van de bijstandsvrager te
herinneren wanneer geld moet worden teruggevorderd
en hem in de kou te laten staan wanneer
hij om hulp vraagt die zijn integriteit zou vrijwaren.
Denk maar aan de tegemoetkomingen
onder voorwaarden, waarbij echtgenoten of
samenwonenden worden aangezet om uit elkaar
te gaan (“hij drinkt en slaat u, mevrouw, bent u
wel zeker dat u van hem houdt?”), of zelfs
ouders en kinderen (“de voorgestelde plaatsing
is tijdelijk, mevrouw, u kan wat tot rust komen,
ga toch akkoord”).
Ook is het een verschrikkelijke zaak om het
gezinsleven van vreemdelingen die hier illegaal
verblijven op losse schroeven te zetten via de
toekenning van maatschappelijke bijstand die
doorgaans beperkt blijft tot dringende medische
hulp. Het Arbitragehof zat wel goed verveeld
met een zeker arrest nr. 51/94 van 29 juni
1994, toen het twee totaal tegenstrijdige doelstellingen
moest verzoenen: enerzijds, de beperking
van de maatschappelijke bijstand om
sommigen aan te sporen het land te verlaten
en anderzijds het behoud van de menselijke
waardigheid die plechtig is bekrachtigd in de
organieke wet betreffende de OCMW’s. Het hof
koos helaas voor een menselijke waardigheid
met twee snelheden en legde zelf de basis voor
een eindeloze juridische, ethische en politieke
discussie, die tot vandaag op een chaotische
manier wordt voortgezet. Het grondwettelijk
hof, dat zelf in de val van de wetgever liep, heeft
immers moeten instemmen met uitzonderingen
op de uitzondering, dus de toekenning van normale
bijstand aan een aantal illegale vreemde-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
lingen. Eerst aan vreemdelingen die beroep
aantekenden voor de Raad van State, in naam
van het recht op een eerlijk proces 65 , vandaar
dus dat de Raad van State overladen is met
werk. Vervolgens aan de vreemdelingen die om
medische redenen onmogelijk gevolg konden
geven aan het bevel om het grondgebied te verlaten
66 en ten slotte aan de kinderen van wie de
ouders illegaal verblijven, in naam van de eerbied
voor het belang van het kind dat we moeilijk
kunnen straffen voor de administratieve
situatie van zijn ouders 67 . De aangelegenheid is
uiterst ingewikkeld geworden en het einde is
zeker nog niet in zicht 68 . Deze onmogelijke synthese
leidde tot het huidige artikel 57, § 2, van
de wet van 8 juli 1976 dat vier of vijf keer werd
gewijzigd sinds zijn afkondiging, een kenmerkend
voorbeeld van de ontkenning van de fundamentele
rechten van illegale vreemdelingen
en van het recht op eerbied voor het gezinsleven
in het bijzonder: de ouders hebben alleen recht
op dringende medische hulp, terwijl het kind,
dat hier ook illegaal verblijft, recht heeft, hou u
vast, op bijstand die onontbeerlijk is voor zijn
ontwikkeling, maar die alleen materieel kan zijn,
alsof het immateriële recht om te spelen, te leren
of zich gewoonweg niet te bevinden achter tralies
en afsluitingen in gesloten centra niet onontbeerlijk
is. Kinderbijstand wordt namelijk
exclusief verleend in een federaal opvangcentrum,
waar de ouders sinds kort met hun kind
naartoe kunnen. Dus ofwel blijft het gezin verenigd
buiten een centrum en krijgt het kind in de
praktijk niets, ofwel gaan de ouders ermee
akkoord het kind te volgen naar een centrum,
met de strop om de nek, want dit is meteen een
bekentenis van illegaal verblijf, om hun kinderen
te zien eten terwijl zij vasten, in afwachting
dat zij eventueel allemaal op een vliegtuig worden
gezet.
Merken we niettemin op dat het Arbitragehof
in heel deze oneindige controverse over de
beperkte maatschappelijke bijstand opnieuw de

P. 185
noodzaak heeft bevestigd om rekening te houden
met de familiale dimensie van de bijstand. De
wettelijke aberraties beperken immers momenteel
de bijstand aan illegale ouders tot dringende
medische hulp terwijl hun eventuele
Belgische kinderen recht hebben op normale
bijstand 69 .
Onlangs bevestigde het Arbitragehof in een
gelijkaardige situatie dat aangezien de maatschappelijke
bijstand rekening moet houden met
alle behoeften van het kind, bij de vastlegging
van de aan dit kind toe te kennen bijstand moet
worden gekeken naar de familiale situatie van
dit kind, alsook naar de omstandigheid dat het
recht op maatschappelijke bijstand van zijn illegaal
verblijvende ouders beperkt is tot dringende
medische hulp 70 . Het zou met andere woorden
mogelijk zijn de gevolgen van de wettelijke weigering
om de ouders te helpen goed te maken
via de hulp aan het kind…
Deze surrealistische wetgeving werd veroorzaakt
door het feit dat het Arbitragehof in 1994
aanvaardde dat de maatschappelijke bijstand,
die de menselijke waardigheid moet vrijwaren,
door de wetgever wordt gebruikt om vreemdelingen
die hier illegaal verblijven te dwingen
terug naar huis te keren. Hannah Arendt had
goed gezien dat de rechten van de mens tot niets
dienen als het juridisch systeem hen niet erkent
als volwaardige personen 71 .
De enige oplossing is stoppen met alles door
elkaar te halen. Maatschappelijke bijstand is
een zaak voor de minister van Maatschappelijke
Integratie, die de taak heeft de verworvenheden
te vrijwaren van de organieke wet betreffende
de OCMW’s, die ieder individu wil beschouwen
als een gelijke van de andere. De vreemdelingenpolitie
valt onder de verantwoordelijkheid
van de minister van Binnenlandse zaken, die
overigens zijn beleid zou moeten bepalen,
gekoppeld aan grondige reflectie over de hulp
aan de arme landen. Al bijna 30 jaar belooft
België minstens 0,7 % van zijn BBP af te staan
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
in de vorm van hulp aan de ontwikkelingslanden
zonder deze belofte na te komen, maar België
verdraagt niet dat de bewoners uit het zuiden
aan hun ellende willen ontsnappen door te emigreren
naar het noorden of het westen.
Gezin en recht op integratie
De wet van 26 mei 2002 betreffende het recht
op maatschappelijke integratie is explicieter over
de familiale implicaties van het regime dat ze
invoert. Deze implicaties hebben vooral betrekking
op het leefloon, het vroegere bestaansminimum,
dat slechts een van de mogelijke vormen
meer is van maatschappelijke integratie 72 . Het
arrest nr. 5/2004 van 14 januari 2004 van het
Arbitragehof – nogmaals het Arbitragehof, maar
de materie van de maatschappelijke bijstand
bleek discriminaties in te houden – bracht een
onrechtvaardigheid aan het licht tussen de
gezinnen, doordat het bedrag van het leefloon al
dan niet varieerde op grond van de aanwezigheid
van minderjarige kinderen in het huisgezin
73 . De huidige bedragen en categorieën, die
misschien opnieuw zullen worden teniet gedaan
aangezien al maandenlang een ander beroep
loopt 74 , zijn de volgende:
Het leefloon bedraagt:
1o 4 400 EUR voor elke persoon die met één of
meerdere personen samenwoont. Onder
samenwoning wordt verstaan het onder hetzelfde
dak wonen van personen die hun
huishoudelijke aangelegenheden hoofdzakelijk
gemeenschappelijk regelen.
2o 6 600 EUR voor een alleenstaande persoon.
3o 8 800 EUR voor een persoon die uitsluitend
samenwoont met een gezin te zijnen laste 75 .
Dit recht wordt geopend van zodra er ten minste
één minderjarig ongehuwd kind aanwezig is.
Het dekt meteen het recht van de eventuele
echtgeno(o)t(e) of levenspartner.

P. 186
Onder gezin ten laste wordt verstaan, de echtgenoot,
de levenspartner, het ongehuwd minderjarig
kind of meerdere kinderen onder wie
minstens één ongehuwd minderjarig kind.
De levenspartner is de persoon met wie de aanvrager
een feitelijk gezin vormt 76 .
Deze bepalingen vergen natuurlijk uitvoerige
verklaringen. Ze moeten bovendien worden
gekoppeld aan artikel 68quinquies van de organieke
wet betreffende de OCMW’s dat stelt dat
het openbaar centrum voor maatschappelijk
welzijn belast is met het toekennen van specifieke
hulp voor het betalen van onderhoudsgelden
ten gunste van kinderen. We beperken ons
hier tot enkele voorbeelden van de impact van
deze wetgeving op het gezinsleven.
Allereerst is het evident dat het systeem volwassenen
niet aanmoedigt om een koppel te
vormen. Het verschil tussen twee leeflonen aan
het alleenstaand tarief en twee leeflonen aan het
samenwoningstarief maakt dat de betrokkenen
er voordeel uit halen of denken uit te halen door
alleen te wonen of dit te laten uitschijnen. Om de
echte gezinssituatie van de rechthebbenden te
bepalen, raakt het maatschappelijk onderzoek
trouwens aan uiterst gevoelige privé-zaken,
omdat het OCMW moet weten of er al dan niet
sprake is van een feitelijk huishouden… Het
verschil tussen het bedrag voor samenwonenden
en het bedrag voor alleenstaanden valt
natuurlijk te verklaren door het feit dat samenwonenden
verondersteld zijn hun lasten te
delen. De wet veronderstelt dat leven met twee
tweemaal minder kost dan alleen leven. Ook al
mocht dit waar zijn, wat te betwijfelen valt,
moeten we dan dit economisch voordeel voor
100 % doorrekenen ten hoofde van de armsten,
dit wil zeggen inkomsten, waarvan iedereen
vindt dat ze toch ontoereikend zijn om een fatsoenlijk
leven te leiden, aftrekken van het volledige
veronderstelde voordeel van samenwonen?
Bij sommige categorieën van alleenstaanden
houdt de wet rekening met de gezinslast, vooral
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
bij categorie drie, terwijl voor de samenwonenden
het bedrag hetzelfde blijft, ongeacht of zij al
dan niet minstens één minderjarig kind ten laste
hebben. Het aantal kinderen ten laste verandert
niets aan het bedrag van het leefloon, de kinderbijslag
wordt verondersteld de bijkomende
kosten te compenseren. Nochtans weet iedereen,
en het Arbitragehof heeft dit bevestigd, dat
het slechts om een gedeeltelijke compensatie
gaat.
Zo kunnen we nog uren voortgaan, met onze
excuses aan de lezer omdat we hem of haar wat
verwarren, maar de bescherming van de gezinnen
en hun kwetsbaarheid verloopt eveneens
langs dit soort labyrint: als een alleenstaande
persoon, een gehuwde persoon of iemand met
een levenspartner minimum één kind ten laste
heeft, dan behoort hij tot categorie drie en krijgt
hij 8 800 € per jaar. Als deze persoon beslist om
bijvoorbeeld zijn oude vader in huis te nemen,
dan verlaat hij categorie drie, omdat hij niet
meer uitsluitend samenleeft met zijn gezin ten
laste en belandt hij net als zijn vader in categorie
twee. De beide volwassenen en de kinderen
krijgen dan samen twee keer 4 400 €, dus nog
altijd 8 800 € in totaal. Door een bijkomend
familielid in huis te nemen, verliest de persoon
die het gezinstarief van het leefloon kreeg dus
de toegekende verhoging wegens de kinderlast.
Het systeem moet worden vereenvoudigd. De
twee leeflonen voor samenwonenden moeten in
totaal hoger zijn dan het tarief voor de alleenstaande.
In ieder geval moet het leefloon worden
opgetrokken op grond van de kinderlast en
het aantal kinderen.
De andere gevolgen van de gezinssamenstelling
voor de toekenning van het leefloon vloeien voort
uit het in aanmerking nemen van de inkomsten
van de al dan niet gehuwde medebewoners 77 .
Als u met iemand gaat samenwonen, wordt het
deel van zijn/haar inkomsten dat het leefloon
overschrijdt afgetrokken van uw leefloon. Als de

nieuwe medebewoner 8 800 € of minder per
jaar verdient, heeft u er dus geen enkel economisch
voordeel bij om een nieuw huishouden te
stichten. We hadden voor de allerarmsten toch
op een beetje aanmoediging gehoopt…
Er is nog de mogelijkheid, zoals bij de maatschappelijke
bijstand, om het leefloon te recupereren
dat aan onderhoudsplichtigen werd
toegekend. Deze aangelegenheid is nauwkeuriger
gereglementeerd dan in de organieke wet
betreffende de OCMW’s 78 .
* * *
P. 187
Het recht is een eigenaardige taal, maar het is en
blijft een taal, de taal van de macht. Het recht
van de maatschappelijke bijstand hanteert een
autoritair woord tegen de meest kwetsbare
gezinnen die leven in België. Dit woord ondervindt
de gevolgen van de constante individualisering
van de sociale contacten, waardoor het
feit naar de achtergrond verschuift dat een gezin
meer is dan de som der individuen die het gezin
samenstellen. De leden van gezinnen die afhangen
van het OCMW worden eigenlijk in het
slechtste geval beschouwd als ongewenste individuen
of als te vullen monden en in het beste
geval als potentiële financiële bijdragers.
Rechtstreeks of onrechtstreeks is raken aan de
gezinsbanden altijd al een gevaarlijke zaak
geweest voor de wet, vooral wanneer het er
zoals bij de maatschappelijke bijstand om gaat
deze band (her)op te bouwen in een gezin, een
wijk, een gemeente, een regio of een staat.
Als het resultaat niet bemoedigend is, zoals
we vaststellen, dan komt dat omdat de wetten
betreffende maatschappelijke dienstverlening,
ondanks alle verslagen, debatten met de verenigingswereld,
Staten-generalen van het Gezin,
meestal van dag tot dag worden uitgewerkt in
ministeriële kabinetten, zonder een milde blik
naar de gezinnen, zonder echt te luisteren naar
die gezinnen die beweren dat de wetgever of de
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
overheid die verordeningen uitvaardigt, geen
zin heeft om te luisteren.
De mooie verwijzing naar menselijke waardigheid,
die achter elk systeem zou moeten schuilgaan,
verwijst in de praktijk enkel naar de
noodzaak om in noodgeval te worden verzorgd
en, voor de geluksvogels, naar de noodzaak om
te eten, een dak boven het hoofd te hebben en
niet te sterven van de kou. Wanneer de wetgever
en het Arbitragehof de maatschappelijke bijstand
dan nog eens willen instrumentariseren
om operaties van de vreemdelingenpolitie te
ondersteunen of de budgetten te verlichten, vinden
ouders hun kinderen niet meer terug en zien
de kinderen van arme mensen niet meer in
waarom ze ooit zelf een gezin zouden stichten.
Noten
1 Meer info in de publicatie “Mijn kind, duur kind?!”, 2005, 56 pagina’s. Te verkrijgen bij
de studiedienst van de Gezinsbond: 02/507.88.77 of studiedienst@gezinsbond.be.
2 Dekkingsgraad kinderbijslag en fiscale voordeel kind ten laste samen was op 1 januari
2007 voor een gezin: 32,36 % (één kind), 46,48 % (twee kinderen) en 64,82 % (drie kinderen).
3 Op 1 januari 2007 bedraagt dat geïndexeerde basisgezinsinkomen 1 819,59 euro, op
basis van het gewone indexcijfer van 120,85 (december 2006 / basisjaar 1996).
4 CBGS-enquête “Bevolking en Beleid in Vlaanderen”, 2003.
5 Zie VRIND 2004-2005, Vlaamse Regionale Indicatoren, Hoofdstuk 1.3 Demografische
context, pagina 52.
6 Interface Demography, Vrije Universiteit Brussel.
7 FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, Dienst
Demografie.
8 De maximale fiscale tegemoetkoming voor kinderen ten laste bedraagt 2 490,65 euro
en wordt bereikt bij een gemeentebelasting van 9 % vanaf het 8ste kind (alleenstaanden)
en vanaf het 9de kind (gehuwden).
9 Bedragen geldig vanaf 1 oktober 2006 (laatste overschrijding van de spilindex).
10 De regering besliste om vanaf 1 april 2007 de basiskinderbijslag van het eerste kind
van zelfstandigen te verhogen van 39,97 tot 60 euro.
11 Het recht van het kind om zijn mening te kennen te geven en het recht op het feit dat
met deze mening rekening moet worden gehouden in elke aangelegenheid of procedure die
het kind betreft.
12 Dit is nu ingesteld door een federale wet inzake bemiddeling.
13 In 1995 werd een wet goedgekeurd die het gezagsco-ouderschap in werking stelde.
14 De eerste wetsvoorstellen werden achtereenvolgens ingediend door de Volksunie (VU-
ID), de Vlaamse christen-democraten (CD&V) en de groene partijen Agalev-Ecolo tussen
januari 2001 en augustus 2002.
15 Wetsvoorstel tot aanvulling van het Burgerlijk Wetboek met bepalingen met betrekking
tot zorgouderschap, parlementair stuk nr. 50 1604, 23 februari 2002.

P. 188
16 Wetsvoorstellen ingediend door CD&V, NV-A en CDH. Ecolo dient een tekst in tot wijziging
van de afstamming.
17 Samenvatting van de Staten-generaal van het Gezin (1e cyclus) www.lesfamilles.be/
2005/doc/textes/synthese, 2005.
18 Amendementen ingediend door de Franstalige liberalen (MR) en de christen-democraten
(CD&V en CDH).
19 Nochtans heeft het recht op adoptie voor koppels van hetzelfde geslacht het afstammingssysteem
grondig gewijzigd door het verschil in geslacht niet meer te zien als voorwaarde
voor de afstamming.
20 Koninklijke wet van 21 februari 2002, artikel 7 van het Frans Burgerlijk Wetboek.
21 Art. 16 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december
1948; art. 10 van het Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake economische,
sociale en culturele rechten en art. 16 van het Herziene Europees Sociaal Handvest van
3 mei 1996.
22 Art. 23 van het Internationaal verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en
politieke rechten (hierna: BUPO); art. 12 van het Europese Verdrag van 4 november 1950
tot bescherming van de rechten van de mens en de universele vrijheden (hierna: EVRM) en
art. 9 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie van 7 december 2000.
23 Art. 23 BUPO, art. 8 EVRM en art. I-9 Europese Grondwet.
24 Lagroutte, S. en Arnason, A.T. (1999), “Article 16”, in Alfredsson, G. en Eide, A. (red.).
The Universal Declaration of Human Rights. A common standard of achievement. Den
Haag, Martinus Nijhoff, 339.
25 Hof Mensenrechten, arrest-Mazurek t. Frankrijk van 1 februari 2000, § 52 [
http://cmiskp.echr.coe.int/].
26 Swennen, F. (2004), Het huwelijk afschaffen?, Inaugurele rede in het personen-,
gezins- en familierecht aan de Universiteit Antwerpen, 17 december 2003, Antwerpen,
Intersentia, p. 23-24, nr. 15.
27 Brouwers, J. (2005), Bezonken rood, Atlas (hardcover).
28 Wet van 11 mei 2003, B.S. 28 mei 2003.
29 Bv. Cliquet, R. (1998), “Sociobiologie van het gezin”, Recht der Werkelijkheid 1997, I,
25-58; Cliquet R. en Avramov, D., “The future of the family: A sociobiological approach”, in
K. Matthijs (ed.), The family, Leuven University Press, 159-180.
30 Zie algemeen Willekens, H. (1997), “Het gezinsrecht in de sociale wetenschappen”,
Recht der Werkelijkheid. I, 1-24.
31 Fukuyama, F. (2004), De nieuwe mens, Pandora-Olympus (paperback).
32 Wet van 31 maart 1987 houdende wijziging van een aantal bepalingen met betrekking
tot de afstamming, B.S. 27 mei 1987.
33 Hof Mensenrechten, Marckx T. België van 13 juni 1979 [http://cmiskp.echr.coe.int/].
34 Wet van 2 juli 2006 tot wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek met
betrekking tot het vaststellen van de afstamming en de gevolgen ervan, Parl. St. Kamer
2005-06, nr. 51-597/038 (tekst aangenomen in plenaire vergadering en aan de Koning ter
bekrachtiging voorgelegd), [www.senate.be].
35 Arbitragehof, arrest nr. 41/97 van 14 juli 1997 en arrest nr. 12/98 van 11 februari 1998
[www.arbitrage.be].
36 Wet van 24 april 2003 tot hervorming van de adoptie, B.S. 16 mei 2003, in werking
getreden op 1 september 2005.
37 Dat sinds 2006 ook van gelijk geslacht mag zijn. Wet van 18 mei 2006 tot wijziging
van een aantal bepalingen van het Burgerlijk Wetboek, teneinde de adoptie door personen
van hetzelfde geslacht mogelijk te maken, B.S. 20 juni 2006. Hierop kom ik nog
terug.
38 Wet van 2 juli tot wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek met betrekking
tot het vaststellen van de afstamming en de gevolgen ervan, Parl. St. Kamer 2005-
06, nr. 51-597/038 (tekst aangepast) [www.senate.be].
39 Wet van 13 april 1995 betreffende de gezamenlijke uitoefening van het ouderlijk gezag,
B.S. 24 mei 1995.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
40 Wet van 18 juli 2006 tot het bevoorrechten van een gelijkmatig verdeelde huisvesting
van het kind van wie de ouders gescheiden zijn en tot regeling van de gedwongen tenuitvoerlegging
inzake de huisvesting van het kind, B.S. 4 september 2006.
41 Murat, P. (2002), “Couple, filiation, parenté”, in Des Concubinages. Parijs: Litec, 52-
71.
42 Artikel 318 § 4 Burgerlijk Wetboek.
43 Wetsontwerp betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van
de overtallige embryo’s en de gameten, Parl. St. Senaat 2005-06, nr. 3-1440/10,
[www.senate.be].
44 Advies van de afdeling wetgeving van de Raad van State, Parl. St. Senaat 2005-06,
nr. 3-417/3, [www.senate.be].
45 Wet van 18 mei 2006 tot wijziging van een aantal bepalingen van het Burgerlijk Wetboek,
teneinde de adoptie door personen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken, B.S.
20 juni 2006.
46 Hoewel die biologische grondslag in de algemene regels over de afstamming ook werd
versterkt in 2006, cf. Wet van 2 juli 2006 tot wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk
Wetboek met betrekking tot het vaststellen van de afstamming en de gevolgen ervan,
Parl. St. Kamer 2005-06, nr. 51-597/038.
47 Art. 50 Wetboek Successierechten (hierna verkort: W. Succ.), zoals van toepassing in
Vlaanderen.
48 Arbitragehof, arrest nr. 134/2003 van 8 oktober 2003 [www.arbitrage].
49 Advies van de afdeling wetgeving van de Raad van State, Parl. St. Kamer 2004-2005,
nr. 51-393/002 [www.dekamer.be].
50 Cass. 1 februari 1989, J.T. 1989, 354 en Pas.1989, I, 582 en Cass. 15 februari 1990, J.T.
1990, 216.
51 Cass. 1 februari 1989, J.T. 1989, 354 en Pas.1989, I, 582 en Cass. 15 februari 1990, J.T.
1990, 216.
52 Art. 410 Strafwet, in het bijzonder lid 2.
53 Art. 48 W. Succ., zoals van toepassing in Vlaanderen.
54 Schrama, W. (2005), De niet-huwelijkse samenleving in het Nederlandse en Duitse
recht. Amsterdam: Kluwer; Verbeke, A. en Forder, C. (red.), Gehuwd of niet: maakt het iets
uit? Antwerpen: Intersentia.
55 Casman, H. (2004), “Wettelijke samenwoning. Hoe gaat dat nu verder”, NjW, p. 182-
193.
56 Swennen, F. o.c., p. 5-16, nrs. 5-11.
57 Wet 13 februari 2003 tot openstelling van het huwelijk voor personen van gelijk
geslacht, B.S. 28 februari 2003.
58 Verbeke, A. (2005), “Homohuwelijksvermogensrecht?”, in Liber amicorum Paul Delnoy,
Brussel, Larcier, p. 513-531.
59 Arbitragehof, arrest nr. 159/2004 van 20 oktober 2004 [www.arbitrage.be]
60 Wetsontwerp tot hervorming van de echtscheiding, Parl. St. Kamer 2005-06, nr. 51-
2354/1 [www.dekamer.be]: “Het huwelijk wordt niet meer beschouwd als een star en
onontbindbaar instituut, maar als een sui generis pact”.
61 Zie Van Overbergh, C. (1900), Rapport général sur les travaux de la Commission royale
de bienfaisance, in La réforme de la bienfaisance en Belgique. Brussel: A. Lesigne; Grell,
P. (1976), L’organisation de l’assistance publique. Brussel: éd. Contradictions.
62 Over het contract, zie natuurlijk in de eerste plaats Contrat social. Over werken: “Travailler
est donc un devoir indispensable à l’homme social. Riche ou pauvre, puissant ou
faible, tout citoyen oisif est un fripon.” (Émile ou de l’éducation, uitgegeven door Launay,
M. (1996), Parijs: Garnier-Flammarion, p. 253.)
63 Artikel 60, § 3, 98, § 2 en 100bis van de wet van 8 juli 1976 en het koninklijk besluit
van 9 mei 1984 in uitvoering van artikel 100bis, § 1er, van de organieke wet van 8 juli 1976
betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn. De invordering is alleen verplicht
bij de echtgenoot en de voorouders of nakomelingen in de eerste graad. Het is niet
logisch dat de ex-echtgenoot, als die onderhoudsplichtig is, niet wordt vermeld.

P. 189
64 Artikel 203, 205 tot 211, 213, 221, 301, 306 tot 307bis, 336, 353-14 en 356-1 van het
Burgerlijk Wetboek.
65 Arrest nr. 43/98 van 22 april 1998.
66 Arrest nr. 80/99 van 30 juni 1999.
67 Arrest nr. 106/2003 van 22 juli 2003 en arrest nr. 129/2003 van 1 oktober 2003.
68 Voor deze kwestie, zie Fierens, J. “175 ans de paresse des pauvres”, Journal des tribunaux,
2005, no 6 196 van 21 oktober 2005, p. 645-646.
69 Dit is vaak het geval bij ouders uit een Zuid-Amerikaanse staat (waar de nationaliteit
wordt toegekend op basis van de geboorteplaats) die in België een kind krijgen. In zo’n
geval geldt in België artikel 10 van de 28 juni 1984 betreffende sommige aspecten van de
toestand van vreemdelingen en houdende invoering van invoering van het wetboek van de
Belgische nationaliteit. De Dienst Vreemdelingenzaken heeft zelfs een bijzondere afdeling
opgericht, onder de romantische naam “Scheppers van Belgische kinderen”.
70 AH nr. 66/2006 van 3 mei 2006, § B.10.
71 Arendt, H. (1982), Les origines du totalitarisme. L’impérialisme, Franse vertaling door
Martine Leiris [coll. Points politique, no 125]. Parijs: Fayard, p. 271 ev.
72 Artikel 10, 13, 14 e.v. van de wet van 26 mei 2002 betreffende het recht op maatschappelijke
integratie
73 “Het behoort tot de beoordelingsbevoegdheid van de wetgever om de kinderlast al dan
niet in aanmerking te nemen bij het bepalen van het leefloonbedrag, maar hij vermag daar-
S C È N E I I I Inzoomen op gezinnen en de overheid
bij niet, zonder de artikelen 10 en 11 van de Grondwet te miskennen, de kinderlast in aanmerking
te nemen wanneer het om alleenstaande rechthebbenden gaat en de kinderlast
niet in aanmerking te nemen wanneer het om samenwonende rechthebbenden gaat.”
(§ B.17.5. van het arrest.)
74 De huidige tekst werd vóór het arrest van het Arbitragehof nr 123/2006 van 28 juli 2006
geschreven, die onder anderen het woord ‘uitsluitend’ in artikel 14, § 1, 3o van de wet vernietigd.
75 Deze basisbedragen zijn geïndexeerd. Sinds 1 augustus 2005 gaat het respectievelijk
om 5004,83 €/jaar of 417,07 €/maand, om 7 507,25 €/jaar of 625,60 €/maand en om
10 009,67 €/jaar of 834,14 €/maand. Alle analysten zijn van mening dat deze inkomsten
niet volstaan om in 2006 in België een fatsoenlijk leven te kunnen leiden, maar dat is een
ander verhaal…
76 Zie artikel 14 van de wet van 26 mei 2002.
77 Artikel 16 van de wet van 26 mei 2002 en art. 34 van het koninklijk besluit van 11 juli
2002 houdende het algemeen reglement betreffende het recht op maatschappelijke
integratie.
78 Artikel 26 van de wet van 26 mei 2002 en art. 42 e.v. van het koninklijk besluit van
11 juli 2002 houdende het algemeen reglement betreffende het recht op maatschappelijke
integratie.

Een
panoramische blik
op gezinnen
en de samenleving
Families met meerdere generaties
De keerzijde van de rozengeur
Gelijkheid tussen mannen en vrouwen
Een panoramische blik gezinnen en samenleving
S C È N E IV.
Onze samenleving en haar waarden beïnvloeden
de gezinnen, hun relaties met de
werksfeer alsook hun perceptie van de fiscaliteit
of van de wetgeving. Soms helpen en steunen
gezinnen elkaar (financieel en affectief), dan
weer kibbelen of verscheuren ze elkaar. Kinderen
gaan naar school, jongeren volgen hogere of
universitaire studies of overwegen die aan te vatten.
Tijdens de vrije tijd komen gezinnen met al
hun behoeftes en verlangens in aanraking met
vrijetijdsvoorzieningen. Gezinsleden doen aan
sport of genieten van culturele activiteiten, sommigen
zijn lid van een vereniging, voeren actie of
zetten zich op regelmatige basis in voor een zaak
die hen na aan het hart ligt. Kortom een gezin kan
op vele manieren in contact staan met de samenleving.
Deze twee sferen zijn zo in elkaar verstrengeld
dat het bijna onmogelijk is enkele
– onvermijdelijk onvolledige – algemene lijnen te
trekken. Omdat een volledig overzicht van alle
dwarsverbindingen onmogelijk is, worden we in
dit hoofdstuk gedwongen om enkele heel specifieke
connecties tussen het gezin en de samenleving
te belichten. We kozen er dan ook voor om
enkele belangrijke beleidsgerelateerde domeinen
aan bod te laten komen. Zo bekijken we in de
eerste plaats de externe hulprelaties tussen het
gezin en de naaste familie. Daarbij hebben we
oog voor zowel de formele als de informele hulpstromen
en de intergenerationele solidariteit. Op
de tweede plaats hebben we het over geweld.
Zoals gezegd loopt niet altijd alles op wieltjes
binnen het gezin of tussen het gezin en de samen-

P. 192
leving. We hebben in dat tweede deel zowel aandacht
voor het geweld binnen het gezin als het
‘institutioneel geweld’ waarbij de meeste aandacht
zal gaan naar processen van uitsluiting en
armoede. We sluiten dat tweede deel af met een
korte terugkoppeling naar eerdere hoofdstuikken
en meer bepaald de gevolgen echtscheiding en
de problematiek van de éénoudergezinnen. Een
derde en laatste deel in dit hoofdstuk is van een
heel andere aard. Hierin bekijken we het maatschappelijke
debat over de gelijkheid tussen
mannen en vrouwen en de inspanningen die in
onze samenleving gedaan worden om tot gelijke
kansen voor mannen en vrouwen.
Families met meerdere generaties
In het begin van de 20ste eeuw wisten grootouders
dat ze hun kleinkinderen amper
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
enkele maanden of, in het beste geval, enkele
jaren zouden kennen. Tegenwoordig, dankzij de
langere levensverwachting, kunnen in éénzelfde
familie, ouders, kinderen en hun grootouders en
vaak zelfs overgrootouders gedurende enkele
jaren, van elkaars gezelschap genieten.
Door de aanwezigheid en contacten met hun
kleinkinderen plaatsen grootouders die kleinkinderen
in een stamboom en dragen ze zo bij tot
de opbouw van hun identiteit. Grootouders liggen
niet alleen aan de basis van identiteitsvorming
van jongeren, maar zijn ook getuigen van
vorige generaties en van gebeurtenissen die een
stempel hebben gedrukt op de gemeenschappelijke
geschiedenis. Die getuigenissen helpen het
kind te beseffen dat een leven evolueert en dat
ouderdom verschillende fases kent. De pensioenleeftijd
valt immers niet meer samen met het
einde van het ‘actieve’ leven.
TABEL 8: ANTWOORD OP DE VRAAG: “WAT IS VOOR U TEKEN VAN OUDERDOM?”,
PROCENTUEEL
% N
Verlies van cognitieve vaardigheden (geheugen,…) 67,2 4754
Opname in een rusthuis 64,2 4763
Afhankelijkheid van derden in de dagelijkse activiteiten 56,2 4749
Fysisch uizicht 40,3 4753
Vanaf een bepaalde leeftijd 37,8 4692
Onmogelijkheid om nog een wagen te besturen 32,5 4764
Verstarde ideeën en weigering moderne ideeën te aanvaarden 25,3 4751
Ander element 11,2 4769
Einde loopbaan 6,3 4769
Grootouder worden 4,7 4764
BRON PSBH, 1992-2002, golf 10, 2001.

Zoals uit de PSBH-enquête blijkt, wordt ‘grootouder
worden’ of ‘het einde van de beroepsloopbaan’
niet meer beschouwd als een teken
van ouderdom. Het verlies van zelfstandigheid
daarentegen wel. Zowel ‘het verlies van de cognitieve
vaardigheden’ (67,2 %) en ‘afhankelijkheid
van derden voor het verrichten van
dagelijkse taken’ (56,2 %) scoren hoog. Het is
dan ook logisch dat men de opname in een rusthuis,
wat gewoonlijk gepaard gaat met dit verlies
van autonomie, aanvoelt als een duidelijke
indicator van oud zijn (64,2 %) (Casman,
2002). Tegenwoordig wordt iemand die nog
zelfstandig kan leven eigenlijk niet beschouwd
als oud.
DUIZEND-EN-EEN SOORTEN GROOTOUDERS
P. 193
Door de hoge levensverwachting maken grootouders
langer deel uit van het gezinsleven. Ze
hebben een symbolische rol, zijn levende getuigenissen
van de tijd die voorbijgaat en treden
soms op als bemiddelaar. Grootouders hebben
een unieke en specifieke plaats in het leven van
hun kleinkinderen. Het kind ziet zijn grootouders
als ‘speciale’ volwassenen. Voor hen zijn ze
meestal minder veeleisend en, als ze geen
beroepsactiviteit meer uitoefenen, vaker beschikbaar.
De persoonlijkheid van grootmoeders
wordt dikwijls karakteriserend omschreven:
men ziet een gezette vrouw die jam maakt en
heel goed kan koken, of een dynamische dame
die zich als vrijwilligster inzet voor een goed
doel. Grootouders vormen evenwel geen homogene
groep. Ze verschillen onder andere in
leeftijd. Ze hebben, meer dan vroeger, een verschillend
profiel: beroepsactief, verschillende
activiteiten of leiden een rustig bestaan… Het
begrip ‘grootouder’ dekt vele ladingen (Casman
& Jamin, 2006).
Grootouders worden op het einde van de
beroepsloopbaan dikwijls ingeschakeld om het
gebrek aan opvangplaatsen voor jonge kinderen
tegemoet te komen door ze deel- of voltijds op te
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
vangen. Nu de toekenning van het brugpensioen
in de toekomst steeds moeilijker zal zijn, wordt
die gewilde of opgelegde vrije tijd handig herbesteed
in de solidariteit tussen de generaties.
Hulp binnen de familie?
Intergenerationele solidariteit wordt op vele
manieren zichtbaar en intergenerationele zorg
en ondersteuning wordt zowel van de kinderen
aan de ouders gegeven, als omgekeerd. Naargelang
de behoeftes en wensen van de gezinsleden,
de periodes van werken, het (brug)pensioen en
het overlijden van de ouders verandert de organisatie
van gezinnen. De solidariteit die ontvangen
en gegeven wordt, past zich aan.
Financiële transfers geschieden meestal in
neerwaartse richting, wat eigen is aan de leeftijd
van de ouders. Zij hebben de tijd gehad om te
sparen, hebben meestal een huis dat reeds afbetaald
is, terwijl hun kinderen nog met dit alles
moeten beginnen. De andere vormen van solidariteit
wisselen gedurende het hele leven. Als
ouders jong-gepensioneerd zijn (60-69 jaar),
helpen ze hun kinderen in de organisatie van
hun dagelijks leven. Die beweging wordt geleidelijk
aan omgekeerd naargelang de ouders
meer op leeftijd komen, de autonomie vermindert
of meer verzorging en huishoudelijke hulp
in het dagelijks leven nodig is.
Familiale solidariteit is belangrijk, maar heeft
beperkingen. De afstand tussen familieleden
belet de mogelijkheid om steun tussen generaties
te leveren. Intrafamiliale solidariteit wordt
daarenboven dikwijls beschreven als “een selectieve
solidariteit die men enkel geeft aan hen
waarmee men zich verbonden voelt”. Anders
gezegd, om te bepalen of men hulp verleent,
kijkt men niet naar de hulpbehoevendheid van
de persoon, maar wel of men deze persoon graag
heeft of niet. Het begrip ‘solidariteit’ heeft niet
voor iedereen dezelfde betekenis.

P. 194
De familiale solidariteit heeft echter zwaar te lijden
onder de beroepsactiviteit. Ze moet het
hoofd bieden aan de groeiende behoeften van
steeds meer mensen die geen zelfstandig leven
meer kunnen leiden door de langere levensverwachting.
In vele gevallen is deze hulp ontoereikend.
Om tegemoet te komen aan die eisen,
heeft men na de Tweede Wereldoorlog diensten
voor thuishulp en -zorg opgericht. Die diensten
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
TABEL 9: RICHTING VAN DE STROMEN HUISHOUDELIJKE HULP, VERZORGING (1993, PROCENTUEEL)
EN FINANCIËLE HULP (1999, PROCENTUEEL) VOLGENS DE LEEFTIJD VAN DE OUDERS
Huishoudelijke hulp
60-69 jaar 70-79 jaar 80 jaar en +
Dalend 48,0 23,0 2,3
Wederzijds 23,6 15,3 4,6
Stijgend 29,0 61,9 93,2
Verzorging
Dalend 45,0 16,4 6,9
Wederzijds 11,0 10,9 0,0
Stijgend 44,0 72,7 93,1
Financiële hulp
Dalend 88,0 90,2 87,5
Wederzijds 1,3 3,9 0,0
Stijgend 10,7 5,9 12,5
BRON Gauthier, 1999.
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Mijn oma (82 jaar) woont in een appartement waar er
een grote solidariteit is tussen de buren. Dankzij de
thuiszorg die ze krijgt, kan ze daar blijven wonen. Wij
helpen vrijwillig, maar zonder externe hulp kunnen
wij de hulp die zij nodig heeft, niet voorzien.”
waren eerst bestemd voor gezinnen met kinderen,
maar veranderden geleidelijk aan naar
steun voor oudere mensen.
De collectief verstrekte formele hulp dringt
binnen in de familiale sfeer. De professionele
helpers vullen vaak de hulp die door verwanten
wordt geboden aan, of omgekeerd. Men doet
een beroep op die twee soorten hulpverlening,
de formele en de informele zodat de oudere die
zijn zelfstandigheid heeft verloren, zolang
mogelijk thuis kan blijven wonen.
Formele hulp
Alle generaties verlangen naar zelfstandigheid,
maar de wisselvalligheden van het leven dwingen
de ouderen vaak een beroep te doen op een
(gedeeltelijke) buitenhuisopname of op formele
en informele hulp en zorg. De vraag naar hulpverlening
aan gezinnen en ouderen stijgt al een

P. 195
tiental jaar. Naar alle verwachting zal deze trend
zich doorzetten omdat de ‘babyboom-generatie’
vergrijst.
Flash-back
Op het einde van de jaren 1940 hebben veranderingen
in het gezin samen met algemene
maatschappelijke evoluties geleid tot de oprichting
van sociale hulp in België. Net zoals de
sociale zekerheid, wil die hulpverlening de mantelzorgers
in het gezin bijstaan. Dit werd ingegeven
door de inkrimping van de gezinsomvang.
Deze werd langzaam herleid tot het kerngezin.
Ook het groot aantal oorlogsslachtoffers had zijn
aandeel. Hierdoor moesten steeds meer moeders
de last van het gezin alleen dragen. In deze
periode begon ook de babyboom en na verloop
van tijd betraden vrouwen in groten getale de
arbeidsmarkt.
In eerste instantie gebeurde deze hulpverlening
door vrijwilligers. Hun doel was om – afhankelijk
van de inkomsten – materiële en financiële
hulp te verlenen aan moeders en kinderen
(Masuy, 2006). Zo verleenden zij onder andere
hulp aan moeders die ziek waren, pas bevallen
of aan het gezin bij overlijden, langdurige afwezigheid
of overspanning van de moeder. De
enige voorwaarde was dat ze minstens drie kinderen
onder de 14 jaar ten laste had (Aide à
Domicile en Milieu Rural, 2001). De sector
werd snel professioneler en nam een structuur
aan die hulp garandeerde. Tijdens de naoorlogse
bloeiperiode (1945-1975) werd ‘de
organisatie van sociale hulp’ door de overheid in
een project opgenomen dat gezondheidsvoorzieningen
wilde moderniseren (Masuy, 2006).
Vanaf 1955, bepaalt de overheid de inhoud van
de diensten en de kwalificatiegraad van het personeel.
Tegelijkertijd wordt de doelgroep uitgebreid:
de belangrijkste gebruiker is in die tijd
nog steeds het traditionele gezin, maar ouderen
in moeilijkheden wegens ziekte of eenzaamheid
deden ook een beroep op de gezinshelpsters. De
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
DE VERSCHILLEN TUSSEN VLAANDEREN
EN WALLONIË BLIJVEN BESTAAN
IN HET KADER VAN DE HULPVERLENING
AAN GEZINNEN EN SENIOREN. HET GEVAL
VAN DE VLAAMSE ZORGVERZEKERING
De oprichting van de zorgverzekering was ingeschreven
in de federale regeringsverklaring in
1999: “Meer dan 11 % van de ouderen ouder dan
65 jaar kennen een verlies van autonomie. Het is hoog
tijd dat men een geschikt antwoord geeft om het
nieuwe risico van verlies van autonomie het hoofd te
bieden. Dit veronderstelt een globale aanpak die
tegelijkertijd uitwerking zal hebben op vraag en aanbod
van de diensten en op een solidaire dekking van
de kosten. In dat kader, zal de regering een overleg
instellen over de zorgverzekering”. Enkel de Vlaamse
Gemeenschap heeft op 30 maart 1999 een decreet
uitgevaardigd over de oprichting van de ‘Vlaamse
zorgverzekering’ (VZ). De VZ, die van kracht is sinds
1 oktober 2001, dekt de niet-medische zorgen
gedeeltelijk. Concreet betekent dit dat elke Vlaamse
burger ouder dan 25 jaar de verplichting heeft bijdragen
te betalen aan een verzekeringsfonds ten
voordele van zwaar hulpbehoevende personen. Door
haar succes kent de VZ reeds ernstige financiële
moeilijkheden. De Vlaamse regering heeft bijgevolg
beslist de bijdrage te verhogen en tegelijkertijd
de maandelijkse bijslagen te verlagen voor mensen
in rusthuizen.
BRON Paquet, 2002.
ingrijpende institutionele hervormingen van de
jaren 1980, de federalisering, zorgde ervoor dat
gezinsbeleid een gemeenschapsbevoegdheid
werd. Sindsdien kennen de diensten voor hulpverlening
aan de gezinnen – buiten de gezondheidszorgen
1 – een uiteenlopend verloop in het
noorden en het zuiden van het land. Vlaanderen
geeft de voorkeur aan het zo lang mogelijk thuis
laten wonen van de oudere, terwijl Wallonië
eerst de opname in rusthuizen stimuleerde om
later ook voorstander te worden van het thuis
blijven wonen.

P. 196
De ouderen die oorspronkelijk slechts in beperkte
mate gebruik maakten van de hulpverlening,
zijn geleidelijk aan de belangrijkste begunstigden
geworden. Ouderen maken vaker dan de
andere leeftijdsgroepen gebruik van thuishulp.
Terwijl geen 20 % van de 60-64-jarigen een
beroep doet op een gezinshelp(st)er of op de
levering van maaltijden aan huis, doet meer dan
de helft van de 80-84-jarigen een beroep op die
diensten. Deze verhouding stijgt met de leeftijd
(Leroy, 2004). Het feit dat de gebruikers van
deze thuishulp meestal behoren tot de oudste
ouderen, heeft tot ingrijpende veranderingen
geleid: de hulp wordt nu ook ‘s avonds en tijdens
het weekend verleend. En in de opleiding van
het personeel wordt bijvoorbeeld ook aandacht
besteed aan polyvalentie en ‘relationele tijd’.
Er bestaat een wisselwerking tussen de dienstverleners
van thuishulp en -zorg en de overheid.
Onder impuls van de mensen in de praktijk worden
er nieuwe, innovatieve, systemen ontwikkeld.
De overheid speelt hierop in door dit in de
regelgeving op te nemen. Hierdoor kunnen er
nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden. In deze
sector vond er een evolutie plaats in drie fasen.
De eerste diensten waren gebonden aan de
beschermende reglementering van het ministerie
van Sociale Zaken (Gilain & Nyssens,
2001). Dit gebeurde onder de normen van redelijkheid
en sociale samenhang. De diensten van
thuishulp, waarvan tot nu toe sprake, vallen
onder deze categorie. In een tweede fase hebben
integratiemaatregelen, die tot doel hadden
de zwakste werklozen te activeren en tegemoet
te komen aan de sociale behoeften van de bevolking
op het gebied van sociale samenhang, het
mogelijk gemaakt dat verschillende niet-commerciële
organisaties bijkomende financieringen
konden verkrijgen. Op deze manier konden
nieuwe diensten ontwikkeld worden. Huishoudhulp
is hier een voorbeeld van. Na meerdere
pogingen zijn de dienstencheques zeer recent
ten tonele verschenen op de markt van de buurt-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
diensten. “De invoering van dienstencheques
brengt een nieuwe soort, haast commerciële,
regulering in omloop die de organisatie van de
buurtdiensten grondig omgooit. (…) Men verlaat
het gebied van het sociaal beleid. Enerzijds
gebeurt dit met een economische doelstelling
voor ogen – door de financiering van de consumptie
wil men bijdragen tot de structurering
van een nieuwe economische sector. Anderzijds
wil men de tewerkstelling bevorderen – door
het scheppen van nieuwe arbeidsplaatsen wil
men zwartwerk bestrijden” (CERISIS, 2004).
Deze nieuwkomer gooit de spelregels om op het
gebied van de vereiste kwalificaties voor het
personeel dat thuiszorg en -hulp verricht.
En vandaag?
Vandaag de dag leven de organisaties en de
overheid naast elkaar. Het OCMW vormt de verbinding.
Tegelijkertijd is het aanbod van thuishulp
uitgebreid. Er zijn nieuwe, beter aan de
doelgroep aangepaste diensten ontstaan zoals
hulp in het huishouden, ziekenoppas, telebewaking
2 , klusjeshulp,… Toch schuilt achter de vele
vormen van hulpverlening, die elkaar in hetzelfde
huis kunnen kruisen, een eigen logica
zoals de volgende tabel aantoont.
De mantelzorger,
steunpilaar van de hulpverlening
De overgrote meerderheid van de 65-plussers
wonen thuis. Toch maakt maar 15 % van deze
groep gebruik van formele zorg. Ondanks de
zeer snelle groei van formele thuishulpdiensten
blijft de rol van informele hulp – hulp geboden
door de onmiddellijke omgeving – dominant.
Deze mantelzorgers spelen een belangrijke rol
in de levenskwaliteit van de persoon die ze helpen.
In de meeste gevallen zijn ze van middelbare
leeftijd, beroepsinactief en vrouw (Gilain
& Nyssens, 2001).

Subsidiërende
overheid
Aangeboden
diensten
Vereiste
kwalicaties
Doelgroep
Financieringswijze
Kosten
P. 197
Thuisverplegingsdiensten
FOD 4 Volksgezondheid
Verpleegkundige zorgen op
doktersvoorschrift
Verpleegkundige
(werknemer of zelfstandige)
trend om de functie open
te stellen voor
hulpverle(e)n(st)ers
Zieken en/of mindervaliden
die thuis verblijven
Federale financiering en
Sociale Maribel
Op doktersvoorschrift.
Tarifering per uur of
verminderingen op basis
van het statuut
’begunstigde van
verhoogde tussenkomst’
Erkenning van de mantelzorger
Door de stijgende levensverwachting stijgt het
aantal mensen dat voor een zieke of hulpbehoevende
naaste zorgt. Er wordt echter weinig
rekening gehouden met deze, meestal vrouwelijke,
mantelzorger. Er zijn een aantal verloven
die het mogelijk maken om zorg te verlenen 10 ,
maar deze zijn beperkt in tijd en hebben een
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
TABEL 10: OVERZICHTSTABEL
(gemaakt in samenwerking met Marie-Claire Sépulchre 3 )
Hulpdiensten
voor gezinnen en ouderen
Regionaal:
Vlaanderen: Ministerie voor
Welzijn, Volksgezondheid
en Gezin
Wallonië: Gezondheid en
sociale actie
Verpleegkundige zorgen
voor gezinnen, thuisoppas,
hulp in het huishouden en
klusjes
– Familiale helpsters
– Thuisoppas
– Huishoudhulp (Sociale
Maribel 5 , GECO 6
(Vlaanderen) en APE 7
(Wallonië))
– ‘Klusjesman’ en
polyvalente werkman
– …
Gezinnen in moeilijkheden,
ouderen en mindervaliden
Sociale Maribel
Vlaanderen: GECO, DAC 8
Wallonië: APE, PTP 9
Verbonden met het inkomen
van de begunstigden
Buurtdiensten
FOD Tewerkstelling
Hulp in de dagelijkse taken
en vervoer van personen
met een beperkte mobiliteit
– Hulp in het huishouden
– Was en strijk aan huis of
daarbuiten
– Kleine, occasionele
naaiklusjes
– Bereiding van de
maaltijden aan huis
– Boodschappen
– Vervoer van personen
met een beperkte
mobiliteit
Autonome mensen met
technische problemen
Dienstencheques
Tarifering per uur en
aftrekbaar van het
belastbaar inkomen
lage vergoeding. Indien er een belangrijke
beslissing dient genomen te worden over de verzorging,
wordt vaak geen rekening gehouden
met de mantelzorger. “Die mantelzorger krijgt
vaak weinig erkenning en waardering als
belangrijke actor naast de professionele hulpverlening.
In wetteksten over thuiszorg krijgen

P. 198
DE ‘SANDWICH’GENERATIE
Wanneer vier generaties binnen een familie leven,
worden de jonge grootouders soms ‘sandwich’generatie
genoemd. Het gebeurt wel vaker dat
jonge grootouders tegelijk hulp bieden aan hun
kinderen door op hun kleinkinderen te passen en
ook zorg verlenen aan hun ouderwordende ouders.
Die jonge grootouders, en in het bijzonder de
grootmoeders, vervullen een scharnierfunctie tussen
twee generaties. Zij bieden zowel in stijgende,
als in dalende lijn hulp aan.
In de leeftijdsgroep 55 jaar en ouder zijn 14 % van
de vrouwen betrokken bij de opvang van een oudere
ouder en/of partner en zorgen ze tegelijkertijd voor
de opvang van hun kleinkinderen. Kijken we specifiek
naar de leeftijdsgroep tussen 55 en 59 jaar dan
stijgt dit percentage vrouwen tot 20 %. Meestal zorgen
de vrouwen voor de voorbereiding van de maaltijden,
de was en het poetsen van de woning. Het
toedienen van medicatie, helpen met eten en drinken
of een luisterend oor aanbieden, gebeurt zowel
door mannen als door vrouwen.
De ‘sandwichgeneratie’ vult op deze manier, minstens
gedeeltelijk, de leemtes van de maatschappij
op gebied van zorg aan de oudste ouderen en op
gebied van kinderopvang.
BRON Casman & Jamin, 2006; Hedebouw & Sannen, 2002.
ze geen uitdrukkelijke rol toegewezen in de
opbouw van begeleidingsplannen om de zorgbehoevende
te helpen (…) Daarbij komt nog de
vraag over de steun aan en de begeleiding van
deze natuurlijke helpers in hun werk. Men moet
zich ook vragen stellen over het statuut van deze
helpers en de sociale bescherming waarvan ze
kunnen genieten op de arbeidsmarkt” (Degavre
& Nyssens, 2005, p. 13). Niettegenstaande de
mogelijkheid het (bestaande of nog op te richten)
recht specifieke verloven op te nemen, is
het noodzakelijk rekening te houden met de
jaren die de naaste helper wijdde aan het bieden
van hulp en de ervaring die hij/zij hierbij heeft
opgedaan. Dit gebeurt wel al in Zwitserland.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Adempauzes creëren…
Buiten de invloed op de professionele loopbaan
bij een gedeeltelijke of definitieve onderbreking
en een effect op de familiale organisatie, kan de
taak van de mantelzorger emotioneel zwaar blijken,
(schadelijke) fysieke inspanningen vereisen
en aan beide kanten vermoeidheid en
ergernis veroorzaken. Dit kan leiden tot slapeloze
nachten van de mantelzorger. Zorgbehoevende
personen hebben per definitie nood aan
hulp bij het uitvoeren van dagdagelijkse taken.
De mantelzorger is, om goede hulp te kunnen
verlenen, verplicht om binnen te dringen in het
intieme leven van de hulpbehoevende persoon
en deze laatste moet dit wel toestaan. Daarenboven
zijn de levens zodanig met elkaar verweven
dat de mantelzorger een deel van zijn
zelfstandigheid verliest. Ook zij hebben behoefte
aan tijd voor zichzelf (Van Bael & Vankriekinge,
2004). Oververmoeide personen kunnen
de hulpbehoevende persoon die zij verzorgen
schade berokkenen. In extreme gevallen kan dit
leiden tot een zenuwinzinking van de mantelzorger
of verwaarlozing of mishandeling van de
persoon waar hulp aan wordt verleend (Gilain
& Nyssens, 2001).
Om deze risico’s te voorkomen is men op zoek
naar structuren die de taak van de mantelzorger
kunnen verlichten. Dagcentra geven de mantelzorger
een adempauze en ook gastgezinnen
kunnen deze taak soms vervullen. Voor ouderen
kan dagopvang de geleidelijke overgang naar
een rusthuis betekenen. Desondanks is er meer
nood aan passende opvang voor kinderen en
volwassenen met een zware handicap. Niet
iedereen beschikt echter over de nodige en
juiste informatie over deze structuren waardoor
ze er geen gebruik van kunnen maken. Vooral
achtergestelde sociale groepen lopen deze
informatie mis.

EEN LOON VOOR DE MANTELZORGER?
P. 199
Vlaanderen heeft de politieke keuze gemaakt om
de thuishulp van zorgbehoevende personen te
bevorderen en de rol van de familie aan te moedigen.
Verschillende organisaties (OCMW’s, ziekenfondsen
en andere lokale administraties) hebben
hiertoe geleidelijk aan een lage verloning voorzien
voor de mantelzorger.
Het principe van financiële steun geven aan mantelzorgers
vormt nochtans het voorwerp van discussies.
Onder andere werknemersorganisaties
vinden dat het toekennen van een loon aan de
mantelzorger een averechts effect kan hebben. Het
gaat immers om een niet-permanent statuut en
kan enkel van toepassing zijn op een tussenfase in
een loopbaan. Deze periode kan in geen geval een
volledige loopbaan duren. En wat met het professioneel
statuut van de mantelzorger na die informele
zorgperiode? Herintreden is niet gemakkelijk, dit
wijst de reeds bestaande complexe problematiek
hieromtrent al aan. Ook is het zo dat personen die
ouderen helpen, minder tevreden zijn over hun
familiale toestand dan anderen. De vraag is dan of
het een goed idee is om een situatie die blijkbaar
ontevredenheid veroorzaakt te officialiseren? De
onstabiele en veelheid van situaties waarin de
mantelzorger zich bevindt, maakt het niet makkelijker
om tot een oplossing te komen in verband
met de erkenning van dit statuut.
BRONNEN Gilain & Nyssens, 2001; Staten-generaal van het Gezin cyclus II, 2006.
De overeenstemming
tussen privé en publiek
Door de institutionalisering van thuishulp was
het mogelijk om de middelen ter bestrijding van
de vereenzaming van ouderen te vermeerderen
en de gezondheidsuitgaven van de overheid te
verminderen. Dit gebeurde door een alternatief
te bieden dat goedkoper is dan een verblijf in
een ziekenhuis of een rusthuis (Degavre & Nyssens,
2005). De formele zorg heeft echter niet
geleid tot het verdwijnen van de familiale solidariteit.
“De familiale omgeving blijft aanwezig,
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
niet alleen om te voldoen aan de behoeften die
het formeel net niet op zich neemt, maar ook
(…) om haar actie en aanwezigheid bij de
oudere te richten op kwalitatieve en relationele
aspecten van de hulp” (Du Pasquier e.a., 1995,
p. 254). Om efficiënt te kunnen werken is de
aanwezigheid van een mantelzorger noodzakelijk.
Formele en informele zorg vullen elkaar
aan. De taak van de mantelzorger, die meestal
door vrouwen wordt opgenomen, wordt verlicht
door de bestaande diensten. Toch is deze persoon
een onontbeerlijk aanspreekpunt voor de
formele zorgverlening (Degavre & Nyssens,
2005). Men kan spreken van een relationele
driehoek tussen de oudere, de omgeving en de
professionele hulpverleners. De kwaliteit van de
WAAROM NIET ‘BALUCHONNAGE’ ?
De ziekte van Alzheimer van een familielid heeft
een, soms heel pijnlijke, impact op de hele familie.
Ondanks de moeilijkheden willen de meeste families
hun naaste zo lang mogelijk thuis houden. Ze
sparen geen moeite om dit te doen. De mantelzorger
heeft nochtans ook ‘ademmomenten’ nodig,
maar wil niet altijd dat de zorgbehoevende persoon
uit zijn/haar vertrouwde omgeving gehaald word.
Daarom werd de vzw ‘Baluchon Alzheimer’ opgericht.
Zij heeft tot doel de mantelzorger de mogelijkheid
te geven een week of twee rust te nemen
zonder dat hij/zij de hulpbehoevende ergens
anders moet laten opnemen Er komt dan een
‘Baluchonneuse’ thuis wonen voor de duur van de
rustpauze van de mantelzorger.
De baluchonneuse zal gedurende de afwezigheid
van de mantelzorger 24 uur op 24 zorgen voor een
omkadering. Er wordt elke dag ook een begeleidingsverslag
voor de familie opgesteld. Alle activiteiten
met de hulpbehoevende en opmerkingen
worden genoteerd. Dit verslag wordt op het einde
van de periode aan de familie overhandigd.
BRON Baluchon Alzheimer België, 2006.

P. 200
zorg is afhankelijk van de samenwerking tussen
deze drie personen (Casman, 2005).
Als de formele hulp,
de informele volledig vervangt…
Keuze?
Als ouderen het moeilijk krijgen om hun dagelijkse
taken te vervullen, doen ze eerst een
beroep op formele en informele hulp om thuis te
kunnen blijven. Zelfs als de wil om in een vertrouwde
omgeving te blijven hardnekkig is
(PSBH, 1992-2002), kan deze zorg niet beletten
dat de senior ooit zijn huis zal moeten verlaten.
Dikwijls wordt de beslissing van de verhuis
door de omgeving op een crisismoment genomen,
al dan niet in samenspraak met de oudere.
In realiteit woont 87 % van de 60-plussers thuis,
waarbij ze eventueel hulp genieten, 6 % onder
hen woont bij één van hun kinderen in en 7 %
woont in een rusthuis (Casman e.a., 1998).
Eens ze hun zelfstandigheid verloren hebben,
geven ouderen niet de voorkeur aan het wonen
GETUIGENIS DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Wanneer een immobiele persoon het ziekenhuis verlaat
en niet kan rekenen op de familie, bevindt deze
persoon zich in een zeer kwetsbare situatie. Er zijn
niet altijd professionele zorgverleners beschikbaar in
de nabije omgeving om alle taken over te nemen. Ook
de bijhorende financiële kost is moeilijk te dragen
voor de meerderheid van de burgers. Thuiszorg is
hypergespecialiseerd. De persoon die komt poetsen,
kookt niet en de persoon die kookt, kan geen basisverzorgingen
geven. Op die vlakken worden ze vergeleken
met de gespecialiseerde zorg die door de
vrouwen en de moeders van de familie gegeven
wordt. De noden en de realiteit waarmee deze vrouwen
te maken krijgen eens ze stoppen met deze niet
betaalde gezinsarbeid, steken tegen.”
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Op mijn 73 jaar ben ik absoluut tegen de afhankelijkheid
van mijn kinderen. Zij hebben genoeg zorgen
met hun eigen gezin en ik zie het als een plicht van de
ouders om hun vrije tijd nuttig te organiseren zonder
te vervreemden van hun familie. De goede verhouding
heeft zijn prijs. De dag dat ik het niet meer zelf kan
trekken, installeer ik mij in een rusthuis van mijn
keuze. Ik wil mijn kinderen niet aandoen wat ik met
mijn moeder heb meegemaakt, zelfs al ben ik goed
van hart.”
bij één van de kinderen of een familielid. Het
verlangen om de zelfstandigheid te behouden en
de vrees een last te zijn voor de omgeving liggen
aan de basis van deze terughoudendheid (Casman
& Jamin, 2006). De keuze voor een rusthuis
wordt echter niet altijd opgelegd aan de
oudere. Meer dan 15 % van de ouderen kiest vrij
voor dit alternatief. 24,3 % maakt deze keuze in
samenspraak met het rusthuis, 40 % beslist
alleen. De persoon die bewust gekozen heeft
voor het rusthuis past zich bijgevolg beter aan
haar nieuwe levenstijl aan (Casman e.a., 1998).
Verandering van leven
De opname in een rusthuis kan aanleiding geven
tot een breuk met het zelfbeeld of de (her)ontdekking
van het leven in een gemeenschap. “In
het ‘normale’ leven, slapen, werken of ontspannen
mensen zich op verschillende plaatsen,
komen ze in contact met diverse mensen en ontmoeten
ze deze op verschillende plaatsen: in
hun buurt, op het werk, in de familie, in een
sportclub of in een cultureel centrum,… In het
rusthuis verdwijnen deze grenzen die tussen
verschillende milieus bestaan grotendeels. Eén
enkele locatie wordt de plaats om te leven, om
zich bezig te houden en andere mensen te ontmoeten.
Deze activiteiten worden geregeld volgens
een gemeenschappelijk ritme. (…) De

P. 201
indeling van die activiteiten volgt een strak
werkrooster: een verpleegster zal een bepaald
aantal bewoners gewassen hebben in de voormiddag,
een verpleegassistente zal zoveel middagmalen
bedienen,…” (Casman e.a., 1998,
p. 17-18). Het ritme en de opvolging van de
momenten van de dag hangt af van de andere
bewoners. Als het personeel onderbemand is,
kan dit de indruk wekken dat men aan zijn lot
wordt overgelaten 11 .
Ouderen die in een rusthuis worden opgenomen,
hebben dikwijls de indruk dat ze niet alleen hun
zelfstandigheid verliezen, maar ook hun maatschappelijk
nut. Hun huis, symbool van alles wat
ze geweest zijn, hebben ze moeten verlaten voor
een instelling die dikwijls een negatief beeld
oproept. Rusthuizen zijn in de ogen van het
merendeel van de bevolking eenzame plaatsen
waar men enkel nog op de dood kan wachten.
Nochtans tonen de meeste instellingen zich
voorstander van meer contact met de buitenwereld
en tonen ze respect voor de zelfstandigheid
van de bewoners (Sprimont, 2005).
Het rusthuis beweegt en innoveert
In Frankrijk heeft men zeer vroeg ingezien dat
het mengen van verschillende generaties ervoor
zorgt dat ouderen langer hun zelfstandigheid
kunnen bewaren. België kwam echter later tot
dit besef en volgende de grootse projecten van
de jaren 1970 waar rusthuizen zich veelal afzonderen
van de levenscentra, waardoor de bewoners
vereenzamen in getto’s. Toch heeft België
enkele (schaarse) initiatieven 12 die mogelijk
waren dankzij de stedenbouwkundige en architectonische
inrichting van de betrokken plaats,
de beschikbaarheid van de buurtdiensten en de
investeringen van de lokale overheid. De gehanteerde
formules zijn flexibeler dan in rusthuizen
en eisen niet dat de ouderen volledig ‘ontwortelt’
(Carlson e.a., 1998).
Ondanks de vernieuwingen in het rusthuis blijft
de vaststelling: mensen wachten steeds langer
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
om hun intrek te nemen in een rusthuis. Ze
wachten tot hun zelfstandigheid sterk is verminderd,
hun fysieke en mentale toestand zodanig is
verslechterd dat het moeilijk is om zich aan te
passen aan de nieuwe omgeving. Deze realiteit
heeft voor gevolg dat rusthuizen moeilijk kunnen
ontsnappen aan hun imago van ‘sterfhuis’. Het
lijkt alsof thuis blijven wonen en een verblijf in
een instelling elkaars concurrenten zijn. Zo verdwijnt
elke mogelijkheid tot samenwerking,
complementariteit of zelfs beurtwisseling, die
nog heel zelden wordt overwogen.
De keerzijde van de rozengeur
Het leven van de gezinnen verloopt niet
altijd als een langzame, rustige stroom,
maar het is ook geen draaikolk. Het leven heeft
zijn goede en slechte momenten en is niet vrij
van problemen en beproevingen. Die lotgevallen
zijn een weerspiegeling van de maatschappij
waarin wij leven, van de algemene economische
omstandigheden en van de stereotypes en beelden
die wij hebben over dingen. In deze paragraaf
zullen we het hebben over die risico’s:
geweld binnen het gezin of door de intieme partner,
het geweld veroorzaakt door instellingen en
echtscheidingen.
Intrafamiliaal geweld
Geweld binnen de familie kan verschillende
vormen aannemen: echtelijk geweld, mishandeling
van ouderen, kindermishandeling,… Dit
geweld treft zowel het welzijn van de families
zelf als de wisselwerking met de buitenwereld.
Echtelijk geweld
“Kwetsende woorden, scheldwoorden, paternalistische,
neerbuigend en dictatoriaal autoritarisme,
controle, verwijten en berispingen,

P. 202
vernederingen, ziekelijke jaloezie, zwartmakerij,
beledigingen, tieren en dreigen, fysiek en
seksueel geweld: het geweld neemt vele vormen
aan (…). Het begrip echtelijk geweld, in de
moderne betekenis van het woord, dekt een
veelvormige realiteit die niet altijd onmiddellijk
als zodanig gezien wordt, zowel door de daders
als door de slachtoffers” (Jaspard, 2005, p. 30-
31). Dat geweld mengt zich nochtans in het echtelijk
leven van veel koppels. De Universiteit
Hasselt toonde in 1998 in een onderzoek aan
dat één vrouw op zeven slachtoffer is van echtelijk
geweld. In 1999 stierven 400 vrouwen ten
gevolge van echtelijk geweld (Université des
femmes, 2004).
Meestal is de vrouw slachtoffer van het echtelijk
geweld 13 . Het lijkt wel of agressiviteit door sommigen
wordt beschouwd als een noodzakelijk
element om zichzelf te ontplooien (Dulac,
1997). Het gevormde maatschappelijke beeld
speelt hierbij een belangrijke rol. Als men aan
echtelijk geweld denkt, denkt men meestal aan
de man als dader omdat dit nu éénmaal een
eigenschap is die aan mannen wordt toegekend.
Als de vrouw echter de dader is, wijkt ze af van
het beeld dat wij over vrouwen hebben in deze
maatschappij. Ze overtreedt de stilzwijgende
wetten die de sociale machtsverhoudingen tussen
de man en de vrouw regelen.
De dader van echtelijk geweld wordt gekenmerkt
door een bijzonder psychologisch profiel:
mannen die met de schrik leven om in de steek
te worden gelaten. Als de vrouw te zelfstandig
dreigt te worden, verliest de man zijn positie en
verwijt hij zijn vrouw bazig te zijn en gaat liever
over tot geweld dan te discussiëren. Het conflict
ontstaat daar waar mannen gevangen zitten in
de regels van een mannelijkheidscode en vrouwen
die trachten hun eigen zelfstandigheid te
doen gelden of te verdedigen. Die kloof tussen
de mannelijke en de vrouwelijke verzuchtingen
lijkt in bepaalde groepen nog uit te diepen wat
een toename van het geweld tegen vrouwen
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
DE ALLEENSTAANDE VROUW…
De autonome, seksueel vrijgevochten, alleenstaande
vrouw is meer een mythe dan een sociologische
werkelijkheid. Op het werk en in hun privé-leven
worden deze vrouwen meer dan andere vrouwen
blootgesteld aan fysiek en seksueel geweld en
betalen ze een hoge tol voor hun zelfstandigheid.
Door de opeenvolging van partners door de seksuele
mobiliteit van deze vrouwen zullen ze vaker in
aanraking komen met echtelijk geweld. Immers,
de kans op geweld van een man te moeten ondergaan
stijgt met het aantal partners. Rekening houdend
met alle klassieke socio-demografische
criteria en vergelijkbare situaties zijn echtelijke
mobiliteit en leeftijd de grootste risicofactoren.
BRON Jaspard, 2005.
verklaart, zowel in de private als in de openbare
sfeer (Jaspard, 2005).
Het opleidingsniveau van de partners heeft minder
invloed op het ontstaan van echtelijk
geweld, wat niet wil zeggen dat een hoog opleidingsniveau
een bescherming is tegen echtelijk
geweld. De positie op de arbeidsmarkt daarentegen,
is wel van tel. Zo toont Jaspard aan dat
een onstabiele werksituatie en een tijdelijke of
definitieve uitsluiting van de arbeidsmarkt
meestal de kiemen van echtelijk geweld in zich
dragen. Werkloze vrouwen, vrouwen die gestopt
zijn met werken, lijken vaker te lijden te hebben
onder echtelijk geweld dan vrouwen die een
professionele activiteit hebben. Hetzelfde ziet
hij bij vrouwen wiens man werkloos is. Deze
vrouwen worden vaker psychologisch lastig
gevallen. Dit percentage ligt hoger als één van
de partners werkloos is en geen uitkering heeft.
Zowel door de werkloosheid van de man als van
de vrouw, stijgt het risico met factor twee of
drie. Het is vooral de opeenvolging van periodes
van werkloosheid van één van de partners dat
aanleiding geeft tot een verdriedubbeling van
het aantal situaties van ‘zeer ernstig geweld’

P. 203
(Jaspard, 2005). Echtelijk geweld behoort weliswaar
tot de intieme privé-sfeer van het koppel,
maar het ontstaan hiervan is verbonden met de
maatschappelijke context.
Het is zeer moeilijk om deze problematiek te
kaderen. Enerzijds zijn vrouwen meestal wel het
slachtoffer van echtelijk geweld, toch is het niet
zo dat de man altijd de dader is. Deze fout zou
kunnen leiden tot het – ten onrechte – in vraag
stellen van de rol van de vader in het gezin en
van de man in het koppel. Een ‘echtelijk’ koppel
is echter ook vaak een ‘ouderlijk’ koppel. Kinderen
die een stormachtige echtelijke situatie meemaken
bij hun ouders en ongewild getuige zijn
van geweld, kunnen soms een even groot
trauma oplopen als het slachtoffer (Femmes
Prévoyantes Socialistes, 2006).
In België bestaan er maar weinig gegevens over
echtelijk geweld waarbij kinderen als getuigen
betrokken zijn. Deze problematiek kadert in het
Nationaal Actieplan tegen Partnergeweld. Dit
plan brengt de verschillende betrokken federale
diensten samen met een provinciale, regionale
en gemeenschapscoördinatoren die zich specifiek
bezighouden met geweld op lokaal niveau
en een groep van een vijftigtal experts afkomstig
van verenigingen die de verwezenlijking van het
actieplan volgen op het terrein. De oprichting
van een ‘Netwerk ter uitschakeling van het
geweld tussen partners’ bevordert de reflecties,
discussies en het uitwisselen van ervaringen.
Het heeft ook geleid tot een partnerschap voor
gezamenlijke acties in overleg met de overheid.
Geweld tegen ouderen
Eén op de vijf ouderen boven de 60 jaar is vroeg
of laat het slachtoffer van fysiek, seksueel, psychisch
geweld of financiële uitbuiting. Net zoals
bij echtelijk geweld is de dader dikwijls een persoon
uit de naaste omgeving die de oudere goed
kent. Ook hier zijn er verschillen naargelang het
slachtoffer een man of een vrouw is. Door het
feit dat vrouwen langer leven, lopen zij meer
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
risico het slachtoffer te worden van mishandeling
(Vandenberk e.a., 1998). Dit geweld is echter
vaak het resultaat van moeilijke relaties en
conflicten die niet opgelost raken tussen de
oudere en zijn/haar omgeving (Moreau, 2004).
Deze kunnen veroorzaakt worden door de
vereenzaming van de oudere, een ongewenste
situatie van samenwonen waarbij de private
levenssfeer van de senior geschonden wordt of
financiële problemen. Hoe minder de oudere
fysiek, psychologisch of sociaal zelfstandig is,
hoe groter het risico op mishandeling.
Ook in instellingen komt geweld voor, hoewel dit
geweld zelden bewust is. Personeelstekort in de
instelling en een minder goede inrichting van de
gebouwen kan hieraan ten grondslag liggen.
Gebreken op dit vlak kunnen de levensomstandigheden
van de bewoners minder aangenaam
maken en de taken van het personeel bemoeilijken.
Het is moeilijk om een goede levenskwaliteit
te bieden en mensen op een vlotte manier
te verzorgen als deuren en gangen te smal zijn
om een rolstoel door te laten. In gebouwen met
veel trappen en gangen kunnen ouderen die
weinig oriëntatievermogen hebben hun weg al
snel verliezen. De kwaliteit van de dagelijkse
behandeling kan verschillen naargelang er
genoeg of te weinig personeel Een verzorger die
op gelijke hoogte als de patiënt gaat zitten om
een verband te vervangen, komt heel anders
over dan de verzorger die dit rechtstaand doet.
In het laatste geval kan de oudere dit zien als
een vorm van minder goede behandeling, want
de oudere krijgt de indruk dat de verzorger
neerkijkt op hem/haar.
Geweld tegen kinderen
Het Franstalige SOS Enfants omschrijft kindermishandeling
als “elk fysiek letsel, geestelijke
aantasting, seksuele mishandeling of nalatige
behandeling die niet te wijten is aan een ongeluk,
maar wel het gevolg is van een handeling of

P. 204
het verzuim van de ouders of iedere persoon die
verantwoordelijkheid draagt over het kind of een
derde, die zowel fysieke als psychische gevolgen
heeft die schadelijk zijn voor de gezondheid
van het kind”. Vooral het concept verwaarlozing
is moeilijk te definiëren. Het kan daarbij gaan
om onkunde, onwetendheid of onbeschikbaarheid
van de ouders. Verwaarlozing en mishandeling
hebben dezelfde gevolgen, maar enkel in
het eerste geval is er geen sprake van opzet.
Mishandeling kan echter ook het gevolg zijn van
opzettelijke verwaarlozing van het kind door de
omgeving (mishandeling door verzuim). Verwaarlozing
komt op verschillende vlakken aan
het licht: voeding, kleding, toezicht, hygiëne,
opvoeding, stimulering, beroep op gezondheidszorgen.
Cijfers van SOS-enfants 14 tonen aan dat
de daders in de meeste gevallen leden van de
familie van het slachtoffer zijn (90 %): de vader
(22 % van de gevallen), de moeder (18 % van
de gevallen) en beide ouders (18 % van de
gevallen). Als de dader geen deel uitmaakt van
de familie, behoort hij/zij nog steeds tot de
naaste omgeving van het kind – vriend of buur
(Services SOS Enfants de l’ONE, 2005; Services
SOS Enfants de l’ONE, 2006).
Ook het geweld in het opvoedingsysteem wordt
regelmatig aangeklaagd. Hoewel er in Europese
landen een verbod geldt op het gebruik van
geweld in de opvoedingsfeer, scholen of vrijetijdsactiviteiten
heeft België, als één van de
weinige landen dit verbod nog niet in zijn wetgeving
omgezet. In Zweden, een pilootland op
dat gebied (1979) heeft deze bepaling geen
aanleiding gegeven tot een vermeerdering van
het aantal vervolgingen van de ouders. Er is wel
een mentaliteitswijziging bij de ouders vastgesteld.
58 % van de Zweedse ouders verklaarden
voor de wet af en toe eens geweld uit te oefenen
op hun kinderen. Dit daalde tot minder dan 20 %
sinds de wet van kracht is (Staten-generaal van
het Gezin cyclus II, 2006).
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
DE PEDAGOGISCHE TIK
Laat ons wel wezen: de pedagogische tik is een
contradictio in terminis. Geweld, in eender welke
vorm of frequentie, kan nooit een pedagogische
functie of doel hebben. Niet enkel helpt het doorgaans
niet, zeker niet op termijn, het geeft ook de
foutieve boodschap mee aan kinderen dat geweld
soms legitiem zou kunnen zijn. Bovenal is het een
inbreuk op het recht van het kind op integriteit.
Zowel vanuit de VN (Internationaal Verdrag inzake
de Rechten van het Kind, art 19) als vanuit de Raad
van Europa wordt aan de lidstaten de duidelijke
boodschap gegeven dat zowel wetgeving als mentaliteit
dringend moeten aangepakt worden opdat
er een eind zou komen aan deze ontoelaatbare
praktijk. Ook onze Grondwet stelt in art 22 bis dat
het kind recht heeft op o.a. fysieke integriteit.
Helaas achten velen dit verbod nog niet van toepassing
op de lijfstraffen binnen de opvoeding. De
tik blijft door een meerderheid van volwassenen
een aanvaarbare vorm van disciplineren. De discussie
over het al of niet toelaatbaar niveau van
geweld, of al dan niet aanvaardbare vormen van
lijfstraffen is echter een valse! Geen geweld is ooit
toelaatbaar en het blijft bijzonder eigenaardig hoe
we onder het mom van ‘pedagogisch effect’ (quod
non!) aan kinderen minder (rechts)bescherming
garanderen dan aan eender welke volwassene.
Geweldloos opvoeden moet als norm gesteld worden
en ouders en andere opvoeders moeten hierin
ondersteund worden door reeds voorhanden zijnde
positieve vormen van opvoeding en sturing en disciplinering
daarin.
BRON Persoonlijke briefwisseling met Ankie Vandekerkhove, kinderrechtencommissaris
Vlaanderen.
Armoede, sociale uitsluiting
en het gezin
Hoewel de Belgische wetgevende beleidslijn
neutraliteit ten aanzien van de levenskeuzes
verkondigt, is dit in de realiteit niet altijd mogelijk.
De economische situatie van sommige
bevolkingslagen of -groepen, dat een gevolg is

P. 205
van zowel de samenleving, als de regels van de
sociale zekerheid, kan soms een institutioneel
sociaal geweld teweegbrengen. Voor sommige
personen is deze kwetsbaarheid groter dan voor
anderen 15 . Eigenlijk, schept die ‘wreedheid van
het sociale’ voor sommige gezinnen pijnlijke en
moeilijke omstandigheden die op alle niveaus
gevolgen hebben
Op fiscaal niveau kunnen we een schending van
het neutraliteitsprincipe (Staatssecretariaat voor
Gezinnen en Personen met een handicap, 2004),
vaststellen bij het gebruik van het huwelijksquotiënt
16 . Er bestaat een discussie over deze maatregel.
De decumul van inkomsten is voor
sommigen, vooral voor vrouwen, een verdoken
valstrik De niet wettelijk samenwonenden of
niet-gehuwde personen, de fiscale ‘alleenstaanden’,
kunnen geen gebruik maken van
deze maatregel. Ook op fiscaal gebied stelt men
vast dat personen met een laag inkomen hun
belastingsvrijstellingen niet ten volle kunnen
benutten. De aftrekbaarheid van kosten voor
kinderopvang bijvoorbeeld of de premie op het
werk dat slechts voordelig is voor personen die
een winstgevende activiteit uitoefenen, alsof
“het eigen is aan fiscalisten om gezinnen die
niet onderworpen zijn aan de fiscaliteit, en juist
echt arm zijn, te vergeten… een gezinsbeleid
dat op fiscale aftrek steunt, trekt zich niets aan
van het lot van de armsten” (Peemans-Poullet in
Koning Boudewijnstichting, 1995, p. 29-30).
Het systeem van fiscale aftrekbaarheid geeft
gezinnen de mogelijkheid om het hoofd te bieden
aan de kosten verbonden aan de combinatie
gezin en arbeid. Vooral gezinnen met een
laag inkomen kunnen hier baat bij hebben. Indien
dit systeem niet zou bestaan, hebben zij een groter
risico om in armoede te vallen of te stoppen
met werken. Een goed voorbeeld hiervan is de
aftrekbaarheid van de kosten voor kinderopvang.
Elk gezin kan hiervan gebruik maken,
maar voor gezinnen met een laag inkomen is het
proportioneel voordeel groter 17 . In gesubsidi-
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
eerde kinderopvang hangt de kostprijs van de
kinderopvang samen met het inkomen van de
ouders. Anders gezegd, sommige maatregelen
ontwijken de werkloosheidsval.
Men kan zich vragen stellen over de opsplitsing
in categorieën van de sociale uitkeringsgerechtigden
volgens hun gezinsituatie en hun familiale
banden. De keuze voor de categorie ‘officieel
samenwonend’, heeft zowel gevolgen op financieel,
als op familiaal vlak. Deze categorisering
en zijn eigen regelgeving, heeft beslissende
gevolgen voor de keuze om al dan niet een gezin
te stichten. Personen die zich in een kwetsbare
toestand bevinden, zijn dan eerder geneigd om
te kiezen voor een leven als alleenstaande en
komt zo in een gunstigere financiële situatie
terecht dan mocht hij de keuze gemaakt hebben
om ‘officieel samenwonend’ te zijn. Hierdoor
moet één van de samenwonende misschien fictief
een woning huren, wat nog meer verwarring
veroorzaakt en de familiale betrekkingen
bemoeilijkt.
Arbeid, een bescherming tegen armoede?
Het vangnet van de sociale zekerheid tempert de
stijging van het aantal personen dat in armoede
leeft in tijden dat het economisch moeilijk gaat.
Indicatoren wijzen nochtans op de aanwezigheid
van structurele armoede, een stijgende
kwetsbaarheid en verschijnselen van uitsluiting.
Enerzijds, stijgt het aantal familiale risico’s door
de veranderingen in gezinssamenstelling die op
wetgevend vlak nog niet erkend zijn. Anderzijds
worden deze risico’s nog versterkt door de blijvende
sociale ongelijkheid en een slechte verdeling
van de rijkdom. Terwijl tot nog toe betaalde
arbeid een waarborg was tegen armoede, komt
hier langzaam verandering in. Ondanks het
bewijs dat werkloosheid en inactiviteit een veel
groter risico op armoede inhouden dan een
betaalde baan, is een baan niet altijd een waarborg
meer tegen armoede.

P. 206
Beroepsactieve mensen lopen minder risico
om arm te worden dan werklozen. Hoe meer
beroepsactieve mensen in eenzelfde gezin, hoe
lager het armoederisico. In dat opzicht is werkloosheid
en meer bepaald langdurige (meer dan
een jaar) of zeer langdurige (meer dan twee
jaar) werkloosheid, bijzonder problematisch. In
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
2001 maakte ongeveer één derde van de werklozen
(32 %) deel uit van een huishouden dat
bedreigd werd door armoede. Deze cijfers staan
in schril contrast met de cijfers voor de actieve
bevolking (4 % waarvan 3 % van de werknemers
en 10 % van de zelfstandigen) (POD
Maatschappelijke integratie, 2005).
TABEL 11: PERCENTAGE ARMOEDERISICO (< 60 % VAN HET MEDIAANINKOMEN)
NAAR MEEST VOORKOMENDE ACTIVITEITSSTATUUT EN NAAR GESLACHT
VOOR DE INGEZETENEN IN BELGIË BOVEN DE 16 JAAR (2001)
Mannen Vrouwen Totaal
Werklozen 40 27 32
Andere niet actieven 13 24 21
Gepensioneerden 21 22 21
Zelfstandigen 11 8 10
Werknemers 3 4 3
BRON POD Maatschappelijke integratie, 2005.
Ons land doet het beter dan het Europese
gemiddelde. In de vijftien lidstaten van de EU,
riskeerde 7 % van de actieve bevolking (6 % van
de werknemers en 16 % van de zelfstandigen)
in 2001 in armoede terecht te komen, tegenover
38 % van de werklozen. Hoewel de personen
die werken minder gevaar lopen om in armoede
te vervallen in vergelijking met de werklozen is
hun aantal, in absolute cijfers, zeer hoog vermits
er meer actieven zijn dan inactieven. Het ging
om ongeveer 11 miljoen beroepsactieve mensen
verdeeld over de vijftien landen van de EU in
2001. Deze cijfers bevestigen dat een laag inkomen,
net zoals een lage scholingsgraad en een
instabiel beroepsleven (bijvoorbeeld door te
werken met interimcontracten) een belangrijke
risicofactor vormen voor een groot deel van de
actieve bevolking. Hoewel vrouwen vaker in een
onstabiele, slecht betaalde of deeltijdse jobs verzeilen,
kennen vrouwen toch een lager armoederisico
dan mannen (Soens e.a., 2005). Dit
komt omdat het loon van de vrouw in een gezin
vaker een aanvulling is op het loon van hun partner.
Eénoudergezinnen en éénverdieners zijn
daarentegen kwetsbaarder.
Een berg hindernissen!
Soms kan het onheil op verschillende niveaus
tegelijk toeslaan. Gezinnen kunnen het moeilijk
hebben om een baan en een woning te vinden,
kennen gezondheidsproblemen en slagen er niet
in om leefomstandigheden te creëren zodat hun
kinderen een mooie toekomst tegemoet kunnen
gaan. De wisselvalligheden van elk van deze
factoren versterken elkaar. Deze gezinnen moeten
voortdurend een afweging maken tussen
verschillende uitgaven zoals schooluitgaven,
gezondheidszorg, maandelijkse huur en huurlasten,
rekeningen,… die nochtans allemaal
even essentieel zijn om een goed leven te kunnen
leiden. Hiernaast hebben ze vaak nog een
groot aantal schulden (Steunpunt tot bestrijding

P. 207
van armoede bestaansonzekerheid en sociale
uitsluiting, 2005). Een vervangingsinkomen,
zelfs vermeerderd met de gezinsbijslagen, is te
laag om een degelijk bestaan op te bouwen.
Vaak is de buitenwereld niet mild voor personen
die in armoede verkeren. Ook de kinderen van
deze gezinnen krijgen al vroeg in hun leven een
achterstand (Driessens, 2003). Ze kunnen vaak
niet volgen op school en hebben gemiddeld
genomen een slechtere gezondheid. Voor deze
gezinnen, die geen goede levensomstandigheden
voor hun kinderen kunnen creëren omwille
van hun kwetsbare positie, dreigt een plaatsing
voor hun kinderen. De vraag is echter of een
plaatsing wel een goede oplossing is omdat dit
volgens Verhellen gelijk staat aan het verplaatsen
van de problemen. Het gezin is eerder een
hefboom in de strijd tegen armoede dan een
hindernis (Koning Boudewijnstichting, 1995).
Ook het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding
gaat hiermee akkoord (Steunpunt
tot bestrijding van armoede bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting, 2005). De Statengeneraal
van het Gezin volgt deze lijn: “Wat
ook de vorm en de omstandigheden van het
gezin zijn, het blijft één van de beste sociale
integratiefactoren: het is in het gezin dat het
kind, zoals de volwassene, een houvast vindt,
zich ontwikkelt, zelfstandig wordt… en groeit”
(Staatssecretariaat voor Gezinnen en Personen
met een handicap, 2004, p. 3). Het aantal
geplaatste kinderen is in de Franse Gemeenschap
gedaald met bijna 10 % tussen 1997 en
2002. Omgekeerd zijn er meer en uitgebreidere
maatregelen gekomen om gezinnen te helpen.
Ook in 2002 werd in Vlaanderen het merendeel
van de kinderen die zich in een risicosituatie
bevonden, geholpen in instellingen (57 %),
maar het aanbod van hulp buiten de instelling
steeg ook hier.
Administratieve en repressieve diensten schrikken
de gezinnen af, daarom zijn er ook veel
buurtacties die gezinnen die in armoede verke-
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
ren, de mogelijkheid geven hun situatie terug
onder controle te krijgen. Omdat deze tussenkomsten
niet door één of andere officiële instantie
gebeuren, maken gezinnen er meer gebruik
van. Voorbeelden van acties zijn een groep
waar ouders hun kinderen kunnen ontmoeten,
familievakanties, steun aan de familie, acties die
in een open omgeving plaatsvinden als oplossing
voor plaatsing,… De auteurs van het verslag
‘Armoede uitbannen. Een bijdrage aan
politiek debat en politieke actie’ (Steunpunt tot
bestrijding van armoede bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting, 2005) steunen de vraag
om zulke initiatieven te erkennen en ondersteunen.
De personen die deze acties begeleiden,
wijzen op de financiële moeilijkheden die ze
ondervinden om deze projecten verder te zetten.
Dit kan een oplossing zijn om deze gezinnen, en
vooral hun kinderen, een betere toekomst te
bieden.
De woonproblematiek
De toestand van de gezinswoning is een bepalend
element van armoede. Door de woningnood
wordt een steeds groter deel van de bevolking
geconfronteerd met de onmogelijkheid een
waardige woning te vinden. Sociale problemen
die verband houden met onderdak zijn talrijk.
Mensen zijn dakloos, wonen in onwaardige
woningen, kraakpanden en garages of worden
uit hun woning gezet (Martin, 2004).
We kunnen drie groepen onderscheiden: de personen
die een sociale woning huren, zij die zich
wenden tot de particuliere huursector (samen
goed voor 23,1 % van de bevolking) en eigendombezitters
(74,4 % van de bevolking 18 ) (FOD
Economie, 2006e).
De sociale huursector heeft tot taak personen en
huishoudens te huisvesten die nergens anders
terecht kunnen. De huurprijs is inkomensgerelateerd
en de woonzekerheid is gegarandeerd.
Daarom vindt men in deze sector de mensen

P. 208
met het zwakste sociale profiel in de samenleving
terug. Er wonen vooral ouderen, weduwen,
gescheidenen, éénoudergezinnen, gezinnen met
één inkomen of gezinnen die leven van een
vervangingsinkomen (De Decker & Laureys,
2006). Op de Belgische woningmarkt zijn 6 %
van de woningen sociale woningen en 16 % van
de huurders woont in een sociale woning. Dit is
één van de laagste percentages in Europa. In
Frankrijk telt de woningmarkt 17 % sociale
woningen, in Nederland bedraagt dit 36 % en in
Duitsland 26 % (Rassemblement Bruxellois pour
le Droit à l’Habitat, 2003). Zij die niet terecht
kunnen in de sociale huursector, kunnen zich
wenden tot privé-verhuurders. In deze particuliere
huursector bevinden zich personen die snel
een woning nodig hebben, starters op de
woningmarkt en alleenstaanden. Vooral twee-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
verdieners en koppels bezitten een eigen woning,
maar ook personen met een zwakker sociaal
profiel zijn vaak eigenaar van een woning. Dit
komt door de, in internationaal perspectief,
goedkope woningen in België 19 en het feit dat
veel mensen zelf hun huis bouwen (De Decker
& Laureys, 2006).
Eigenaar zijn van een huis kan een bescherming
bieden tegen armoede, maar is geen zekerheid.
Huurders (26,7 %) lopen twee keer zo veel kans
om in armoede terecht te komen dan zij die
eigenaar zijn van een huis (10,7 %). Vooral
huurders in het Waalse gewest (32,9 %) lopen
veel meer risico dan huurders in het Vlaamse
gewest (18,1 %). Het amoederisico voor huurders
in België ligt hoger dan het Europese
gemiddelde, maar huiseigenaars lopen minder
risico.
TABEL 12: ARMOEDERISICO (INKOMEN < 60 % VAN HET MEDIAANINKOMEN)
VOLGENS HET STATUUT VAN EIGENAAR/HUURDER VAN EEN HUIS, IN BELGIË,
HET VLAAMSE EN WAALSE GEWEST EN DE EUROPESE UNIE IN 2004
OP BASIS VAN DE INKOMSTEN IN 2003
België Vlaams gewest Waals gewest EU – 25
Eigenaar 10,7 9,3 12,6 13,0
Huurder 26,7 18,1 32,9 25,0
Totaal 14,9 11,3 17,7 16,0
BRON Eurostat, 2006a; FOD Economie, 2004.
Het is echter soms veel moeilijker eigenaar te
blijven omdat men de lening moet kunnen afbetalen.
Slechts de helft van de huiseigenaren hebben
hun huis al volledig afbetaald.
Het sociaal woonbeleid kan meer initiatieven
ontwikkelen dan enkel sociale woningen aan te
bieden. De overheid kan huursubsidies toekennen
of een huurbescherming bieden, want ook
de immobiliënsector staat niet stil. In vergelijking
met 20 à 30 jaar geleden zijn er meer jonge
alleenstaanden op de arbeidsmarkt. Ook de
babyboom-generatie, die een grote groep op de
huurmarkt vertegenwoordigd, gaat met pensioen
en valt terug op een pensioenuitkering. Zij
worden zonder enige bescherming overgelaten
op de particuliere huurmarkt (De Decker & Laureys,
2006; Martin, 2004).
De problematiek
van éénoudergezinnen 20
Vooral vrouwen (85 %) staan aan het hoofd van
een éénoudergezin. Meestal is dit het gevolg van
een echtscheiding en brengt dit materiële en

P. 209
financiële moeilijkheden met zich mee. Ondanks
de groeiende vrouwelijke zelfstandigheid kunnen
slechts weinig vrouwen scheiden van hun
partner zonder er een hoge prijs voor te betalen
(Commaille e.a., 2002). De kans op armoede na
een scheiding van de partner is groter naargelang
het geslacht, de leeftijd, de opleidingsgraad
en het beroepsverleden (Dewilde, 2006).
Eénoudergezinnen zijn ook veel minder vertegenwoordigd
op de arbeidsmarkt in vergelijking
met andere gezinstypes. Slechts 62,6 %
van de alleenstaande ouders tussen 30 en
49 jaar zeggen een beroepsactiviteit van ten
minste 1 uur per week te hebben. Die cijfers zijn
respectievelijk 88,2 % voor alleenstaanden zonder
kinderen, 87,3 % voor koppels zonder kinderen
en 85,6 % voor koppels met kinderen. Het
hoofd van een éénoudergezin vindt men ook
vaker terug in de categorie ‘werkzoekenden’
(22,7 % tegenover 9,8 % voor alleenstaanden
zonder kinderen, 6,7 % voor koppels zonder
kinderen en 4,5 % voor koppels met kinderen).
Alleenstaanden met kinderen zijn ook vaker
inactief (14,7 % tegenover 1,9 % voor alleenstaanden
zonder kinderen, 6 % voor koppels
zonder kinderen en 9,9 % voor koppels met
kinderen).
De kwetsbaarheid van deze gezinnen wordt niet
alleen duidelijk op de arbeidsmarkt. Ook op
andere domeinen kunnen we dit merken. Binnen
elke leeftijdscategorie zien we dat éénoudergezinnen
het grootste risico lopen op objectieve
(gemeten aan de hand van het inkomen) en subjectieve
armoede (gemeten aan de hand van het
‘aan elkaar knopen van de eindjes’). Zo ondervinden
59 % van de alleenstaande ouders moeilijkheden
om rond te komen met hun budget. Het
percentage van deze gezinnen dat een inkomen
heeft dat lager ligt dan de armoedegrens van
60 % van de mediaan 21 , is hoog (56,8 %). Koppels
zonder kinderen zijn het best beschermd
tegen armoede. Slechts 20,2 % van deze gezinnen
zegt moeilijk rond te komen met hun budget
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
en slechts 2,1 % zijn objectief gezien arm. Jongeren
zijn het kwetsbaarst (27,7 % van de jongeren
jonger dan 30 jaar zijn objectief arm). Dat
percentage daalt tot 20,9 % voor de 30-49-jarigen
en tot 11,3 % voor de 50-64-jarigen en eindelijk
tot 7 % voor de 65-plussers) 22 .
Hoewel éénoudergezinnen het meeste armoede
kennen, krijgt slechts een deel van deze gezinnen
financiële hulp krijgen onder de vorm van
alimentatie. Hoewel 40,2 % van deze gezinnen
recht heeft op onderhoudsgeld voor de opvoeding
van de kinderen ontvangt slechts 30,7 %
dit bedrag werkelijk. Wat betekent dat bijna drie
vierden deze lasten alleen moet dragen en 10 %
wacht op een tussenkomst die ze misschien
nooit zullen krijgen. Bijna twee derden van de
éénoudergezinnen heeft dus geen recht op alimentatie.
Ten slotte leggen we er de nadruk op
dat 30,3 % van de kinderen in éénoudergezinnen
hun vader bijna nooit of zelfs helemaal niet
meer zien.
Ook op het gebied van ontevredenheid over de
verschillende levensdomeinen zien we dat één-
GETUIGENIS, DAG VAN HET GEZIN,
19 JUNI 2005:
“Ik zit al 14 jaar in het systeem van verblijfsco-ouderschap
voor mijn kinderen. Vanaf het begin hadden we
veel communicatieproblemen. Wanneer mijn kinderen
bij mijn man waren, was het voor hen verboden
om mijn naam te noemen, mij te begroeten, met mij
te telefoneren. Meerdere keren heb ik geprobeerd om
‘communicatieboekjes’ te gebruiken, maar ze zijn
allemaal verdwenen. Mijn aandeel in de kosten voor
de kinderen was altijd groter. Nu de vader zelfstandige
is, betaalt hij geen euro, zelfs niet die 25 % van
de kosten die door de rechter werd vastgelegd. Het
enige antwoord van mijn advocaat is dat ik moet
wachten tot mijn kinderen volwassen zijn. In afwachting
daarvan zal het op het eind van de maand altijd
moeilijk zijn…”

P. 210
oudergezinnen het meest ontevreden zijn over
zowat alle gebieden van hun leven. Deze gezinnen
cumuleren alle types kwetsbaarheid: ze
zeggen dat ze het meeste financiële moeilijkheden
hebben, maar zijn ook ontevreden over hun
werk, hun woning, de beschikbare vrije tijd en
hun sociaal leven in het algemeen. Koppels zonder
kinderen zijn over het algemeen het meest
tevreden, ongeacht het domein.
In vergelijking met andere gezinstypes zien we
op basis van de Belgische Survey on Income and
Living Conditions (SILC) dat grote gezinnen
(drie kinderen ten laste) een armoederisico
hebben dat bijna tweemaal lager ligt dan dat
van de éénoudergezinnen.
De financiële moeilijkheden worden ook groter
naarmate het kind opgroeit. Op basis van PSBHcijfers
stelt men vast dat zolang de kinderen
klein zijn, gezinnen financieel rondkomen zon-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
TABEL 13: PERSONEN DIE ONTEVREDEN ZIJN OP VERSCHILLENDE GEBIEDEN VAN HUN LEVEN,
ZOALS HUN BEROEPSSITUATIE OF HUN BELANGRIJKSTE ACTIVITEIT, HUN FINANCIËLE TOESTAND,
HUN WONING, VRIJE TIJD EN SOCIAAL LEVEN IN FUNCTIE VAN DE GEZINSTOESTAND,
PROCENTUEEL
Koppels Koppels
met zonder
kinderen kinderen
Alleen- Alleen-
staande staande Totale
ouders met zonder groep
kinderen kinderen
Ontevredenheid over het werk 19,2 14,5 32,2 18,4 18,1
Financiële ontevredenheid 23,6 20,5 50,1 34,9 27,1
Ontevredenheid over de
woning
Ontevredenheid over de
beschikbare vrije tijd
Ontevredenheid over het
sociaal leven
Personen die ten minste
over twee van deze types
ontevreden zijn
BRON PSBH, 1992-2002, golf 11, 2002, Volwassen Belgen, ouder dan 16 jaar, n =4747, a > 0,001).
11,0 7,6 29,1 11,7 11,0
36,1 15,9 38,0 17,0 24,6
20,0 11,6 33,6 15,4 16,7
31,1 19,0 53,6 27,1 27,3
der teveel moeilijkheden. Pas als de kinderen
tieners worden, komen ze in financiële moeilijkheden.
Gelijkheid tussen mannen en vrouwen
De grote meerderheid van risico’s waaraan
gezinnen worden blootgesteld is geslachtsgebonden.
Mannen en vrouwen kunnen, omwille
van de rol waarin de maatschappij hen duwt,
(nog) niet dezelfde keuzes maken in het gezin
en op het werk. Vrouwen, en moeders in het bijzonder,
vullen, naast hun beroepsactiviteit, de
leemtes in het beleid dat gericht is op het verlenen
van hulp en zorg aan hulpbehoevende personen
uit de naaste omgeving 23 . Vandaag de dag
moeten personen tegelijkertijd verschillende rollen
vervullen, waar vroeger meestal één rol als

P. 211
alternatief was voor de andere. Zo bleef men
bijvoorbeeld thuis of ging men werken. Toch
moeten we niet denken dat vrouwen kampioen
zijn in het combineren van hun verschillende rollen:
een geslaagde loopbaan hebben, prachtige
kinderen opvoeden, een goed uiterlijk hebben
en hun partner en gezin gelukkig maken. De
combinatie van die verschillende taken weegt
op vrouwen. Deze realiteit versterkt de verschillen
tussen mannen en vrouwen en druist in tegen
het samenlevingsmodel van het ideale Europa.
Ook beleidsmakers vinden het niet meer evident
dat bijvoorbeeld zorg verlenen aan andere personen
een taak is die meestal op de schouders
van de vrouwen terechtkomt. Om dit echter te
veranderen, moet de overheid haar investeringen
in en organisatie van solidariteit overdenken.
Wie heeft ooit dat gekke idee gehad
de rollen te verdelen?
“Een echte vrouw is sexy, kan koken, drinkt
cola light, let op haar lijn, maakt zich op, leest
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
TABEL 14: ARMOEDERISICO VOOR VOLGENDE CATEGORIEËN, PROCENTUEEL
Totaal van de huishoudens zonder kinderen 16,3
Eén persoon 22,2
Twee volwassenen ouder dan 65 jaar 11,4
Twee volwassenen waarvan er één ouder is dan 65 jaar 20,8
Andere huishoudens zonder kinderen 6,8
Totaal van de huishoudens met kinderen 15,7
Alleenstaande ouder met minstens 1 kind 31,2
Twee volwassenen en één kind 10,8
Twee volwassenen en twee kinderen 8,6
Twee volwassenen en drie kinderen 17,4
Andere huishoudens met kinderen 12,9
BRONNEN Bonsang e.a., 2004; FOD Economie, 2005.
vrouwenbladen, gaat al gillend op een stoel
staan als ze een muis ziet, bemoedert de kinde-
GETUIGENIS
“Ik ben al 7 jaar huismoeder (met 4 kinderen). Zelfs
indien dit voordelen heeft voor heel het gezin, vind ik
deze oplossing niet volledig bevredigend. Ons ideaalbeeld
van het leven toen we trouwden was een
kroostrijk gezin en voor elk van ons een deeltijdse
(halftijdse of drie vierden) job. Helaas, de loopbaanonderbreking
of de loopbaanvermindering voor mannen
die een job hebben met veel verantwoordelijkheid
(mijn man is technisch-commercieel ingenieur in de
electronicasector), blijkt ondenkbaar te zijn volgens
de huidige mentaliteit. Ik ben gestopt met werken na
de geboorte van ons derde kind. De zorg komt nu
steeds vaker op mij: mijn man werkt meer om financieel
niet in de problemen te komen, waardoor ik het
gevoel krijg dat ik de volledige zorg voor de kinderen,
het huishouden en het huis moet dragen. Hij steunt
op mij en steekt geld in mij. Het zal moeilijk zijn om
dit om te keren.”

P. 212
ren, kijkt naar ‘Familie’, is kwetsbaar en gevoelig,…
De echte man daarentegen is galant, niet
bang voor spinnen, kijkt naar het voetbal op tv,
is niet bang om te vechten als zijn vrouw wordt
lastig gevallen, leest automagazines, kan werken
met een boormachine, verbaast zijn vrienden,
is beschermend, versiert meisjes, drinkt
bier,…” (SIPS, 2003). Deze stereotype beelden
zeggen ons iets over het verwachte gedrag
en de rol van mannen en vrouwen in de maatschappij.
Dat we groepen vereenzelvigen met
een aantal kernmerken is normaal. Om de grote
massa aan dagelijkse informatie aan te kunnen,
wordt alle waargenomen informatie door onze
zintuigen in leidraden en merktekens gegoten.
Stereotypen zijn zulke leidraden. Dit wordt als
kapstok gebruikt om typerende gedragingen,
attitudes en karaktertrekken van een bepaalde
groep aan vast te hangen (Lienard, 2006). Ook
via de media krijgt iedereen vanaf zijn prilste
jeugd gedragsmodellen voorgeschoteld. Reclame
staat bol van stereotypen. “Kinderen en jongeren
worden blootgesteld aan overtuigende
boodschappen over harde, agressieve, zelfstandige
mannen die onweerstaanbaar aangetrokken
worden door knappe, vaak passieve jonge
vrouwen die enkel dienen om de seksuele verlangens
van mannen te bevredigen” (Graydon,
1997, p. 13).
In onze samenleving worden, alle tegenbewegingen
ten spijt, modellen met mannelijke
waarden nog altijd vaak voorgetrokken of hoger
gewaardeerd. Ondanks de nationale en Europese
waaier aan wettelijke voorschriften om
ongelijkheden tussen mannen en vrouwen te
bestrijden, houden deze stereotyperingen hardnekkig
stand. Dit komt niet uitsluitend door de
uitvergroting in de media, maar ook en vooral
door de internalisering van deze mannen- en
vrouwenrollen. De verwachte rollenpatronen
beïnvloeden immers de keuzes die mannen en
vrouwen maken in hun leven. Beslissingen worden,
bewust of onbewust, genomen binnen de
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
mogelijkheden en de beperkingen van de (persoonlijke)
geschiedenis en sociale omstandigheden,
waaronder de verwachtingen ten aanzien
van mannelijk en vrouwelijk gedrag (Lenaers
e.a., 2005). We zien bijvoorbeeld dat, hoewel
vrouwen tegenwoordig even hoog opgeleid zijn
als mannen, zij een achterstand kennen ten aanzien
van mannen op de arbeidsmarkt. Ze werken
vaker deeltijds, minder met vaste contracten en
hebben een lager loon. De oorzaak hiervan
wordt gezocht in de studiekeuze en gezinsvorming.
Deze zijn vaak gendergerelateerd. Waar
mannen eerder voor technische richtingen kiezen,
die uitzicht geven op een goed betaalde
baan, opteren vrouwen eerder voor zorgende en
pedagogische studierichtingen. De beroepssector
waar zij uiteindelijk in belanden, kent een
lagere verloning. Daarenboven werken ze vaker
deeltijds. Zowel hoogopgeleide als laagopgeleide
vrouwen schroeven hun aantal werkuren
terug eens ze kinderen hebben. Hierdoor wordt
deeltijds werken als een vrouwenzaak beschouwt
dat samenhangt met de verzorging en opvoeding
van kinderen (Duquet e.a., 2005). In het
beeld van de vrouw dat in de samenleving
heerst, wordt immers verwacht dat ze kiest voor
een zachte studiekeuze en beroep en in de eerste
plaats een moeder is voor haar kinderen en
geen carrièrevrouw.
Noten
1 Het gezondheidsbeleid en dus de paramedische hulp aan huis worden nog steeds
vooral op federaal niveau geregeld.
2 Telefonisch alarmsysteem waardoor de persoon die een zender draagt, in contact kan
treden met een centrale die vraagt wat het probleem is en dienovereenkomstig handelt
(Masuy, 2006).
3 Verantwoordelijke van ADMR (Aides à Domicile en Milieu rural).
4 Federale Overheidsdienst (het vroegere Ministerie).
5 Sociale Maribel: Vermindering van de patronale bijdragen voor de niet-commerciële
sector in het kader van de wedertewerkstelling, gefinancierd door een sectorieel fonds
‘Maribelfonds’.
6 Gesubsidieerde contractuelen.
7 Aides à la promotion de l’emploi.
8 Derde arbeidscircuit.

P. 213
9 Programme de Transition professionnelle.
10 Zie ook “Een panoramische blik op gezinnen en arbeid” – Andere verlofregelingen met
betrekking tot het gezin.
11 Door het schrijnende gebrek aan personeel in de rusthuizen kan het gebeuren dat het
wassen van de voormiddag tot de middag duurt. De ouderen blijven dan in bed zonder te
kunnen opstaan totdat de hulpverpleegster voorbijkomt.
12 Men spreekt over heringerichte woonst (Frankrijk, Nederland, Duitsland), over evolutief
wonen (Verenigd Koninkrijk), over kangoeroe-wonen (Nederland, Italië, Denemarken),
over gezinsopvangde (Quebec, Engeland, Frankrijk), over coöperatief wonen (Quebec, Denemarken,
Zweden), over geïntegreerd wonen (Nederland), over intergenerationel gemeenschappen
(Frankrijk, Finland),… (Carlson e.a., 1998).
13 Onder de klachten voor echtelijk geweld die bij de politie neergelegd zijn, zijn 88 %
van de slachtoffers vrouwen (Guèvremont, 2004).
14 SOS-Enfants is afhankelijk van het Office de la Naissance et de l’Enfance (ONE), de
Franstalige tegenhanger van Kind en Gezin.
S C È N E I V Een panoramische blik gezinnen en samenleving
15 De vrouwen hebben bijvoorbeeld meer dan de mannen te kampen zowel met geweld
binnen het gezin als met armoede en bestaansonzekerheid.
16 Zie ook “Een panoramische blik op gezinnen en de overheid” – Fiscaliteit.
17 Dit geldt ook voor de vrijstelling voor een kind ten laste.
18 Referentieperiode: 1juni 1997 tot 31 mei 1998.
19 Sinds 2000 kent de woningmarkt echter scherpe prijsstijgingen.
20 Deze paragraaf is gebaseerd op Bonsang e.a., 2004; Bulckens e.a., 2005.
21 Als alle observaties van klein naar groot geranschikt worden, gaat het om de
waarde van de observatie in het midden. 50 % van de observaties zijn dus groter en 50 %
kleiner.
22 Indeling van de gezinnen volgens twee armoedecriteria naar leeftijd en gezinstoestand
(in %), Belgische volwassenen van 16 jaar en ouder, n =4747, a > 0,001.
23 De informele hulp die aan zorgbehoevende personen verleend wordt, wordt voor 80 %
door (schoon)dochters gedaan (Vie féminine, 2001).

Inzoomen
op gezinnen
in de samenleving
De afname van residentiële zorg ten voordele
van thuiszorg kan niet zonder
extra ondersteuning van de mantelzorg
De privé-sector en de overheid slaan
de handen in elkaar voor het algemeen welzijn.
Hoe kunnen we dit debat
vanuit een ander perspectief bekijken?
Kiezen voor het rusthuis:
Tussen verdriet en een nieuw begin
VIVA-SVV in de bres tegen huiselijk geweld
Mishandeling van oudere personen blijft taboe
Zou men armoe lijden om een mondje meer?
Menselijke waardigheid,
arme gezinnen en huisvesting
Gezin en armoede
Inzoomen op gezinnen in de samenleving
S C È N E IV.
De expertenbijdragen van de academici,
politieke actoren of vertegenwoordigers
van middenveldorganisaties worden in drie
grote delen onderverdeeld: intergenerationele
relaties, geweld en armoede. Elke deskundige,
die zijn persoonlijke mening, visie of standpunt
verder toelicht, zoomt in op een segment van dit
thema.
INTERGENERATIONELE RELATIES
Hulpbehoevende personen worden steeds minder
vaak, later en voor kortere duur opgenomen
in een voorziening van residentiële zorg, toch
zijn er niet minder personen met een zorgbehoefte.
Prof. Jacobs pleit daarom voor meer
ondersteuning van de mantelzorgers, personen
die de zorg over een derde nemen zonder daarvoor
betaald te worden.
Ook Prof. Nyssens gaat dieper in op deze evolutie.
Zij benadert deze problematiek meer vanuit
het economisch perspectief van de dienstencheques,
die recent hun intrede hebben gemaakt in
het domein van nabijheidsdiensten. Hierdoor
werden banen gecreëerd die het mogelijk maakten
om voor een lage prijs iemand op een legale
manier huishoudelijk werk te laten verrichten.
Toch doen deze diensten ook vragen ontstaan,
bijvoorbeeld op het gebied van duurzame werkcontracten.
In dit interview neemt ze ons mee in
de combinatie van privé en professioneel leven
waarbij ze aandacht besteedt aan zorg.
Met Marie-Pierre Delcour, hoofd van Inforhomes
Brussel, bespreken we de situatie van de

P. 216
Belgische rusthuizen en het beeld dat mensen
hiervan hebben. De keuze voor een rusthuis kan
gepaard gaan met veel leed, maar er zijn oplossingen
om deze overgang gemakkelijker te
maken.
GEWELD
Geweld kan niet gerechtvaardigd worden, toch
komt het meer voor dan we denken. Vrouwen
worden vooral in huiselijke kring geconfronteerd
met geweld. Eva Dirckx, stafmedewerkster
bij VIVA-SVV, argumenteert waarom men
niet vroeg genoeg kan beginnen met preventie
tegen huiselijk geweld en geeft meteen mee hoe
deze er uit kan zien.
Niet enkel vrouwen krijgen te maken met
geweld, ook oudere personen worden soms mishandeld.
Anne Moureau van netwerk Libr’âgé
bespreekt het taboe hierrond en reikt oplossingen
aan om dit te stoppen.
ARMOEDE
Kinderen kosten handenvol geld, maar moet het
aantal kinderen in een gezin dan beperkt worden
om als gezin niet in armoede te vervallen?
Prof. Van den Bosch geeft een antwoord op
deze vraag in zijn bijdrage.
Gezinnen die in armoede leven, kennen niet
enkel op financieel vlak moeilijkheden. Armoede
heeft op elk aspect van het leven een invloed.
Hierdoor is het niet altijd makkelijk om de menselijke
waardigheid te behouden. Annette Perdaens
bespreekt dit in de context van het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Jozef De Witte van het Centrum voor Gelijke
Kansen en Racismebestrijding en Françoise De
Boe van het Steunpunt tot bestrijding van
armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting,
bespreken de impact die armoede op
een gezin heeft.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
De afname van residentiële zorg
ten voordele van thuiszorg
kan niet zonder extra ondersteuning
van de mantelzorg
JACOBS, Thérèse
Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen,
Universiteit Antwerpen
Historiek
Telkens weer worden we met de neus op de feiten
gedrukt wanneer we de resultaten van de
gezondheidsenquêtes bekijken: in ongeveer één
op vijf huishoudens is er een persoon aanwezig
die bijzondere zorg nodig heeft omwille van
ouderdom, handicap of chronische ziekte. Dit
cijfer vinden we niet enkel terug in ons land,
maar ook in de ons omringende landen. Toch is
er weinig aandacht voor in het beleid en voor
het onderzoek. Een reden kan zijn omdat het
zich afspeelt in gezinnen en het gezinsbeleid
gecodificeerd is op opvoeding en opvang. Een
andere reden is wellicht dat het fenomeen niet
gelijkmatig verspreid is over de bevolking. De
lager geschoolden worden significant meer
geconfronteerd met verminderde zelfredzaamheid,
in vergelijking met de hoogst geschoolden.
Hooggeschoolde onderzoekers en politici worden
minder geconfronteerd met de nood aan
zorg in het eigen leefmilieu.
Er is echter een kentering te ontwaren, zowel in
België als in Europa. Het begrip ‘mantelzorg’
verwerft langzaam maar zeker een plaats in het
denken én handelen over zorg. Daarmee komen
de vele inspanningen die huisgenoten, familieleden,
buren en vrienden zich getroosten aan de
oppervlakte; ze worden onderwerp van onderzoek,
ze leiden tot zelforganisatie en mobilisatie
en dat effent het pad om gepaste beleidsmaatregelen
te ontwerpen.
In Vlaanderen kwam deze dynamiek in een
hogere versnelling bij de voorbereiding en uit-

ouw van de Vlaamse Zorgverzekering. Het
onderscheid was cruciaal tussen medische
en verpleegkundige zorgen enerzijds en alle
andere vormen van zorg die noodzakelijk zijn
opdat iemand, niettegenstaande problemen met
zelfredzaamheid, een kwalitatief behoorlijk
autonoom bestaan zou kunnen leiden anderzijds.
In het afzonderen en benoemen van deze
‘sociale’ zorg, ontstond er ruimte om te onderzoeken
wat de aard is van deze zorg, wie deze
zorg opneemt en wat de kost is van deze
zorgverlening.
De Vlaamse Zorgverzekering werd opgestart in
2001. Vanaf 2002 kunnen personen met een
langdurig en ernstig verminderd zelfzorgvermogen
die thuis worden verzorgd, niet-medische
kosten gedeeltelijk terugbetaald krijgen. Hier
was initieel ook uitdrukkelijk sprake van een
tegemoetkoming voor mantelzorg. Vanaf 2003
ruimde een gedetailleerde terugbetaling de
baan voor een forfaitair bedrag. Het is dus een
beleidsinitiatief van de 21ste eeuw. Betekent dit
dat er voordien geen aandacht werd besteed
aan de zorgen die worden gegeven binnen het
kader van sociale netwerken? Het tegendeel is
waar; zowel in het wetenschappelijk onderzoek,
als in het beleid kwam het thema aan bod, maar
wel telkens als een bijproduct, een afgeleide van
een andere ontwikkeling.
Paradigmawisseling
P. 217
Het belang van het sociale netwerk voor de
levenskwaliteit van een persoon met verminderde
zelfredzaamheid werd bijvoorbeeld groter
naarmate het beleid meer aanstuurde op
desinstitutionalisering in de gezondheids- en
welzijnszorg. Wanneer zorgbehoevende personen
(omwille van leeftijd, handicap, chronische
ziekte) meer dan voorheen in hun thuissituatie
worden verzorgd, bijvoorbeeld omdat ze vlugger
uit een ziekenhuis worden ontslagen of
omdat ze langer zelfstandig blijven wonen alvo-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
rens opgenomen te worden in een residentiële
voorziening, komt de noodzakelijke ondersteuning
voor het gewone dagelijkse leven in het
vizier.
Waar desinstitutionalisering de geijkte term was
in de jaren 1970 en 1980, werd in de jaren
1990 vooral gesproken van normalisatie, vermaatschappelijking
en inclusie. De ideeën zijn
zeer gelijklopend met die van de eerste fase:
personen met bijzondere zorgnoden moeten zo
lang mogelijk in de ‘gewone’, ‘normale’ samenleving
kunnen leven, niet afgezonderd worden
in een specifieke ruimte. Ze hebben bovendien
recht op participatie aan wat de samenleving
biedt aan opleiding, werk, cultuur, amusement,
enzovoort. Ook deze invulling deed een beweging
ontstaan naar het zichtbaarder worden van
de hulp die nodig is om zich zelfstandig te handhaven
en om deel te nemen aan de samenleving.
Een laatste relevante koerswijziging in de
gezondheids- en welzijnszorg wordt gevat met
empowerment. Deze idee is relatief recent,
maar daarom niet minder relevant. Empowerment
betekent dat elk zorgbeleid moet vertrekken
vanuit en aansluiten bij wat een
zorgbehoevende persoon én zijn omgeving nog
zelf kunnen. Deze idee ligt in het verlengde van
de ‘zorg-op-maat’ gedachte, waarbij men vertrekt
van de aanwezige capaciteiten van de
zorgbehoevende persoon, én sluit aan bij het
ideaal om de zorg meer te organiseren vanuit
het perspectief van de zorgvrager dan vanuit het
perspectief van de zorgaanbieders.
Al deze lijnen komen samen in één grote hoofdstroom:
personen met een zorgbehoefte worden
minder, later en voor kortere duur geleid naar
residentiële voorzieningen. Dit geldt voor nagenoeg
alle zorgsectoren, hoewel in verschillende
mate. Het geldt voor de zorg voor personen met
een handicap: daar worden de grenzen systematisch
verlegd om zelfs zwaar zorgbehoevende
personen een maximale autonomie te

P. 218
geven. Het geldt eveneens voor de zorg voor
jongeren en ten slotte zeker ook voor de zorg
voor zorgbehoevende ouderen.
Het terugschroeven van de residentiële zorg gaat
gepaard met de uitbouw van de professionele
thuiszorg. Het is precies in deze ‘paradigmawissel’
dat er lacunes ontstaan én opportuniteiten
om nieuwe initiatieven te ontwikkelen.
Desinstitutionalisering, normalisering en empoweren
leiden niet noodzakelijk tot een geringere
vraag naar zorgprofessionals, wel naar een verschuiving
in de aard van de noodzakelijke deskundigheid.
Nemen we het voorbeeld van de
ouderenzorg. Op het niveau van de beroepen is
er meer werk voor thuisverpleegkundigen, voor
gezinshelpers, voor huishoudelijke hulp in het
algemeen en voor poetshulp in het bijzonder. Op
het niveau van de voorzieningen ontstaat er een
grotere vraag naar ambulante diensten van
thuiszorg, gezinshulp en poetshulp én naar tussenvormen
(semi-residentiële voorzieningen):
dagbestedingcentra en respijtzorgvoorzieningen
allerhande.
De beschikbaarheid
van de mantelzorger
Naarmate de afbouw van de residentiële voorzieningen
sneller gaat dan de uitbouw van de
thuiszorg, rijzen er (lokale) ongedekte zorgnoden.
Dit zijn de lacunes waarnaar hierboven
werd verwezen. Er openen zich tegelijkertijd
‘windows of opportunities’. In dit geval gaat het
over de ruimte die ontstaat om zorgactiviteiten,
die tot dan toe steeds in de schaduw stonden
van het professionele werk, extra te gaan benoemen
en om zich af te vragen of deze activiteiten
enige ondersteuning van de overheden behoren
te krijgen.
Dit is de ruimte waarin de ‘mantelzorger’ en
haar ondersteunende mantelzorgorganisaties
vorm krijgen, waarin gemeentelijke en provinciale
mantelzorgpremies het licht zien en waarin
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
de reglementering voor de PAB’s wordt uitgewerkt.
Dit is ook de ruimte waarin de initiatiefnemers
van de Vlaamse Zorgverzekering het als
vanzelfsprekend hebben ervaren om te voorzien
in een tegemoetkoming voor beroepsmatige
zorg én voor mantelzorg.
Kwatongen beweren dat de paradigmawissel
hoofdzakelijk is geïnspireerd op budgettaire
overwegingen. De thuiszorg zou goedkoper zijn
voor de overheid en duurder voor de cliënt; bij
residentiële zorg zou het omgekeerde opgaan.
De overheid zou betaalde zorg inruilen voor
onbetaalde zorg, verleend door het sociale netwerk.
Deze stelling is vooralsnog niet onomstotelijk
bewezen. Probleem is bijvoorbeeld dat de
residentiële zorg voor een goed deel draaide op
vrijwilligerswerk (religieuzen) en dus ook
‘teerde’ op onbetaalde arbeid. Verder is de
thuiszorg eveneens een combinatie van betaalde
en onbetaalde arbeid. Met de toename in het
volume zorgvragen, kunnen dus de uitgaven
voor beide types van zorg hoger worden. Feit is
alleszins dat vele kritische reflecties pleiten
voor het diversifiëren van het aanbod én voor
het vermaatschappelijken van de zorg; ook
enquêtes allerhande tonen aan dat zorgbehoevende
personen zo lang mogelijk in de eigen
omgeving wensen te blijven. Er is dus zeker een
draagvlak voor deze evolutie: bij de meeste
commentatoren, bij vele experts én bij de
meeste cliënten.
Binnen wetenschappelijke kringen overheerst
het hieraan tegengestelde discours: sociologen,
demografen, gerontologen vrezen dat er steeds
minder draagvlak komt voor thuiszorg. Daar
wordt de vraag gesteld in welke mate de ontwikkeling
naar meer thuiszorg realistisch is,
gegeven de ontwikkelingen in de families en
gezinnen. Er wordt van uitgegaan dat – zeker bij
zware zorgbehoevendheid – thuiszorg niet kwalitatief
kan worden geleverd als er geen ondersteunend
netwerk aanwezig is. Welnu, allerlei
culturele en structurele ontwikkelingen in onze

P. 219
samenleving zouden ertoe leiden dat deze ondersteunende
netwerken dunner worden en gaten
vertonen. Meer ouderwordende vrouwen (55 –
64 jaar) met een betaalde baan kunnen niet
tegelijkertijd aanwezig zijn op het werk, bij hun
zorgbehoevende ouder(s) én bij hun kleinkinderen;
hoger geschoolden dragen een hogere
opportuniteitskost als ze (deels) thuis willen blijven
voor de permanentie bij een gezinslid met
een zware handicap of chronische ziekte. Kleinere
gezinnen en families laten minder werkverdeling
toe. Uitzwermen van de gezinsleden
over het hele land maakt permanente mantelzorg
haast onmogelijk. Echtscheidingen en
nieuwe gezinssamenstellingen doen de verwantschapslijnen
vervagen. Vrouwen zetten een stap
terug in hun emancipatie wanneer ze een onbetaalde
of slecht betaalde zorgrol opnemen.
Kortom al deze argumenten samen voeden een
uitgesproken somber toekomstbeeld. Afbrokkelende
netwerken zouden een halt toeroepen aan
de verdere expansie van de thuiszorg, tenzij de
samenleving een hoger volume aan ongedekte
noden zou accepteren (bijvoorbeeld het alleen
doorbrengen van een deel van dag of nacht van
een bedlegerige persoon). Ook deze stellingen
zijn niet onomstotelijk bewezen. Dit neemt niet
weg dat er zich een onderzoekslijn uitkristalliseerde
waarin onderzocht wordt of de beroepsmatige
ondersteuning van de mantelzorger leidt
tot een verdere verdringing van de mantelzorg,
dan wel de draagkracht van de mantelzorger
verhoogt. De voorlopige conclusie van dit
onderzoek naar ‘crowding in/crowding out’ is
dat een adequate samenwerking tussen professionele
thuisverzorgers en mantelzorgers het
risico op permanente uithuisplaatsing vermindert.
Maar deze samenwerking, bijvoorbeeld
onder de paraplu van de geïntegreerde zorg, is
een onderzoeksthema waarrond tot hiertoe te
weinig is gebeurd.
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
Wie zijn de mantelzorgers?
Mantelzorg verwerft zich bestaansrecht in de
overgang van een generieke specialistische en
isolerende zorg naar een meer gedifferentieerde
zorg, waarbij residentiële voorzieningen worden
gereserveerd voor een beperkt aantal zorgindicaties.
In deze evolutie komt de zorg die wordt
verleend binnen sociale netwerken op de voorgrond.
Met de omgrenzing van het fenomeen
‘mantelzorg’ kan het tellen beginnen; en met het
tellen komt de noodzaak om verschillende types
te onderscheiden. De ene mantelzorg is inderdaad
de andere niet.
Het CBGS (Centrum voor Bevolkings en Gezinsstudie)
voerde in 2003 twee enquêtes uit om
zicht te krijgen op de aantallen, om diverse
types en hun determinanten te onderscheiden.
Deze kennis werd vergaard met het oog op een
doelgerichte ondersteuning van mantelzorgers.
We beslisten bijgevolg om de mantelzorg niet te
onderzoeken vanuit het standpunt van de zorgbehoevende
persoon, maar wel vanuit het
standpunt van diegene die zorg verleent.
De ene rondvraag was een bevraging van een
representatieve steekproef van personen van
Belgische nationaliteit wonend in Vlaanderen
(24-64 jaar). We hebben deze leeftijdsgroep
geselecteerd vanuit de problematiek van de
spanning tussen betaalde tewerkstelling en het
verlenen van mantelzorg. De andere rondvraag
was een bevraging van een representatieve
steekproef uit het namenbestand van mantelzorgers
die in 2002 werden geregistreerd in het
kader van de Vlaamse Zorgverzekering. Het
betreft hier mantelzorgers van personen die
zwaar zorgbehoevend zijn. In de feiten gaat het
hoofdzakelijk om oudere personen die zorgen
voor een partner of een ouder. Dit onderzoek
staat in het licht van het onderscheiden van verschillende
types van mantelzorg aan de hand
van objectieve en subjectieve kenmerken.

P. 220
Beide enquêtes waren postenquêtes; de respons
lag voor deze vorm van enquêteren uitzonderlijk
hoog (71 % en 68 %). Dit gegeven alleen al
toont aan hoe nauw deze thematiek aansluit bij
de leefwereld van de gewone burger.
Vermits de term ‘mantelzorg’ in 2003 nog niet
ingeburgerd was bij de doorsneeburger, werd
het mantelzorgen bevraagd via een batterij van
taken. Het betreft taken op het gebied van het
socio-emotionele, het huishoudelijke en de persoonsverzorging.
Net zoals vele buitenlandse waarnemers waren
we verbaasd over het hoge aandeel die als
intensieve mantelzorger kunnen worden gekwalificeerd.
Volgens de CBGS-norm gaat het over
19 % van de bevraagde personen tussen 25 en
65 jaar, dit zijn dus personen die ook worden
aangesproken om betaald werk te verrichten.
Deze berekeningswijze levert hogere aandelen
op dan de meting van de sociaal-economische
enquête: daar gaat het over 13 % in dezelfde
leeftijdsgroep. Naast deze intensieve mantelzorgers
zijn er ook mensen die sporadische en
minder gevarieerde taken opnemen voor een
persoon die zorg nodig heeft omwille van ziekte,
handicap of ouderdom. Al met al hebben slechts
35 % van de ondervraagde groep burgers geen
enkele zorgtaak uitgeoefend in de loop van het
jaar voor de bevraging.
De intensieve mantelzorgers vinden we hoofdzakelijk
terug bij de personen die samenwonen
met een zorgbehoevende; in het onderzoek noemen
we deze vorm de ‘interne mantelzorg’.
Het gaat daarbij over verwanten in de eerste
graad: partner, kind of ouder. Binnen de groep
van geregistreerde mantelzorgers wordt ongeveer
evenveel interne als externe zorg verleend.
Van alle sociaal-demografische evoluties die in
verband worden gebracht met het al dan niet
verlenen van intensieve mantelzorg is de
gezinsindividualisering, namelijk het uit elkaar
wonen van de generaties, de meest cruciale.
Gender en emancipatie van de vrouw is minder
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
belangrijk, omdat ook vrouwen met een betaalde
baan indien nodig zelfs zeer intensieve mantelzorg
combineren met hun betaalde baan. Toename
in de scholingsgraad is eveneens minder
belangrijk omdat hogere scholing gepaard gaat
met een grotere kans om intensieve mantelzorg
te verlenen. Gezinsindividualisering echter, leidt
tot een lager aanbod aan intensieve mantelzorg.
Dit is een probleem in het kader van de vergrijzing
van de samenleving. Immers, de externe
mantelzorg is hoofdzakelijk gericht naar de
ouders én is verhoudingsgewijs minder intensief.
De cruciale vraag is dan de volgende. Hoe
kan – gegeven de afbouw van de residentiële
zorg – mét de hulp van de externe mantelzorger
én van de beroepsmatige thuiszorg ervoor
gezorgd worden dat de levenskwaliteit van de
oudere op peil blijft? Eén van de antwoorden is
dat het thuiszorgbeleid expliciet rekening moet
houden met beide situaties; met andere woorden
niet alleen de zelfredzaamheid van de zorgbehoevende
persoon moet worden geïndiceerd,
maar ook de capaciteiten van het sociale netwerk.
Daarbij kan de norm van de interne mantelzorg
niet als enige standaard gelden.
Ondersteuning door het beleid
De ondersteuning door het beleid van beide
soorten van mantelzorg moet ook op andere
vlakken aansluiten bij de context van deze zorg.
In het kader van het ouderenbeleid bijvoorbeeld
moet dus extra aandacht uitgaan naar (1) de
partners van de oudste ouderen die hoofdzakelijk
zeer intensieve, alomvattende interne mantelzorg
geven en (2) naar de kinderen van de
ouderen die hoofdzakelijk ondersteunend zijn
voor de beroepsmatige zorg. Beide groepen hebben
zeker niet dezelfde noden; maar beide
groepen verdienen het om door de beroepskrachten
ernstig te worden genomen in de mantelzorg
die ze bieden. Voor de eerste groep kan
een respijtbeleid zeer zinvol zijn, voor de

P. 221
tweede groep is wellicht een tijdbeleid (verlofmogelijkheden)
noodzakelijk. In beide gevallen
is een informatiebeleid noodzakelijk evenals een
overdenken van de patronen van samenwerking.
Immers, het beroepsmatig omgaan met
verwanten in de externe mantelzorg kan niet op
dezelfde leest geschoeid zijn als het omgaan
met de partner, die permanent aanwezig is bij
de hulpbehoevende persoon.
Deze gediversifieerde, doelgerichte ondersteuning
van de mantelzorgers is nodig opdat de
afbouw van de residentiële zorg niet uitmondt in
een daling van de levenskwaliteit van de zorgbehoevende
personen. Ze is eveneens nodig
opdat de grote reserve aan mantelzorg die in
onze samenleving aanwezig is, maar die niet in
elke situatie even intensief kan zijn en is, niet
opdroogt. En tegelijkertijd moeten we ons ervan
bewust zijn dat de verwachte toename in het
volume van zorgbehoevende ouderen een reële
toename in plaatsen in residentiële voorzieningen
met zich zal brengen 1 .
De privé-sector en de overheid
slaan de handen in elkaar
voor het algemeen welzijn.
Hoe kunnen we dit debat
vanuit een ander perspectief bekijken?
Interview met NYSSENS, Marthe
Interdisciplinair onderzoekscentrum
over solidariteit en sociale innovaties (CERISIS)
Université catholique Louvain (UCL)
De overheidssteun aan thuishulpdiensten
kende een evolutie in drie fasen. Eerst werden
diensten uitgebouwd waarvan het beheer
gekoppeld was aan de bevoegdheden van het
ministerie van Sociale Zaken en dit namens de
sociale rechtvaardigheid en de cohesie. In
tweede instantie, aansluitend bij het streven
naar de integratie van de meest kwetsbare
werklozen en gekoppeld aan de sociale behoef-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
ten van de bevolking in termen van sociale
cohesie, konden heel wat non-profitorganisaties
dankzij reïntegratiemaatregelen bijkomende
financieringen verkrijgen om nieuwe diensten
uit te bouwen: diensten voor huishoudhulp en
kinderopvang aan huis bijvoorbeeld. Ten slotte,
na vele herzieningen, zijn er vandaag buurtdiensten,
dienstencheques. Hier stappen we af
van het sociale beleid om te evolueren naar een
meer economische politieke logica. De komst
van de dienstencheques vertroebelt de situatie.
Professor Marthe Nyssens maakt in een interview
de balans op van deze veranderingen. Zij
vraagt zich af vanuit welk perspectief de debatten
in het kader van de bijstand aan personen
kunnen worden beschouwd.
Tot welke fundamentele veranderingen heeft de
komst van de dienstencheques geleid?
Thuishulpdiensten zijn niet nieuw. De sector van
de thuishulp kreeg steeds meer vorm na de
Tweede Wereldoorlog, via de uitbouw van het
zogenaamde beroep van familiehelp(st)er. Het
is belangrijk te begrijpen dat deze diensten in
eerste instantie werden uitgebouwd met het oog
op kwaliteitsvolle familiehulp, om de sociale
cohesie te bevorderen. Deze diensten werden op
een vrij strikte manier door de overheid beheerd.
De tarieven van de dienstverlening werden
berekend op basis van het inkomen van de aanvragers
volgens wettelijk bepaalde barema’s. De
gewesten stonden in voor het beheer, maar
de dienstverlening gebeurde al geruime tijd
in samenwerking met verenigingen en overheidsinstellingen,
voornamelijk OCMW’s. Deze
beheersregeling geeft nog altijd de meeste structuur
aan de sector, maar naar aanleiding van het
probleem van de overheidsfinanciering en de
werkloosheid, kreeg deze beheersregeling het
gezelschap van wat we de integratieregeling
noemen. Dit systeem kreeg vorm via talrijke
maatregelen om de werkloosheid aan te pakken

P. 222
en heeft, net als de beheersregeling, tot doel de
collectieve behoeften te vervullen. Dit gebeurde
door deze arbeidsbetrekkingen voor te behouden
voor werklozen. De functie van familiehelp(st)er
blijft dan wel essentieel, maar ze kon
niet tegemoetkomen aan alle behoeften, meer
bepaald die van hulpbehoevende personen die
meer huishoudelijke hulp of iemands aanwezigheid
in huis nodig hebben buiten de gewone
werkuren. In dit kader bouwden de familiehulpdiensten
de diensten uit voor huishoudhulp en
ziekenbewaking of kinderoppas aan huis. Deze
betrekkingen werden gecreëerd om de strijd
tegen werkloosheid aan te gaan. Vandaag is
thuisbewaking erkend in een gewestelijk decreet,
maar er is nog altijd de kwestie van de structurele
financiering ervan. Dus aanvankelijk hebben
deze structuren gebruik gemaakt van een
integratieregeling om een nieuw soort beroep
te creëren. Deze integratiemaatregelen waren
voorbehouden voor diensten zonder winstbejag.
Met de dienstencheques zitten we in een heel
andere logica. De filosofie is dan wel dezelfde
– namelijk er zijn een heleboel belangrijke oningevulde
behoeften en er moeten banen worden
gecreëerd – maar het huidige systeem van de
dienstencheques is eigenlijk geen sociale dienstverlening,
dienstverlening aan hulpbehoevende
personen. De dienstencheques hebben eerder
tot doel banen te scheppen in een economische
sector die niet rendabel is als hij wordt aangegeven.
We weten dat een aangegeven laaggeschoolde
persoon ongeveer 20 € per uur kost.
Geen enkele particulier is bereid dit bedrag neer
te tellen voor 4 uur hulp per week. De vraag
moest dus solvabel worden gemaakt. Er moesten
banen ‘in het wit’ worden gecreëerd voor een
gediversifieerd publiek en niet alleen voor hulpbehoevende
personen. Het gaat dus in de eerste
plaats om een economische regeling, bijna een
handelsactiviteit, wat betekent dat de consument
zelf een erkende onderneming, al dan niet
uit de non-profitsector, uitkiest: OCMW, familie-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
hulpdiensten, vzw’s, uitzendkantoren, schoonmaakfirma’s,…
Met andere woorden, de federale
overheid had niet tot doel specifiek tegemoet te
komen aan de behoeften van de hulpbehoevende
personen. Tegelijkertijd heeft de dienstencheque
echter ondanks deze intentieverklaring,
zijn intrede gedaan in sommige thuishulpdiensten,
naast de andere regelingen.
Wat heeft dat tot gevolg
Heel wat familiehulpdiensten hebben dienstencheques
geïntegreerd. De door de gewestelijke
overheid toegekende erkenning valt onder het
sociaal beleid en wijst op een beheerslogica
waarmee deze diensten hun voornaamste activiteit,
namelijk familiehulp, kunnen uitoefenen.
Om de uitbouw van huishoudhulp te financieren,
deden deze diensten sinds de jaren 1980 een
beroep op verschillende tegemoetkomingen voor
werkgelegenheidsprojecten die onder de integratieregeling
vallen. Het gaat om een hoofdzakelijk
technische dienst die alle taken in verband
met huishoudelijk werk dekt. Ten derde hebben
deze diensten naar aanleiding van de invoering
van de dienstencheques gekozen voor de markt
om hun huishoudelijke hulp verder uit te bouwen
en daarbij subsidies te genieten van de federale
overheid. Binnen deze diensten bestaan dus
momenteel verschillende regelingen waarbij de
grens tussen de taken van de ‘dienstencheque’help(st)er
en de taken van de familiehelp(st)er
niet altijd duidelijk is. De invoering van de dienstencheques
heeft dan wel het economische
voordeel gehad dat een deel van het zwartwerk
kon worden witgewassen, maar dat neemt niet
weg dat we te maken krijgen met een vermenging
van het economisch en het sociaal beleid.
Vinden we de kwaliteit waarnaar bij de thuishulpdiensten
wordt gestreefd ook terug bij de
dienstencheques?
We kunnen ons de volgende vraag stellen:“Is de
erkenning streng genoeg?” Volgens mij is de

P. 223
erkenning voor dienstencheques erg soepel en
dus gemakkelijk te verkrijgen in termen van de
kwalificatie van het in dienst genomen personeel,
de werkomstandigheden aan huis, maar
ook in termen van de bescherming van de consumenten.
Het is des te ingewikkeld omdat er
verschillende dienstverleners voorkomen in het
systeem van de dienstencheques (dienstverleners
van verenigingen met of zonder winstbejag,
uit de overheids- of de privé-sector) en
ook verschillende soorten consumenten die in
minder of meerdere mate kwetsbaar zijn. Ook
binnen de non-profitdienstverlening treffen we
verschillende partijen aan: familiehulpdiensten,
maar ook integratieorganen. Die hebben natuurlijk
verschillende doelstellingen: de integratieondernemingen
willen in de eerste plaats
kwaliteitsvolle banen scheppen voor laaggeschoolde
mensen, de familiehulpdiensten willen
eerder tegemoetkomen aan sociale behoeften.
De vraag rijst: “Zullen de gecreëerde banen en
de betrokken consumenten, ten opzichte van
deze officiële erkenning, die voor iedereen
dezelfde is, niet verschillend zijn naargelang de
erkende onderneming?”. We vergelijken appelen
met peren en zelfs al zouden de consumenten
alleen tweeverdieners zijn, in werkelijkheid
kunnen ook oudere of hulpbehoevende personen
gebruik maken van de dienstencheques. Toch
heeft deze groep mensen niet dezelfde behoeften.
Dat roept natuurlijk verschillende vragen
op.
Een ander aanzienlijk probleem ligt bij het feit
dat de dienstverlening ten huize van de consumenten
plaatsvindt, die doorgaans niet thuis
zijn. Dit roept de kwestie op van het vertrouwen
tussen de consument en de onderneming, maar
ook tussen de werkgever en de werknemer. Hoe
kunnen we deze vertrouwensband tussen deze
drie partners beheren?
Welke vraag is er momenteel naar dienstencheques?
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
De vraag rijst de pan uit. In 2005 is het aantal
erkende ondernemingen met meer dan 60 %
gestegen. Hun aantal ligt nu op bijna 800. Het
aantal werknemers is toegenomen van 15 000
tot 29 000 in 2005. Het statuut van deze werknemers
is natuurlijk erg uiteenlopend wat
betreft het soort contract (onbepaalde, bepaalde
duur) en de arbeidsduur.
De dienstencheques werden niet toegekend
voor thuisopvang van zieke kinderen of buitenschoolse
opvang, terwijl hier vraag naar is. Wat
is uw mening hierover?
De ziekenfondsen bijvoorbeeld hebben al diensten
opgericht voor de opvang van zieke kinderen,
lang voor de dienstencheques er waren.
Sommige ziekenfondsen hadden zelfs overeenkomsten
gesloten met uitzendkantoren, aangezien
de vraag sterkt varieert. In Vlaanderen
kunnen de dienstencheques dankzij een uitbreiding
van de erkenning ook worden gebruikt voor
de thuisopvang van kinderen, op voorwaarde
dat de ondernemingen die hiervoor instaan door
‘Kind en Gezin’ (K&G) erkend zijn. In Wallonië
is dit nog niet het geval.
Volgens mij is de huidige erkenning met betrekking
tot de dienstencheques veel te soepel om
diensten uit te bouwen die louter de huishoudelijke
taken overstijgen. De vraag blijft natuurlijk
of deze diensten compatibel zijn met winstbejag.
We krijgen een zekere conflictsituatie tussen
het streven naar rendabiliteit en diensten
waarbij het relationele aspect centraal staat. Dit
is een cruciale, moeilijke kwestie. Als de dienstverlening
wordt uitgebreid met kinderopvang,
moet er volgens mij op zijn minst een specifieke
erkenning komen van het ‘Office de la Naissance
et de l’Enfance’ (ONE) omdat het gaat
om een beroep op zich. Een uitzendkantoor bijvoorbeeld
mag geen dienst voor kinderopvang
worden. Dat is totaal zinloos. Kinderopvang

P. 224
moet uitgaan van professionele dienstverleners
uit die sector.
De dienstencheque zal nooit concurreren met
structuren voor dagelijkse dienstverlening, want
het is onbetaalbaar om op regelmatige basis
gebruik te maken van dienstencheques. Het
gebruik ervan zal zich in elk geval beperken tot
welbepaalde momenten. Er kan nooit concurrentie
zijn tussen beide soorten diensten.
Zullen de dienstencheques niet zorgen voor
een nieuwe opsplitsing van de werknemers,
aangezien de erkenningsvoorwaarden van de
ondernemingen erg soepel zijn en niet berusten
op duidelijke normen op het gebied van
begeleiding?
Dat is een klassiek argument. Ik zou de vraag
anders formuleren: “Kunnen we via de dienstencheques
kwaliteitsvolle banen scheppen?”
Het systeem van de dienstencheques kan
momenteel zeker banen van slechte kwaliteit
scheppen. Er zijn twee categorieën van dienstencheques:
categorie A en categorie B. Mensen
die voordien leefden van een sociale
uitkering, moeten na een periode van zes maanden
een contract van onbepaalde duur krijgen,
op zijn minst deeltijds. Voor de anderen geldt dit
niet, waardoor de werknemer kan worden opgeroepen
om 3 uur per week te werken. We kunnen
dus niet garanderen dat contracten van
onbepaalde duur worden toegekend omdat we
niet beschikken over informatie met betrekking
tot het personeelsverloop. Er is dus momenteel
zeker ruimte bij de dienstencheques om banen
te scheppen van slechte kwaliteit, dat is duidelijk.
Als we er echter in slagen kwaliteitsvolle
banen te creëren voor laaggeschoolde mensen,
hoewel sommige taken een echte kwalificatie
vergen, dan is dit systeem op sociaal vlak erg
zinvol en zal het zwartwerk afnemen.
Ik probeer echt erg voorzichtig te zijn en het
kind niet met het badwater weg te gooien. De
meeste koppels uit de middenstand zijn de dag
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
van vandaag tweeverdieners. De dienstencheques
beantwoorden dus voor deze personen aan
echte behoeften in termen van tijdsmanagement.
De maatschappij staat voor een echte uitdaging
wanneer het gaat om onbeschermd, illegaal
zwartwerk ‘zonder papieren’. We moeten stoppen
ons te verschuilen achter dat zwartwerk! De
maatschappij heeft de verantwoordelijkheid om
in dit essentiële domein kwaliteitsvolle banen te
creëren. We moeten ons afvragen hoe we professionele,
begeleide en kwaliteitsvolle banen
kunnen scheppen.
Zoals gezegd kan de personenzorg door de staat
worden overgenomen en dus uit de privé-sfeer
worden gehaald. Zal de rol van het gezin bij de
mantelzorg hierdoor wegvallen?
Neen, hoegenaamd niet. Mantelzorg is een erg
belangrijk gegeven in die zin dat het een enorm
maatschappelijk opzet is dat heel wat andere
uitdagingen meebrengt. Ten eerste moeten we
ons afvragen hoe we kwaliteitsvolle banen kunnen
creëren? Is er ruimte voor deze kwaliteitsvolle
werkgelegenheid? Ten tweede is er het
feit dat het privé-domein en het maatschappelijke
domein elkaar overlappen. Ik neem het
typische geval van de kinderdagverblijven.
Bedoeling was om de dienstverlening die vroeger
voornamelijk binnen het gezin plaatsvond te
‘externaliseren’. We maken momenteel een
‘defamiliarisering’ mee. Beide partners werken,
waardoor deze privé-taken door de maatschappij
moeten worden overgenomen. Dit is naar
mijn mening een te karikaturale kijk op
het debat. Deze diensten (kinderopvang en bijstand
aan hulpbehoevenden) hebben altijd een
gezinskader nodig om functioneel te zijn. Ze
kunnen alleen functioneel zijn als privé-leven en
maatschappelijk leven kunnen worden gecombineerd.
Bovendien mogen we niet vergeten dat
mensen de zorg niet volledig uit handen willen
geven, want mantelzorg geeft zin aan het leven.

P. 225
Mensen hebben zin om een bijdrage te leveren,
om iets te ondernemen.
De privé-sfeer blijft een rol spelen en dat is ook
de wens van de mensen. Vrouwen hebben ook
geen zin om onmogelijke uren te kloppen wanneer
ze kleine kinderen hebben en wanneer hun
kind ziek is, bekommeren ook zij zich erom. Het
is inderdaad problematisch dat hoofdzakelijk
vrouwen zich verantwoordelijk voelen voor
mantelzorg, maar we mogen daar niet uit afleiden
dat zij hiertoe worden gedwongen. Het is
dus met andere worden de uitdaging om privéleven
en maatschappelijk leven op elkaar af te
stemmen, vaak ten huize van deze personen.
Dat is de moeilijkheid.
Dit debat roept nieuwe vragen op met betrekking
tot het sociale beleid. We vragen niet dat
alles volledig privé of volledig openbaar is. Het
gaat om een co-opbouw van de zorg waarbij
zowel de familiale referentie, als de aanwezigheid
van een bemiddelaar in de nabije openbare
sfeer belangrijk zijn. Op dit vlak is nog veel
werk aan de winkel!
In de debatten is er vaak sprake van een vergoeding
van de mantelzorgers, hoe denkt u
hierover?
Dat klopt. Momenteel kunnen mensen, binnen
de sociale zekerheid, bijvoorbeeld ouderschapsverlof
of verlof voor palliatieve verzorging
nemen, maar dan duikt de moeilijke kwestie op
van de vergoeding van dergelijke mantelzorgers.
Sommige feministische stromingen stellen
dat de vergoeding van mantelzorgers de emancipatie
van de vrouw in de weg kan staan, omdat
dergelijke vergoeding de integratie op de
arbeidsmarkt tegenwerkt.
Ik vind dit een slechte manier om het debat te
voeren. De verschillende etappes en levensfasen
worden genegeerd. Er zijn verschillende periodes
in een leven, periodes waarin ons privéleven
meer aandacht van ons vergt en periodes
waarin dat minder het geval is. Het komt er dus
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
op aan na te denken over de combinatie van
mantelzorg – zowel door mannen als vrouwen –
en een loopbaan, in termen van flexibiliteit,
zodat het mogelijk wordt om de arbeidstijd te
verminderen of zelfs eventueel afwezig te zijn
op de arbeidsmarkt gedurende sommige periodes,
zonder natuurlijk de rechten op de sociale
zekerheid te verliezen, de bijdrage voor het wettelijk
pensioen,… De loopbaan onderbreken –
met alle denkbare gevolgen voor de loopbaan en
het pensioen – om te zorgen voor naasten is ook
een keuze, dat mogen we niet vergeten. Een
keuze die voornamelijk door vrouwen wordt
gemaakt en wellicht ligt daar één van de belangrijkste
problemen.
Kunnen wij iets opsteken van het beleid betreffende
thuishulp en de organisatie ervan in de
Scandinavische landen?
Vast en zeker! In de Scandinavische landen is
het normaal dat de kinderen tot de leeftijd van
1 jaar veel meer thuis blijven. De mensen zouden
de gelegenheid moeten hebben om de tijd te
nemen, om zich echt bezig te houden met het
kind tijdens bepaalde levensperiodes. Ook hier
moeten we nadenken over de combinatie met
het werk en beseffen dat het leven uit verschillende
periodes bestaat. In de Scandinavische
landen nemen zowel mannen als vrouwen
ouderschapsverlof. De sociale structuur van de
rollen verschilt ook van de onze. Bij ons zijn we
cultureel gezien in werkelijkheid nog een erg
conservatieve maatschappij. Deze culturele veranderingen
moeten ook door het beleid worden
gedragen.
De overheid is, op zijn minst gedeeltelijk, verantwoordelijk
voor het evenwicht tussen informele
en formele zorgverlening via het sociale
beleid inzake werkgelegenheid. Hoe kunnen we
het grote onevenwicht aanpakken tussen mannen
en vrouwen met betrekking tot de ‘infor-

P. 226
mele’ tijd die aan een hulpbehoevende naaste
wordt besteed?
Het gaat om veranderingen van lange adem.
Een intentieverklaring is niet voldoende. Het
overheidsbeleid heeft zeker een invloed op deze
aspecten en moet werk maken van dit probleem
van genderongelijkheid. Met betrekking tot het
beleid inzake de zorg voor hulpbehoevende personen
moeten we ons, volgens mij, absoluut buigen
over de afstemming van de arbeidsmarkt en
de zorgverlening aan personen. We moeten ons
bewust zijn van de onderliggende man-vrouw
problematiek.
Wat echt belangrijk is in de mantelzorg is dat
het om een maatschappelijke uitdaging gaat die
doorkruist wordt met vrij diepgaande vragen:
hoe kunnen we kwaliteitsvolle banen creëren in
de mantelzorg vooral omdat er nood aan is, ze
een meerwaarde schept en zorgt voor sociale
cohesie? Het is mogelijk om er een beroep van te
maken. Dat is echter niet evident en ik denk niet
dat het systeem van de dienstencheques daarvoor
zal zorgen.
Banen in de mantelzorg zijn economisch gezien
niet rendabel, maar sociaal gezien wel. Ook al
worden ze rendabel gemaakt, welke zijn dan de
grenzen van de concurrentielogica in de mantelzorg
met betrekking tot de behoefte aan
relationele tijd en aan de relatie die wordt opgebouwd?
Het is niet evident dat de lucratieve sector,
met zijn concurrentielogica, grenzen kan
stellen aan deze winstlogica om de mantelzorg
over te nemen. De staat heeft hierin onvermijdelijk
een rol te vervullen.
Caroline Simaÿs
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Kiezen voor het rusthuis:
Tussen verdriet en een nieuw begin
Interview met DELCOUR, Marie-Pierre
Directeur Infor-homes, Brussel
Infor-homes is een pluralistische en onafhankelijke
organisatie die meer dan 30 jaar geleden
werd opgericht in de schoot van de
tele-diensten. Deze organisatie biedt een antwoord
op de vragen van ouderen die naar een
rusthuis gaan en hun naaste omgeving. Inforhomes
wil een continuüm bieden in de levensloop
van de ouderen en streeft naar een
algemene benadering van de ouderen door de
communicatie tussen rusthuis, ziekenhuis, diensten
voor thuisverpleging,… aan te moedigen.
De vzw Infor-homes is zowel in Wallonië als in
Vlaanderen actief. Marie-Pierre Delcour maakt
met ons via haar werk bij Infor-homes Brussel
de balans op van de opvangsituatie van ouderwordende
personen in België en de uitdagingen
die ons te wachten staat.
Welke acties onderneemt Infor-homes?
Onze belangrijkste zorg is de verbetering van de
levenskwaliteit van ouderen die in een instelling
verblijven. Wij organiseren hierrond verschillende
activiteiten. Allereerst hebben we een
gegevensbank opgericht met gedetailleerde
informatie over alle instellingen in het gewest.
Deze informatie staat ter beschikking van de
mensen die voor de belangrijke keuze van een
rusthuis staan. Er zijn misschien wel uitzonderingen,
maar volgens ons bestaat er zeker geen
slecht of goed rusthuis: een rusthuis kan voor de
ene persoon ideaal zijn, maar ongeschikt voor
de andere. Een groot deel van ons werk bestaat
uit de ontmoeting van de familie in de vorm van
een gesprek. Op basis van deze gesprekken kunnen
we zoeken naar oplossingen op maat. De
mensen die zich tot ons wenden zijn bovendien

P. 227
erg bezorgd en voelen zich schuldig. Het is
belangrijk hen een luisterend oor aan te bieden.
Daarnaast is er het werk rond de kwaliteitsproblematiek
dat wij verrichten met de professionele
sector. Hiertoe brengen wij een bezoek aan
ieder tehuis in het Brusselse gewest. Op een
methodologische manier bespreken we samen
met de directeur van de instelling zaken zoals de
opvang van de bewoner, de voorbereiding van
zijn komst, de organisatie van de werkploegen,
het soort begeleiding dat aan de bewoners
wordt aangeboden, de animaties, de ondersteuning,
de palliatieve begeleiding,… Deze inlichtingen
vervolledigen onze databank samen met
de gegevens die we via andere bronnen inwinnen.
Ten slotte buigen we ons ook over mishandeling.
Soms geven wij in rusthuizen opleidingen
rond dit thema. Wij werken in dit kader nauw
samen met het netwerk Libr’âge.
Hoe ziet een Belgisch rusthuis eruit?
Er bestaat geen standaardrusthuis. Ieder rusthuis
is verschillend en heeft iets typerends. Toch
zien we de laatste jaren enkele trends. De
grootte van de instellingen verandert. De laatste
tien jaar krijgen kleine instellingen die met een
beperkt budget moeten zien rond te komen, te
kampen met grote financiële problemen, met
meestal een sluiting tot gevolg. Dit is een
belangrijke evolutie. De capaciteit van de instellingen
verandert omdat ook de eisen van de
bewoners veranderen. Deze eisen zijn anders
dan 10 jaar geleden, meer bepaald op het
gebied van materieel comfort. Vroeger gingen
de meeste mensen akkoord met een kamer voor
twee of drie personen en bestonden er geen
sanitaire privé-voorzieningen. Dat is vandaag
heel anders. De meeste families vragen een éénpersoonskamer
voor hun familielid, met natuurlijk
privé-sanitair. De verzorging vergt meer
werk dan vroeger omdat de mensen op steeds
latere leeftijd naar het rusthuis gaan en dus
meer behoefte aan hulp hebben waardoor rust-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
huizen steeds meer gemedicaliseerd worden.
Bovendien vinden we nu in rust- en verzorgingstehuizen
mensen die vroeger op de geriatrische
afdeling van het ziekenhuis zouden
gelegen hebben. De ziekenhuizen hebben hun
beleid veranderd, wat natuurlijk een invloed heeft
op de mensen die we in de rusthuizen aantreffen.
We zijn overgestapt van kleine familiale rusthuizen
die door de ‘vrouwe des huizes’ werd
beheerd naar rusthuizen die steeds professioneler
en gemedicaliseerder zijn geworden. De
rust- en verzorgingstehuizen van vandaag hebben
de taak de onweerlegbare voorschriften op
het gebied van verzorging te combineren met de
eveneens onontbeerlijke vereisten op het gebied
van menselijke ondersteuning, gastvrijheid en
begeleiding. Een oudere heeft dan wel nood aan
verzorging, maar blijft in de eerste plaats een
mens, die nood heeft aan affectie, aanmoediging
en waardigheid en die als een uniek iemand wil
worden beschouwd. Heel wat relationele aspecten
dus, die minder te maken hebben met de
loutere verzorging. Dat is een echte uitdaging.
Denkt u dat het mogelijk is beide aspecten te
combineren?
Na de sluiting van de kleine tehuizen waren we
bang dat er grote, onpersoonlijke instellingen
zouden opduiken, maar onze angst was totaal
ongegrond, ook al is er nog heel wat werk aan de
winkel. We zien inderdaad heel wat grote instellingen
opduiken, maar veel van deze instellingen
zijn zo verstandig geweest om hun infrastructuur
op te delen in kleine leefeenheden. Zelfs in de
gemedicaliseerde eenheden neemt de oudere
een centrale plaats in en wordt er voor gezorgd
dat er leven rondom hem of haar is.
Wanneer een oudere te hulpbehoevend wordt,
kiest de familie, met of zonder de instemming
van de persoon in kwestie, voor een rusthuis.
Hoe gaat dat in zijn werk?

P. 228
Slechts 14 % van de personen die bij ons langskomen
voor informatie om hun overstap naar het
rusthuis voor te bereiden, komt uit eigen beweging.
Deze ouderen kiezen bewust voor het rusthuis
om een zekere vereenzaming te doorbreken
of om niet langer ongerust en bang alleen thuis
te moeten zijn. Mensen die verblijven in een
rusthuis zijn ook niet meer afhankelijk van hun
kinderen en winnen opnieuw een stuk van hun
zelfstandigheid. In 80 % van de gevallen gaat de
beslissing om naar het rusthuis te gaan eerder
uit van de kinderen, de familie of de naaste
omgeving van de oudere persoon. Het is belangrijk
te benadrukken dat het meestal de dochters
zijn die ouder wordende ouders opvangen. Zij
nemen, ook vandaag nog, meestal de zorg voor
de oudere op zich. Slechts in 6 % van de gevallen
neemt de echtgenoot contact op.
In de helft van de gevallen gaat de oudere rechtstreeks
van zijn eigen woning naar het rusthuis.
Sommigen gaan via het ziekenhuis naar het rusthuis.
Meestal gaat het om personen die na een
ziekenhuisverblijf moeten revalideren en vervolgens
naar een rusthuis worden verwezen. Deze
personen zullen nooit meer naar huis terugkeren.
Dit zijn echt problematische situaties,
omdat er geen enkele keuzemogelijkheid is. Dergelijke
mensen verzwijgen liever dat de situatie
verergert tot er een ongeval gebeurt. Na het
ongeval worden ze in het ziekenhuis opgenomen
en daar hebben ze geen keuze meer. Ze mogen
niet terug naar huis en bovendien moeten ze zo
snel mogelijk het ziekenhuis weer verlaten. In
dergelijke gevallen gaat de familie gebukt onder
schuldgevoel.
Wie vinden we terug in een rusthuis?
Bij ons komen vooral vrouwen om advies vragen
omdat zij langer leven. De meeste mensen zijn
ouder dan 80 jaar.
Een klein percentage is jonger dan 60 jaar. Het
gaat om personen die, om goede redenen, niet
meer thuis kunnen wonen. De situatie van deze
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
mensen is sterk uiteenlopend. Heel wat onder
hen werden psychiatrisch behandeld en kunnen
uiteindelijk nergens meer terecht. Er zijn ook
mensen bij die een autogeval hebben gehad en
die nooit meer zelfredzaam zullen worden. Voor
deze mensen zijn er eigenlijk geen voorzieningen.
Ze kloppen uiteindelijk aan bij het rusthuis,
dat niet op hen is afgestemd. Dit zorgt natuurlijk
voor problemen.
De overstap naar het rusthuis gebeurt vaak in
haast en spoed wanneer een snelle beslissing
moet worden genomen naar aanleiding van de
hulpbehoevendheid. Kan deze overstap niet op
een meer serene manier worden voorbereid?
De beslissing om naar het rusthuis te gaan, verloopt
dikwijls moeilijk. Soms wil de oudere er
niets van weten. In dat geval wordt de keuze
voor een rusthuis dat aangepast is aan zijn of
haar specifieke behoeften doorgaans in allerijl
gemaakt. Het is hoe dan ook een pijnlijke gebeurtenis.
Als de vraag van de oudere zelf komt, is
dit een garantie op succes.
Om de overstap serener te maken, zijn veranderingen
nodig op verschillende niveaus. Enerzijds
denk ik dat de rusthuizen zich beter kenbaar
moeten maken naar de buitenwereld toe en een
ander beeld moeten geven van zichzelf. Anderzijds
moeten ook wij een andere blik leren werpen
op de rusthuizen en kennis maken met de
instellingen voor we geen keuze meer hebben.
Bovendien is er een mentaliteitswijziging nodig
zodat er in de buurt van een rusthuis meer interactie
is tussen de omgeving en het rusthuis. Dit
zal gezinnen er ook toe aanzetten openlijker te
praten over de werkelijkheid. Dit alles zal ertoe
bijdragen dat wanneer de 50-jarigen van vandaag
80 jaar zullen zijn, beter voorbereid zijn op
het leven in een rusthuis en er een andere houding
tegenover zullen aannemen.
Is er nood aan meer communicatie tussen de
verschillende generaties, personen?

P. 229
We moeten echt barrières doorbreken. Mensen
moeten elkaar ontmoeten en een andere kijk
leren ontwikkelen op het rusthuis, want de grote
boosdoener voor het rusthuis is het taboe dat
erop rust. Er hangt een erg negatief beeld vast
aan het rusthuis. In de ogen van de mensen is
het rusthuis nog altijd het crepeerhok, het
gesticht. Hoewel sommige rusthuizen nog op die
manier functioneren, zijn er zovele andere waar
het personeel opmerkelijk professioneel is.
Bovendien moeten we ook al beginnen nadenken
over onze eigen veroudering en beslissen of
we al dan niet ons eigen lot in handen nemen.
Welke rol kan Infor-homes spelen om deze overstap
naar het rusthuis beter voor te bereiden?
Wij proberen in de mate van het mogelijke de
verenigingen voor ouderen op te zoeken om de
mythe rond het rusthuis te doorbreken en de
ideeën hieromtrent te doen evolueren. Het is
belangrijk mensen op de hoogte te brengen dat
er wettelijke kaders zijn, dat er in een rusthuis
niet zomaar wat met zomaar wie gebeurt, dat er
eisen, normen en controles zijn. Daarnaast proberen
wij de verwachtingen van de bewoners
over te brengen bij de professionele begeleiders.
Oudere mensen willen graag zolang mogelijk
thuis blijven wonen. Is het niet mogelijk om te
opteren voor korte verblijven in het rusthuis,
tussentijdse diensten zoals de dagcentra, de diensten
voor thuishulp,… in plaats van een definitieve
opname in een rusthuis?
Er wordt van de daken geschreeuwd dat de
overgangsdiensten als alternatief voor een definitieve
opname in een instelling vol lacunes zitten
in heel België. Concreet bestaan er twee
soorten dagopvangcentra: de dagcentra voor
relatief valide personen die eerder voor het
sociale contact komen en de dagverzorgingscentra
die eerder op therapie gericht zijn aangezien
ze bestemd zijn voor mensen die thuis
wonen, maar hulpbehoevend zijn. Voor Alzhei-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
mer-patiënten bijvoorbeeld die thuis wonen,
kunnen de dagverzorgingscentra de familieleden
ontlasten en hen de kans geven even op
adem te komen. Nochtans zijn er nog te weinig
dagcentra terwijl ze een uiterst interessante
schakel vormen in het continuüm tussen de
eigen woning en de definitieve plaatsing in een
rusthuis.
Voorts zijn er maar weinig korte verblijven in
rusthuizen, bijvoorbeeld voor revalidatie. Dit is
een alternatief dat echt moet worden aangemoedigd.
De instellingen moeten natuurlijk wel
over voldoende plaats beschikken voor een dergelijke
opvang.
Kunnen deze alternatieven volgens u de keuze
of de aanpassing vergemakkelijken?
Daarvan ben ik overtuigd. In meer dan 92 % van
de gevallen, komen families naar ons toe om een
rusthuis of een rust- en verzorgingstehuis te kiezen.
Er is eigenlijk erg weinig vraag naar een
oplossing tussen de eigen woning en het rusthuis.
Ook het aanbod is natuurlijk erg beperkt: er
bestaan nu eenmaal weinig dergelijke alternatieven.
Nochtans kunnen deze tussenstructuren
de overstap van de eigen woning naar een definitieve
plaatsing minder bruusk maken.
Zal het rusthuis door de komst van meer alternatieve
structuren na verloop van tijd evolueren
naar een opvanghuis voor mensen die steeds
minder zelfredzaam zijn?
Inderdaad. Een combinatie van beide zou ideaal
zijn. Eén plaats waar juist verschillende diensten
worden aangeboden. Ik denk bijvoorbeeld
aan een rusthuis voor relatief zelfredzame personen.
Vanuit deze relatief lichte begeleiding
zouden we een dagcentrum kunnen openen. Zo
kunnen mensen van buitenaf al eens in contact
komen met deze levenswijze en, waarom niet,
samen activiteiten doen. Op diezelfde plaats kan
ook een gedeelte worden voorbehouden voor

P. 230
ernstigere gevallen in de vorm van een rust- en
verzorgingstehuis dat in kleine leefeenheden
kan worden opgedeeld in de vorm van Cantous 2 .
Tot slot kan deze plaats ook zijn deuren openzetten
voor mensen van buitenaf. En waarom
zouden we geen intergenerationele dimensie
creëren? Zo kan er een kinderdagverblijf worden
ondergebracht of een huiswerkschool worden
opgericht in de buurt.
Kan een oudere, op financieel vlak, om het even
welk rusthuis kiezen?
Neen, absoluut niet en dat is een serieus probleem.
De prijzen van de rusthuizen nemen
voortdurend toe, wat te begrijpen is: het personeel
moet meer en meer gespecialiseerd zijn,
er moet dag en nacht permanentie zijn, het
materiële comfort wordt steeds belangrijker, de
veiligheidsnormen worden voortdurend bijgeschaafd,…
Al deze voorzieningen worden
natuurlijk altijd maar duurder. De pensioenen
van de ouderen stijgen echter niet mee. In de
toekomst zal het rusthuis voorbehouden zijn aan
een elite, het zal een luxe-oord worden, zonder
echter luxueus te zijn. Momenteel lopen de prijzen
nog sterk uiteen, maar de beginprijs ligt al
erg hoog: onder de 1 000 of 1 100 euro kan je
nergens nog terecht. Terwijl de meeste pensioenen
een stuk lager liggen dan deze bedragen. Ik
denk dat we over een twintig- à dertigtal jaar
een generatie werknemers zullen krijgen die tijdens
hun beroepsleven niet de kans hebben
gehad veel bij elkaar te sparen of een onroerend
goed te kopen en voor wie het rusthuis onbetaalbaar
zal zijn. Ik denk dat de overheid meer
voor haar rekening zal moeten nemen. In mijn
ogen is dit een van de grootste uitdagingen.
Is het bijvoorbeeld mogelijk om de kosten te
drukken?
Ja, door bijvoorbeeld na te denken over collectieve,
participatieve woongelegenheden. Zolang
we het goed stellen, gaat onze gezondheid er
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
minder snel op achteruit. En als mensen nog van
nut zijn, een nieuw sociaal en harmonieus netwerk
opbouwen, een rol vervullen, opnieuw een
reden om te leven hebben,… zullen ze meer
zorg dragen voor hun lichaam en geest. Eventueel
kunnen de mensen voor verzorging en
andere diensten terecht binnen de muren van de
gemeenschap waarin ze leven. Initiatieven zoals
Abbeyfields 3 tonen aan dat de mensen er
‘rechtop sterven’. De mensen voelen zich goed
bij hun nieuwe levenswijze, in hun participatief
onderkomen en uiteindelijk worden ze minder
snel ziek en sterven ze eerder in goede gezondheid.
Natuurlijk is dit zeker niet gemakkelijk,
ouder worden blijft een moeilijk proces.
Caroline Simaÿs
VIVA-SVV
in de bres tegen huiselijk geweld
DIRCKX, Eva
Stafmedewerker Gelijke kansen en diversiteit,
VIVA-Socialistische Vrouwen Vereniging
Inleiding
Sinds 2005 focust VIVA-SVV zich, in haar
reeds jarenlange strijd tegen geweld op vrouwen,
op huiselijk geweld in Vlaanderen. Vanuit
genderperspectief richt ze zich in haar campagnes
in de eerste plaats op partnergeweld. Deze
vorm van huiselijk geweld erkent ze als gendergeweld
4 aangezien dit geweld in de intieme
relatie wordt aangewend om controle en macht
te winnen over de partner (meestal het andere
geslacht). Europese cijfers (2004) 5 tonen aan
dat in de gehele EU één op vijf vrouwen geweld
ondervindt van hun partner, waarbij in 95 % van
de gevallen, het voorval in het echtelijke huis
plaatsvindt.
Via sensibiliserings- en preventiecampagnes wil
VIVA-SVV slachtoffers, daders, getuigen infor-

P. 231
meren omtrent de problematiek van partnergeweld
en stimulansen bieden voor gedragsverandering.
In deze acties brengt VIVA-SVV bewust
ook kindermishandeling en oudermishandeling
onder de aandacht omdat men deze vormen van
geweld niet kan loskoppelen. Jonge slachtoffers
worden op latere leeftijd immers vaak slachtoffer/dader
van (partner)geweld en/of ouder(en)mishandeling.
Bovendien kan het genderaspect
ook bij kindermishandeling en ouder(en)mishandeling
een prominente rol spelen.
Als middenveldorganisatie wil VIVA-SVV in
deze bijdrage een aantal urgente beleidsvoorstellen
formuleren aan het adres van verschillende
ministers. Hiervoor doet ze een beroep op
haar contacten met het ‘werkveld’ (vanuit haar
deelname aan het Brusselse overlegplatform
partnergeweld, Staten-generaal van het Gezin –
werkgroep geweld), vanuit haar ervaring met
sensibiliserings- en preventiecampagnes (contacten
met nuldelijnsorganisaties, slachtoffers)
en vanuit haar intervisiegesprekken met de
Vlaamse en Brusselse provinciale coördinator(en)
geweld 6 .
Meer aandacht
voor vroegtijdige preventie
tegen huiselijk geweld in het onderwijs
Er zijn veel factoren op te sommen die huiselijk
geweld veroorzaken. Individuele (bv. relatie
met moeder/vader in kinder- en jeugdjaren),
relationele (bv. dominerend houding tegenover
de partner) en maatschappelijke factoren (bv:
visie op mannelijkheid/ vrouwelijkheid in de
cultuur) spelen hun rol. Deze bijdrage licht er
enkele uit in functie van de beleidsvoorstellen.
Mannelijkheid versus vrouwelijkheid
In onze hedendaagse cultuur worden ‘mannelijkheid’
en ‘vrouwelijkheid’ vaak als
tegengestelden gedefinieerd. Mannelijkheid
staat dan voor zelfstandigheid, leidinggevend
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
karakter, sterke wil en assertiviteit. Deze eigenschappen
bestempelt men als positieve en sterke
kwaliteiten. Daartegenover plaatst men de zwakkere
vrouwelijke kwaliteiten: zorgzaamheid,
tederheid, bescherming en volgzaamheid die
een negatieve gevoelslading krijgen.
Deze dualistische visie op mannelijkheid en
vrouwelijkheid voedt de maatschappij zowel
op micro- (het gezin) als op macroniveau (het
beleid). Onze maatschappij plaatst de man hierdoor
nog steeds hoger dan de vrouw. Hier volgen
enkele voorbeelden:
– Tot nu toe wordt de ‘zachte sector’, waarin
vooral vrouwen werkzaam zijn, nog ondergewaardeerd
en minder verloond
– Gelijk loon voor gelijk werk is nog steeds
geen feit
– …
Onze maatschappij is met andere woorden nog
steeds patriarchaal georiënteerd. Ze rechtvaardigt
de dominerende houding van de man
tegenover de vrouw. Daarnaast geeft ze jongens
reeds op vroege leeftijd het signaal dat er niet
gesproken mag worden over gevoelens. Dit kan
bij traumatische situaties in de kinderjaren tot
gevolg hebben dat het kind een vat vol angst vult
dat op latere leeftijd explodeert in woede en
agressie.
Deze paradoxale oorzaken (legitimatie van de
dominerende houding door de maatschappij in
combinatie met opgebouwde angst tijdens de
kinderjaren) leiden tot agressief gedrag.
Ter preventie van huiselijk geweld is dus een
mentaliteitsverandering noodzakelijk. Deze is
reeds in beweging gezet, maar verdient nog
meer ondersteuning in o.a. het onderwijs. Het is
belangrijk reeds jonge kinderen zowel ‘vrouwelijke’
als ‘mannelijke’ vaardigheden bij te brengen,
bv.:
– Via taalexpressie: inoefenen van gevoelens
uiten via houding/taal (kan reeds vanaf kleuterleeftijd)

P. 232
– In begeleiding van leerlingen bij studiekeuzes
– In handboeken (voorbeelden die gegeven
worden)
– In relatievorming, lessen moraal of godsdienst:
nadenken over ‘mannelijkheid’ en
‘vrouwelijkheid’. Zijn deze begrippen zo
tegengesteld als we soms denken?
Grenzen stellen, zelfkennis
en communicatietraining
Eén van de belangrijke oorzaken van huiselijk
geweld is het niet kunnen stellen van grenzen
voor zowel slachtoffers als daders. In vrouwenopvangcentra
is het aanleren van deze sociale
vaardigheid één van de focuspunten in de
begeleiding.
Je eigen grenzen stellen is een fundamentele
vaardigheid die kinderen reeds vanaf jonge leeftijd
zouden moeten aanleren. Het onderwijs
dient hier meer aandacht aan te besteden. Dat
kan reeds vanaf de kleuterleeftijd: door kinderen
te leren in pestsituaties en situaties waarin
ze door klasgenootjes ‘gedwongen’ worden
iets te doen, zich weerbaar op te stellen en ‘nee’
te zeggen. In het basis- en secundair onderwijs
dient men hierop verder te bouwen. Dit kan op
allerlei manieren: de leerkracht kan in het begin
van het schooljaar de leefregels gedeeltelijk
samen met de leerlingen opstellen zodat de jongeren
zichzelf leren grenzen stellen op basis van
gefundeerde argumenten. Het is ook belangrijk
dat het schoolpersoneel zelf het goede voorbeeld
geeft door consequent te handelen en duidelijke
grenzen te stellen. Een andere
mogelijkheid is leerlingen in relatie-dagen
weerbaarheidstraining geven.
Tegelijkertijd dient het onderwijs de zelfkennis
bij leerlingen te stimuleren, want het spreekt
voor zich dat iemand zich pas grenzen kan stellen
indien die persoon zichzelf voldoende kent
en vice versa. Daarom is het belangrijk dat kleuters
en leerlingen zowel binnen als buiten het
lessenpakket regelmatig de mogelijkheid krijgen
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
om keuzes te maken. Bovendien zouden kleuterleidsters
en leerkrachten in het basis- en secundair
onderwijs voldoende tijd moeten uittrekken
om samen met de leerlingen hun sociale
vaardigheden te evalueren.
Ook een goede communicatietraining is nodig
als ondersteuning om te leren grenzen stellen.
De manier waarop iemand zijn grenzen stelt
naar anderen toe, hoe hij/zij daarover communiceert,
bepaalt immers de relatie tussen de spreker
en luisteraar. Het toont of de spreker een
open of gesloten houding aanneemt tegenover de
luisteraar. Leerlingen inzicht geven in de manier
waarop ze communiceren en wat de gevolgen
daarvan zijn voor de luisteraar is een goede preventie
tegen gezinsgeweld, alsook goede luisteren
gesprekstechnieken (ik-boodschap, actief
luisteren, respect hebben,…) te ontwikkelen.
Tekort aan cijfergegevens
Onderzoek dat het vóórkomen van partnergeweld
in België meet, is erg schaars. De meest
recente gegevens dateren van 1998 (Rapport
van Bruynooghe R., Noelanders S. en Opdebeeck
S. Geweld ondervinden, gebruiken en
voorkomen ten behoeve van de minister van
Tewerkstelling en Arbeid en Gelijke-kansenbeleid
mevrouw M. Smet). Zo’n grootschalige
bevraging, bij meer dan 1 000 mannen en vrouwen,
dient meer te gebeuren.
Zonder concrete cijfers van de hedendaagse
situatie is het immers moeilijk de ernst van de
problematiek precies af te bakenen en blijft analyse
van de problematiek onvolledig.
Ook voor een systematische registratie van alle
meldingen die bij de politie binnenkomen, ijvert
VIVA-SVV. In het kader van het Nationaal
Actieplan Partnergeweld wil de federale overheid
in samenwerking met de gemeenschappen
en gewesten werk maken van deze registratie
van gewelddaden en de follow-up ervan. VIVA-
SVV is blij met deze doelstelling en hoopt ze op

een zo kort mogelijke termijn gerealiseerd te
zien.
Geen sensibilisering zonder blijvende
uitbreiding van de residentiële opvang
voor slachtoffers/daders/kinderen
als getuigen van huiselijk geweld
Zowel door het middenveld als door de overheid
worden er regelmatig sensibiliseringsacties
gevoerd. Voornamelijk de acties naar slachtoffers
zijn weinig zinvol zonder uitbreiding van de
residentiële opvang die op dit ogenblik overvol
zit. Vanuit het ‘werkveld’ klinkt een luide roep
naar meer middelen voor uitbreiding: zowel
vanuit de vrouwenopvangcentra als de vertrouwenscentra
voor kindermishandeling.
Naar een Nationaal Actieplan
Huiselijk geweld
P. 233
Kindermishandeling, partnergeweld en ouder-
(en)mis(be)handeling kunnen om verschillende
redenen niet losgekoppeld worden; bijvoorbeeld
wat betreft het onderzoek naar patronen in het
gedrag van slachtoffers en daders (slachtofferschap
kan uitmonden in daderschap) en de aanpak
ervan. Voor de drie vormen van huiselijk
geweld is bovendien afstemming tussen de
hulpverleningssector, justitie en politie van
primordiaal belang.
VIVA-SVV vraagt daarom een Nationaal Actieplan
Huiselijk geweld dat de samenwerking
tussen de verschillende sectoren voor alle vormen
van huiselijk geweld coördineert en rekening
houdt met de regionale eigenheid van elke
provincie.
Dit actieplan dient ook in voldoende budget te
voorzien. Voor een duurzame realisatie van de
doelstellingen (zoals bv. continuïteit in het
opleidingsaanbod voor professionelen) zijn voldoende
structurele middelen essentieel.
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
Mishandeling van oudere personen
blijft taboe
Interview met MOREAU, Anne
Coördinatrice van het netwerk CAPAM
(Hulpcentrum voor bejaarde personen
die misbehandeld worden) en Libr’âgé,
dat E.M.P.AGE (Charleroi), URGEDES (Sambreville)
en CAPAM (Luik, Waals-Brabant en Luxemburg)
verenigt in de strijd tegen de mishandeling
van oudere personen
In onze huidige maatschappij komt mishandeling
van vrouwen en kinderen voor, maar mishandeling
van ouderen wordt minder erkend. De
mishandeling van een oudere persoon zijn die
handelingen die een oudere persoon aanzienlijke
schade berokkenen op fysiek, psychologisch,
burgerlijk, sociaal of financieel vlak. Dit
misbruik kan al dan niet opzettelijk zijn. Ze kunnen
het resultaat zijn van handelingen, maar
ook van verzuim. Mishandeling van ouderen is
nog altijd taboe. Tijdens het gesprek met Anne
Moreau, coördinatrice van het netwerk Libr’âgé,
staan we stil bij deze vormen van geweld waarmee
6 % van de ouderen te maken krijgt.
Hoe functioneert het netwerk Libr’âgé?
Het netwerk Libr’âgé biedt in de eerste plaats
een telefonische permanentie. Wij hebben een
gratis telefoonnummer 7 ingevoerd. De beller
kan, indien gewenst, anoniem blijven. Afhankelijk
van de ontvangen oproep en het verzoek van
de persoon wordt een geschikte begeleiding
overwogen. Een ander belangrijk onderdeel van
ons werk heeft betrekking op de preventie van
de mishandeling van oudere personen. Dit doen
we door het organiseren van info- en opleidingssessies
voor het betrokken publiek zoals
professionele begeleiders in de thuishulpsector
en in de instellingen, studenten en burgers.

P. 234
Waarom een gratis en anoniem telefoonnummer?
Een oudere persoon die thuis of in een rusthuis
verblijft, kan om verschillende redenen bang
zijn om over zijn of haar situatie te praten: angst
voor wraakacties, om verlaten te worden, om in
een rusthuis te worden geplaatst, of omgekeerd,
om uit het rusthuis te worden gezet waar de persoon
zich thuis voelt. Sommige ouderen zijn zich
er ook niet van bewust dat ze mishandeld worden
of zien de ernst van hun situatie niet in.
Soms voelen ze zich zelfs schuldig voor het feit
dat ze afhankelijk zijn van iemand. Al deze elementen
maken dat de persoon in kwestie aarzelt
om over de mishandeling te spreken. Om deze
verschillende redenen hebben wij een telefoonnummer
ingevoerd waarnaar, indien gewenst,
anoniem kan worden gebeld. De persoon kan
vanuit om het even welk telefoontoestel bellen
en door de anonimiteitsgarantie, kan de beller
vrijuit praten, zonder angst voor wraak of gevolgen.
Voor sommige mensen is het gemakkelijker
om te telefoneren dan om zich te verplaatsen
voor een persoonlijk gesprek met een professionele
begeleider.
Hoe worden de telefonische verzoeken beheerd?
Afhankelijk van de situatie en het verzoek moeten
wij soms samenwerken met eerstelijnsdiensten
zoals thuishulpdiensten, ziekenfondsen,
OCMW’s, juridische diensten,… omdat we
weten dat bijvoorbeeld de aanwezigheid van
een thuisverpleegster of gezinshulp sommige
spanningen wegens overbelasting van de mantelzorger
kan afzwakken.
Wij hebben verschillende interventieniveaus
ingelast om aan de verwachtingen te kunnen
voldoen. Eerst en vooral wordt er actief
geluisterd: er is een telefonische permanentie,
want sommige mensen willen gewoon praten en
hebben enkel nood aan een luisterend oor. Wij
hebben echter ook een informatietaak. Zo geven
wij informatie over hun rechten of verwijzen wij
de mensen door naar diensten die beter geschikt
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
zijn om hun vraag te behandelen. Soms nemen
wij ook, met de toestemming van de senior, contact
op met de omgeving, zowel met familieleden
als met professionele begeleiders. Als het om
een conflictsituatie gaat met bijvoorbeeld een
naaste kunnen we een meer algemene begeleiding
voorstellen die niet alleen gericht is op
de oudere persoon. We zorgen dan voor coördinatie
tussen de verschillende professionele
diensten die de oudere persoon omringen en/of
de overige familieleden om samen naar oplossingen
te zoeken met de oudere persoon en de
persoon die als dader wordt beschouwd. Afhankelijk
van hoe de situatie kunnen ook bezoeken
aan het rusthuis, thuis en ziekenhuis worden
georganiseerd.
Al deze acties gebeuren met eerbied voor het
ritme van de oudere persoon en zijn/haar keuzes
en beslissingen. De hulp die wij bieden,
hangt in de eerste plaats af van de oudere,
zijn/haar graad van zelfredzaamheid, zijn/haar
verzoek en het soort mishandeling.
Mishandeling van ouderen, zowel thuis als in het
rusthuis, is een realiteit. Hoe kunnen we deze
mishandeling omschrijven?
Er bestaat geen universele en door iedereen
aanvaarde definitie van mishandeling van oudere
personen. De mishandeling hangt immers af van
het culturele milieu waarin zij plaatsvindt: gedrag
wat voor één persoon mishandeling is, is niet
noodzakelijk mishandeling in de ogen van iemand
anders. Iemand kan zowel via een handeling als
door niet optreden mishandeld worden. Anders
gezegd, iemand slaan is mishandeling, maar ook
het niet helpen van een hulpbehoevende persoon
bijvoorbeeld door het niet helpen met eten
en drinken, het niet vervangen van een urinoir,
een verband,… Daarnaast is er ook het, al dan
niet opzettelijke, karakter van de mishandeling:
er zijn mensen die echt de intentie hebben om
iemand schade te berokkenen, maar personen,
zowel uit de professionele als familiale milieu,

P. 235
kunnen senioren mishandelen zonder dat ze
deze intentie hebben. In het kader van de preventiemissie
kan Libr’âge de aandacht van de
verzorger vestigen op handelingen of gedragingen
die onbedoeld als mishandelend kunnen
overkomen voor de oudere personen. Dankzij
deze bewustwording kunnen handelingen worden
bijgestuurd.
Van welk soort geweld zijn oudere personen het
vaakst slachtoffer?
Hoewel fysiek geweld het meest gekend is, komt
deze vorm van geweld zeker niet het meest voor.
Oudere mensen worden vaker geconfronteerd
met psychologisch en financieel geweld, dat
meestal stiekem gepleegd wordt door een familielid.
Wij krijgen ook klachten binnen van mishandeling
door het misbruik van rechten. Dit is
het nemen van beslissingen in de plaats van de
oudere persoon, keuzes opleggen, maar ook
gedwongen plaatsing in een rusthuis. Medisch
geweld, het te veel of te weinig geven van medicatie,
komt ook voor. Tot slot is mishandeling
soms te wijten aan verwaarlozing, zowel door
professionele begeleiders als door mantelzorgers.
Het gaat om dingen die fout lopen bij de
dagelijkse hulpverlening, zoals een persoon die
niet in staat is voor zichzelf te zorgen aan zijn
lot overlaten, iemand voeding en verzorging
ontnemen,…
Wat wordt bedoeld met psychologisch geweld?
Psychologisch geweld omvat alles wat te maken
heeft met een gebrek aan eerbied voor de oudere
persoon: chantage, vernedering, infantilisatie
van de oudere persoon, ongepaste aanspreking,
ongerechtvaardigde dwang, roepen tegen de
oudere persoon. Dit psychologisch geweld gaat
ook vaak gepaard met financiële mishandeling,
wat de situatie delicaat en dubbelzinnig maakt.
Sinds enkele maanden begeleiden wij bijvoorbeeld
een oudere dame die drie kinderen heeft.
Haar zoon is al jaren overleden en ze heeft al
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
lang geen contact meer met één van haar dochters.
De andere dochter die in contact gebleven
is, doet dit blijkbaar alleen om financiële redenen.
De dochter bezoekt haar moeder om haar
geld af te troggelen door haar bankkaart te
nemen. De oudere dame wil het contact met
haar dochter, en vooral met de kleinkinderen,
graag behouden. Wij helpen haar om grenzen
ten opzichte van het financiële misbruik. Wij
hebben als taak psychologische ondersteuning
te bieden in deze situatie.
Komt mishandeling ook voor in rusthuizen?
Ja natuurlijk, het merendeel van de gevallen die
wij behandelen, spelen zich thuis af. Mishandeling
van ouderen in een rusthuis hebben niet
altijd te maken met de verblijfplaats, maar kunnen
ook verband houden met de familiale context.
Soms worden wij inderdaad op de hoogte
gebracht van gevallen waarbij het rusthuis
of een personeelslid van het rusthuis wordt
beschuldigd, zonder daarbij de instelling in zijn
geheel in vraag te stellen.
Geweld tegen oudere personen kan het resultaat
zijn van een opeenstapeling van agressie. Hoe
komt zo een cyclus tot stand?
Geweld kan het resultaat zijn van opeengestapelde
agressie, maar dat is niet noodzakelijk
altijd zo. Dit komt voor bij naaste mantelzorgers
die zich ‘opofferen’ voor het afhankelijke familielid
en dit combineren met hun werk- en
gezinsleven. Zij krijgen hier niet altijd erkenning
van de senior of van de omgeving voor. In zo een
geval verandert de relatie en kan er af en toe
agressie optreden. Onze rol bestaat er dan in om
die mantelzorger te ondersteunen door bijvoorbeeld
voor te stellen een beroep te doen op
thuishulpdiensten. Dankzij dergelijke hulp kan
de mantelzorger even op adem komen doordat
zijn/haar taak verlicht wordt en kan de mantelzorger
relaties herstellen die onder druk kwa-

P. 236
men door de relatie hulpverlener-hulpbehoevende.
We moeten wel benadrukken dat de
hulpverlener niet noodzakelijk de indruk heeft
dat hij/zij de oudere persoon schade berokkent,
soms is hij/zij de situatie gewoon niet meer te
baas en kan deze situatie op dat moment uit de
hand lopen.
Bovendien verloopt de communicatie in sommige
gezinnen altijd op een gewelddadige manier.
Vroeger intrafamiliaal geweld kan in dit kader
belangrijk zijn. Als kinderen tijdens hun kindertijd
werden mishandeld, krijgt de mishandeling
van de ouderen een andere dimensie, niet altijd
één van wraak, maar de gezinsleden blijven
zich gedragen op de manier die ze zich eigen
hebben gemaakt: agressieve communicatie.
Wat draagt bij tot het geweld ten opzichte van
een oudere persoon?
Er bestaat geen rechtstreekse oorzaak voor de
mishandeling van oudere personen, zoals er
evenmin een profiel is van de mishandelde persoon
of van de dader. We spreken eerder van
risicofactoren: in sommige omstandigheden is
een oudere persoon vatbaarder voor mishandeling
of kan iemand meer geneigd zijn een oudere
persoon te mishandelen. Afhankelijkheid, of
deze fysiek of psychisch is, is de belangrijkste
risicofactor. De naaste omgeving kan immers
vaak moeilijk omgaan met het verlies van zelfredzaamheid
bij een familielid. Bij dementie
kunnen mantelzorgers de zorg soms niet meer
aan omdat de hulpbehoevende persoon hen niet
meer herkent of niet langer beantwoordt aan het
beeld dat zij altijd hadden van deze persoon.
Ook vereenzaming is een risicofactor: een
oudere zonder sociaal netwerk loopt meer risico
om mishandeld te worden, misschien doordat
hij/zij niemand heeft die hem/haar hulp kan
aanbieden of door de dienstverlening van een
professionele begeleider in het oog kan worden
gehouden. Voorts kan het samenleven in een
beperkte ruimte zorgen voor een zekere span-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ning, net als leven in lokalen die niet aangepast
zijn aan de behoeften van de oudere persoon.
Soms zijn deuren niet breed genoeg voor een
rolstoel. De helper moet de persoon dus iedere
keer dragen om naar een andere kamer te gaan
en hem in een andere zetel te plaatsen. In dergelijke
omstandigheden is er natuurlijk een groter
risico dat het personeel bruusker is of dat de
oudere persoon verwaarloosd wordt, wegens
vermoeidheid of wegens de toename van de
moeilijkheden.
Welke toekomst gaat de strijd tegen de mishandeling
van ouderen tegemoet?
Op het niveau van de overheidsinstanties wordt
overwogen om acties van het netwerk Libr’âge
op te nemen in een decreet, waardoor onze
acties op langere termijn een duurzaam karakter
kunnen krijgen. Dankzij deze grotere stabiliteit
zouden we vooral grootschaligere preventieacties
kunnen voeren. Dit zou bovendien voor ons
het bewijs zijn van bewustwording en een teken
van erkenning van deze problematiek op politiek
niveau. Zoals reeds bleek in het kader van
de Staten-generaal van het Gezin is het essentieel
om op dit vlak een betere coördinatie
te hebben tussen de verschillende beleidsniveaus,
in België is dit niet eenvoudig. Er is de
federale overheid en er zijn de gewesten, de
gemeenschappen en de provincies. Mishandeling
tegenover ouderen is een persoonsgebonden
aangelegenheid die dus behoort tot de bevoegdheden
van de gewesten, maar wij beseffen dat
ook de federale overheid initiatieven moet
nemen. Het is van essentieel belang dat deze
niveaus elkaar vaker ontmoeten om te weten
wat er op het federale, gewest en gemeenschapsniveau
bestaat, zodat acties en initiatieven
kunnen worden gecoördineerd en versterkt
eerder dan opnieuw te creëren wat al bestaat.
Volgens het netwerk CAPAM-Libr’âgé gaat
de strijd tegen de mishandeling van ouderen

P. 237
gepaard met de uitbouw van een maatschappij
waar ‘ouderen toegelaten’ zijn, wat bedoelt u
daarmee?
Ook al denk ik dat er dingen evolueren, toch
blijft de mishandeling van ouderen deels te wijten
aan het minderwaardige beeld dat de maatschappij
heeft van de senior. Als je niet meer
deel uitmaakt van de actieve kern, neem je een
minder belangrijke plaats in en dat voelen de
ouderen. Bovendien doen ouderen ons soms
denken aan onze eigen angsten: de angst om
zelf ouder te worden, angst voor de dood, angst
om afhankelijk te worden,… Een maatschappij
waar ‘ouderen toegelaten’ zijn, kan deze beelden
omkeren: zelfs al zijn ouderen niet meer
actief in de algemeen gangbare zin, toch hebben
zij hun plaats in de maatschappij op te eisen en
hebben zij hun maatschappelijk nut te delen,
ondanks hun verlies aan zelfredzaamheid.
Hoe kunnen we komen tot zo een maatschappij
waar ‘ouderen toegelaten’ zijn?
Dit kan via intergenerationele acties die de
ouderen opnieuw een plaats geven bij de intergenerationele
kennisoverdracht. In sommige
scholen helpen oudere personen kinderen met
studeren. Als ouderen een andere plaats krijgen
dan de plaats die zij nu hebben, zou er misschien
meer eerbied en minder mishandeling
zijn.
Vanuit preventief oogpunt dragen binnen Libr’âge
de info- en opleidingssessies bij tot de opbouw
van deze maatschappij, en dit op verzoek van
diensten of scholen, meer bepaald in het kader
van de opleiding van gezinshelpsters, artsen…
Ons doel is natuurlijk vermijden dat deze personen
‘mishandelend’ optreden tijdens hun toekomstige
contacten met oudere personen, maar
ook dat zij mishandeling kunnen opsporen en de
slachtoffers hulp kunnen bieden. Tijdens deze
ontmoetingen zeggen heel wat personen ons dat
zij zich er niet van bewust waren dat mishandeling
van ouderen voorkwam. Onze opleidings-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
sessies trekken de discussie open en doorbreken
het taboe. De mensen durven meer praten over
mishandeling. Als er over gesproken wordt, kunnen
andere ouderen in dezelfde situatie beseffen
dat zij niet alleen zijn. Er is ook een rol weggelegd
voor de media en de sociale beleidsmakers.
Zou men armoe lijden
om een mondje meer?
Caroline Simaÿs
VAN DEN BOSCH, Karel
Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck,
Universiteit Antwerpen
Aan het onderwerp ‘gezin en armoede’ in al
zijn aspecten zou men vele boeken kunnen
wijden. In deze bijdrage wil ik stilstaan bij de
relatie tussen kinderaantal en armoede (in België).
Allereerst bekijk ik hoe deze relatie nu in
feite ligt en hoe deze over de tijd heen geëvolueerd
is. Daarna behandel ik drie belangrijke factoren
die deze relatie vormgeven: de
kinderbijslagen, de indirecte kosten van kinderen
(de concurrentie tussen zorg en betaald
werk) en de sociaal-economische verdeling van
het kinderaantal. Ik wijs daarbij op een blinde
vlek in het armoedeonderzoek, die er toe leidt
dat verborgen armoede binnen gezinnen met
volwassen kinderen niet gezien wordt. Ten
slotte ga ik kort in op de situatie van éénoudergezinnen.
“Zou men armoe lijden
om een mondje meer?”
Wat suggereert deze bekende regel uit een traditioneel
liedje over de relatie tussen gezin en
armoede? De meest letterlijke lezing is dat een
groter aantal kinderen niet noodzakelijk een stijgend
risico op armoede inhoudt. Deze lezing

P. 238
wordt door de empirie in grote mate bevestigd.
Volgens de opeenvolgende onderzoeken van het
Centrum voor Sociaal Beleid tussen 1985 en
1997 was het percentage in armoede bij koppels
met drie of meer kinderen steeds lager dan het
algemene armoederisico onder de bevolking als
geheel en bedroeg het slechts ongeveer de helft
van het overeenkomende percentage bij koppels
met één of twee kinderen 8 . Hiermee wijkt België
af van de meeste OESO-landen, waar de
armoede bij gezinnen met relatief veel kinderen
veelal hoger dan gemiddeld ligt.
Misschien zouden wij moeten schrijven: week
België af. Volgens de meest recente armoedecijfers
afkomstig van de SILC (Survey of Income
Living Conditions), uitgevoerd door de Federale
Dienst voor Statistiek 9 , ligt de armoede onder
koppels met drie kinderen juist hoger dan het
algemene gemiddelde en bedraagt deze het
dubbele van die onder koppels met minder kinderen
10 . We moeten nog afwachten of deze
nieuwe cijfers bevestigd worden door volgende
golven van SILC. Op dit moment zijn de redenen
voor dit grote verschil tussen de SILC en de
opeenvolgende onderzoeken van het CSB niet
duidelijk. Het is moeilijk om sociaal-economische
of beleidsmatige ontwikkelingen aan te
wijzen die verantwoordelijk zouden kunnen zijn
voor zulk een drastische omslag in de relatie
tussen armoede en aantal kinderen.
Hoe dan ook deze situatie heeft niet altijd gegolden.
In 1976 verschilde het armoederisico onder
de Vlaamse bevolking niet systematisch naargelang
het aantal kinderen 11 . Nog verder teruggaand
naar de tijd waarin bovenstaande versregel werd
geschreven, zou de daarin gestelde retorische
vraag eerder met “ja” moeten worden beantwoord.
Op basis van zijn empirisch onderzoek in
het Engelse York ontwikkelde Seebohm-Rowntree
in het begin van de vorige eeuw een levenscyclus-model
van de armoede 12 . Volgens dit
model betekende de komst van kinderen voor
veel mensen uit de arbeidersklasse een afdaling
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
in de armoede. De lonen waren vaak onvoldoende
om vele monden te vullen. Zeker een
groot kinderaantal was sterk geassocieerd met
armoede. Er was echter ook een positieve keerzijde:
wanneer de kinderen ouder werden en
gingen werken, brachten zij meer inkomsten in
het gezin binnen dan hun levensonderhoud
kostte. Volgens Seebohm-Rowntree was de periode
tussen het moment dat kinderen de school
verlieten en het moment dat zij trouwden en een
eigen gezin stichtten, voor veel mensen uit de
arbeidersklasse de tijd waarin zij de hoogste
levensstandaard genoten.
Belang van de kinderbijslagen
Waarom is kinderrijkdom geen oorzaak meer
van armoede (of was dat in ieder geval zo in het
laatste kwart van de 20ste eeuw)? De meest
voor de hand liggende reden, en zeker ook één
van de voornaamste, is de opkomst van de welvaartsstaat
en in het bijzonder van het stelsel
van de kinderbijslagen. Het Belgische stelsel
wordt gekenmerkt door universaliteit (hoewel
deze niet volledig is) en door een sterke rangprogressiviteit:
de bedragen voor het derde,
vierde en volgende kinderen liggen aanzienlijk
hoger dan die voor het eerste en het tweede
kind. Hoewel over de kosten van kinderen veel
te twisten valt (en ook daadwerkelijk getwist is),
komen de kinderbijslagen voor de derde en volgende
kinderen zeker in de buurt van de minimale
kosten van kinderen, dat wil zeggen, de
kosten van kinderen bij een levensstandaard
rond de armoedegrens. In 2004 is de kinderbijslag
voor kinderen van derde en volgende rang
voor werknemers, de leeftijdsbijslag in aanmerking
genomen, inderdaad praktisch gelijk aan
het bedrag waarmee de officiële EU-armoedegrens
verhoogd moet worden voor ieder bijkomend
kind in een gezin.
Daar de kinderbijslagen over een langere periode
gezien alleen aangepast zijn aan de stijging

van de consumptieprijzen, en niet aan de gestegen
welvaart, kunnen we aannemen dat in de
jaren 1970 en 1980 de kinderbijslagen voor
kinderen van hogere rang de minimale kosten
van deze kinderen duidelijk overtroffen. Dit
wordt bevestigd door een studie naar de doelmatigheid
van kinderbijslagen bij het voorkomen
van armoede in 1992: van de gezinnen met
drie kinderen is 23 % niet arm alleen dankzij de
kinderbijslagen en bij de gezinnen met vier kinderen
is dit zelfs 30 %. Bij de gezinnen met één
of twee kinderen spelen de kinderbijslagen
daarentegen slechts een ondergeschikte rol in
de strijd tegen de armoede 13 .
Behalve door de kinderbijslagen wordt het
armoederisico van gezinnen met kinderen ook
door een groot aantal andere, misschien minder
zichtbare factoren beïnvloed. Dit blijkt al uit het
feit dat het armoedepercentage van gezinnen
met veel kinderen in de loop van het laatste
kwart van de vorige eeuw absoluut en relatief
(ten opzichte van andere gezinstypes) gedaald
is, terwijl in dezelfde periode de kinderbijslagen
weliswaar in koopkracht enigszins zijn verbeterd,
maar in verhouding tot de gemiddelde welvaart
sterk zijn achteruitgegaan 14 .
Indirecte kosten
van kinderen en armoede
P. 239
Een belangrijke factor zijn ongetwijfeld de indirecte
kosten van kinderen. De directe kosten zijn
de uitgaven van ouders aan goederen en diensten
ten behoeve van hun kinderen, inclusief de
eventuele hogere kosten van zaken die niet specifiek
voor kinderen zijn, bijvoorbeeld een duurdere
monovolume ten opzichte van een goedkope
kleinere auto. De indirecte kosten bestaan uit het
loonverlies dat ontstaat doordat één van de
ouders (meestal de moeder) of beide ouders
vanwege de zorg voor kinderen stoppen met
werken, minder gaan werken, of een minder
veeleisende en minder betaalde baan aanne-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
men. De indirecte kosten zijn wellicht minder
zichtbaar dan de directe kosten, maar kunnen
de laatste in omvang ver overtreffen, vooral ook
omdat zij niet beperkt hoeven te zijn tot de periode
van kinderzorg, maar zich ook nadien kunnen
uiten in een vlakkere carrière en een lager
pensioen. Vergeleken met vroeger zijn de indirecte
kosten wellicht niet gestegen, maar worden
zij door het veralgemeende tweeverdienerschap
wel acuter gevoeld. Zeker is hun impact sociaaleconomisch
selectiever geworden, omdat vooral
laaggeschoolde vrouwen stoppen met werken 15 .
In de empirie (praktijk) veruitwendigen de indirecte
kosten zich in de populariteit van deeltijds
werken onder moeders en ook in de terugtrekking
van moeders uit de arbeidsmarkt. Desalniettemin
zien we, zoals boven aangegeven,
gedurende het laatste kwart van de vorige eeuw
geen stijging van de armoede onder gezinnen
met kinderen en zeker niet onder gezinnen met
veel kinderen. Hiervoor zijn verschillende redenen.
Allereerst worden deze kosten voor een
deel gemilderd via collectieve voorzieningen
die moeders (en vaders) in staat stellen te blijven
werken, zoals gesubsidieerde kinderkribbes
met beperkte ouderbijdrage voor lagere inkomens,
kleuteronderwijs dat toegankelijk is op
jonge leeftijd en ruime beschikbaarheid van
voor- en naschoolse opvang. Het ruimere familiale
netwerk speelt hier ook een belangrijke rol,
met name de grootouders, die in Vlaanderen
nog altijd voor een groot deel van de kinderopvang
instaan. Het relatief brede gamma aan
betaalbare kinderopvang draagt ertoe bij dat de
tewerkstelling onder Belgische vrouwen met
kinderen hoger is dan in de meeste continentale
welvaartsstaten. Daarnaast worden de indirecte
kosten voor een deel gecompenseerd door
betaald ouderschapsverlof en ook door oneigenlijk
gebruik van werkloosheidsuitkeringen 16 .
Een zeer belangrijke reden ten slotte voor de
lage armoede onder gezinnen met kinderen is

P. 240
de beperkte loondispersie in België. Vergeleken
met veel andere landen is in België de afstand
tussen de lage en de hoge lonen nog vrij gering
en werken er relatief weinig mensen voor lage
lonen. Zelfs waar alleen de vader – of de moeder
– werkt, verdient deze bijna altijd voldoende
om het gezin boven de armoedelijn te houden.
Wie krijgt er kinderen?
Een andere belangrijke factor bij de verklaring
van armoede bij gezinnen met kinderen, naast
de kinderbijslagen en de indirecte kosten, is de
sociaal-economische verdeling van kinderlast
en -vreugde, oftewel: wie krijgt er kinderen en
hoeveel? In het verleden was de beheersing van
het kinderaantal moeilijk en onzeker en was een
hoog kinderaantal inderdaad een risico (zoals
een lange levensduur dat nu nog is). Met het
veralgemeende gebruik van gemakkelijk te
gebruiken en betrouwbare voorbehoedsmiddelen
kunnen we er vanuit gaan dat voor de grote
meerderheid van de koppels het gerealiseerde
aantal kinderen de kinderwens niet overtreft.
Daarmee is de sociaal-economische verdeling
van de kinderrijkdom ook veranderd. Vroeger
volgde deze een zogenaamde U-curve: zowel de
armen als de rijken hadden veel kinderen (de
rijken omdat zij zich dit konden veroorloven, de
armen om andere redenen), terwijl de middenklasse
het aantal kinderen beperkte. Nu is de
linkse helft van deze curve weggevallen. Gezinnen
met veel kinderen komen vooral onder welgestelden
voor, waar ofwel de man zoveel
verdient dat de vrouw thuis kan blijven, ofwel de
inkomsten van de vrouw voldoende hoog zijn
om de kinderopvang te bekostigen – en daarna
genoeg over te houden om werken interessant te
maken. (Volgens sommigen moeten we hier ook
personen tewerkgesteld in het onderwijs bijrekenen,
die vanwege hun lange vakanties en gunstige
werktijden beter in staat zouden zijn om
werk en kinderzorg te combineren.) De gezin-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
nen met lage inkomens zouden echter minder
kinderen krijgen dan gezinnen in dezelfde relatieve
positie vijftig of zeventig jaar geleden. Men
zou kunnen zeggen dat, vergeleken met vroeger,
de minder gesitueerden de kinderrijkdom hebben
verruild tegen een bovenminimaal niveau
van materiële welstand. (Of deze keuze hun
algemeen levensgeluk vergroot is een boeiende,
maar moeilijk te beantwoorden vraag. De schrijver
van het liedje zou deze alvast beantwoorden
met “nee”. De regel die voorafgaat aan de hierboven
geciteerde regel luidt immers: “Zou het
geluk verminderen waar de last vergroot?”)
Verschuiving in de balans
tussen kosten en baten van kinderen
De vermindering van het aantal kinderen bij
minder welgestelde gezinnen hangt wellicht ook
samen met een andere evolutie, waarin, in termen
van de materiële levensstandaard, de verhouding
tussen kosten en opbrengsten van
kinderen in ongunstige zin is verschoven. In het
begin van de vorige eeuw bestonden de kosten
van kinderen voornamelijk uit voeding en kleding.
Vanaf vrij vroege leeftijd konden zij al
gaan werken en aldus bijdragen aan het gezinsbudget.
We kunnen aannemen dat zij een groot
deel, zo niet alles, van hun loon afdroegen aan
hun ouders. Totdat de kinderen trouwden en een
eigen huishouden opzetten, zal hun aanwezigheid
de levensstandaard van het ouderlijk huishouden
sterk hebben verhoogd.
Dit alles geldt nu niet meer. Kinderen moeten
langer studeren, wat voor de ouders hogere
kosten gedurende een langere periode met zich
meebrengt. Hoewel de leeftijd van een eerste
huwelijk, na een lange periode waarin deze
trendmatig daalde, de laatste jaren weer is
gestegen, lijkt het redelijk om aan te nemen dat
kinderen hun ouderlijk huis eerder verlaten dan
zeg honderd jaar geleden het geval was. En ten
slotte is het wellicht eerder de uitzondering dan

de regel dat inwonende werkende kinderen hun
loon, of een groot deel daarvan, aan hun ouders
afdragen. Het is zelfs de vraag of zij in alle
gevallen (voldoende) kostgeld betalen om de
kosten van voeding en inwoning te dekken. Al
deze ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat
de kosten van kinderen zijn gestegen, terwijl de
opbrengsten zijn gedaald.
Een blinde vlek
in het armoedeonderzoek:
verborgen armoede?
P. 241
Bovenstaande alinea wijst overigens op een
belangrijke blinde vlek in het armoedeonderzoek.
Uitgangspunt van alle onderzoek naar
inkomensarmoede is dat alle leden van een huishouden
in gelijke mate meedelen met de welvaart
van dat huishouden. Onderzoekers zijn
zich ervan bewust dat dit niet in alle gevallen
met de werkelijkheid strookt. Meer kwalitatieve
studies hebben aan het licht gebracht dat
sommige gehuwde vrouwen, met name als zij
laaggeschoold zijn en niet werken, niet altijd
dezelfde levensstandaard genieten als hun echtgenoot
17 . In de grootschalige inkomensenquêtes
met gestandaardiseerde vragenlijst, waarop alle
armoedecijfers gebaseerd zijn, is het echter zeer
moeilijk om eventuele ongelijke verdeling van
welvaart binnen huishoudens te ontdekken.
Dit is wellicht met name problematisch voor
huishoudens waar jongvolwassenen die werken,
of althans de school verlaten hebben, nog bij
hun ouders inwonen. Deze categorie van gezinnen
is in de statistieken vaak verstopt in categorieën
als ‘overige gezinstypes’, maar vormt
een substantieel deel van de bevolking, die
omvangrijker is dan bijvoorbeeld de groep der
éénoudergezinnen. Naargelang de verhouding
tussen de inkomens van de ouders en de kinderen
zal waarschijnlijk de levensstandaard van
de eersten hoger zijn dan van de laatsten, of
vice versa. Ook waar de inkomens erg ongelijk
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
zijn, bijvoorbeeld een werkende zoon die inwoont
bij zijn alleenstaande moeder met een werkloosheidsuitkering,
is het lang niet zeker dat de
jongere voldoende afdraagt om de welvaartsverhoudingen
recht te trekken. We zouden hier
dan van verborgen armoede bij de ouder of
ouders kunnen spreken. Ook omgekeerd, wanneer
jongvolwassenen geen eigen huishouden
kunnen opzetten en bij hun ouders blijven
wonen door gebrek aan inkomen, zouden we dit
als verborgen armoede kunnen aanmerken.
De situatie van éénoudergezinnen
We kunnen deze beschouwing niet afsluiten
zonder de situatie van de éénoudergezinnen te
vermelden. Hun hoge risico op armoede is via
talloze rapporten en artikels nu welbekend. De
oorzaak hiervan is uiteraard vooral dat één
ouder (bijna altijd een moeder) de rollen van
verzorger en van kostwinner moet combineren,
hetgeen vaak een onmogelijke combinatie blijkt
te zijn. De niet-tewerkstelling onder alleenstaande
moeders is dan ook groot, hoewel de
meerderheid betaald werk heeft. Een andere
oorzaak was vroeger belangrijker dan nu: de
zwakke arbeidsmarktpositie van vrouwen. Voorheen
waren vrouwen vaak laaggeschoold, en
was het voor hen, na een lange periode van thuis
werken, niet altijd eenvoudig om de weg naar de
arbeidsmarkt terug te vinden wanneer zij alleen
kwamen te staan. Tegenwoordig zijn zij nu
gemiddeld even hoog geschoold als mannen en
blijven zij tijdens het huwelijk meestal actief op
de arbeidsmarkt. Deze sterkere positie van
vrouwen is wellicht één van de redenen dat de
armoede onder éénoudergezinnen tussen 1985
en 1997 lijkt te zijn gedaald 18 . Een andere reden
voor de – in vergelijking met veel andere landen
– nog beperkte armoedegraad onder éénoudergezinnen
is dat zij binnen de sociale
zekerheid en de bijstand in zekere zin positief

P. 242
gediscrimineerd worden ten opzichte van koppels
met kinderen. Alleenstaanden met kinderen
krijgen immers een uitkering voor mensen met
personen ten laste, en daarenboven nog kinderbijslag.
Een koppel met één kind in de werkloosheid
of de bijstand krijgt echter dezelfde
uitkering als een alleenstaande met één kind,
hoewel het eerste gezin een volwassene méér te
onderhouden heeft.
Menselijke waardigheid,
arme gezinnen en huisvesting
Armoede is meer dan een kwestie van
geld, het is een dagelijkse obsessie 19
PERDAENS, Annette
Socioloog, co-auteur van
het Brusselse armoederapport
Administratief directrice van het Observatorium
voor Gezondheid en Welzijn, Brussel-Hoofdstad
Inleiding
Armoede wordt doorgaans gedefinieerd als het
gebrek of tekort aan middelen die een persoon,
gezin of maatschappelijke groep nodig heeft om
op een behoorlijke of toereikende manier deel te
nemen aan het maatschappelijk leven in een
bepaald tijdperk en een bepaalde maatschappij.
Het is een complex en multidimensioneel, relatief,
gradueel en structureel fenomeen 20 . Het
heeft betrekking op alle aspecten van het leven
als burger: werk, gezondheid, huisvesting,
onderwijs, opleiding, cultuur,… en brengt ernstige
schade toe aan de waardigheid en de
gelijke en onvervreemdbare rechten van alle
mensen 21 .
Artikel 23 van de Grondwet stelt dat iedereen
het recht heeft een menswaardig leven te leiden.
Ook al doet de overheid mooie beloften door
economische, sociale en culturele rechten te
waarborgen (recht op werk, sociale zekerheid,
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
bescherming van de gezondheid, sociale, medische
en juridische bijstand, culturele en sociale
ontplooiing), toch acht ze het geen directe verplichting
om deze rechten voor iedereen concreet
te verwezenlijken. Krachtens het Internationaal
Verdrag inzake Sociale, Economische en Culturele
Rechten (IVSECR), verbinden de staten
zich er nochtans toe met volledige gebruikmaking
van de hun ter beschikking staande hulpbronnen
en met alle passende middelen steeds
nader tot een algehele verwezenlijking van de
erkende rechten te komen 22 .
Niettemin stellen we vast dat de overheid
inspanningen levert om de levensomstandigheden
van mensen die in armoede leven te verbeteren.
De federale staat, de gewesten en de
gemeenschappen nemen maatregelen en werken
nationale actieplannen voor maatschappelijke
insluiting uit 23 (NAPincl) die bij de EU
worden ingediend. Het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest nam in 1991 een ordonnantie aan ter
opstelling van een jaarverslag over de armoede
in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 24 . Na
bespreking van het verslag met de veldwerkers,
formuleert het Parlement aanbevelingen voor de
verschillende regeringen. Het Brusselse huisvestingsbeleid
getuigt van wilskracht, maar jammer
genoeg maakt de concrete uitvoering ervan
de ambities niet waar.
De sociaal-economische realiteit
van de Brusselse gezinnen
De sociaal-economische realiteit van de Brusselse
gezinnen is erg uitgesproken in de stedelijke
omgeving. Alle indicaties wijzen op een
armoedeconcentratie in de centraal gelegen
gemeenten en de gemeenten langs het kanaal.
Een meer welgestelde bevolking leeft in de randgemeenten,
die een groot aantal sociale woningen
tellen, wat wijst op sociale ongelijkheden.
De Brusselse huisvesting bestaat voornamelijk
uit oude en verloederde gebouwen. Wonen in

P. 243
Brussel is duur in vergelijking tot het gemiddelde
inkomen van de inwoners. Volgens de sociale
barometer 25 zijn 57,4 % van de Brusselse woningen
huurwoningen. Op 31 december 2003
waren er 38 870 sociale woningen, hetzij 7,9 %
van de Brusselse woningen. In november 2005
waren 23 140 gezinnen ingeschreven op de
wachtlijst voor een sociale woning, wat neerkomt
op 59,5 % van het aanbod aan sociale
woningen. We nemen algemeen aan dat ongeveer
50 % van de Brusselse gezinnen beantwoordt
aan de inkomensvoorwaarden om een
sociale woning toegewezen te krijgen. Om het
aantal sociale woningen te verhogen, zijn er
andere ‘socialisatie’-initiatieven in de sector van
de privé-huisvesting, meer bepaald de sociale
woningbureaus. In ieder geval weegt de huisvesting
zwaar door op het gezinsbudget van de
armere gezinnen.
De invloed van het begrotingsbeleid
op het leven van de armste gezinnen
De economische rechten willen een bestaansminimum
waarborgen. Daarom waarborgt de staat,
ongeacht de inkomstenbron, een minimuminkomen,
via het gewaarborgd minimumloon bij een
beroepsactiviteit of via de toekenning van sociale
uitkeringen of een leefloon. Ook hier is het
de bedoeling iedereen de mogelijkheid te geven
een menswaardig leven te leiden 26 .
Vroeger leefden de gezinnen traditioneel van
één inkomen. Hoewel de meeste gezinnen
momenteel van twee inkomens leven, wordt het
traditionele model nog altijd gebruikt als basis
voor de sociale bijstand aan gezinnen die geen
(of slechts gedeeltelijke) beroepsinkomsten of
vervangingsinkomen hebben. In tegenstelling
tot de sociale bijstand, is de sociale zekerheid
een verzekeringsstelsel: bij risico’s kent de sociale
zekerheid tegemoetkomingen toe aan iedereen
die een bijdrage heeft betaald, ongeacht de
familiale situatie. In 1980 voerde de overheid,
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
met het oog op begrotingsbesparingen, echter
de categorie van ‘samenwonende’ in bij de sociale
zekerheid, naar het voorbeeld van de sociale
bijstand: voortaan houdt de sociale zekerheid
rekening met het inkomen van de andere gezinsleden
voor de toekenning van een vervangingsinkomen,
waarmee ze afstapt van de
verzekeringslogica.
De gevolgen voor de keuze
van de huisvesting
Door deze categorie van samenwonende in te
voeren, trekt de staat het inkomensniveau van
de gezinnen in het algemeen naar beneden. Dit
heeft zware gevolgen en drijft de arme gezinnen
naar verschillende oplossingen om naar een
administratief voordeligere categorie over te
gaan 27 . Door de materiële problemen zetten de
gezinnen een punt achter hun leven als koppel,
met als gevolg dat nu twee tegemoetkomingen
worden toegekend, de ene voor een gezinshoofd
(doorgaans de moeder die de kinderen ten laste
neemt) en de andere voor een alleenstaande
persoon (doorgaans de vader zonder kinderen) 28 .
Deze strategie van sociale fraude heeft belangrijke
gevolgen voor de situatie en het welzijn van
de gezinnen. Er zijn hierbij twee mogelijkheden:
ofwel geeft de vader een fictieve verblijfplaats
op en blijft hij in de gezinswoning leven, ofwel
verlaat hij de gezinswoning. De fictieve woonplaats
is mogelijk via de huur van een nepwoning
(een bed in een kelder bijvoorbeeld) of via
een postbus (waarvan de huurprijs naar zeggen
in Brussel momenteel meer dan 120 euro per
maand bedraagt). De vader wordt ‘illegaal’ in
zijn eigen gezin, hij verbergt zich voor de buren
uit angst om verklikt te worden. Bij huwelijksconflicten
verergert de situatie, want hij heeft
geen enkel officieel recht op de gezinswoning.
Wanneer de vaderfiguur het gezin verlaat, verliezen
de kinderen een identiteitsreferentie 29 .

P. 244
Bovendien komt de gezinssolidariteit in het
gedrang omdat het gezinshoofd iemand in moeilijkheden
(ouder, volwassen kind, vriend) niet
meer kan opvangen, omdat hij of zij anders in de
categorie van samenwonende belandt. Sommige
gezinnen verzetten zich echter tegen deze
breuksituaties en proberen zich uit de slag te
trekken met het weinige dat ze krijgen.
Een waardige woning?
Tussen politieke intentie
en de ervaringen van arme mensen
In de Brusselse huisvestingscode 30 wordt het
begrip ‘waardige woning’ gekoppeld aan minimumvereisten
op het gebied van veiligheid, netheid
en voorzieningen. Het adjectief ‘waardig’
wijst op de kwaliteit van de woning in verhouding
tot een algemenere sociale norm, eerder
dan tot de levensstandaard van het individu.
Niet het sociaal-economisch of cultureel niveau
van de persoon en zijn gezin, maar wel wat sociaal
aanvaard wordt in een gegeven maatschappij
geldt dus als referentie. Er is dus geen reden
dat de kwaliteit van de woning anders (lees
minder goed) moet zijn voor een arme persoon
dan voor een rijke persoon. Het begrip waardigheid
mag niet worden herleid tot het begrip netheid.
Waardigheid heeft meer te maken met
comfort en waardigheid (in Frankrijk spreekt
men van ‘waardige woningen’), terwijl netheid
zich beperkt tot de impact in termen van veiligheid
en gezondheid. Een vuile woning is altijd
een onwaardige woning, maar een onwaardige
woning is niet noodzakelijk vuil.
In de praktijk stellen we vast dat gezinnen in erg
moeilijke omstandigheden leven. De menselijke
waardigheid heeft zowel voor de overheid, als in
de werkelijkheid verschillende betekenissen. In
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben
gezinnen met een bescheiden inkomen geen
daadwerkelijk recht op een woning. De huurprijs
is een lelijke streep door hun budget en het
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
beperkt aantal kwaliteitswoningen op de markt
maakt dat zij op zoek gaan naar de goedkoopste
woningen, die soms niet beantwoorden aan de
normen van waardigheid. Bovendien bevinden
de kandidaat-huurders zich in een ondergeschikte
positie om hun recht op een woning te
doen gelden. De meest kwetsbare personen worden
gediscrimineerd en uitgebuit door de eigenaars
(illegale huurwaarborgen, discriminatie
wegens het financieel en sociaal statuut, de
huidskleur, de seksuele geaardheid, bedrieglijke
huurcontracten, buitengerechtelijke uitzettingen
‘manu militari’ die volkomen illegaal zijn, huisjesmelkers,…).
Uit de getuigenissen blijkt dat gezinnen in overbevolkte
woningen leven, zonder basiscomfort,
met een minimum aan sanitaire voorzieningen,
parasieten, schimmels, vochtigheidsproblemen,
geluidsoverlast, gevaarlijke of onbestaande verwarmingsinstallaties,
gebrekkige verluchting, te
weinig licht, overdreven elektriciteitskosten, een
gebrek aan groene ruimten en ontspanningsmogelijkheden
in de buurt.
De mensen kunnen naar het gerecht stappen om
hun rechten te doen gelden. De toegang tot verdedigingsmiddelen
is echter niet voor iedereen
evident. Huurders zijn vaak bang om naar het
vredegerecht te stappen: de procedure is duur
en het resultaat onzeker.
Gevolgen
van de buitensporige woningprijzen
Het ontbrekende recht op een gezonde woning
brengt het recht op gezondheid in het gedrang,
dit zowel rechtstreeks (toxische hinder, koude,
vocht, allergieën) als onrechtstreeks wegens een
grotere vatbaarheid voor ziekte door het op
elkaar gepropt zitten, stress, het gebrek aan
eigenwaarde en vereenzaming. Bovendien kan
de woning ook een belemmering vormen voor de
toegang tot medische zorgen, wanneer de deur
uit schaamte of angst dicht blijft voor gezond-

P. 245
heidswerkers of wanneer het onmogelijk is om
in de woning verzorgingen correct uit te voeren.
Voorts is een verloederde woning doorgaans
gelegen in een verloederde buurt. De infrastructuur
(groene ruimten, openbare ruimten) die het
gebrek aan ruimte binnenshuis zouden moeten
compenseren, laten vaak te wensen over in de
arme Brusselse wijken.
De Brusselse armoedeverslagen 31 brengen aan
het licht dat de kwaliteit en de ligging van de
woning ook een invloed kunnen hebben op het
sociale leven. Zo komt het voor dat gezinnen uit
schaamte hun ellende verborgen houden: als je
arm bent, neem je minder en minder deel aan
het sociale leven: alles is te duur, dus je blijft
thuis. De overheersende gevoelens zijn schaamte,
angst, angst om ziek te worden, gevoel van verwerping,
destabilisatie en verlies van zelfvertrouwen,
angst om geen goede ouders te zijn.
Uiteindelijk leidt armoede tot slaapstoornissen,
depressie, teruggetrokkenheid, sociale vereenzaming,
relatieproblemen, huwelijks- en gezinsproblemen
en zelfs scheidingen, uitsluiting,
marginaliteit. Opgroeien in een arm milieu is
ook moeilijk: deze kinderen nemen niet deel aan
ontspanningsactiviteiten zoals film, circus,
sportactiviteiten,… uit geldgebrek. Uit getuigenissen
weten we dat sommige kinderen zelfs
niet meer regelmatig naar school gaan omdat ze
beschaamd zijn dat ze de schoolkosten niet kunnen
betalen en bang zijn om voor de ogen van
de andere kinderen gestraft te worden. Deze
voortdurende ellende zorgt onvermijdelijk voor
spanningen binnen het gezin. Sommige jongeren
vluchten weg uit het gezin wegens de onhoudbare
sfeer. Anderen stoppen met studeren om de
gezinsellende te ontvluchten in de hoop het er
beter vanaf te brengen als ze alleen zijn.
Ieder jaar worden duizenden gezinnen bedreigd
met uitzettingen, die door de burgemeester worden
uitgesproken wanneer de woning vuil,
onbewoonbaar of onveilig is of door de vrederechter
wanneer de contractuele verplichtingen,
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
zoals de betaling van de huur, niet worden
nageleefd.
Als huurders uit de woning worden gezet, moet
de overheid het gezin theoretisch gezien een
nieuw onderkomen geven. Dit gebeurt zelden in
de praktijk: er is een gebrek aan betaalbare
woningen. Uit het veldwerk leren we dat uitzettingen
altijd traumatiserend zijn, vooral voor de
kinderen, ook al werden maatregelen genomen
om de uitzettingen ‘menselijker’ te maken 32 . De
persoonlijke meubels en goederen van de uitgezette
huurders worden bewaard in een opslagplaats
van de gemeente – die niet altijd geschikt
is en waarvan het beheer afhakelijk is van
gemeente tot gemeente – tot een oplossing is
gevonden. De gezinnen staan op straat en moeten
op zoek naar een noodoplossing. In het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest zitten de opvangtehuizen
overvol door het gebrek aan nette en betaalbare
woningen. De gezinnen zijn niet opgewassen
tegen deze problemen en stevenen af op een
scheiding om chaotische oplossingen te vinden.
Hetzelfde geldt voor de overgangswoningen:
deze tijdelijke oplossing wordt definitief,
waardoor dit geen optie meer is voor andere
gezinnen.
Financiële problemen en vereenzaming zouden
arme mensen ertoe kunnen brengen een woning
te delen. De meest ontredderde mensen die op
straat leven, hebben niet alleen moeite om een
geschikte woning te vinden, maar als het eindelijk
zover is, krijgen ze ook te maken met vereenzaming.
Daarom houden de meesten onder
hen het niet uit in een privé-woning. Zij hebben
baat bij de initiatieven van gemeenschappelijke
begeleide huisvesting, maar ook daar duiken
problemen op in verband met de categorie van
de medebewoners en de mogelijke vermindering
van de inkomsten.

P. 246
Conclusies en voorstellen
Menselijke waardigheid hangt samen met de
capaciteit om een zelfstandig leven te leiden, in
waardige omstandigheden te leven en een
volwaardig burger te zijn. De waardigheid van
arme gezinnen wordt echter voortdurend aangetast.
Zij moeten zich aanpassen aan de afhankelijkheidslogica
en aan de categorieën waarin
de maatschappij hen onderbrengt. Zij moeten
‘verantwoordelijke armen’ zijn, terwijl ze om
te overleven ‘trucjes en foefjes’ moeten
gebruiken zoals sociale fraude, delinquentie,
zwartwerk. Deze werkwijze verbant hen onherroepelijk
naar een leven aan de rand van de
maatschappij.
Met de huidige tegemoetkomingen en sociale
uitkeringen is het niet mogelijk een waardig
leven te leiden. Het bestaansminimum wordt
trouwens aangevuld met tal van sociale tegemoetkomingen
van het OCMW. Enerzijds is het
noodzakelijk om het bedrag van het bestaansminimum
op te trekken, net als de lage lonen (via
de belastingen) om werkloosheidsvallen te
vermijden.
Om anderzijds ongelijkheden, discriminatie en
afhankelijkheid te voorkomen, is het van essentieel
belang om de categorie van samenwonende
af te schaffen, te meer omdat deze categorie
gezinnen aan het wankelen brengt en leidt tot
aanzienlijke identiteitsproblemen bij jongeren.
Bovendien verhindert deze categorie een progressieve
re-integratie via formules van gemeenschappelijke
huisvesting.
Tot slot is er dringend nood aan meer kwaliteitsvolle
en betaalbare woningen om de levensomstandigheden
van de armste gezinnen te
verbeteren.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Gezin en armoede
DE WITTE, Jozef
Directeur van het Centrum voor Gelijke Kansen en
Racismebestrijding
DE BOE, Françoise
Adjunct-coördinatrice van het Steunpunt tot
bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en
sociale uitsluiting
De volgende tekst is ontleend aan de werkzaamheden
van het Steunpunt tot bestrijding
van armoede, bestaansonzekerheid en
sociale uitsluiting. Dit Steunpunt kreeg van de
federale staat, de gewesten en de gemeenschap
de opdracht overleg te organiseren met de partijen
die een rol spelen bij de armoedebestrijding
– met bijzondere aandacht voor de
participatie van mensen die zelf in armoede
leven – en aanbevelingen te formuleren voor de
beleidsmakers 33 . Het Steunpunt brengt verslag
uit van de resultaten van dit opzet in een tweejaarlijks
verslag 34 .
De impact van armoede op het gezin
Om als gezin te kunnen bestaan 35 , moeten een
aantal voorwaarden vervuld zijn, waaronder
een inkomen dat het mogelijk maakt waardig
te leven, plannen te maken en een behoorlijk
onderkomen te hebben.
Voor heel wat gezinnen onderaan de maatschappelijke
ladder is het een dagelijkse realiteit
om steeds keuzes te moeten maken tussen uitgaven
die allemaal even belangrijk zijn, met
andere woorden uitgaven die verbonden zijn
aan de uitoefening van fundamentele rechten
– gezondheidszorg, school, huur, energierekening,…
Drie kenmerken van het inkomen spelen
een beslissende rol bij het openen of ontbreken
van perspectieven: het bedrag van het inkomen,
de regelmaat ervan en de autonomie die het verschaft.
In de huidige maatschappij zijn deze ele-

P. 247
menten nog nauw verbonden aan de geleverde
arbeid ook al is arbeid geen waterdichte dam
tegen armoede.
In 2004 leefde 13,2 % kinderen in een gezin
zonder loonarbeid. In 2000 bedroeg dit percentage
10,8 % 36 . De regelmaat van een inkomen is
essentieel om er van te kunnen leven en niet
alleen om er mee te overleven. Nochtans ontstonden
de laatste tien jaar heel wat banen die
dit niet garandeerden.
De zelfstandigheid die men verwerft door het
inkomen, een essentieel gegeven om projecten
te kunnen verwezenlijken, lijdt momenteel onder
de vermenigvuldiging van selectieve maatregelen
in heel wat domeinen. Kwetsbare personen
komen vaak in aanmerking voor uiteenlopende
bijstand: geld, voedselpakketten, stookoliecheque,
medische kaart, kortingskaart voor
culturele evenementen, studiebeurs, gratis juridische
bijstand,…
De huisvestingssituatie is geen geheim: er zijn te
weinig betaalbare degelijke woningen. 5,7 %
van de bevolking leeft in een huurwoning van
een overheidsinstantie, terwijl het Europese
gemiddelde 17 % bedraagt 37 . De meeste personen
met een laag inkomen zijn dus aangewezen
op de privé-huurmarkt waar de prijs-kwaliteitsverhouding
uit evenwicht is. De prijsstijgingen
zijn het hoogst bij woningen uit een lagere categorie.
Schulden verbonden aan de woning,
achterstallige huur, gas-, elektriciteitsrekeningen,
komen steeds vaker voor. Vooral kroostrijke
gezinnen vinden heel moeilijk een voldoende
grote woning.
Maar niet alleen materiële factoren maken dat
een gezin kan bestaan. Ook de manier waarop
het gezin wordt bekeken, speelt een cruciale
rol. Antropoloog Claude Levi-Strauss schoof de
‘sociale goedkeuring’ naar voor als één van de
constanten in de gezinnen die hij bestudeerde
op geografisch veruiteenliggende plaatsen 38 . De
blik van de maatschappij is bepalend voor de
gezinsvorming: alleen gezinnen die beantwoor-
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
den aan dit criterium van sociale goedkeuring
zouden recht hebben op bescherming van het
gezinsleven. Het recht weerspiegelt en vormt
immers de waarden van de maatschappij. De
maatschappelijke integratie van het gezin is op
haar beurt geconditioneerd door de rechten die
het gezin geniet en doen gelden. Zo zou het
ondenkbaar geweest zijn om gezinnen bestaande
uit twee personen van hetzelfde geslacht op te
nemen in de oorspronkelijke tekst van de wetgeving
betreffende de kinderbijslag.
Het is dus van belang even stil te staan bij de
manier waarop arme ouders en hun kinderen
worden bekeken. De verschillende manieren
waarop arme gezinnen werden behandeld in de
loop van de geschiedenis getuigen van maatschappelijke
afkeuring. In de 18de en 19de eeuw
waren er heel wat arme gezinnen die in pure
ellende leefden. Arme gezinnen werden als
gevaarlijk beschouwd voor de kinderen die erin
opgroeiden. Deze negatieve voorstelling leidde
tot de onteigening van het volksgezin, dat werd
beschouwd als een haard van zonde en ellende.
De kinderen zelf werden enerzijds gezien als
behoeftig, zij hebben nood aan bescherming,
maar anderzijds gevaarlijk geacht voor de maatschappij:
ze kregen dus hulp, maar via arbeid
die veel weg had van uitbuiting. Hun scholing
kreeg weinig aandacht. De 20ste eeuw werd de
eeuw van de internationale teksten betreffende
de bescherming van de rechten van de mens
waaronder het recht om een gezin te stichten en
het recht op bescherming van het gezinsleven 39 .
Deze vooruitgang wordt echter niet automatisch
weerspiegeld in de praktijk. Ook vandaag nog
roepen arme gezinnen een negatief beeld op dat
zij ervaren als een gebrek aan respect, wat de
vele moeilijkheden waarmee zij dagelijks kampen
nog groter maken.
Armoede vormt een bedreiging voor de gezinnen
wegens de levensomstandigheden en het
negatieve beeld van de maatschappij, maar ook

P. 248
omdat armoede een rechtstreekse en onrechtstreekse
oorzaak is van de plaatsing van kinderen.
Geen woning of een slechte woning, ouders
met gezondheidsproblemen, scheidingen, schoolproblemen
bij de kinderen (spijbelen, moeite
om mee te kunnen,…), het zijn stuk voor stuk in
de arme milieus aanleidingen voor plaatsingen.
Tien jaar geleden stelde de sector van de jeugdbijstand
zich ernstige vragen bij dit verband tussen
armoede en de plaatsing van kinderen dat
sterk naar voor kwam in het algemeen armoederapport
40 . Vandaag de dag wordt dit verband
niet meer in twijfel getrokken zoals toen.
Binnenkort zal een onderzoek worden opgestart
om dit verband objectiever te vatten 41 .
De rol van het gezin in de strijd
tegen de armoede
Het gezin is een plaats waar zowel ongelijkheden
ontstaan als armoede wordt bestreden.
Slechte levensomstandigheden zijn niet bevorderlijk
voor de ontplooiing van de kinderen.
Daarover is iedereen het eens. Kinderen uit een
arm milieu haken vaker af op school, zijn in minder
goede gezondheid,… Statistieken bevestigen
deze empirische vaststelling. Zo werd een
statistisch verband gelegd tussen de sociaaleconomische
achtergrond van kinderen en hun
schoolprestaties. Het beroepsstatuut en het
opleidingsniveau van de ouders zijn bepalende
factoren voor de schoolresultaten 42 . Wat moeten
we uit deze feiten en cijfers afleiden? Is het in
het belang van het kind om uit zijn milieu te
worden gehaald? De positieve gevolgen van een
dergelijke maatregel, met het oog op de toekomst
van het kind, zijn niet bewezen. Het zou
de moeite waard zijn om onderzoek te verrichten
waarbij dezelfde personen, in dit geval
geplaatste kinderen, over de hele lijn worden
gevolgd.
De stem van gezinnen die in armoede leven, laat
steeds meer van zich horen en wordt zelfs inge-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
roepen en gesteund door de overheid. Het algemeen
verslag over de armoede bijvoorbeeld en
de tweejaarlijkse verslagen van het Steunpunt
geven niet alleen informatie vanuit het oogpunt
van derden, maar ook vanuit het oogpunt van de
voornaamste betrokkenen. De armen bouwen
beetje bij beetje zelf hun imago op en bijgevolg
ook de maatschappelijke blik op hen. Gezinnen
worden niet meer louter gezien als een belemmering
voor de toekomst van hun kinderen, maar
ook als een plek waar tegen armoede wordt
gestreden.
Het behoud van de sociale cohesie is één van de
drijfveren van arme ouders en vormt een essentiële
hefboom van het beleid tegen de armoede.
Het belang van de gezinsbanden miskennen,
compromitteert daarentegen de doeltreffendheid
van ieder initiatief aangezien het de doelgroep
niet kan meekrijgen.
Verschillende wetswijzigingen getuigen van
deze grotere erkenning van de moeilijkheden
die arme mensen ondervinden en de inspanningen
die zij leveren om hun ouderlijke verantwoordelijkheid
op te nemen. De afschaffing van
de wet betreffende de verlatenverklaring en de
vooruitgang die werd geboekt met het oog op
het behoud van de kinderbijslag voor ouders
van geplaatste kinderen zijn hier voorbeelden
van. Daarenboven komen mensen meer en meer
onder druk te staan. Het aantal aangiften neemt
toe en dus ook het aantal gezinnen dat zich aanmeldt
bij de sociale diensten, niet op eigen
verzoek, maar wel omdat ze daartoe gepusht of
zelfs gedwongen werden door een buur, de
school, de politie, een arts,…
In de Franse Gemeenschap dragen verschillende
wetten hiertoe bij, bijvoorbeeld het decreet over
mishandeling en het decreet over de opdrachten
van de school. Heel wat maatschappelijke actoren
zijn erg voorzichtig geworden: zij zijn bang
risico’s te nemen en zorgen er preventief voor
dat hun verantwoordelijkheid niet op de helling
wordt gezet. Terwijl tien jaar geleden de verde-

P. 249
ling van de begrotingsmiddelen en de manier
waarop de plaatsen werden gesubsidieerd als
voornaamste obstakels golden voor de vermindering
van het aantal plaatsen, lijkt de oorzaak
nu te liggen bij het feit dat men geen risico meer
wil nemen met de gezinnen. Het personeel in de
jeugdbijstand haalt een ander probleem aan: zij
beschikken over erg weinig om niet te zeggen
geen middelen om de componenten van de
bestaansonzekerheid aan te pakken. Deze onzekerheid
is gevaarlijk door alle gevolgen die zij
meebrengt, waardoor de consulent geneigd is
het kind te plaatsen in een milieu met betere
levensomstandigheden omdat de bemiddelaar
de natuurlijke omgeving van het kind niet kan
veranderen.
De twee facetten van het recht
op bescherming van het gezinsleven
De overheid moet enerzijds gepaste maatregelen
nemen zodat alle voorwaarden verenigd zijn
om als gezin te kunnen bestaan. Anderzijds mag
zij zich niet mengen met het gezin, de persoonlijke
levenssfeer.
Een inkomen waarborgen zodat levensprojecten
kunnen worden verwezenlijkt, de kwaliteit van
de banen en een meer sociale economie bevorderen,
de sociaal-economische ongelijkheden
op gezondheidsvlak bestrijden, een duurzaam
huisvestingsbeleid voeren, zijn te volgen richtlijnen
voor de mensen in het veld 43 . Mensen die in
armoede leven hameren erop dat het onmogelijk
is een recht te garanderen zonder de andere
rechten te garanderen, want de fundamentele
rechten zijn ondeelbaar. Ook veldwerkers worden
geconfronteerd met de link tussen de verschillende
beleidslijnen: ze hebben vaak het
gevoel dat zij werken om op lokaal vlak oplossingen
te zoeken voor structurele leemtes in het
beleid, om de armoede te bestrijden die elders
wordt gecreëerd. De plicht van de overheid om
maatregelen te nemen, houdt ook in dat moet
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
worden toegezien op de samenhang van het
gevoerde beleid.
Een tegemoetkoming voor de opvoeding van de
kinderen zal nooit een ontoereikend inkomen,
een onbewoonbare woning, een hondenbaan of
werkloosheid goedmaken. Een tegemoetkoming
die rekening houdt met de verzuchtingen van
ouders en kinderen kan wel de gezinskern
beschermen. De gezinskern vormt de basisstructuur
voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid
en de sociale integratie 44 . Deze tegemoetkoming
kan verschillende vormen aannemen. De rol van
de overheid beperkt zich dus niet tot regelgeving.
De overheid heeft ook de taak initiatieven
te steunen die ontstaan in de onmiddellijke
omgeving van de gezinnen en beter aanslaan
dan acties van buitenaf omdat ze afgestemd zijn
op hun situatie. Sommige veldwerkers aarzelen
niet om te spreken van een noodzakelijke
‘deprofessionalisering’ van de bijstand, met de
nadruk op het feit dat mensen uit de omgeving
bereid zijn verantwoordelijkheden op te nemen.
Het opvangbeleid beschouwen als gezinsondersteuning
en niet louter als bevordering van
de werkgelegenheid is een andere vorm van
bescherming van de gezinsstructuur. De eigenlijke
mogelijkheden voor kinderopvang variëren
momenteel sterk naar gelang van het sociaal
statuut. De beschikbare plaatsen in de opvangstructuren,
die ontoereikend zijn in verhouding
tot de vraag, gaan eerst naar werkende ouders.
Voor de talloze andere situaties waarin ouders
hun kind willen laten opvangen is er geen oplossing,
te meer omdat het sociaal netwerk van
arme gezinnen fragiel is.
De overheid mag zich niet moeien met de persoonlijke
levenssfeer. Dit tweede facet van het
recht op de bescherming van het gezinsleven
ligt bijzonder gevoelig bij de arme gezinnen.
Arme gezinnen krijgen immers vaak te maken
met vervangingsrechten die per definitie een
verificatie vergen van de toegangsvoorwaarden,

P. 250
bijvoorbeeld de controle door het OCMW voor
de toekenning van het leefloon of maatschappelijke
dienstverlening, wat doorgaans wordt ervaren
als binnendringen in het privé-leven. De
sociale werkers zijn ook erg betrokken bij dit
aspect van de sociale bescherming. Zij zeggen
vaak moeite te ondervinden om een evenwicht
te vinden tussen een bijstandsideaal en de realiteit
van de controle.
* * *
Gezin en armoede: er is een nauw onderling
verband tussen beide termen. Armoede maakt
gezinnen kwetsbaar, soms gaat de armoede
zover dat ze de bestaanszekerheid van gezinnen
in het gedrang brengt en de toekomstperspectieven
van de kinderen aan banden legt. De aanwezigheid
van kinderen zet de ouders ertoe aan
strijd te leveren ondanks het gebrek aan zekerheden,
meer bepaald op het gebied van werk,
inkomen, huisvesting. Deze zekerheden zijn
nodig om hun professionele, familiale en maatschappelijke
verplichtingen na te komen. Om
gezinnen voor wie bestaanszekerheid een dagelijkse
uitdaging is, sterker te maken en de ouders
te ondersteunen bij de uitoefening van hun verantwoordelijkheden
moeten we van armoedebestrijding
een prioriteit maken.
Noten
1 Jacobs, T. (2003), Paying for informal care: a contradictio in terminis. European societies,
5, pp. 397-417; Jacobs, T. & Lodewijckx, E. (red.) (2004), Zicht op zorg. Studie van de
mantelzorg in Vlaanderen in 2003. CBGS-werkdocument 11, Brussel; Jacobs, T., Lodewijckx,
E.; Craeynest, K., De Koker, B. & Vanbrabant, A. (2005), Mesurer l’aide informelle:
synthèse des pratiques européennes et nouvelle proposition. Retraite et société, 46, octobre,
pp. 60-87; Jacobs T. & Lodewijckx, E. (red.) (2006), Grenzen aan mantelzorg. Sociaaldemografische
hypothesen over de toekomst van de zorg. CBGS-Publicaties, Garant,
Apeldoorn en Antwerpen (in druk). Craeynest, K. & De Koker, B. (2006), Informatienoden
van mantelzorgers, een exploratief beschrijvend onderzoek. Tijdschrift voor Welzijnswerk,
jg 30, nr 275: 41-57.
2 In een Cantou wordt er een gemeenschappelijke woonomgeving geschapen waar mensen
met verminderde zelfstandigheid een leefsituatie kunnen vinden waar de communicatie,
de onderlinge hulp en de relaties bevorderd worden door eenieders deelname aan de
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
bezigheden uit het dagelijkse leven. Het concept wil de bewoners een gemeenschappelijke
zelfstandigheid bieden binnen een beschermd kader om zo het hoofd te bieden aan de individuele
zelfstandigheidsbeperkingen. Van de familie wordt een actieve deelname verwacht
om samen met het personeel de bewoners te stimuleren om de aanwezige mogelijkheden
maximaal te benutten. http://www.cantous.be/pr01.htm, Belgische Cantousvereniging.
3 “Abbeyfield is tegelijk een vereniging van huisbewoners en vrijwilligers, die ouderen,
alleenstaande maar zelfredzame mensen helpt om een verrijkend levenskader te delen”,
vzw Abbeyfield Belgium http://www.abbeyfield.be/jsp/home.jsp?Language=nl&createCookie=yes&paraKey=1
4 Partnergeweld wordt op Europees en Internationaal vlak erkend als gendergeweld. Zie
Nationaal actieplan partnergeweld, p. 3 op http://www.christiandupont.be.
5 Branger, J-G. (16 september 2004). Report Committee on Equal Opportunities for
Women and Men. Campaign to combat domestic violence against women in Europe. Doc
10273. Op: www.assembly.coe.int
6 Deze intervisies kaderen in een onderzoek dat VIVA-SVV voert in opdracht van Minister
Dupont. VIVA-SVV maakt een inventaris op van vormingen over partnergeweld die in Vlaanderen
worden gegeven aan professionele hulpverleners in de sociale sector.
7 Enkel in Wallonië, in Vlaanderen gaat het om een 078-nummer.
8 Cantillon, B. e.a. (1999), Sociale Indicatoren, 1976-1997, CSB-Berichten, Universiteit
Antwerpen.
9 FOD Economie, K.M.O, Middenstand en Energie – Algemene Directie Statistiek en Economische
informatie.
10 EU-SILC 2004, Overview and Results, Federal Public Service Economy, SMES, Self-
Employed and Energy.
11 Deleeck, H. e.a. (1980), De sociale zekerheid tussen droom en daad, Deventer-Antwerpen:
Van Loghum Slaterus.
12 Seebohm-Rowntree, B. (2000), Poverty A Study of Town Life. Bristol: The Policy Press.
(Originally published 1901).
13 Cantillon, B. e.a. (1995), Wegen naar een grotere doelmatigheid van kinderbijslag en
belastingaftrek voor kinderen ten laste, CSB-Berichten, Universiteit Antwerpen.
14 Cantillon, B. en Goedemé, T. (2006), De Kinderbijslag in het Werknemersstelsel: Een
Terugblik in de Toekomst. Reflecties bij 75 jaar Kinderbijslag, Belgisch Tijdschrift voor
Sociale Zekerheid, pp. 7-34.
15 Cantillon, B. e.a. (2000), Emancipatie in twee snelheden: over hoog- en laaggeschoolde
vrouwen in 13 OESO-landen, CSB-Berichten, Universiteit Antwerpen.
16 De Lathouwer, L., Bogaerts, K. en Van den Bosch, K. (2003), Schorsing artikel 80 gewikt
en gewogen: een evaluatie vanuit herintrede, behoefte en verzekeringsperspectief, CSB-
Berichten, Universiteit Antwerpen.
17 Pahl, J. (1989), Money and Marriage. London: Macmillan.
18 Cantillon, B. e.a. (1999), Sociale Indicatoren, 1976-1997, CSB-Berichten, Universiteit
Antwerpen.
19 Recht op vzw in samenwerking met Binnen zonder bellen vzw, De Anjer vzw, Mensen
met een hart en W. in Vaart iedereen wel bij de actieve welvaartstaat? Hasselt, 2000.
20 De Keersmaekers M.L. (1993), Staat van de armoede in het BHG. Deel I: Op zoek naar
de sociale indicatoren in Brussel. Brussel.
21 Belgische Staat. Wet van 27 januari 1999 houdende goedkeuring van het samenwerkingsakkoord
tussen de federale Staat, de Gemeenschappen en de Gewesten betreffende
de bestendiging van het armoedebeleid, ondertekend te Brussel, op 5 mei 1998, Brussel,
Belgisch Staatsblad, 1999.
22 België ondertekende het IVESCR op 10 december 1968 en bekrachtigde het verdrag op
21 april 1983, de datum waarop op het tevens in werking trad.
23 Zie website van de FOD Maatschappelijke Integratie.
24 Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie. Ordonnantie van 20 juli 2006 betreffende
het opstellen van het armoederapport van het BHG, tot wijziging van de ordonnanties
van 8 juni 2004 en 11 juli 1991.

P. 251
25 Observatorium voor gezondheid en welzijn, sociale barometer, www.observatbru.be,
Brussel, 2005.
26 Belgische staat. Wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor maatschappelijk
welzijn, Belgisch Staatsblad, 1976.
27 SCHIETTECATTE, F. (2000), La catégorie des cohabitants en sécurité sociale: Bilan de
20 années d’application. Brussel: Ligue des droits de l’homme.
28 Op 1 augustus 2005: een volwassene met kinderen + een samenwonende
= 1 251 €/maand. Een volwassene met kinderen + een alleenstaande (die elders woont)
= 1 429 €/maand.
29 JAMOULLE, P. (2005), Des hommes sur le fil. La construction de l’identité masculine
en milieux précaires, Paris, La Découverte, coll. Alternatives sociales.
30 Brussels Hoofdstedelijk Gewest, ordonnantie van 17 juli 2003 houdende de Brusselse
huisvestingscode, Brussel, Belgisch Staatsblad, 2003.
31 PERDAENS, A. en ROESEMS, T. (2002), 8e armoedeverslag van het BHG, Brussel, Observatorium
voor gezondheid en welzijn en ROESEMS, T. en PERDAENS, A. (2004), 9e armoedeverslag
van het BHG, Brussel, Observatorium voor Gezondheid en Welzijn.
32 Belgische staat. Wet van 30 november 1998 tot wijziging van sommige bepalingen van
het Gerechtelijk Wetboek betreffende de rechtspleging inzake huur van goederen en van
de wet van 30 december 1975, Belgisch Staatsblad, 1999: deze wet voorziet in de voorafgaandelijke
informering van het OCMW bij iedere uitzetting.
33 Samenwerkingsakkoord tussen de federale staat, de gewesten en de gemeenschappen
betreffende de bestendigheid van het armoedebeleid, B.S. van 16 december 1998 en
van 10 juli 1999.
34 Het derde verslag van het Steunpunt verscheen in december 2005, met als titel:
Armoede uitbannen – een bijdrage aan politiek debat en politieke actie. Het verslag kan
worden gedownload op de website www.armoedebestrijding.be.
35 Wij beperken ons hier tot het kerngezin, ouders-kinderen. Het kerngezin wijst op tweeoudergezinnen
en éénoudergezinnen, oorspronkelijke gezinnen en nieuwsamengestelde
S C È N E I V Inzoomen op gezinnen in de samenleving
gezinnen, gezinnen waarbij de ouders gehuwd zijn en waarbij de ouders samenwonen,
ouders van verschillend geslacht en van hetzelfde geslacht.
36 Bron: LFS – NIS (NAP Werkgelegenheid 2004) zoals opgenomen in NAPincl 2005-2006,
indicatoren, p. 66. Dit cijfer houdt geen rekening met de kinderen die niet voorkomen in de
gebruikte gegevensbank, meer bepaald de kinderen van gezinnen zonder papieren. Voor
meer info, zie de rubriek “Feiten en cijfers” op de website www.armoedebestrijding.be.
37 NAPincl 2005-2006, Indicatoren, p. 72.
38 HÉRITIER-AUGÉ, F. (1993), Famille, Les sociétés humaines et la famille: l’encyclopédie
universelle, Parijs.
39 Het recht om een gezin te stichten en het recht op bescherming van het gezinsleven
zijn verankerd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Internationaal
Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, het Internationaal Verdrag
inzake Economische, Sociale en Culturele rechten, het Verdrag inzake de Rechten van het
Kind, het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, het Europees Sociaal Handvest,
het Europees Handvest inzake de Fundamentele Sociale Rechten en de Belgische
Grondwet.
40 ATD Vierde Wereld België en de Vereniging van Belgische Steden en Gemeenten (afdeling
OCMW), Koning Boudewijn Stichting (1994), Algemeen verslag over de armoede.
41 Op verzoek van het Steunpunt tegen armoedebestrijding, bestaansonzekerheid en
sociale uitsluiting financiert het wetenschapsbeleid onderzoek hiernaar.
42 PISA 2003 (internationaal vergelijkend onderzoek naar de verworven kennis van leerlingen
waaraan 32 landen deelnamen), gecoördineerd door de OECD. Dit onderzoek meet
de kennis en vaardigheden van 15-jarige jongeren. Deze enquête wordt om de drie jaar
herhaald.
43 Concrete voorstellen in deze verschillende domeinen zijn opgenomen in het verslag
Armoede uitbannen: een bijdrage aan politiek debat en politieke actie.
44 Zie het verslag: Armoede verbannen. Een bijdrage aan politiek debat en politieke
acties, oriëntatie V (www.armoedebestrijding.be).

De
panoramische blik
van de
Staten-generaal
van het Gezin
Het gezin en arbeid
Het gezin en de overheid
Het gezin en de samenleving
Algemene aanbevelingen
vanuit de Staten-generaal van het Gezin
S C È N E V.
Panoramische blik van de Staten-generaal
De deelnemers van de werkgroepen in de
debatrondes van de twee cycli van de Staten-generaal
van het Gezin (SGG) hebben niet
stilgezeten. Het resultaat na vele vergaderingen
zijn aanbevelingen die het leven van gezinnen
aangenamer zouden kunnen maken. Deze
adviezen houden rekening met de vier transversale
eigenschappen van de SGG: neutraliteit
ten aanzien van de keuzes van de burger met
betrekking tot de levenswijze en gezinsvorm,
bijzondere aandacht voor de plaats en de belangen
van het kind, gelijkheid tussen man en
vrouw en solidariteit ten aanzien van de meest
kwetsbaren. De aanbevelingen zoeken het evenwicht
tussen een beleid gericht op het gezin en
een individugerichte aanpak.
Enkel die adviezen waarover een consensus
bereikt werd en nog niet werden omgezet in
concrete acties werden opgenomen. Ze kunnen
niet beschouwd worden als een politiek gegeven
omdat het enkel een samenvatting is van de
meningen, eisen en bekommernissen van het
middenveld die door hun vertegenwoordigers
werden geuit in de werkgroepen van de SGG. Op
de portaalsite van het Gezin (www.degezinnen.
be) kunnen alle aanbevelingen teruggevonden
worden, alsook de verslagen en deelnemerslijsten
van de vergaderingen. We bespreken de
adviezen aan de hand van de structuur van het
boek.

P. 254
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

Het gezin en arbeid
De voorgestelde aanbevelingen moeten het
mogelijk maken om gezins- en beroepsleven
beter te combineren. Hierbij wordt niet
enkel aandacht besteed aan gezinnen met kinderen,
maar ook aan personen die de zorg van
een derde op zich nemen. Er worden adviezen
gegeven om gezinnen met een persoon met een
handicap in hun midden op te vangen. Meestal
veroorzaak het nieuws dat de baby een functiebeperking
heeft een crisis in het gezin. De familiale
organisatie moet herdacht worden en ook
het professionele leven moet soms wijzigingen
ondergaan. Ook aan de zelfstandigen is gedacht.
Ouderschapssteun
P. 255
Steun aan ouders verlenen is een project van
lange adem en vereist een aanhoudende geest
van dialoog en overleg. Het ouderschap evolueert
immers doorheen de tijd. De voorgestelde
aanbevelingen van deze werkgroep hebben
daarom eerder een duurzaam karakter dan dat
ze onmiddellijk realiseerbaar zijn.
• Begeleidings- en preventiemaatregelen verkiezen
boven helende maatregelen.
De beschikbare middelen besteden aan preventie
van kritieke situaties en de uitbouw
van maatregelen voor de begeleiding van
gezinnen en jongeren in moeilijkheden.
Verlofregelingen
De combinatie van het gezins- en beroepsleven
loopt niet altijd van een leien dakje. De
bestaande regelingen hebben hun nut al bewezen,
maar toch is er nood aan een betere structuur
van de bestaande verlofregelingen en
begeleiding van ouders of mantelzorgers die
terug naar de arbeidsmarkt willen keren.
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
• Invoering van een verwantschapverzekering
met het oog op een algemener stelsel van ‘naastenzorg’.
– Een garantie invoeren om alle verloven die
verband houden met verwantschap op te
nemen.
– De toegangs- en financieringsvoorwaarden
van het volledige verlofstelsel harmoniseren.
– Een onderscheid maken tussen verlof
omwille van loopbaanoriëntering of verlof
omwille van zorg.
• Ouderschapsverlof, het verlof voor palliatieve
verzorging en het verlof wegens ziekte of hospitalisatie
van een naast familielid op dezelfde
manier vergoeden.
• Een stelsel van speciale verloven uitwerken
voor gezinnen met een persoon die sterke
afhankelijkheid vertoont.
– Speciale vormen, in tijd en in vergoeding,
van de verloven in de ouderverzekering.
– Vergoeding zodat het behoud van inkomen
voor gezinnen gewaarborgd is.
– Uitbouw van een toereikend dienstenaanbod.
• De terugkeer naar de arbeidsmarkt van ouders
die hun professionele loopbaan onderbraken
(moeilijkheden die vooral ‘herintredende vrouwen’
ondervinden) vergemakkelijken, rekening
houdend met basiscompetenties en opleidingsniveaus
van de ouders.
Voorbeelden: als werkzoekende herinschrijven(hierdoor
komen zij in aanmerking voor
begeleidingsmaatregelen (opleidingen,…)),
bekwaamheden die zij buiten het arbeidsveld
verwierven valoriseren(kwalificatie), levenslang
leren en de overstap naar uitzendarbeid
vergemakkelijken.
• Mantelzorgers helpen om zich te re-integreren
op de arbeidsmarkt en hun sociale rechten
te vrijwaren.

P. 256
– De mantelzorger moet opnieuw professioneel
aan de slag kunnen als zijn ‘opdracht’
erop zit.
– De mantelzorger moet zijn recht kunnen
uitoefenen op specifieke (bestaande of nog
te creëren) verloven, rekening houdend
met de jaren en de ervaring tijdens zijn
hulpopdracht zowel in het werk als voor
zijn pensioen.
– Gendergelijkheid promoten in de functie
van mantelzorger.
… SPECIFIEK MET BETREKKING
TOT HET OUDERSCHAP
• De periode van bescherming tegen een ontslag
als gevolg van het moederschap (tot één
maand na het einde van de rustperiode) moet
met negen maanden worden verlengd naargelang
van verschillende omstandigheden.
• De beschermingsvergoeding verhogenin geval
van een ontslag, dat volgt op een postnatale
rustperiode.
De huidige vergoeding dekt wellicht niet alle
morele schade veroorzaakt door een onwettig
ontslag en ze geeft een werkneemster niet de
mogelijkheid om haar rechten voor de
gerechten te doen gelden.
• Het verplicht prenataal verlof verliezen in
geval van een vroegtijdige bevalling. De nietopgenomen
dagen moeten bij het postnatale
verlof kunnen worden bijgevoegd.
• Het postnataal verlof moet beginnen op de
dag van de bevalling zelfs wanneer de werkneemster
die geen prenataal verlof heeft genomen,
bevalt op de avond van een uitbetaalde
werkdag.
• De beschermingsperiode tegen een ontslag
na het nemen van vaderschapsverlof moet vastgelegd
worden op minstens drie maanden.
• De voorwaarden om ouderschapsverlof op te
nemen moeten worden versoepeld
Men moet ouderschapsverlof kunnen nemen
tot het kind 18 jaar is, de vergoeding van dit
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
verlof moet worden verhoogd en de duur
verlengd.
Kinderopvang
Voor veel ouders is gepaste kinderopvang vinden
een uitdaging. Hoewel de kinderopvang in
België kwalitatief goed is en zeer uitgebreid in
vergelijking met andere landen, zijn er nog een
aantal punten waar aan kan worden gewerkt.
Met sommige van de voorgestelde maatregelen
moet rekening gehouden worden met de bevoegheid
van de gewesten en de gemeenschappen.
• Het belastingvrije inkomen verhogen voor
kinderen onder de drie jaar.
De ondernomen inspanningen voortzetten en
de maatregel ook via het belastingkrediet toepassen.
• Het aftrekbare bedrag verhogen voor opvangkosten,
met optrekking van het maximumbedrag
van 11,20 tot 15 euro.
• De fiscale aftrekbaarheid aanpassen of uitbreiden
van de kosten voor kinderopvang voor
gezinnen in een sociaal-economisch kwetsbare
situatie, meer bepaald via het stelsel van het
belastingkrediet (werklozen die een opleiding
volgen of solliciteren, éénoudergezinnen).
• Collectieve diensten uitbouwen, naast individuele
maatregelen.
De collectieve diensten versterken door
maatregelen van de verschillende beleidsniveaus
op elkaar af te stemmen.
• Federale maatregelen stimuleren om crèches
op te richten in samenwerking met de werkgevers.
– De opvangcapaciteit uitbreiden met de
medewerking van bedrijven. Bedrijven
aanmoedigen door fiscale maatregelen toe
te kennen.
– Het maximumbedrag optrekken voor de
aftrek van de opvangkosten voor kinderen
tussen 0 en 3 jaar.
• Overheidsdiensten moeten het voorbeeld
geven.

P. 257
Quotum aan opvangplaatsen financieren door
grote overheidsdiensten, afhankelijk van het
aantal ambtenaren die er werkzaam zijn.
• Verhoogde aftrekbaarheid van opvangkosten
voor kinderen met een handicap.
De gespecialiseerde instellingen die instaan
voor de opvang van kinderen met een handicap
moeten worden opgenomen in de lijst
voor de belastingvrijstelling. De referentieleeftijd
voor kinderen met een handicap zou
moeten worden opgetrokken tot 15 jaar en
eventueel tot 21 jaar als de kinderen onderwijs
blijven volgen.
• Ruimte waarborgen voor overleg over en
coördinatie van het beleid inzake kinderopvang.
Dit bestaat al in de vorm van de interministeriële
conferentie kind en jeugd/ rechten van
het kind (IMC). Deze IMC moet zijn bevoegdheden
kunnen verruimen met het begrip ‘kind
en gezin’ en moet meer bepaald tot doel hebben
de samenhang te bevorderen tussen het
beleid inzake werkgelegenheid, fiscaliteit,
openbare dienstverlening, infrastructuur,
gelijkheid tussen man en vrouw, combinatie
van beroeps- en gezinsleven,… Via een federale
staatssecretaris voor het Gezin kan de
samenhang gewaarborgd worden en het
overlegproces in goede banen geleid worden.
Deze IMC heeft de opdracht een ‘gemeenschappelijke
basis’ te definiëren tussen de
verschillende beleidslijnen op federaal,
gewestelijk en gemeenschapsniveau en toe te
zien op een degelijke coördinatie naargelang
van de vooropgestelde doelstellingen, waaronder
de kwaliteit en toegankelijkheid van de
opvang waarborgen ongeacht de financieringswijze,
de basisopleidingen en de voortgezette
opleidingen in deze sector stimuleren
en verbeteren, de verscheidenheid binnen de
opvang bevorderen en ondersteunen op basis
van duidelijke criteria en de integratie van
kinderen met specifieke noden in de klassieke
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
structuren ondersteunen via de financiering
van geïndividualiseerde dienstverlening.
• Een verlaagde BTW-tarief van 6 % toepassen
op de infrastructuur voor kinderopvang.
Particulieren die een gebouw van meer dan
vijf jaar oud renoveren genieten een verlaagd
BTW-tarief van 6 %, terwijl dit voor de
gewesten en gemeenschappen, die instaan
voor de financiering van de opvanginfrastructuren,
21 % bedraagt.
• De federale staat moet financiële middelen
voorzien inzien zij nieuwe richtlijnen oplegt aan
de gewesten en gemeenschappen zodat de doelstellingen
kunnen worden bereikt.
Gezinnen met een kind
met een handicap
Het uitgangspunt is dat een gezin dat een kind
met een ernstige ziekte of zware handicap heeft
door het systeem van collectieve solidariteit niet
zal afglijden in armoede op het gebied van
inkomsten. De ouders moeten daarenboven de
garantie krijgen dat ze de noodzakelijke tijd kunnen
doorbrengen met het kind.
• De ouders van een ernstig ziek of hulp moeten
kunnen beschikken over informatie over de
toegang tot zorgverlening, tot hun rechten, buurtdiensten,
de nodige psychologische ondersteuning,
begeleiding bij sociale en financiële
problemen en een specifieke tegemoetkoming
op basis van de geraamde kostprijs van de tenlastenneming
met mogelijkheid tot een voorschot.
• Er moet een interministerieel overleg georganiseerd
worden over de maatregelen ten voordele
van deze gezinnen.
Er moet permanent overleg gepleegd worden
tussen de verschillende beleidsniveaus (federale
overheid, gemeenschappen en gewesten)
waarbij rekening gehouden wordt met de
bevoegdheden en reeds geleverde inspannin-

P. 258
gen. Dit overleg moet als resultaat hebben
gezamenlijke en complementaire maatregelen
uit te werken. De aandacht moet gaan
naar:
– de psycho-sociale begeleiding bij het vernemen
van de ziekte, tijdens en na de hospitalisatie
– de oprichting van informatiestructuren
– het betrekken van de ouders en de patiënt
bij de tenlastenneming
– de uitbouw van alternatieven voor de klassieke
hospitalisatie
– meer rekening houden met de pijn
– de middelen om de aanwezigheid van de
ouders te waarborgen (financiering, alternatieven
voor verlof op langere termijn,…)
– ondersteuning van broers en/of zussen
– de uitbouw en financiering van plaatsen
om op adem te komen
– het statuut van de mantelzorger
– de follow-up van de uitwerking en bijwerking
van de maatregelen
Integratie op de arbeidsmarkt
van personen met een handicap
De overgang tussen een periode zonder werk en
werk verloopt niet altijd vlot. Personen met een
handicap ervaren een werkloosheidsval door
de uitkering die ze ontvangen wanneer ze niet
werken.
• Strijd tegen de werkloosheidsval voor personen
die een inkomensvervangende tegemoetkoming
(IVT) ontvangen.
Voor personen met een handicap is het noodzakelijk
om de overgang naar een job eenvoudiger
te maken. Als deze persoon niet
meer werkt, moet hij/zij snel weer aanspraak
kunnen maken op de IVT.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
De zelfstandigen
Zelfstandigen hebben een specifieke beroepssituatie,
hierdoor zijn voor deze categorie andere
maatregelen nodig om het gezins- en beroepsleven
beter te combineren.
• Via dienstencheques of vervangers de maatregelen
uitbreiden ten gunste van gezinnen die
meer tijd aan hun gezin willen wijden.
– uitbreiding van het dienstenchequesysteem
in het kader van ouderschapsverlof, om te
beginnen tot het kind drie jaar is
– mogelijkheid om dienstencheques te combineren
met de indienstneming van een
‘vervangingsondernemer’ 1
• Zwangere zelfstandigen beschermen tegen
gevaren op het werk.
Aangezien er voor vrouwelijke zelfstandige
ondernemers geen enkele specifieke maatregel
bestaat om hen bij zwangerschap te beschermen
tegen gevaren op het werk, moet een
wettelijk kader worden bepaald zodat een
zwangere zelfstandige haar werk kan staken
en vergoed wordt tijdens haar zwangerschap.
Het gezin en de overheid
Ook in het kluwen van sociale, fiscale en
juridische wetgeving kunnen verbeteringen
worden aangebracht. Hierbij moet rekening
gehouden worden met de levensmoeilijkheden
van sommige gezinnen. Het recht op fysieke
integriteit moet beschermd worden. Dit houdt
een bescherming van de zwakkere bevolkingsgroepen
(ouderen, kinderen, uitgebuite personen,…)
in door hun kwetsbaarheid te beperken,
specifieke beschermingsmaatregelen te nemen
en geweldplegers te vervolgen.

De sociale zekerheid
Kinderbijslag en de eventuele hervorming ervan
maakten de hoofdmoot uit van de gevoerde
debatten binnen het thema van de sociale zekerheid.
De aanbevelingen situeren zich voornamelijk
op dit domein.
• Kinderbijslag moet evolueren naar een recht
van het kind.
• De minimumkosten van kinderen beter dekken
door de overheid.
• De kinderbijslag voor kinderen met een
beperking verhogen.
Het vernieuwde stelsel zo snel mogelijk uitbreiden
tot alle betrokken kinderen zonder
beperking tot bijzondere leeftijdscategorieën.
• Een leeftijdsbijslag toekennen aan een enig
kind van een zelfstandige, mits hiervoor budgettaire
‘marges’ zijn en de zelfstandigen vragende
partij zijn.
• De verdeling van de kinderbijslag herzien in
geval van scheiding met co-ouderschap.
Fiscaliteit
P. 259
Het fiscale kader rond gezinsbeleid is complex.
Binnen de fiscaliteit worden uiteenlopende
situaties en bijzondere levensomstandigheden
behandeld waarbij steeds aandacht besteed
moet worden aan zowel het individu als de collectiviteit
van het gezin.
• De discriminaties wegwerken ten opzichte
van gezinnen met een laag inkomen.
Gezinnen met een ontoereikend inkomen,
komen niet in aanmerking voor voordelen
waar ze wel van konden genieten indien
hun inkomen hoog genoeg lag. Er moeten
maatregelen komen zodat deze gezinnen wel
van deze voordelen kunnen profiteren. Hieraan
komt het belastingskrediet gedeeltelijk
tegemoet.
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
• Het belastingskrediet optrekken.
• Het principe invoeren van verplichte belastingaangifte
voor iedereen.
• Het begrip ‘zware handicap’ verruimen in de
fiscaliteit zoals in de kinderbijslag gebeurd is.
Personen ten laste
Het aantal personen ten laste heeft een invloed
op de uiteindelijke berekening van de personenbelasting.
In dit domein bestaan nog een aantal
discriminaties waarover de werkgroep ‘Fiscaliteit’
zich over gebogen heeft.
• Belastingsuitgave (verlaging van de belasting
voor de burgers) of directe subsidie?
De doelstellingen voor gezinsondersteuning
kunnen op beide manieren bereikt worden,
maar er moet gekozen worden voor het goedkoopste
en doeltreffendste instrument voor
een bepaalde doelstelling.
• Discriminatie tussen éénoudergezinnen en
gescheiden gezinnen met kinderen ten laste met
betrekking tot voorheffing van de belastingvrije
sommen wegwerken.
• De belastingsvrije sommen gelijkschakelen
voor gehuwde/wettelijk samenwonende en ongehuwde
koppels met betrekking tot de bedrijfsvoorheffing.
• De bedrijfsvoorheffing afschaffen op de sociale
uitkeringen (ziekte- en invaliditeitsuitkeringen,
uitkeringen voor moeder- en vaderschapsverlof,
voltijdse en deeltijdse loopbaanonderbrekingen,
zorgverlof).
• De plafonds optrekken voor de netto-bestaansmiddelen
van een kind ten laste.
• Het fiscale voordeel tussen de ouders verdelen.
Een (echt)scheiding mag geen aanleiding
geven tot een belastingvoordeel noch tot
een belastingnadeel. Er moet naar een verdelingsmodel
worden gezocht voor de belastingvoordelen
die voor een gelijke behandeling
van de ouders zorgt.

P. 260
Recht
Om aanbevelingen te doen in het rechtsdomein
moet rekening gehouden worden met de verschillende
rechtsgebieden in België. De geformuleerde
aanbevelingen kunnen dus niet zonder
meer omgezet worden in wetgeving, maar moeten
eerst deel uitmaken van een interministeriële
conferentie. Dit geldt vooral voor de thema’s
rond jeugdbescherming en het op elkaar afstemmen
van juridische instanties met de actoren uit
de sociale en gezondheidssector.
• Samenwerking tussen de diensten die afhangen
van verschillende beleidsniveaus wanneer
een kind samen met de moeder in de gevangenis
verblijft gedurende en na het verblijf in de
gevangenis van het kind.
• De wettelijkheid van de interne reglementen
van centra voor hechtenis van minderjarigen
waarborgen.
• Uitoefenen van het recht op persoonlijk contact
tussen grootouders en kleinkinderen.
• De versnippering van de bevoegdheden van
de vrederechter, de voorzitter van de rechtbank
van eerste aanleg en de jeugdrechter tegengaan.
Hiervoor zijn drie opties:
– Oprichting van een familierechtbank afdeling
van de rechtbank van eerste aanleg
– Uitbreiding van de bevoegdheden van de
vrederechtbank (alle betwistingen met
betrekking tot de verhouding tussen de
echtgenoten en met betrekking tot de
kinderen)
– Oprichting familierechtbank, maar voorafgaande
verplichte verzoening voor de vrederechter
Echtscheiding
Scheiden is een pijnlijk proces, maar een kind
kiest niet voor deze pijn. Over dit thema werden
adviezen gegeven om het kind te beschermen
in geval deze geconfronteerd wordt met een
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
gezinsbreuk en hoe vechtscheidingen vermeden
kunnen worden.
• Een schuldloze echtscheiding invoeren of
voorwaarden echtscheiding met wederzijdse
toestemming versoepelen.
• Het recht moet gezinsbreuken begeleiden.
• Eerbied opbrengen voor de plaats van het
kind in geval van een gezinsbreuk.
• Het onderhoudsgeld berekenen op basis van
sociaal-economische noden.
– mogelijkheid tot reïntegratie op de arbeidsmarkt
voor de echtgenoot die tijdens het
huwelijk zijn of haar loopbaan volledig had
onderbroken
– ziekte
– de tenlasteneming van de kinderen
– de keuzes die het koppel maakte tijdens het
samenleven
– de leeftijd van de partijen.
• De berekening van het onderhoudsgeld objectiveren
via een geactualiseerde schaal.
Welk model ook wordt gebruikt, het mag
geen ‘verplicht’ instrument worden, maar
men zou ervoor moeten zorgen dat de rechter
deze analyseschaal kan toepassen wanneer
hij/zij vaststelt dat er geen akkoord is tussen
de ouders.
• Promotie maken voor een objectief referentiemodel
ter berekening van het onderhoudsgeld.
Voor de maatschappelijke aanvaardbaarheid
is het noodzakelijk om dit instrument zoveel
mogelijk bekend te maken en ter beschikking
te stellen aan de betrokken personen en
diensten.
• Bemiddeling aanbieden vanuit een multidisciplinair
perspectief.
• Voorafgaande verplichting om informatie in
te winnen over bemiddeling.
• Bewustmaken voor bemiddeling.
Promotie op alle plaatsen waar aan preventie
wordt gedaan en in de diensten die personen
in een conflictsituatie opvangen.

P. 261
• Praat- en luistergroepen optichten voor kinde-
ren van gescheiden ouders, opleidingen organiseren
voor gezinnen die een scheiding voor of
achter zich hebben en voorzien in gezinsbemiddeling
vanuit de Dienst voor Alimentatievorderingen.
Ouderschap
Het ouderschap is geëvolueerd door de jaren
heen. Het is niet meer uitzonderlijk dat een kind
bij één van de biologische ouders leeft en de
nieuwe partner. Deze partner staat ook in voor
de opvoeding van het kind, maar in welke mate
hebben zij ouderlijke verantwoordelijkheid en
gezag over het kind? Deze vraag stelt zich niet
alleen bij nieuwsamengestelde gezinnen, maar
ook voor pleeggezinnen. Daarnaast werden er
ook aanbevelingen gedaan over het beheer van
het vermogen van minderjarigen.
• Pleeggezinnen duidelijk maatschappelijk
laten erkennen door het statuut te herbekijken.
Voorrang die wordt verleend aan het pleeggezin
ten opzichte van de ouder(s) die in
gebreke blij(ft)ven wanneer een aantal praktische
maatregelen moeten worden genomen
met betrekking tot het kind (schoolafspraken,
gezondheidszorg), onder toezicht van de
rechter plaatsen. Aan pleeggezinnen moeten
ook een ruimere maatschappelijke en fiscale
bescherming geboden krijgen.
• Het ouderlijke gezag verdelen of overdragen.
Dubbelzinnige situaties of boycots wegens
een duidelijk gebrek aan belangstelling van
de ouders, wegens een conflict tussen de
ouders of wegens beslissingen die de belangen
van het kind schaden, worden vermeden
in geval van plaatsing van een kind.
• De veiligheid van het kind waarborgen door
‘wilde’ plaatsingen te verbieden.
Plaatsingen verbieden die buiten het gezinskader
gebeuren door verenigingen die hier-
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
voor geen erkenning genieten of zonder controle
door een jeugdmagistraat.
• Alternatieve maatregelen voor plaatsing in
een instelling of pleeggezin – het opvangpalet
uitbreiden.
• Onbeschikbaarheid van het vermogen van
minderjarigen uitbreiden.
Het betreft het vermogen dat aan de minderjarige
wordt overgemaakt via (een) verzekeringscontract(en)
en tot het vermogen dat via
een schenking aan de minderjarige wordt
overgemaakt, voor zover de schenker zijn wil
uitdrukkelijk duidelijk heeft gemaakt. Concreet
worden de categorieën van goederen
die vrij kunnen worden beheerd door de
ouders op deze manier sterk beperkt en aanzienlijkere
bezittingen worden aan een controlemaatregel
onderworpen.
• Voorzien in de opstelling van een dossier in
verband met het vermogen van de minderjarige
wanneer deze erft of een schenking krijgt.
Volledige inventaris van het vermogen van de
minderjarige die in de loop van de tijd wordt
aangevuld met de verzoeken betreffende dit
vermogen die achteraf bij de vrederechter
worden ingediend. Dit maakt het gemakkelijker
om controle uit te oefenen op het vermogen
van de minderjarige.
• Toeziende ouder/voogd aangesteld door de
vrederechter of ouders (door middel van een
testament/verklaring) in bijzondere gevallen
(band tussen kind en overlevende ouder wordt
verbroken of wanneer de vooroverleden ouder
een handelszaak had die op naam van de minderjarige
moest worden voortgezet en deze
handel zekere bevoegdheden en/of een beschikbaarheid
vergt waarover de overlevende ouder
niet beschikt).

P. 262
Het gezin en de samenleving
De samenleving bestaat uit vele aspecten,
maar specifiek binnen de vergaderingen
van de SGG werd aandacht besteed om het
intergenerationele karakter van de samenleving
te verbeteren, geweld in al haar vormen en
armoede te bestrijden.
Intergenerationaliteit
in de maatschappij
De intergenerationele dimensie in de samenleving
beperkt zich niet tot de hulp aan en het
gezelschap houden van ouderen. Het is eerder
een dynamische visie met betrekking tot de relaties
tussen verschillende generaties. Het gaat
om verticale solidariteit die in beide richtingen
gaat en de samenleving ziet als het geheel van
verschillende levensfasen.
• De intergenerationele dimensie is een maatschappelijk
project.
Het moet een permanente leidraad vormen in
alle beleidslijnen van de overheid en rekening
houden met alle levensfasen en dimensies.
• Aandacht voor ruimtelijke ordening.
De stedenbouw en de ruimtelijke ordening
moet worden herzien met het oog op een
betere verdeling van de openbare ruimtes ten
voordele van alle generaties, een sociale leeftijdsmix
bewerkstellingen en een betere toegankelijkheid
voor personen met een beperkte
mobiliteit of personen met een mentale of
zintuiglijke handicap, die als eerste te lijden
hebben onder het gebrek aan toegankelijkheid
van de openbare ruimten.
Een plaats voor elke generatie
in een samenleving met ‘multi-leeftijden’
Het begrip ‘sociaal nut’ of het vermogen van
ouderen om een actieve rol te blijven spelen na
hun loopbaan is belangrijk.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
• Tijdens de loopbaan moet er al nagedacht
worden over wat mensen na hun loopbaan willen
doen.
• Het debat over de sociale functies die ingevuld
kunnen worden door ouderen moet
gevoerd worden, maar niet zoals in het Amerikaans
model waar ouderen, omwille van professionele
redenen, verplicht zijn professioneel
actief te blijven.
• Aandacht schenken voor de diversiteit aan
sociale groepen binnen de samenleving.
Bijzondere aandacht moet gaan naar sommige
sociale groepen zoals allochtonen, holebi’s en
personen met een handicap, om te voorkomen
dat ze met de leeftijd kwetsbaar worden, geïsoleerd
raken, over het hoofd worden gezien
of het slachtoffer worden van discriminatie.
We stellen vast dat de structuren voor ouderen
vaak geen rekening houden met deze bijzondere
situaties of met culturele verschillen.
• Een ‘observatorium voor de vergrijzing’
oprichten.
Een soort koepelstructuur waar men de verschillende
problemen en hun evolutie kan
analyseren en een repertorium van de verschillende
innoverende initiatieven kan
opstellen dat als een interface kan werken om
projecten te ontwikkelen, die een werkelijke
deelname van de ouderen aan het maatschappelijk
leven stimuleren en hun een
leven in waardigheid waarborgen.
• Een interministeriële conferentie omtrent het
ouderenbeleid uitwerken.
Combinatie van de private
en de publieke sfeer
rond een oudere persoon
Natuurlijke en collectieve solidariteit zijn niet
elkaars tegenpolen, maar vullen elkaar eerder
aan en interageren. De mantelzorger maakt deel
uit van een algemeen coördinatiesysteem en de
zorgdiensten kunnen niet optimaal functioneren

P. 263
zonder de zorg van een referentiepersoon in de
familie. De aanbevelingen van de SGG houden
dit in hun achterhoofd. Zowel voor de thuiszorg
van oudere personen als voor zij die opgenomen
zijn in een ziekenhuis of verblijven in een rusthuis
spreekt men over de combinatie van de private
en de publieke sfeer.
• Financiële toegang tot verschillende diensten
in de vorm van een ‘persoonlijk assistentiebudget’
(PAB).
Aangezien de functie van ‘care’, zorg voor en
begeleiding van een hulpbehoevende naaste
aan belang wint, moet de uitbreiding worden
overwogen tot de hele bevolking van een uniform
vergoedingssysteem – vergoeding toegekend
aan de hulpbehoevende persoon – om
een beroep te kunnen doen op de nodige
diensten of bijkomende hulp die niet van de
mantelzorger komt.
• Voor een gegeven grondgebied een kaart uitwerken
die de diensten voor thuishulp, de instellingen,
de ziekenhuizen, de OCMW’s bevatten
zodat lacunes snel kunnen worden opgemerkt
en naar een oplossing, afgestemd op het grondgebied,
kan worden gezocht.
… THUISZORG VAN OUDERE PERSONEN
• Hulpmiddelen ontwikkelen en beter financieren
waardoor de oudere persoon langer thuis
kan blijven: dagopvang, videobewaking, aanpassing
van de woning, thuishulp.
• Het gamma aan ‘tussen’diensten (tussen thuis
en een andere plaats om te wonen) diversifiëren.
Een gestructureerd aanbod van hulpdiensten
definiëren en uitbouwen zoals dagcentra,
diensten voor thuishulp, rustcentra, ‘gezinsonthaal’,
rekening houdend met de bestaande
decreten (Vlaams decreet over thuiszorg).
• Uitbreiding van de proefprojecten die door
het RIZIV gefinancierd worden in Wallonië met
betrekking tot de nachtopvang (rustcentra).
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
… RUSTHUIZEN
• Intergenerationeel wonen promoten (Abby
Fields, kangoeroewoningen in Vlaanderen,
intergenerationele residentiële eenheid in Hannut,
samenwoning van studenten en eenzame
oudere personen in Barcelona).
Uitbouw via fiscale instrumenten, sociale
leningen of investeringssubsidies.
• Een positief beeld ophangen van het rusthuis
en zorgen voor rusthuizen in de directe nabijheid
van alternatieve of overgangsstructuren.
• De participatie van ouderen aan de visie en
de definiëring van de instellingen aanmoedigen
en ondersteunen.
… VERBETERING VAN HET CONTINUÜM
TUSSEN THUIS EN HET RUSTHUIS
• Personen de vrije keuze laten met betrekking
tot hun woonplaats.
• Mantelzorger betrekken bij belangrijke beslissingen
indien de hulpbehoevende persoon deze
niet meer zelf kan nemen.
De mantelzorger erkennen als spilfiguur bij
de verzorging en de hulp die aan de persoon
in kwestie wordt geboden, met eventueel de
nodige psychologische en sociale ondersteuning.
Door de mantelzorger op te nemen in
een overlegsysteem dat de verschillende partijen
samenbrengt, kan hij/zij zijn/haar
behoeften en verwachtingen duidelijker kenbaar
maken. Tegelijkertijd wordt hij/zij als
een optredende partij beschouwd.
… DE NAZORG NA EEN ZIEKENHUISVERBLIJF
OVERDENKEN
• Beter nadenken over de uitbouw en financiering
van de overgang van een ziekenhuis naar
een ander onderkomen dan de eigen woonplaats.
Vóór het ontslag uit het ziekenhuis moeten
alle partijen (ziekenhuissector en sector ‘na
het ziekenhuis’) rond de tafel gaan zitten om
samen te werken, na te gaan wat er gebeurd is,

P. 264
welke verzorging de patiënt kreeg en in de toekomst
moet krijgen. In dit opzicht zouden de
geïntegreerde diensten voor thuishulp en thuiszorg
moeten worden uitgebreid en beter gefinancierd.
• Het verlaten van het ziekenhuis zou kunnen
gebeuren via een opvangstructuur (rusthuis) in
het kader van een kort verblijf, als overgang
naar een terugkeer naar huis als dit een optie is.
• Versterking en uitbouw van de structuren die
een sas vormen (een denkruimte, een dienst
binnen de ziekenhuismuren), om te bepalen wat
er na het ontslag uit het ziekenhuis zal gebeuren,
zodat de persoon in kwestie niet onder druk
wordt gezet.
• Het centraal plaatsen van de betrokken persoon
bij het beslissingsproces en deze een
actieve rol te laten spelen bij de beslissing. Naar
dit model bestaan er in Frankrijk diensten voor
nazorg en geriatrische revalidatie. De uitbouw
van ziekenhuisdiensten aan huis komt eveneens
tegemoet aan deze bekommernis.
Geweld
Deze werkgroep heeft gekozen voor een globale
benadering van de verschillende vormen van
geweld om oplossingen aan te reiken die vooral
gericht zijn op het voorkomen van en het tegengaan
van het verspreiden van geweld.
• Geweld kent vele gezichten, wat een transversale
visie vergt.
Naast het globaal veiligheidsplan onder leiding
van de minister van Justitie en het nationaal
actieplan tegen partnergeweld onder
leiding van de minister van Gelijke Kansen
moeten andere instrumenten worden ingezet
om de maatregelen te plannen en de resultaten
ervan te evalueren. Aan de basis van al
deze instrumenten moeten evenwel eenzelfde
visie en eenzelfde aanpak liggen van
wat we willen bereiken. Dit vergt netwerking,
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
met een verticale (tussen beleidsniveaus en
tussen sectoren) en horizontale (tussen actoren
op het terrein) dimensie, door de partijen
op het terrein, wat op zijn beurt een stevige
ondersteuning en toereikende financiering
van de overheid vergt.
• Geweld moet in de context waarin zij ontstaat,
geanalyseerd worden.
Geweld kan zowel in een familiale context als
binnen een relatie ontstaan, maar ook binnen
genderrelaties of veroorzaakt worden door
stereotypes die in de maatschappij bestaan
(sociale en culturele identiteit van mannen en
vrouwen).
• Geweld oplossen via co-interventie van dader
en slachtoffer.
Programma’s uitbouwen die gericht zijn op
geweldplegers om agressieproblemen binnen
een relatie aan te pakken.
Intrafamiliaal geweld
• Verder kijken dan partnergeweld om de
totale omvang van intrafamiliaal geweld in te
schatten, geweld tegenover kinderen en oudere
ouders.
Gecoördineerde instrumenten uitwerken tegen
deze specifieke vormen van geweld.
• Het nationaal actieplan toepassen voor de
rechten van het kind in al haar dimensies.
• De plaats en de rol van iedere ouder vrijwaren
zodat geweld gebaseerd op het ontkennen
en in twijfel trekken van het gedrag van de
ouder in een gezin verwijnt.
• In een geweldloos kader opvoeden zodat het
kind een geweldloze cultuur kan worden bijgebracht.
Noodzaak om het Belgisch recht in overeenstemming
te brengen met de internationale
verplichtingen van België (aanbevelingen
van de Raad van Europa) door het verbod op
ieder vorm van geweld in het kader van de
opvoeding in het burgerlijk wetboek in te
voeren.

P. 265
• De instrumenten toegankelijk maken om
zaken in vertrouwen te vertellen.
Uitwerken van een dicht netwerk van telefoonlijnen
met op zijn minst provinciale verbindingen
en een uniek nummer bestaande
uit vier cijfers.
• Het begrip ‘goede behandeling’ promoten.
De personeelsleden, werkzaam in opvangstructuren
voor oudere en kwetsbare personen,
over referentiemateriaal laten beschikken
om hun gedrag te kunnen aanpassen aan de
mate van kwetsbaarheid van de opgevangen
persoon en op die manier voorkomen dat
deze persoon slecht wordt behandeld.
Institutioneel geweld
De sociale context is op zich geweldadig. Of het
nu gaat om huisvesting, schulden, toegang tot
rechten, diensten, cultuur of gezondheidszorg,…
we stellen vast dat een aanzienlijk deel
van de bevolking te kampen heeft met uiterst
wrede sociaal-economische spanningen, die de
menselijke waardigheid en de fundamentele
rechten werkelijk kunnen aantasten. Bovendien
hebben deze spanningen (of het gebrek aan
overheidscontrole op sommigen economische
krachten) een impact op het volledige gezin.
Heel wat kinderen hebben er dus onder te lijden.
• De overheid, haar verschillende deelgebieden
en de diensten die ervan afhangen, moeten
deze verschillende spanningen betrekken in de
strijd tegen alle vormen van geweld.
• De fundamentele rechten van gezinnen in een
onregelmatige situatie moeten worden gerespecteerd.
Gezinnen mogen niet vastgehouden worden
in gesloten centra met het oog op een verwijdering,
noch dat hun situatie onredelijk lang
wordt gerekt.
• De overheid moet een vertrouwensband
opbouwen tijdens de opvang van personen in de
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
administratieve diensten (opvang van kandidaat-vluchtelingen,
gemeentelijke loketten,…).
De opleiding van de ambtenaren moet aangepast
zijn aan het doel: personen opvangen
met respect voor hun menselijke waardigheid
of rekening houden met de kwetsbaarheid
van personen bij het aanbieden van diensten
en voorzieningen.
• De kwetsbaarheid van sommige personen ten
opzichte van geweld onderzoeken.
De financiën, huisvesting en relaties moeten
worden onderzocht zodat er maatregelen
kunnen worden genomen.
Cultureel geweld
• Gedwongen huwelijken tegengaan.
Werk maken van preventie- en informatieboodschappen,
zowel op school als in andere
levensdomeinen, die gericht zijn tot alle
betrokken partijen (jongens, meisjes, ouders,
gemeenschap) omdat vrouwen binnen het
huwelijk in een positie van onderwerping
komen, wat hen kwetsbaarder maakt voor
partnergeweld.
• Vertrouwen schenken aan slachtoffers door
duidelijke en toegankelijke maatregelen voor te
stellen om vrouwelijke nieuwkomers te beschermen
tegen dwang vanuit hun omgeving (schoonfamilie,
echtgenoot).
Aan hen moeten dezelfde rechten toegekend
worden als aan de slachtoffers van mensenhandel
en crisisopvang waarborgen zodat ze
geen vrees hebben om uitgewezen te worden
(bij vrouwen die hier illegaal verblijven) of
gescheiden te worden van hun kinderen.
• De strijd tegen genitale verminking opdrijven.
– Het wettelijke arsenaal om de daders of
medeplichtigen van seksuele verminkingen
te bestraffen verbeteren om rekening
te houden met alle gevallen.
– Doelgerichte informatie, opgesteld in overleg
met de organisaties op het veld, sturen

P. 266
naar ziekenhuizen en opvangcentra voor
vluchtelingen om het stilzwijgen rond genitale
verminking te vermijden.
– Bij aankomst op het Belgisch grondgebied
moet aan risicogevallen begeleiding geboden
worden teneinde de fysieke integriteit
van de meisjes te eerbiedigen.
• De overheid moet een beleid voeren gericht
op de opvang, begeleiding en dialoog van
kwetsbare personen.
Rechtstreeks via de plaatselijke instanties en
organen of door de toegang te vergemakkelijken
tot structurele mechanismen van
maatschappelijke integratie (alfabetisering,
netwerken voor uitwisseling van kennis,…).
Geweld in de media
Institutioneel gezien is het niet gemakkelijk om
op een gecoördineerde manier op te treden
tegen media- en reclameboodschappen. Toch
kunnen strafmaatregelen worden overwogen op
federaal niveau, vergezeld van maatregelen die
de gemeenschappen nemen op hun bevoegdheidsdomein.
• Werk maken van mediaopvoeding (media in
al zijn vormen) en de consumptie moet een
gemeenschappelijk doel zijn van alle overheden.
Op termijn is het wellicht belangrijk om op
Europees vlak gemeenschappelijke principes
te bepalen, aangezien de richtlijn ‘grenzeloze
televisie’ de uitzending oplegt van zenders uit
de andere lidstaten. In dit opzicht, zou België
een krachtdadige houding moeten aannemen
in het kader van de hervatting van de besprekingen
rond deze richtlijn.
• Media- en consumptie-opvoeding, in al haar
vormen, aanbieden.
• De gemeenschappen en de federale staat
moeten een samenwerkingsakkoord sluiten om
hun inspanningen te bundelen om de uitzending
van tv-programma’s met een gewelddadig
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
karakter in de loop van de dag en de vooravond
te beperken of zelfs te verbieden.
• De gemeenschappen en de federale staat
moeten een samenwerkingsakkoord sluiten om
hun inspanningen te bundelen om de verspreiding
via affiches of tv van reclameboodschappen
voor kinderen te beperken of zelfs te
verbieden.
• De uitzending van programma’s met geweld
op sommige uren moet worden bestraft.
Deze strafbaarheid zou moeten worden uitgebreid
naar iedereen die de uitzending van
deze programma’s vergemakkelijkt of het
mogelijk maakt ze op Belgisch grondgebied te
ontvangen. De niet-naleving van de verbintenissen
aangegaan door de tv-zenders moet
eveneens worden bestraft door de controleinstanties.
• De staat moet, in al zijn samenstellende
delen, een deontologische code aannemen
betreffende de campagnes en boodschappen die
de staat uitzendt, om iedere onnodig gewelddadige,
kwetsende of discriminerende boodschap
uit te sluiten.
Armoede bij gezinnen:
éénoudergezinnen
en ‘duo-éénoudergezinnen’
Eénoudergezinnen zijn gezinnen waarbij één
van beide ouders zich uitsluitend (overlijden,
radicale verlating…) of zo goed als uitsluitend
(meer dan 90 % van de tijd exclusief ouderlijk
gezag) bekommert om de opvoeding van de kinderen.
Het opduiken van nieuwsamengestelde
gezinnen in de vorm van ‘duo-éénoudergezinnen’
– bestaande uit het gezin van de ‘hoofd’ouder
en zijn kind(eren) enerzijds en het gezin
van de ‘bij-ouder’ met dezelfde kinderen
anderzijds – brengt nieuwe moeilijkheden mee
rond de gezamenlijke toepassing van het ouderlijk
gezag en door de onvermijdelijke toename
van de globale uitgaven na een (echt)scheiding.

P. 267
Dergelijke gezinnen kunnen in een kwetsbare
situatie belanden: financiële moeilijkheden, relationele
problemen, problemen in verband met
huisvesting,…
• Maatregelen nemen voor de specifieke problemen
waar deze gezinnen mee te maken krijgen.
Deze gezinnen moeten beter bekend zijn,
zodat maatregelen voor begeleiding en,
indien nodig, voor tenlasteneming, kunnen
worden ingevoerd.
• Gezinnen in moeilijkheden steunen via een
betere onderlinge afstemming van de diensten
en de beleidsniveaus.
Uiteenlopende diensten (op sociaal-sanitair
vlak en op het vlak maatschappelijke integratie)
dragen aanzienlijk bij tot de ondersteuning
van gezinnen in moeilijkheden. Toch is
er duidelijk een gebrek aan middelen die specifiek
bedoeld zijn voor overleg en netwerking.
Deze middelen kunnen niet onttrokken
worden aan de middelen voor individuele
tenlasteneming en moeten dus door alle
beleidsniveaus worden goedgekeurd. In dit
opzicht moet de rol van de OCMW’s en van
de plaatselijke overheid als coördinator van
plaatselijke initiatieven sterk worden opgedreven.
De OCMW’s lijden echter onder een
imago, dat mensen niet aanzet om er een
beroep op te doen. Er wordt voorgesteld om
een voorbeeld te nemen aan de centra in
S C È N E V Panoramische blik van de Staten-generaal
Quebec, waar de sociale mix van de personen
die op deze centra een beroep doen veel
gevarieerder is dan in België.
Algemene aanbevelingen
vanuit de Staten-generaal
van het Gezin
In alle werkgroepen van de Staten-generaal
van het Gezin werden twee centrale aanbevelingen
geponeerd:
• Alle beschikbare informatie centraliseren en
voor iedereen toegankelijk maken.
Hierbij lijkt het plaatselijke niveau het meest
geschikt. Er moet een bijzondere inspanning
geleverd worden zodat kwetsbare gezinnen
begeleiding krijgen bij de stappen die ze
ondernemen.
• Een observatorium oprichten om de impact
van het beleid op het gezinswelzijn te observeren.
Deze instelling moet een soepele structuur hebben
die de informatie van verschillende bronnen
samenvoegt en de impact van het beleid op
het gezinswelzijn meet.
Noot
1 Indien het kind ziek is of een functiebeperking heeft, moeten beide maatregelen kunnen
worden gecombineerd.

Inzoomen
op het gezinsbeleid
Gezinsbeleid als bevolkingspolitiek:
terug van weggeweest?
Een plaats voor iedere generatie
Verdediging van een gezinsbeleid
dat gendergelijkheid wil waarborgen
in onze vergrijzende maatschappij
Wat houdt een rechtvaardig gezinsbeleid in?
Welke toekomst
voor welk soort gezinsbeleid?
De evolutie van het gezinsbeleid in Europa
S C È N E V.
Inzoomen op het gezinsbeleid
In tegenstelling tot de andere vier delen, laten
we nu eerst de deskundigen, mensen uit de
academische, politieke wereld of het middenveld,
aan het woord. Zij drukken hun persoonlijke
mening, visie of standpunt uit in hun
tussenkomst.
Prof. Van Bavel bespreekt of het stimuleren van
het aantal geboortes een antwoord kan bieden
op de problematiek die veroorzaakt wordt door
een vergrijzende bevolking en de toekomstige
inkrimping van de bevolking in sommige Europese
landen.
Elke generatie kan zijn nut bewijzen in de samenleving.
Solidariteit is hierbij het sleutelwoord.
Anne Jaumotte van de Ligue des Familles gaat
dieper in op de mogelijke engagementen van
een gezin om de maatschappij meer ‘intergenerationeel’
te maken.
Frédérique Fastre, Instituut voor de gelijkheid
van mannen en vrouwen, haalt aan de intergenerationele
zorg naar de ouders toe nog steeds
vaak op de schouders van de vrouw terecht
komt wat gevolgen heeft voor hun beroepsloopbaan.
Toch wordt van hen verwacht dat ze
evenwaardig op de arbeidsmarkt participeren
als mannen.
Prof. Van Parijs vraagt zich af wat een rechtvaardig
gezinsbeleid eigenlijk inhoudt op basis
van het al dan niet toekennen van kinderbijslag
aan gezinnen met kinderen. Hierbij balanceert
hij tussen een collectieve benadering of een
meer individugerichte aanpak van het financiële
gezinsbeleid.

P. 270
De toekomst van het Vlaams en Belgisch gezinsbeleid
wordt aangekaart door Fred Deven,
Kenniscentrum Departement Welzijn, Volksgezondheid
en Gezin. Hij gaat in op de uitgangspunten
die dit beleid moet hebben.
Maryse Huet, experte van de Europese Commissie
verbonden aan de Algemene Directie
Werk, Sociale Zaken en Gelijke Kansen, besteedt
aandacht aan het gevoerde gezinsbeleid in
diverse landen in Europa en de initiatieven die
de Europese Commissie hieromtrent neemt.
Gezinsbeleid als bevolkingspolitiek:
terug van weggeweest?
VAN BAVEL, Jan
Interface Demography, Vrije Universiteit Brussel
(VUB)
In mei 2006, in zijn jaarlijkse toespraak over
de toekomst van zijn land, pleitte de Russische
president Vladimir Poetin voor een forse
verhoging van de kinderbijslag om op die
manier iets te doen aan de dramatische daling
van het geboortecijfer. Poetins argumenten voor
een hoger geboortecijfer klinken bekend in de
oren: zonder een verhoging van het geboortecijfer
zullen er minder arbeidskrachten zijn en
zal Rusland het met een kleiner leger moeten
stellen.
Nationalistische argumenten motiveren al van
oudsher de politieke zorg om het nationale kindertal.
Ze doen sterk denken aan de 19de-eeuwse
politieke commotie rond het geboortecijfer in
Frankrijk na 1870, toen dat land in de oorlog
tegen Pruisen een smadelijke nederlaag had
geleden. Velen wezen in die dagen met een
beschuldigende vinger naar de lage geboortecijfers.
Volgens sommigen dreigde niets minder
dan het totale wegkwijnen van Frankrijk.
Zo ver is het gelukkig niet gekomen en hoewel
de demografische evolutie in Rusland tegenwoordig
inderdaad om allerlei redenen zorg-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
wekkend is, loopt de argumentatie van Poetin
mank. We weten ondertussen al lang dat Pruisen
zijn overwinning aan Frankrijk niet aan een
hoger bevolkingscijfer, maar wel aan een superieure
militaire organisatie te danken had. En
we weten ook al lang dat er geen verband is tussen
de hoogte van de kinderbijslag en het aantal
kinderen dat mensen krijgen. Geen enkele staat
heeft trouwens de budgettaire mogelijkheden
om een kostendekkende kinderbijslag te voorzien.
Toch is de toespraak van Poetin geen alleenstaand
feit. Ook in de EU is er momenteel een
opmerkelijke heropleving van pro-natalistische
pleidooien. Zo pleitte de Europese Commissie 1
onlangs in een Groenboek ondubbelzinnig voor
een beleid gericht op het opkrikken van het kindertal.
Zonder bevolkingsgroei is er geen economische
groei mogelijk, zo luidde één van de
argumenten. In het najaar van 2005 maakte de
Franse premier Dominique de Villepin een aantal
maatregelen bekend om het krijgen van een
derde kind aan te moedigen, ondanks het feit dat
Frankrijk nu al één van de Europese koplopers is
op het gebied van de gemiddelde gezinsgrootte.
Duitsland zit aan de lage kant van dat spectrum
en de jongste jaren groeide daar dan ook de
politieke bezorgdheid over het geboortecijfer:
ondanks het feit dat Duitsland in Europa een
relatief hoge kinderbijslag uitkeert, bleef het
aantal geboorten er almaar verder dalen. Duitse
politici zochten koortsachtig naar middelen om
jonge Duitsers aan te zetten om meer kinderen
te krijgen en begin 2006 nam de regering een
aantal gezinsvriendelijke maatregelen met dat
doel voor ogen. In Engeland vormde de stemming
van de ‘Work and Families Bill’ in 2005 de
aanleiding voor een discussie over de vraag of
die wet nu al dan niet verdoken de bedoeling
had om het geboortecijfer op te krikken. Buiten
Europa heeft Australië alle schroom voor een
expliciet bevolkingsbeleid laten varen en een
forse babybonus ingesteld per kind. De Australische
minister van Financiën riep zijn landge-

noten op om drie kinderen te hebben: “one for
mum, one for dad, and one for the country”.
Gezinsbeleid uit de oude doos
P. 271
Het mag duidelijk zijn: het natalistische bevolkingsbeleid
is terug van weggeweest, of op zijn
minst de discussie over het al dan niet wenselijk
zijn van zo’n beleid. Wellicht wordt het debat
even intens als in de jaren 1960 en 1970. Eerst,
in de jaren waarin de babyboom nog volop
bezig was, overheersten de stemmen die pleiten
voor een indijking van de bevolkingsgroei,
zowel in het noorden als in het zuiden. Zo stelde
Paul Ehrlich in zijn bestseller uit 1968, The
Population Bomb, maatregelen voor als een
negatieve kinderbijslag, een belasting op kinderen
en een hogere taxatie van kinderwagens.
Toen het vanaf de vroege jaren 1970 duidelijk
werd dat die babyboom voorbij was, kregen
de omgekeerde stemmen de bovenhand. In ons
land pleitte de Gezinsbond toen al voor gezinspolitieke
maatregelen om de ongewenste loop
van sommige demografische curven om te buigen
2 .
De jongste jaren bleef het in België, in vergelijking
met onze buurlanden, redelijk stil. Blijkbaar
heerst er onder onze politici en hun raadgevers
nog een consensus dat er geen nood is aan meer
geboorten of dat de politiek zich niet met zulke
private aangelegenheden moet inlaten. Internationaal
vergelijkend onderzoek concludeerde
inderdaad dat de Belgische overheid zich weinig
zorgen maakt over de vruchtbaarheid en de
groei van de bevolking en geen expliciet bevolkingsbeleid
voert 3 . Ik verwacht dat dit zal veranderen
en dat de kwestie demografie de
komende jaren een veel prominentere plaats op
de politieke agenda zal innemen dan nu het
geval is.
Zoals in het verleden zal de discussie over het
bevolkingsbeleid in grote mate onder de noemer
van het gezinsbeleid gevoerd worden, ook al
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
hebben de achterliggende motieven betrekking
op de overheidsfinanciën, de sociale zekerheid,
de economie en de arbeidsmarkt. Gezinnen zijn
nu eenmaal de plaats waar vele beleidsdomeinen
in de praktijk van alledag samenkomen en
aan den lijve gevoeld worden. De politiek en de
economie wentelen trouwens heel wat problemen
af op de gezinnen. Als bijvoorbeeld de economische
concurrentie dicteert dat de bedrijven
flexibel inzetbare ploegenarbeid nodig hebben
en als de politiek daarom meer flexibiliteit gaat
stimuleren, dan worden de gezinnen geacht
daar een mouw aan te passen. Maatregelen om
de combinatie van zorg voor kinderen met
dergelijke flexibele werktijden wat minder
onmogelijk te maken, bijvoorbeeld door ook de
kinderopvang flexibeler te maken, vallen dan
onder de noemer van ‘het gezinsbeleid’.
Er zijn twee redenen waarom de demografische
kwestie de komende jaren waarschijnlijk een
belangrijkere plaats gaat krijgen op de politieke
agenda. Ten eerste zal de vergrijzing zich de
komende jaren in steeds sterkere mate doen
voelen op de arbeidsmarkt, in de sociale zekerheid
en in de overheidsfinanciën. Ten tweede
zal in steeds meer Europese landen het aantal
sterfgevallen het aantal geboortes gaan overtreffen
en zal de bevolking dus enkel nog door
immigratie kunnen groeien.
Meer sterfgevallen dan geboorten:
een schrikbeeld?
Om met het tweede te beginnen: voor het eerst
sinds mensenheugenis zijn de Europese landen
behept met een negatief groeimomentum. De
plaats ontbreekt om uit te leggen wat dat precies
inhoudt maar in elk geval impliceert het dat het
aantal geboorten in de toekomst verder zal
dalen, zelfs als het gemiddelde aantal kinderen
per vrouw zou toenemen. Dat is het gevolg van
het feit dat het aantal geboorten de voorbije

P. 272
decennia zodanig gedaald is dat er de komende
jaren almaar minder vrouwen op vruchtbare
leeftijd zullen zijn. Zelfs als die vrouwen weer
heel wat meer kinderen zouden krijgen dan hun
voorgangers, bijvoorbeeld gemiddeld 2,1 kinderen
per vrouw, dan nog zullen er in totaal minder
geboorten zijn. Het enige wat daar wat aan
kan veranderen, is de toevoeging van vrouwen
op vruchtbare leeftijd door migratie. Ondertussen
zal het aantal sterfgevallen gaan stijgen en
stilaan het aantal geboorten overtreffen.
Conclusie: voor de toekomst valt een negatief
natuurlijk groeisaldo te verwachten. In een aantal
Europese landen is dat iets voor de nabije
toekomst of is dat nu al het geval, zoals in Duitsland
en in de meeste landen van het voormalige
Oostblok. In België zal het allicht nog een tijdje
duren voor het zover komt. Het zal minder lang
duren als de vruchtbaarheid verder daalt en langer
als de vruchtbaarheid zou stijgen. En het is
afhankelijk van het aantal migranten dat ons
land binnenkomt: meer migranten op vruchtbare
leeftijd betekenen een groter potentieel om
kinderen voort te brengen.
Negatieve natuurlijke groeicijfers (meer sterfgevallen
dan geboorten) hebben in het verleden
altijd voor politieke beroering gezorgd. Frankrijk
heeft op dat vlak bijvoorbeeld al een lange traditie.
Zowel in de 19de als in de 20ste eeuw
vreesden invloedrijke Franse politici expliciet
voor de teloorgang van de nationale identiteit
wanneer men van migranten afhankelijk zou
worden om de bevolking op peil te houden. Er
was en is duidelijk een voorkeur voor inheemse
groei, getuige bijvoorbeeld het feit dat de Franse
politici tegenwoordig vinden dat er voldoende
bevolkingsgroei is, maar dat er te weinig
geboorten en te veel immigraties zijn 4 .
De Waalse en Vlaamse politici lijken zich vooralsnog
weinig zorgen te maken over een krimpende
bevolking. Ten eerste is dat begrijpelijk,
want de Belgische bevolking groeit nog aanzienlijk,
vooral door migratie, maar ook door – voor-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
lopig nog – een geboorteoverschot. In 2004
kende onze bevolking zelfs de grootste groei in
vijftien jaar. Ten tweede hoeft men zich over een
eventuele krimp van de bevolking op zich ook
geen zorgen te maken, want men kan moeilijk
beweren dat er in België te weinig mensen zouden
zijn. Eerder integendeel. Op zich zou een
vermindering van het aantal mensen in ons land
misschien zelfs helpen om bepaalde problemen
op te lossen. Het punt is echter dat die daling
van de bevolkingsomvang gepaard gaat met een
forse vergrijzing van de bevolking. En die zal
onherroepelijk wél voor politieke uitdagingen
zorgen.
De opa- en omaboom
De bevolking van België is al een eeuw aan het
verouderen, maar vanaf nu gaat het in versneld
tempo. De voorbije jaren waren het de weinig
omvangrijke generaties geboren tijdens en tussen
de Eerste en de Tweede Wereldoorlog die
de pensioengerechtigde leeftijd bereikten. Vooral
vanaf 2010 worden dat stilaan de omvangrijke
generaties van de naoorlogse babyboom. De
demografische cijfers achter die grijze golf
staan in vele publicaties beschreven dus ik ga
die hier niet herhalen. Kort gezegd: het aandeel
65-plussers in de bevolking gaat fors stijgen terwijl
de omvang van de bevolking op arbeidsleeftijd
krimpt. Zelfs als de vervroegde uittrede
uit de arbeidsmarkt (onder meer in de vorm van
prepensionering) aanzienlijk wordt teruggedrongen,
dan nog zal het groeiende aantal ouderen in
verhouding tot de bevolking op arbeidsleeftijd
de financiering van de gezondheidszorg en van
de pensioenen onder druk zetten – onder druk
zetten is niet hetzelfde als onmogelijk maken.
Zijn meer geboorten mogelijk?
De vraag is of een gezinsbeleid gericht op meer
geboorten in deze omstandigheden mogelijk en

P. 273
wenselijk is. Wat de eerste vraag betreft, of een
gezinsbeleid effectief tot meer geboorten kan
leiden, heb ik drie opmerkingen. Ten eerste is
het duidelijk dat landen waar er minder praktische
bezwaren staan tussen droom en daad
inzake kinderwens, dat mensen daar gemiddeld
meer kinderen krijgen. In sommige landen zijn
die praktische bezwaren beperkter dan in
andere, soms is dat dankzij het gevoerde beleid,
soms ook niet. Hoe dan ook liggen hier kansen
voor reële beleidsinvloed.
Ten tweede moet een beleid uitgaan van de
voorkeuren bij de bevolking en die voorkeuren
zijn moeilijker vatbaar voor beleidsinvloed. Nu
is het zo dat de voorbije jaren telkens weer bleek
dat heel veel mensen méér kinderen zouden willen
dan ze daadwerkelijk kregen, maar er zijn
tekenen dat ook de gewenste gezinsgrootte aan
het zakken is tot onder het vervangingsniveau.
Tot nu toe lag de ideale gezinsgrootte zowat
overal in Europa tussen de twee en de drie kinderen.
In enkele Duitstalige Europese landen is
de ideale gezinsgrootte nu echter gezakt tot nog
maar één of twee kinderen. Een mogelijke verklaring
is dat de generaties die nu aan gezinsvorming
beginnen, zelf vaker als enig kind of
met slechts één broer of zus zijn opgegroeid.
Een gezin met één of twee kinderen is voor hen
misschien vanzelfsprekend en mogelijk vertaalt
zich dat in hun eigen toekomstbeeld. Het valt af
te wachten of die verklaring klopt en of de vaststelling
voor Duitstalige regio’s algemener gaat
worden. Maar als dat inderdaad het geval zou
zijn, dan is er weinig kans dat de overheid in
staat zou zijn om mensen er toe aan te zetten om
méér kinderen te krijgen dan nu het geval is.
Mijn belangrijkste opmerking bij de mogelijkheden
voor een natalistisch beleid is de volgende.
De krimp van de beroepsbevolking die er vanaf
2010 aankomt, zal de roep om een verhoging
van de werkzaamheidsgraad van de bevolking
op arbeidsleeftijd alleen maar doen toenemen.
Hun arbeid is immers meer dan ooit nodig om
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
de sociale voorzieningen voor een groeiende
groep van zorgafhankelijke ouderen te bekostigen.
Mannen én vrouwen in de fleur van hun
leven zullen dus aangezet worden om meer en
harder te werken, om nog productiever te zijn
dan ze nu al zijn. Het is maar de vraag of dat te
verzoenen valt met de roep om meer kinderen:
de dagelijkse puzzel van gezins- en beroepsarbeid
is nu al zo moeilijk, laat staan wanneer op
het werk een nóg grotere inzet verwacht wordt.
We weten dat staten die er in slagen om de puzzel
gezin/beroep te vergemakkelijken momenteel
ook de landen zijn met de hoogste vruchtbaarheid.
De laagste vruchtbaarheid wordt momenteel
genoteerd in landen waar het minste
vrouwen uit werken gaan en vice versa. Die
vaststelling is op zijn minst een aanmoediging
om het beleid bij voorrang te richten op het vergemakkelijken
van de combinatie van kinderen
met beroepsarbeid. We moeten daar de komende
jaren op blijven hameren. Wat zo’n beleid moet
inhouden? In de eerste plaats is flexibele en
kwaliteitsvolle kinderopvang van belang. Flexibel
én kwaliteitsvol, dat wil zeggen dat het niet
zo mag zijn dat kinderen in het holst van de
nacht uit hun bed worden geplukt en in een crèche
gedropt. Het betekent integendeel dat de
economie meer rekening moet houden met de
gezinsrealiteit van werknemers. Het is duidelijk
dat dit niet exclusief de verantwoordelijkheid is
van het gezinsbeleid. Het is minstens evenzeer
een zaak voor de ministers van Arbeid en Economie.
Ook de private bedrijfswereld heeft hier
een grote verantwoordelijkheid. Als de bedrijven
er niet in slagen om een gezinsvriendelijk
klimaat te creëren voor hun werknemers, dan
zagen ze de tak af waarop ze steunen. Wie anders
gaat voor proper gewassen, goed gevoede en
uitgeslapen werknemers zorgen?

P. 274
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
© Pierre Kroll, 2004

Zijn meer geboorten wenselijk?
P. 275
Gesteld dat het mogelijk zou zijn om met
beleidsmaatregelen mensen in België aan te zetten
om meer kinderen te krijgen, is een tweede
vraag aan de orde. Zou dat eigenlijk wel wenselijk
zijn, dat mensen meer kinderen zouden krijgen
dan nu? Hier is het belangrijk een
onderscheid te maken tussen de korte en de
lange termijn. Op korte termijn zijn méér geboorten
de komende jaren allesbehalve een oplossing
voor de uitdagingen van de vergrijzing.
Integendeel: meer geboorten betekent meer kinderen
om voor te zorgen. Het aantal kinderen
plus ouderen ten opzichte van het aantal mensen
op arbeidsleeftijd zou daardoor alleen maar toenemen.
Door het dalende aantal geboorten voorziet
de Federale Studiecommissie voor de
Vergrijzing dat in de toekomst lichtjes bespaard
kan worden op kosten voor onderwijs en opvoeding
(in verhouding tot het Nationale Inkomen).
Een verhoging van het aantal geboorten zou wat
dat betreft een streep door de rekening zijn
en de overheidsfinanciën alleen maar meer
belasten. Uit extrapolaties blijkt dat een hoger
geboortecijfer pas vanaf ongeveer 2030 een
merkbare positieve impact zou hebben op de
demografische afhankelijkheidsverhoudingen.
Men mag trouwens niet vergeten dat de grijze
golf die er vanaf 2010 aankomt juist het gevolg
is van de stijgende geboortecijfers na de Tweede
Wereldoorlog. Als die babyboom er toen niet
geweest was, dan zat nu ook die grijze golf er
niet aan te komen.
In de nabije toekomst vormt een verhoging van
het geboortecijfer dus zeker geen oplossing voor
de uitdagingen van de vergrijzing. Op korte termijn
zal die oplossing moeten komen van een
aanpassing van de maatschappij aan de verouderende
bevolkingsstructuur.
Op langere termijn echter zou een verhoging
van de gemiddelde gezinsgrootte, bijvoorbeeld
tot ongeveer het niveau om in de vervanging van
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
de generaties te voorzien, allesbehalve een
slechte zaak zijn. In combinatie met een hoge
levensverwachting impliceert een vruchtbaarheid
die langdurig onder het vervangingsniveau
ligt een leeftijdsstructuur als een omgekeerde
piramide: dikker aan de top dan aan de basis.
Dit zet een zeer grote druk op de solidariteit tussen
de generaties, tenzij men ervan uitgaat dat
80-plussers in de toekomst wel voor zichzelf
zullen kunnen zorgen. Dergelijke bevolking zou
trouwens steeds meer immigratie nodig hebben
om de krimp af te remmen; veel meer immigratie
dan we in de 20ste eeuw hebben gekend.
Vruchtbaarheid onder het vervangingsniveau
betekent dat er op termijn almaar minder
geboorten zullen zijn en dus twintig jaar later
ook almaar minder mensen om de economie te
doen draaien. En die moet draaien, niet omdat
de economie een heilige koe is, maar omdat het
welzijn van iedereen afhankelijk is van een goed
draaiende economie. Zoals bekend moet de
Europese economie het steeds meer hebben van
innovatie veeleer dan van massaproductie. In
dat verband wordt soms beweerd dat een jonge
bevolking meer innovatieve capaciteiten zou
hebben dan een oude bevolking: nieuwe, creatieve
ideeën zouden vooral van jongeren komen.
Of dit een factor is die in de toekomst onze economische
groei zal gaan belemmeren, weet niemand
met zekerheid, maar de kans is reëel.
Geen enkele samenleving heeft ooit ervaring
gehad met een zo hoog percentage ouderen als
wat Europa de komende decennia zal meemaken.
Misschien gaat levenslang leren in de toekomst
belangrijker worden dan nu het geval is,
ook voor 60-plussers en zal het innovatieve
potentieel van senioren pas dan goed en wel tot
uiting komen. Wellicht zal dat vragen dat we
onze investeringen in onderwijs en ontwikkeling
helemaal anders zullen organiseren dan nu het
geval is, meer bepaald dat die investeringen

P. 276
zich minder dan nu concentreren op de jongeren
alleen.
Conclusie
Een pro-natalistisch beleid zal zeker niet helpen
om de uitdagingen van de vergrijzing de komende
twee, drie decennia aan te pakken. Daartoe is
veeleer de sanering van de overheidsfinanciën
nodig, het wegwerken van de overheidsschulden,
het onder controle houden van de kosten
van de gezondheidszorg en het verhogen van de
werkzaamheidsgraad van de bevolking op
arbeidsleeftijd. Er zijn echter andere redenen
waarom de politiek zich het lage geboortecijfer
ter harte moet nemen. Bij het huidige vruchtbaarheidsniveau
zal het aantal geboorten almaar
verder krimpen en het aandeel van de ouderen
in de bevolking almaar verder groeien.
Vandaag zouden mensen graag meer kinderen
krijgen dan ze in feite doen, maar praktische
bezwaren staan in de weg. Zowel vanuit demografisch
oogpunt als met het oog op het welzijn
van de mensen ligt daar alvast een belangrijke
taak voor het gezinsbeleid. Een belangrijke
doelstelling moet zijn om de combinatie tussen
gezin en beroep te vergemakkelijken: dit is
wenselijk zowel voor de gezinnen zelf, als voor
de werkzaamheidsgraad van de bevolking. Dat
betekent dat dit aspect van het gezinsbeleid
samen met de ministers van arbeid en economie
gevoerd zal moeten worden.
Een plaats voor iedere generatie
JAUMOTTE, Anne
Adviseur dienst onderzoek, studie en opleiding,
Ligue des Familles
Een lange rustige levensloop?
We leven steeds langer en blijven langer gezond.
Families waarin vier tot zelfs vijf generaties in
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
leven zijn, zijn niet nieuw! Iedereen wordt een
stuk ouder en de periode na het pensioen wordt
ervaren als een bijkomende levensfase met verschillende
activiteiten. De demografische evolutie
heeft ook heel wat verrassingen in petto: de
60-plussers zijn steeds talrijker in onze westerse
maatschappij en ook de 80-plussers zullen in de
toekomst alleen maar toenemen. Recente voorspellingen
bevestigen dat in het jaar 2000 geboren
meisjes één kans op twee hebben om
honderd jaar oud te worden. Deze beloftevolle
vooruitzichten openen nieuwe wegen op ons
levenspad. Deze extra tijd moet dan wel een
betekenisvolle en gelukkige tijd zijn.
De vergrijzing van de bevolking is niet de enige
opvallende verandering in onze westerse maatschappij,
maar haalt wel het dagelijkse leven
van de gezinnen overhoop, gezinnen die op hun
beurt belangrijke en grote veranderingen ondergaan:
het leven dat ons te wachten staat met zijn
werkonzekerheid, emancipatie, persoonlijke
ontplooiing, individuele zoektocht, materiële
eisen,… maakt de affectieve banden broos en
duwt de sociale uitsluiting de hoogte in. Er zijn
steeds meer éénpersoonsgezinnen en bijna vier
op tien gezinnen met kinderen zijn éénoudergezinnen.
Er zijn ook heel wat nieuwsamengestelde
gezinnen. Ouders van hetzelfde geslacht
doen niet zonder problemen hun intrede in het
gezinslandschap. De leeftijd waarop vrouwen
kinderen krijgen loopt op tot ongeveer 28 jaar
en de vruchtbaarheidsgraad schommelt rond
1,65 kinderen per vrouw. Het leven lijkt wel een
bouwwerk dat aan ‘renovatie’ toe is, een bouwwerf
waarop de gezinnen moeizaam hun plaats
vinden en hun rechten kunnen doen gelden. De
uitdagingen van morgen spelen nu al een rol in
de zoektocht naar nieuwe samenlevingsvormen.
Het middenveld en de politieke wereld hebben
er alle baat bij deze nieuwe vormen continu uit
te bouwen en te evalueren.
In deze snel geschetste context moet het overheidsbeleid
voor het gezin volledig tegemoet

P. 277
komen aan de nieuwe solidariteitseisen tussen
de generaties en aan de specifieke behoeften van
iedere generatie. Familiale en collectieve solidariteit
zijn niet onderling vervangbaar. Integendeel,
ze moeten elkaar voortdurend wederzijds
versterken. De ene solidariteitsvorm kan immers
geen vruchten afwerpen zonder de hulp van de
andere.
Vooruitgaan samen met de gezinnen
De Ligue des Familles treedt al meer dan 85 jaar
op voor de gezinnen. Onze beweging die de
familiale belangen behartigt, zag haar missies in
de loop der jaren en naargelang de uitdagingen
uitbreiden en specifieker worden (denken we
maar aan de invoering van de kinderbijslag, studiebeurzen,
hypothecaire leningen voor het
gezin, de dienst voor alimentatievordering,…).
De gezinnen die wij begeleiden zijn veranderd
en evolueren nog steeds. Leven als koppel, dromen
van vele gezamenlijke projecten, kinderen
krijgen en opvoeden, zich integreren in de maatschappij
en voldoende inkomsten verwerven
voor een degelijk leven wordt een steeds ingewikkelder
waagstuk, een parcours vol hindernissen
die voor meer en meer ouders onvoldoende
afgebakend en beveiligd zijn. Doorheen dit verslag
werden al heel wat zaken die dagelijkse
realiteit zijn, aangekaart, maar de Ligue des
Familles wil een aantal aanbevelingen toch nog
even extra belichten, zaken die betrekking hebben
op inter- en intragenerationele ervaringen
met de bedoeling het welzijn van alle gezinnen
te verbeteren om beter samen te leven.
Solidariteit heeft op ieder van ons betrekking en
we kunnen niet talrijk genoeg zijn om ons te
engageren.
De engagementen van het gezin
Hoe kunnen gezinnen aan buurtsolidariteit
doen? Door familieleden, voorouders, nageslacht
te steunen? Door betrokken te blijven bij de
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
activiteiten die moeten worden verricht en/of
die hen na aan het hart liggen? Deze gezinnen
moeten over de middelen beschikken om de
afstand te dichten door te bouwen aan een beter
samenleven. Een betere tijdsafstemming is een
essentieel ingrediënt dat van de beleidsmakers
krachtdadige acties vergt. Zo zou een beter
evenwicht tussen de verschillende engagementen
van de burgers (werknemer, ouder, mantelzorger,…)
echte beschikbaarheid mogelijk
kunnen maken (een naaste begeleiden en
ondersteunen bij ziekte, hulpbehoevendheid,
ouderdom). Deze beschikbaarheid is onmisbaar
voor intergenerationele uitwisselingen waaruit
iedereen ooit voordeel haalt. Hoe kunnen we
een intergenerationele maatschappij dynamisch
maken als een aanzienlijk deel van de jongeren
geen toegang heeft tot de arbeidsmarkt? Zonder
werk, zonder inkomen, met weinig toekomstperspectieven
hebben jongeren op arbeidsleeftijd
geen echt uitzicht op een levensproject buiten
hun familie.
We kunnen deze situatie niet langer tolereren.
Het is onze plicht jongeren een duwtje in de rug
te geven zodat zij zelfstandig kunnen zijn en
een plaats vinden op de arbeidsmarkt naast de
anderen. Als er niets verandert, hoe kunnen we
dan van hen verlangen dat zij meer aandacht
besteden aan de ouderen die in vraag gesteld
worden als werknemers te veel kosten aan de
gezondheidszorg en de pensioenfondsen? Op
een respectvolle manier samenleven kan het
bindmiddel worden om de sociale cohesie zowel
op familiaal als op maatschappelijk vlak te versterken.
Iedere generatie moet een plaats krijgen,
er mogen geen verliezende of opgeofferde
generaties zijn. In een dergelijke maatschappij
moet iedereen de middelen krijgen om in zijn
eigen behoeften te kunnen voorzien en een
waardig leven te leiden. Wanneer zullen we
met ons allen minder gaan werken om beter te
leven? Laten we daar eens ernstig over naden-

P. 278
ken! Daarvoor zullen we samen nieuwe organisatievormen
moeten uitdenken om te vermijden
dat generaties elkaar de rug toekeren, een
afwachtende houding aannemen of onverschillig
worden.
Alleen als wij daartoe beslissen,
zal het gezin een baken
van solidariteit blijven
Solidariteitsacties waarbij verschillende generaties
betrokken zijn, zullen alleen tot het persoonlijk
welzijn bijdragen als deze mensen als
dusdanig worden erkend en een kader vinden
om zich te uiten in de maatschappij, die ruimer
is dan het gezin en/of de plaatselijke buurtgemeenschap.
Momenteel hebben gezinnen het
moeilijker om het overgrote deel van hun inherente
solidariteit op te nemen.
Een echt totaalbeleid moet hen steunen in hun
streven naar aanwezigheid, hulp- en zorgverlening
aan hun naasten of het nu gaat om een
geboorte, specifieke en veeleisende begeleiding
van een gehandicapt, ziek of bejaard familielid.
Dezelfde vragen duiken steeds weer op. Een
echt geëngageerd beleid zou alle gezinnen rechten
moeten verlenen en werkelijk voelbaar moeten
zijn in de praktijk, waardoor zoveel mogelijk
gezinsleden zich kunnen inzetten daar waar hun
engagement nodig lijkt. Mantelzorgers, professionele
hulpverleners, verenigingen en (weliswaar
nog te weinig) beleidsmakers trekken aan
de alarmbel en wijzen op professionele en familiale
situaties die uit de hand lopen wegens een
gebrek aan hulpmiddelen en voldoende en aangepaste
zorgverlening.
Politieke prioriteiten stellen!
Mantelzorgers begeleiden
Hoe gaan mantelzorgers (meestal vrouwen) de
dubbele gezinssolidariteit blijven waarmaken?
De sandwichgeneratie kan niet alle oplossingen
vinden voor de ondersteuning van de jonge gene-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
raties (kinderen en kleinkinderen) enerzijds en
tegelijkertijd instaan voor de begeleiding van
oudere, hulpbehoevende familieleden anderzijds.
Door de hogere levensverwachting duurt
ook de bereidwillige inzet voor de begeleiding
van de ouderen langer. We mogen ook de gezinnen
die dagelijks kampen met een handicap,
ziekte of hulpbehoevendheid zeker niet uit het
oog verliezen. Ook voor hen duurt de veeleisende
ondersteuning langer. Personen met een
handicap overleven hun ouders, het gebrek aan
aangepaste opvangplaatsen boezemt angst in.
Wie zal de zorg voor hun kind overnemen als zij
er niet meer zijn? Ook mantelzorgers worden
ouder, houden wij daar rekening mee? De
assistentierol van het gezin blijft voornamelijk
doorwegen op de schouders van de mantelzorgers
(vaak jonge senioren). Hoe kan het anders
als de jongere generaties gelijktijdig de al even
belangrijke en veeleisende rol van ouders,
opvoeders en werknemers combineren? Het is
niet gemakkelijk om in deze omstandigheden
ook nog als mantelzorger te fungeren, waardoor
gezinnen vaak met een schuldgevoel de ondersteuning
van hulpbehoevende familieleden uit
handen geven, met soms onherstelbare familiale
conflicten tot gevolg. Banden onderhouden vergt
vertrouwen en tijd. Er moet snel werk worden
gemaakt van een instrument ter ondersteuning
van de solidariteit tussen alle generaties, rekening
houdende met hun eigen behoeften, anders
dreigt deze solidariteit te verwateren of zelfs
zeldzaam te worden. Is dit wat de meesten
onder ons wensen?
Mantelzorgers willen ondersteuning zodat hun
aanwezigheid zo doeltreffend mogelijk is. De
opwaardering van beroepen in de sector van de
thuishulp, de dienstverlening aan personen, de
verschillende opvangmogelijkheden voor kleine
kinderen en alle opvangmogelijkheden in het
algemeen blijven een topprioriteit. Deze diensten
moeten duurzaam zijn en de sociale nadelen
wegwerken waaronder de mantelzorgers

momenteel vaak lijden (financieel inboeten, de
loopbaan laten varen, niet meer voldoende
beschikbaar zijn voor andere gezinsleden, sociale
vereenzaming, burn-out en zelfs ziekte,…).
Een doeltreffend instrument heeft betrekking op
de ondersteuning van zowel de kinderen als de
(groot)ouders, echtgenoot, partner, broers en
zussen en andere familiale banden. Het komt
erop aan innoverende oplossingen te bedenken
om de mantelzorgers te ondersteunen als antwoord
op de situaties waarmee gezinnen te
maken krijgen. Een reorganisatie van de professionele
loopbaan en niet alleen van het loopbaaneinde
kan nieuwe mogelijkheden scheppen
voor mantelzorgers die een hulpbehoevende
naaste willen helpen, ongeacht de leeftijd.
Tegemoetkomen
aan de specifieke behoeften
van oudere personen
P. 279
De vergrijzing is niet uniform,
ze kent vele vormen
Enerzijds vormen oudere personen heterogene
groepen met verschillende behoeften. Wat hebben
een jonge gepensioneerde en een negentigjarige
gemeen? Nochtans vallen ze allebei in de
categorie van de ouderen! We moeten onze visie
op de groepen van ouderen absoluut bijschaven.
Anderzijds kijken we enthousiast uit naar onze
oude dag als we vertrouwen hebben en gerust
zijn in de toekomst. Voor heel wat oude personen
is dit helaas niet het geval. De pensioenen
moeten gekoppeld zijn aan de welvaart als we
de verarming van de ouderen een halt willen
toeroepen. Ieders bestaansmiddelen moeten
toereikend zijn.
De gezinnen informeren
Herhaaldelijk informatie doorspelen over de
mogelijkheden maakt mensen ruimdenkender
en bereidt de mentaliteit voor op nieuwe praktijken
om op een aangename manier ouder te wor-
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
den in een andere thuis dan de gebruikelijke
levensomgeving wanneer de eigen woning niet
meer veilig of comfortabel genoeg is. Institutionele,
associatieve, ‘alternatieve’ levensprojecten
voor het gebruikelijke rusthuis,… bedoeld voor
oudere personen (maar niet alleen voor hen)
moeten kenbaar worden gemaakt en uitgebreid
omdat ze beantwoorden aan de specifieke
behoeften van de ouderen die ook veranderd
zijn. Solidariteit kan uitgaan naar de ouderen,
naar de mindervaliden of naar de allerkleinsten.
Levensstructuren openen hun deuren voor de
buurtbewoners en scheppen gelegenheden voor
ontmoetingen en uitwisselingen voor de bewoners
en voor de buurt via de vele dagdagelijkse
activiteiten. De gezinnen vervullen een rol bij
deze instellingsprojecten die heel erkentelijk
zijn voor hun bijdrage om de ouderen in goede
gezondheid te houden.
Ook de intragenerationele solidariteit moet worden
aangemoedigd: samenwoning van broers en
zussen, groeperingen van vrienden,… zodat mensen
op hun oude dag niet alleen bij hun kinderen
of in instellingen terecht kunnen voor ondersteuning.
Het is tijd om plaats te maken voor deze
‘spontane’, verantwoordelijke en innoverende
groeperingsinitiatieven. Gegroepeerde, gemeenschappelijke
woningen, maar ook kleine leefeenheden,
noodopvang, nacht- en weekendopvang,
rustformules,… vormen een waaier aan mogelijkheden
die kenbaar moeten worden gemaakt
bij de gezinnen en snel moeten worden uitgebreid.
Deze diensten maken deel uit van een
systeem dat gezinnen ontlast en ondersteunt
door te streven naar het welzijn van de kwetsbare
personen, maar ook van hun begeleiders.
Het moment is aangebroken
om samen actie te ondernemen
Wij behoren allemaal tot een gezin, een wijk,
een groep,… en krijgen dus allemaal te maken

P. 280
met intergenerationaliteit. We komen echter tijd
en beschikbaarheid te kort om ons in te zetten
voor een kind, partner, ouder, gezonde, zieke,
personen met een handicap, omringde of eenzame
naaste,… als we zouden willen.
Het debat over al deze aangehaalde kwesties
duurt voort, maar moet leiden naar duidelijke
politieke beslissingen. De reglementering moet
een bijkomende garantie bieden op een gastvrije
wereld voor mannen, vrouwen, kinderen, adolescenten,
jong en oud met eerbied voor alle
generaties. Iedere generatie heeft een plaats. De
vertegenwoordigers van onze gezinsbeweging
hadden dan ook oren naar het voorstel van
staatssecretaris Mandaïla om een gezinsobservatorium
op te richten waarbij iedere bepaling
die betrekking heeft op het gezin het voorwerp
zal uitmaken van besprekingen met de overheid
en de partijen die betrokken zijn bij de toepassing
van die bepaling. Een waardevol instrument
voor de gezinnen waar wij alvast achter
staan.
Verdediging van een gezinsbeleid
dat gendergelijkheid wil waarborgen
in onze vergrijzende maatschappij
FASTRE, Frédérique
GOFFINET, Françoise
Attachées, Instituut voor de gelijkheid van mannen
en vrouwen
Zoals algemeen geweten wordt onze maatschappij
gekenmerkt door een voortdurende
stijging van de levensverwachting, waardoor de
beroepsbevolking er proportioneel gevoelig op
achteruit gaat in verhouding tot het aantal
gepensioneerden en door een aanhoudend laag
geboortecijfer dat ertoe leidt dat de generaties
niet vervangen worden en het gewenste kinderaantal
overigens niet weerspiegelt.
De sociaal-economische context en de voornaamste
uitdagingen waarvoor zowel België als
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
de andere Europese lidstaten mee geconfronteerd
worden, zijn samengevat in het Groenboek
‘Demografische veranderingen: naar een
nieuwe solidariteit tussen de generaties’ dat in
maart 2005 door de Europese commissie werd
uitgewerkt 5 .
Bij de uitgestippelde oplossingen wordt vaak
aangedrongen op het belang van een sterkere
individualisering van de sociale rechten, op meer
participatie van vrouwelijke arbeidskrachten op
de arbeidsmarkt, op een aangepaste tenlasteneming
van kinderen en ouderen. Dit alles zou tot
stand moeten komen via een globale aanpak
verbonden aan alle levenscycli van individuen.
De eerbied voor de gelijkheid van mannen en
vrouwen staat alleszins centraal in de problematiek
rond de demografische vergrijzing. Zonder
optreden van de staat en van alle betrokken partijen
zouden vrouwen taken blijven opstapelen,
doorgaans zonder verdeling, om de opvoeding
van de kinderen in goede banen te leiden, actief
deel te nemen aan de arbeidsmarkt en te zorgen
voor oudere ouderers of familieleden met een
handicap 6 terwijl mannen zich hoofdzakelijk aan
hun professionele loopbaan wijden. Het is dus
belangrijk om in te gaan tegen deze culturele
tendensen met ongelijke automatismen.
Gendergelijkheid garanderen betekent ook verandering
brengen in het feit dat mannelijke
werknemers bij de komst van een kind doorgaans
een loonsverhoging vragen om te kunnen
voorzien in de behoeften van het uitgebreide
gezin, terwijl de werkneemster veeleer om soepelere
of zelfs minder werkuren vragen om voor
het kind te zorgen. Deze gedragingen kunnen
naargelang het geslacht verschillende gevolgen
hebben voor de financiële zelfstandigheid, de
promotiekansen, het pensioen,…
Om een einde te maken aan de vele stereotypen
die een grote rem zijn voor de verwezenlijking
van gendergelijkheid, moet de hele maatschappij
dus bewust worden gemaakt van de bestaande
genderongelijkheden.

P. 281
Om de mentaliteit te veranderen, is het bijvoorbeeld
nodig mensen aan het denken te zetten
over existentiële vragen, zoals: “Beste heren,
om welke eigenschap zou u op het einde van uw
leven willen herinnerd worden: als een goede
collega, als succesvol manager en/of efficiënt
werknemer… of, in de eerste plaats omdat u het
belangrijk vond een aanwezige en betrokken
echtgenoot en vader te zijn?” Dergelijke vragen
kunnen mannen ertoe aanzetten om vrouwen
meer toegang te geven tot functies met verantwoordelijkheden
en zich zelf meer in te zetten
voor de opvoeding van hun kinderen of de uitbouw
van hun familiale contacten.
Door gevestigde opvattingen om te gooien en de
mentaliteit te doen evolueren, zou men ook de
werkgevers kunnen doen erkennen dat een huisman
of -vrouw zeker ook vaardigheden heeft
kunnen ontwikkelen zoals organisatie, budgetbeheer,
veelzijdigheid, empathie en management,
die bij iedere betaalde baan van nut kunnen zijn.
Naast deze bewustmakingsopdracht veronderstelt
een gezinsbeleid dat borg wil staan voor
gendergelijkheid ook het nemen van concrete
maatregelen die enerzijds de participatie, het
behoud en de terugkeer van vrouwen op de
arbeidsmarkt stimuleren en vergemakkelijken
en anderzijds de volwaardige participatie van
mannen op het gebied van de huishoudelijke en
familiale verantwoordelijkheden waarborgen 7 .
Om deze doelstellingen te bereiken, wordt aanbevolen
specifieke maatregelen te nemen met
als doel:
– zorgen voor de beschikbaarheid, kwaliteit,
verscheidenheid en toegankelijkheid van
opvangstructuren voor kinderen en aangepaste
opvangdiensten voor hulpbehoevende
volwassenen, rekening houdende met de
grote verscheidenheid aan behoeften en situaties,
zoals crèches, kinderdagverblijven,
onthaalmoeders voor gezonde en zieke kinderen,
tijdens de week én in het weekend om
ouders te helpen die op zaterdag en/of zon-
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
dag werken, maar ook thuisopvang en de
aanmoediging van de oprichting van crèches
in bedrijven
– streven naar de integratie van buitenschoolse
activiteiten (muziekschool, sport- en taalactiviteiten)
binnen de schoolmuren of ten minste
vervoer organiseren zodat de leerlingen
zich na schooltijd naar deze buitenschoolse
activiteiten kunnen gaan zonder optreden van
de ouders, in plaats van in de opvang of ‘studie’
te blijven
– een andere indeling van de schoolverloven en
schooluren die meer rekening houdt met de
professionele verplichtingen van de ouders
zonder daarbij het belang van de kinderen uit
het oog te verliezen en zorgen voor een
betere spreiding van de werklast over beide
schoolsemesters en een andere verdeling van
de verloven door de grote vakantie in te perken
– meer flexibele werktijdregelingen zodat arbeid,
gezin en privé-leven beter op elkaar kunnen
worden afgestemd, rekening houdende met
de uiteenlopende gezinssituaties van de
werknemers (éénoudergezinnen, gescheiden
ouders,…). Een werknemer of werkneemster
die bijvoorbeeld aan co-ouderschap doet, zou
er baat bij hebben mocht het werkrooster kunnen
worden aangepast aan de persoonlijke
situatie, zodat hij/zij zich vroeger kan vrijmaken
wanneer hij/zij de kinderen heeft en langer
dan voltijds kan werken in de weken
waarin hij/zij de kinderen niet heeft
– het nemen van verlof wegens ouderlijke of
familiale redenen redenen op gelijke wijze
aanmoedigen voor mannen en vrouwen, wat
een betere verlofvergoeding vergt om het verlof
aantrekkelijker te maken voor de mannelijke
kandidaten
Wedden dat het nieuwe wetsontwerp dat op
5 mei 2006 door de federale regering werd aangenomen
en dat het principe van ‘gender mainstreaming’
wil invoeren in alle beleidslijnen

P. 282
een lang verhoopte grote vooruitgang kan betekenen.
Deze tekst beoogt immers een waaier
aan doeltreffende instrumenten en maatregelen
(opstelling van een verslag over de impact van
nieuwe wetsvoorstellen, uitwerking van naar
geslacht opgesplitste statistieken, oprichting van
een gestructureerd netwerk van adviseurs in
gender mainstreaming in alle federale overheidsdiensten,
bepaling van strategische doelstellingen)
om de impact in te schatten van
iedere nieuwe maatregel die wordt overwogen,
ongeacht het betrokken domein, op de respectievelijke
situatie van mannen en vrouwen zodat
de invoering of versterking van eventuele ongelijkheden
wordt vermeden. Het Instituut voor de
gelijkheid van mannen en vrouwen zal de
opdracht krijgen dit integratieproces van de
genderdimensie op federaal niveau te begeleiden
en te ondersteunen. Het instituut zal ook het
netwerk bestaande uit de verschillende adviseurs
in goede banen leiden.
Dit essentiële initiatief kan dienen als precedent
voor iedere gewettigde eis om een algemeen
proces van ‘family mainstreaming’ op te nemen
in alle beleidslijnen zodat systematisch en
terecht rekening wordt gehouden met het belang
van de gezinnen.
We mogen hoe dan ook niet uit het oog verliezen
dat het bepalen van een doeltreffend en samenhangend
gezinsbeleid de verzoening en afstemming
vergt van verschillende – soms zelfs
uiteenlopende – cruciale doelstellingen zoals
het streven naar gendergelijkheid, het belang
van het kind, meer jongeren, ouderen en vrouwen
op de arbeidsmarkt, de financiering van
een stelsel voor sociale bescherming en natuurlijk
ook de instemming en de steun van de
publieke opinie.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Wat houdt een rechtvaardig
gezinsbeleid in?
VAN PARIJS, Philippe
Faculteit economische,
sociale en politieke wetenschappen,
Université catholique de Louvain (UCL)
Directeur van Chaire Hoover
d’éthique économique et sociale
Het gezinsbeleid haalt op drie niveaus problemen
rond gelijkheid aan: tussen gezinnen
met en zonder kinderen, tussen mannen en
vrouwen die de gezinnen vormen en tussen kinderen
die erin opgroeien. Ik zal het in deze bijdrage
hebben over het eerste niveau met enkele
korte verwijzingen naar de twee andere niveaus.
Voor gezinnen met kinderen is een federaal kinderbijslagstelsel
nodig dat sterker, universeler
en minder gedifferentieerd is dan vandaag. We
mogen ons echter niet uitsluitend toespitsen op
ondersteuning via het gezinsinkomen. Ruimtelijke
ordening bijvoorbeeld, is even belangrijk.
Is het rechtvaardig om de keuze
om kinderen te hebben te subsidiëren?
In deze tijd is het hebben van kinderen, meer
dan ooit in de geschiedenis van de mensheid,
een keuze: de keuze om kinderen te hebben, al
dan niet met behulp van begeleide voortplantingstechnieken,
de keuze om geen kinderen te
hebben via sterilisatie, contraceptie en abortus,
de keuze om een groter risico te nemen om nooit
kinderen te hebben door de bevruchting uit te
stellen tot na de vruchtbare periode, de keuze
om kinderen te hebben via adoptie, wat voortaan
ook een optie is voor homoseksuele koppels.
Waarom moet de gemeenschap deze keuze om
kinderen te hebben financieel ondersteunen? Is
het rechtvaardig dat burgers die geen kinderen
hebben, meebetalen voor de keuze van de anderen?
Vragen we aan mensen die geen tuin of

P. 283
huisdier willen om financieel bij te dragen tot de
keuze van mensen die wel een tuin of huisdier
hebben? Is een dergelijke subsidie niet nog
absurder in het geval van kinderen, aangezien
de wereld toch al overbevolkt is? Neen, dit is
noch absurd, noch onrechtvaardig, maar hoe
gaan we dat bewijzen. Is het niet evident dat wij
behoefte hebben om kinderen op de wereld te
zetten zodat er morgen werknemers zijn die ons
pensioen kunnen betalen? Ons pensioenstelsel
is, net als de rest van onze sociale zekerheid,
een intelligent systeem waarbij het risico om
langer te leven dan de leeftijd waarop men niet
meer verondersteld is te werken solidair wordt
gedragen. In plaats van ervoor te zorgen dat
ieder van ons voldoende kinderen op de wereld
zet die later voor ons kunnen en willen zorgen,
hebben we ons opgelegd samen een fonds te
spijzen dat ons allen zal dekken.
Soit. Hebben mannen en vrouwen die geen kinderen
wensen dan niet genoeg gedaan door hun
bijdrage te betalen voor de verplichte pensioenverzekering?
Is het niet onrechtvaardig het
voorwendsel van de pensioenen te gebruiken
om hen bovendien te doen bijdragen tot het
onderhoud van de kinderen van anderen? Dat
zou inhouden dat we vergeten dat ons pensioenstelsel
hoofdzakelijk een zogezegd verdelingssysteem
is, waarbij de bijdragen van vandaag
worden besteed aan de pensioenen van vandaag.
Dit systeem heeft dus nood aan werknemers
die ook morgen nog bijdragen zullen
storten om de pensioenen van morgen te betalen.
Dat zou ook inhouden dat we vergeten dat
ons pensioenstelsel, dat weliswaar een zogenaamd
kapitalisatiesysteem is, waarbij de bijdragen
van vandaag naar een fonds gaan
waarvan het rendement gebruikt wordt om de
pensioenen van morgen te betalen, nood heeft
aan een nieuwe generatie werknemers en burgers:
dit fonds zou morgen waardeloos zijn als
het materiële kapitaal ervan niet gepaard gaat
met een doeltreffend menselijk kapitaal in de
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
gedaante van de werknemers en burgers van
morgen. Deze werknemers en burgers van morgen
zijn de kinderen van vandaag. We moeten
ze op de wereld zetten, opvoeden, begeleiden,
bijsturen, helpen, een luisterend oor bieden, liefhebben
zodat ze in de toekomst efficiënte en
bekwame burgers worden zonder wie ons pensioen
aan een zijden draadje zou hangen.
Is er echter geen voor de hand liggend alternatief?
Vormen pensioenfondsen waarmee in het
buitenland wordt geïnvesteerd en buitenlandse
werknemers die naar ons land worden gehaald
geen aantrekkelijk alternatief voor de plaatselijke
voortbrenging van de werknemers van
morgen? Er zijn wellicht verschillende redenen
die het elders investeren dan in eigen land en
het wagenwijd openzetten van onze deuren voor
immigranten rechtvaardigen. Dit zijn echter
geen goede redenen. In immigratie een oplossing
zien voor het pensioenprobleem geeft niet
alleen blijk van enigszins schandelijk cynisme
ten opzichte van de dynamische jonge immigranten
die we naar hier halen opdat ze voor
onze ouderen betalen in plaats van voor hun
ouderen te zorgen. Het getuigt ook van een
schandelijke naïviteit door niet te beseffen dat
de maatschappelijke en economische integratie
van een massale migrantenstroom aanzienlijke
kosten meebrengt die over verschillende generaties
gespreid zijn en dat de migranten zelf ook
oud zijn geworden na dit vaak lastige immigratieparcours
en dat hun vruchtbaarheid zich zal
hebben aangepast (behalve wanneer we ze in
conservatieve getto’s proppen), wat ons gewoon
terug bij het uitgangspunt brengt. Zelfs al denken
we de andere geneugten verbonden aan
kinderen weg, hoe saai zouden onze feesten wel
niet zijn, hoe droevig zouden onze parken er niet
bij liggen zonder kinderen die ze opfleuren, een
krachtige ondersteuning van de gezinnen die
voor kinderen kiezen valt volledig te rechtvaardigen
in een context als de onze waarin het

P. 284
geboortecijfer te laag is om een demografische
achteruitgang te verhinderen. Het gaat zelfs om
dringende steun om te vermijden dat we in een
fatale vicieuze cirkel terechtkomen: naarmate
de levensverwachting stijgt en het geboortecijfer
daalt, zullen de pensioenen (en de gezondheidszorg)
van de ouderen zwaarder wegen op
de schouders van de koppels op beroepsleeftijd,
die steeds minder financiële ruimte hebben om
aan kinderen durven te beginnen en die later het
gewicht van hun eigen pensioenen zullen moeten
dragen.
Welke financiële steun
voor de gezinnen?
Welke vorm moet deze gezinssteun aannemen?
Zonder twijfel: universele kinderbijslag. In België
staan we daar niet ver af. Er moeten echter
nog inspanningen worden geleverd. Laten we
de wirwar aan kinderbijslagfondsen omvormen
tot een eenvoudig en uniek systeem door aan
alle kinderen uit alle Belgische gezinnen die aan
de belastingen onderworpen zijn dezelfde rechten
toe te kennen, los van het beroepsstatuut van
hun ouders. Dit zal een aantal gecoördineerde
aanpassingen vergen, te beginnen bij de gelijkschakeling
van de bijdrage aan het stelsel van
de zelfstandigen. Het meest voor de hand liggende
is de overschakeling van een financiering
op basis van sociale bijdragen naar een financiering
via de personenbelasting of via een algemene
sociale bijdrage. Is dit ook geen ideale
gelegenheid om het stelsel van de gezinsuitkeringen
grondig te moderniseren, misschien door
de bijslag om te zetten naar belastingkredieten
of door het toe te spitsen op de armste gezinnen
of de kroostrijke gezinnen, of door de bijslag te
defederaliseren 8 ?
1. Neen, het zou geen goed idee zijn de kinderbijslag
om te vormen tot een terugbetaalbaar
belastingkrediet (of negatieve belastingen). Dit
zou de facto neerkomen op een slechte herver-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
deling van de vrouwen naar de mannen toe, ten
nadele van de financiële zekerheid van de meest
kwetsbare leden van het huishouden. Het zou
veel beter zijn mocht de bijslag op een regelmatige,
zekere en onafhankelijke manier op de
rekening van de moeder terechtkomen, in plaats
van de vorm aan te nemen van een verhoging
van het nettobedrag van het loon/de lonen van
het huishouden. Het zou dus integendeel veel
beter zijn de huidige belastingverminderingen
voor personen ten laste te schrappen, die zijn
overigens alleen interessant voor de belastingplichtigen
van wie het belastbaar inkomen een
bepaald bedrag overschrijdt dat varieert naargelang
van de gezinssamenstelling en deze verminderingen
om te zetten in kinderbijslag die
rechtstreeks wordt gestort op de rekening van
iedere moeder.
2. Neen, het is evenmin wenselijk de gezinsuitkeringen
meer toe te spitsen op de meest kwetsbare
gezinnen. Dit zou een kortzichtige maatregel
zijn die de facto zou neerkomen op een
zwaardere belasting van het beroepsinkomen
van de moeders in vergelijking tot alle andere
belastingplichtigen, wat dus zou bijdragen tot
een werkloosheidsval. Waarom? Het bedrag van
de kinderbijslag verlagen naarmate het gezinsinkomen
toeneemt, is zo goed als tegen vrouwen
(en, hoewel in mindere mate, tegen mannen)
die hun beroepsactiviteiten hebben onderbroken
of verminderd om voor hun kinderen te zorgen,
zeggen: “als jullie terug aan het werk gaan of
opnieuw overschakelen van deeltijds naar voltijds
werken, zal jullie inkomen niet alleen worden
belast aan de marginale aanslagvoet die
geldt voor iedere belastingplichtige met hetzelfde
inkomen. Bovendien zal voor iedere euro
die u verdient een deel van de kinderbijslag
worden ingehouden.” In plaats van de kinderbijslag
te bepalen op grond van het gezinsinkomen,
zou het universeel karakter van de kinderbijslag
moeten worden versterkt, door gebruik te
maken van de (hierboven voorgestelde) omzet-

P. 285
ting van de belastingverminderingen (waar
werklozen nauwelijks of geen voordeel uit
halen) om de optrekking van de bijslag voor
werklozen af te schaffen. Kinderbijslag toekennen
aan alle gezinnen in plaats van alleen aan
de arme gezinnen wil niet zeggen dat het inkomen
van de rijkere gezinnen wordt verhoogd.
Het komt erop aan om, ten voordele van alle
gezinnen, het inkomen van deze rijke gezinnen
op een intelligente manier te effenen op grond
van de evolutie van hun behoeften. Dit betekent
ook dat de solidariteit onder alle welgestelde
gezinnen wordt gevrijwaard ten voordele van de
gezinnen die meer kinderen ten laste hebben.
Het gaat er vooral om de financiële zekerheid
van iedereen te versterken door werkloosheidsvallen
voor moeders te vermijden.
3. Neen, het zou evenmin wenselijk zijn de
kinderbijslag nog meer te laten afhangen van
andere variabelen zoals de rang en leeftijd van
de kinderen. Het grote onderscheid bij de kinderbijslag
en de belastingverlagingen op grond
van de rang van het kind en dus de grootte van
het huishouden, valt niet meer te rechtvaardigen
met beweegredenen in de strijd tegen de
armoede. Het is evenmin wenselijk om, via de
bevoorrechting van (erg) kroostrijke gezinnen,
bij te dragen tot een polarisatie tussen de gezinnen
die zich specialiseren in het op de wereld
zetten van kinderen en de gezinnen die de Amerikanen
DINK’s noemen (double income no kids),
die uit de boot vallen. Het komt er eerder op aan
in de eerste plaats jonge koppels met een lager
of onstabiel inkomen aan te moedigen niet te
lang te wachten om een gezin te stichten. Vervolgens
is het belangrijk het bijslagbedrag voor
het eerste kind op te trekken tot het niveau van
de andere kinderen. Een dergelijke optrekking
zou natuurlijk tot gevolg hebben dat oudere koppels
hun inkomen zien toenemen op het moment
dat zij nog slechts één kind ten laste hebben. Dit
gevolg kan echter afgezwakt of zelfs gecounterd
worden als we tegelijkertijd een einde maken
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
aan de koppeling van de bijslag aan de leeftijd.
Om de demografische uitdaging zo doeltreffend
mogelijk aan te gaan, zou het inkomen van jonge
koppels met één en vervolgens meerdere kinderen
moeten toenemen en stabiliseren. Het
beoogde resultaat is niet alleen dat de koppels
gemiddeld meer kinderen zullen willen, maar
ook dat zij er op een biologisch moment zullen
aan beginnen, wat maakt dat ze makkelijker kinderen
zullen kunnen krijgen.
4. En tenslotte neen, het is niet wenselijk om
van de kinderbijslag een gewest- of gemeenschapsbevoegdheid
te maken. Het is uitgesloten
de kinderbijslag te communautariseren omdat
hierdoor in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
een stelsel zou ontstaan dat ruikt naar apartheid,
aangezien het bijslagbedrag waarop een kind
recht heeft zou kunnen verschillen naar gelang
de ‘etnische’ groep waartoe het behoort (of
waarin het kind wordt ondergebracht door de
plaats waar hij of zij school loopt). Bij een regionalisering
hebben we niet dit principiële
bezwaar. Een regionalisering is echter niet minder
onaanvaardbaar. De rampzalige gevolgen
voor de gezinnen zouden immers niet lang op
zich laten wachten. De fiscale en maatschappelijke
concurrentie tussen onze zo nauw verbonden
gewesten zou de gezinsuitkeringen naar
beneden drukken, ten nadele van alle gezinnen.
Brussel bijvoorbeeld, waar het geboortecijfer
momenteel het hoogst is, zou ertoe worden aangezet
de bijslag te verlagen om de gezinnen die
het gewest handen vol geld kosten naar de
Vlaamse en Waalse rand proberen te krijgen.
Om dit te vermijden zullen de andere gewesten
op dezelfde manier reageren. Als we deze
absurde, dramatische evolutie willen voorkomen,
moeten we van de kinderbijslag een onwrikbare
federale sokkel maken die geen of zo goed als
geen onderscheid maakt in termen van beroepsstatuut,
inkomen, rang of leeftijd en gefinancierd
wordt door de federale personenbelastingen of

P. 286
een algemene sociale bijdrage op federaal niveau.
De gewesten zouden dan aan deze sokkel eigen
accenten kunnen toevoegen via aanvullingen
die beter beantwoorden aan de uitdagingen van
hun respectievelijke demografische situatie en
hun prioriteiten afhankelijk van de waarden en
belangen van hun bevolking. Ieder gewest zou
dan vrij zijn om met zijn eigen middelen geboortepremies
of bijkomende kinderbijslag uit te
reiken voor kroostrijke gezinnen, alleenstaande
moeders, werkloze ouders, tweelingen, de oudste
kinderen, geadopteerde kinderen. Als dergelijke
maatregelen inwerken op de stevige,
transparante en universele sokkel van de federale
kinderbijslag, dan bestaat er geen enkel
gevaar dat deze aanvullingen voor verwarring
of concurrentie zullen zorgen waaronder de
gezinnen ernstig te lijden zouden hebben.
5. De financiële ondersteuning van gezinnen
beperkt zich bij ons niet tot de kinderbijslag en
de belastingvermindering voor personen ten
laste. De ondersteuning bestaat ook uit ouderschapsverlof
en loopbaanonderbreking, als deze
ondersteuning uitgaat naar ouders van minderjarige
kinderen. De betrokken bedragen zijn
natuurlijk niet zo groot als de kinderbijslag,
maar ze zijn niet verwaarloosbaar. Deze maatregelen
zorgen echter voor een ander probleem
op het gebied van gelijkheid. De meeste personen
die voor deze maatregelen kiezen zijn vrouwen.
Hierdoor gaat men vrezen dat vrouwen
economisch kwetsbaarder zijn en zal men terughoudender
worden om vrouwen aan te nemen
voor een baan die een sterk en continu engagement
vergt. Dit zorgt op zijn beurt weer voor de
verstarring van de verdeling van de huishoudelijke
taken in het nadeel van de vrouwen (zij zullen
het grootste deel van de huishoudelijke taken
voor hun rekening moeten nemen, ook nadat ze
hun voltijdse baan weer hebben opgenomen).
Dit verdelingsmodel zal vervolgens aan de kinderen
die in deze context opgroeien, worden
doorgegeven. Hoe kunnen we deze schijnbare
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
spanning tussen enerzijds de gelijkheid tussen
gezinnen en anderzijds de gelijkheid tussen mannen
en vrouwen verlichten? Zelfs zonder biologische,
culturele determinanten lijkt dit niet
eenvoudig. Aangezien vrouwen gemiddeld twee
tot drie jaar jonger zijn dan hun partner, verdienen
ze gemiddeld minder en is het dus voor het
gezin voordeliger dat zij hun loopbaan onderbreken
of deeltijds gaan werken. Enkele jaren
geleden stelde ik samen met mijn collega Pascale
Vielle de zogenaamde ‘viriliteitspremie’
voor: wanneer de vader in plaats van de moeder
zijn loopbaan onderbreekt of deeltijds gaat
werken om voor de kinderen te zorgen, wordt
de bijslag verdubbeld, de meerkosten worden
gedekt door een kleine extra belasting op het
inkomen van de mannen alleen 9 . Ten tweede
moet de ouderschapsuitkering worden geïntegreerd
in een bescheiden, universele uitkering
waarvoor alle volwassen in aanmerking komen
en die natuurlijk tegemoetkomt aan heel wat
andere doelstellingen 10 . Bij een algemene uitkering
voor loopbaanonderbreking zou de bijkomende
nettokostprijs voornamelijk betrekking
hebben op personen die deeltijds werken en het
belangrijkste nettoresultaat dat voor ons hier
telt, is dat een universele uitkering een soepelere
overstap zou mogelijk maken tussen werk,
opleiding en gezinsactiviteiten – het soort soepelheid
die onze gezinnen en onze economie
vandaag de dag nodig heeft.
Naast de financiële ondersteuning
De ondersteuning van het gezinsinkomen staat
centraal. Echter ook andere zaken zijn belangrijk
om het vertrouwen, het verlangen en de durf
van koppels aan te wakkeren om een gezin te
stichten: voldoende en betaalbare kinderopvangmogelijkheden
in de buurt, gratis kleuteren
lager onderwijs van goede kwaliteit voor alle
kinderen uit de buurt, die te voet of per fiets
naar school kunnen. Een gezinsbeleid draait

P. 287
immers niet alleen om kinderbijslag, kinderdagverblijven
en scholen. Het gaat ook om ruimtelijke
ordening, stadsvernieuwing, openbaar
vervoer, kindvriendelijke verkeersregels. Het
gaat om residentiële straten waar ruimte is voor
kinderen om in alle veiligheid te spelen, in
plaats van een sluipweg waar wagens voorbijrazen.
Het gaat om buurten waar mensen redenen
hebben om elkaar aan te spreken omdat de kinderen
buiten spelen of waar de kinderen kunnen
buiten spelen omdat de ouders met elkaar praten.
Het gaat om buurten waar iemands kinderen
de kinderen zijn van iedereen. Buurten als
deze zijn voor de ouders die er wonen een pak
kindergeld waard 11 .
Is het politiek mogelijk om deze verschillende
wegen te bewandelen? Het zal ongetwijfeld
enige politiek-administratieve handigheid vergen
om te evolueren naar een eenvoudiger en
transparanter kinderbijslagstelsel dat minder
onderscheid maakt. We kunnen erin slagen zonder
dat de kinderbijslag met de tijd naar beneden
gaat – alleen de kinderbijslag voor sommige
kinderen zal niet stijgen zoals ze volgens de huidige
regels zou gestegen zijn – zodat het met
een vast budget mogelijk is om geleidelijk aan
de bijslag voor het eerste kind op te trekken.
Zou er politieke bereidheid zijn om meer te doen
voor de gezinnen in een context waarbij de verwachting
is dat we te maken krijgen met een
steeds ouder wordend kiezerspubliek? Dat het
zich meer zal bekommeren om pensioenen en
gezondheidszorg dan om kinderbijslag en
schooltijd? Misschien niet als we een universeel
stemrecht invoeren waarbij ieder kind zijn stem
kan laten gelden via zijn ouders 12 . Misschien
moet het zover niet komen. Een oudere kiezer
kan immers evengoed een familielid zijn van
een moeder die graag voor het te laat is aan een
eerste kind wil beginnen of een grootmoeder
van een leerling die graag te voet in alle veiligheid
naar een goede school wil gaan of de buur
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
van kinderen voor wie hij niet bang meer is en
van wie hij de voornaam kent.
Welke toekomst
voor welk soort gezinsbeleid?
DEVEN, Fred
Wetenschappelijk directeur Kenniscentrum WVG –
Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin
Heeft gezinsbeleid in Vlaanderen en België
nog toekomst? Uiteraard heeft gezinsbeleid
een toekomst. Gezinsbeleid is een deel van
de toekomst. Een doordacht gezinsbeleid helpt
die toekomst zelfs maken.
De vraag is voor welk soort gezinsbeleid in de
Belgische context? Een eenduidig antwoord valt
daarop mijns inziens moeilijk te geven omdat
die context zelf aan wisselingen onderhevig is
en wellicht eind 2007 al randvoorwaarden zal
bieden die sterk verschillen van de huidige.
Mijn reflectie inzake een toekomstig gezinsbeleid
steunt op de volgende uitgangspunten.
Gezinsbeleid
1. Zet zich uiteen en verhoudt zich tot de ontwikkeling
van een bepaald type van welvaartsstaat
én tot de investering in toekomst (van
kinderen). Dit soort ‘tool kit’ kan complementair
worden aangewend, maar kan ook conflictueus
worden ingezet tussen diverse overheden.
2. Situeert zich bij voorkeur in een vergelijkend
perspectief en dus een internationale context.
De EU tot referentiekader nemen ligt voor de
hand, waarbij voor een ‘benchmarking’ de
Belgische situatie zich het best laat vergelijken
met enkele EU-lidstaten met een vergelijkbaar
BBP.
3. Expliciteert ook best haar doelstellingen.
Waar is het ons in essentie en prioritair om te
doen? Er is uiteraard (politieke) moed en inzicht
nodig om helder te zeggen waar je voor staat en
wat je precies beoogt.

P. 288
4. Houdt rekening met verschillende perspectieven,
van een toenemend aantal actoren en
doet dit binnen een levensloopperspectief.
Bij deze uitgangspunten maak ik een aantal
kanttekeningen.
SUB 1
Binnen de meeste typologieën van welvaartsstaten
wordt België gangbaar ingedeeld bij de landen
van het ‘conservatief regime’ met een
gemiddeld niveau van ondersteuning van gezinnen
(veelal afhankelijk van het tewerkstellingsstatuut
van de ouder/s) en een eerder
‘traditionele’ kijk op de taakverdeling binnen de
partnerrelatie en het huishouden. Op basis van
een aantal indicatoren blijkt België dan vaak
niet echt te passen in de algemene opdeling en
behoort het – vooral op basis van de
verschillende sociale werkelijkheid in de
gemeenschappen – veelal tot een gemengd type.
Ook met een vrij strikte definitie blijft gezinsbeleid
een beleidsdomein dat verschillende
beleidsniveaus omvat: van het supranationale
(internationale organisaties zoals de EU of de
OESO) tot het lokaal gemeentelijk niveau. De
vaststelling dat in België (alsnog) preventie (bv.
opvoedingsondersteuning) en voorzieningen
(o.a. kinderopvang) tot de bevoegdheid van de
gemeenschappen behoren (bv. bijstand aan personen)
maakt gezinsbeleid, zeker als het ‘horizontaal’
of ‘inclusief’ wil zijn, tot een octopus dat
zijn tentakels uitstrekt over véél beleidsdomeinen.
Getuige het recente opbod in België over de
wijze waarop nieuwe plaatsen voor de opvang
van jonge kinderen kunnen worden geschapen.
Of de forse impact van een beslissing op één
beleidsniveau (bv. federaal: maatregel inzake
fiscale aftrekbaarheid van buitenschoolse opvang)
op een ander beleidsniveau (gemeentelijk:
administratieve overlast voor o.a. de
speelpleinwerking).
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
SUB 2
De aandacht voor de internationale context en
het toenemende belang van intergouvernementele
organisaties (zoals de OESO, de Raad van
Europa, of de EU), drukt zich ook uit via het
‘gewicht’ van het vertoog dat ze ontwikkelen
rond kernthema’s die rechtstreeks relevant zijn
voor het uittekenen van een gezinsbeleid binnen
een lidstaat. Zie bijvoorbeeld het dubbele vertoog
binnen de OESO inzake ‘Early Childhood
Education’ (Mahon, 2006), het vertoog van de
EU inzake gender (Stratigaki, 2004) of kinderopvang
13 . Die verhalen kleuren in toenemende
mate via Peer Reviews (of benchmarking) de
analyses die deze internationale organisaties
door experts laten maken of hun daaruit afgeleide
‘aanbevelingen’ aan de lidstaten.
SUB 3
Werken in (onvermijdelijke) coalitieregeringen
lijkt weliswaar niet bevorderlijk om eenduidige
toelichting te krijgen over het wat en waarom
van beleidsmaatregelen. Gangbare doelstellingen
in de Belgische context waren (en zijn)
natalistisch (het bevorderen van het aantal
geboorten), het beschermen en ondersteunen
van de (huwelijkse) partnerrelatie, de armoedebestrijding
en het welzijn van kinderen. In Vlaanderen
waren op het einde van de 20ste eeuw de
loskoppeling van gezinsbeleid en demografisch
beleid, de integratie van gezinsbeleid in een
algemeen welzijnsbeleid én het méér samen
sporen van gezinsbeleid en emancipatiebeleid
de meest opvallende kenmerken.
De doelstellingen van gezinsbeleid expliciteren
bleek nooit echt het sterkste punt in België en
Vlaanderen (bv. Cattoir & Jacobs, 188 14 ). Toch
wordt dit noodzakelijker in het licht van de toenemende
vraag naar impactanalyse. De wens
binnen de tweede Staten-generaal van het Gezin
om ook een federaal observatorium op te richten
om de impact van het beleid op het gezinswelzijn
te meten versterkt enkel de noodzaak om

P. 289
eerst duidelijk te maken waar het om gaat en
waar het op staat. In dat opzicht hebben Angelsaksische
landen meer praktijk en een veel uitdrukkelijker
beleid.
SUB 4
Gezinsbeleid blijft vooral geassocieerd met ‘de
overheid’. Nog te dikwijls worden de politieke
overheden als dé centrale actor beschouwd en
veel stellingnamen stralen nog de idee uit dat
‘de politiek’ het reilen en zeilen van gezinnen
bepaalt. Dumon 15 signaleert juist de opkomst van
nieuwe actoren in het gezinsbeleid als een markante
ontwikkeling in het laatste decennium van
de 20ste eeuw. Met name de sociale partners, de
professionele zorgverleners en de marktsector
die tijdens de jaren 1990 in een toenemende
mate mede het gezinsbeleid bepalen.
Gezinsbeleid blijft ook overwegend geassocieerd
met (jonge) ouders en de eerste levensjaren
van kinderen. Het is echter wenselijk om
gezinsbeleid te denken en toe te passen doorheen
de levensloop van mensen. Het belang van
zorg en zorgarrangementen is daarbij mogelijk
de rode draad doorheen het levensverhaal.
Op basis van wat voorafgaat, volgen beknopt
suggesties voor enkele doelstellingen waar
‘gezinsbeleid’ zich in de toekomst prioritair op
kan richten. Ik beperk me tot de hiernavolgende
prioriteiten:
1. De kinderarmoede, als focus van de meer
algemene precaire levensomstandigheden van
een helaas groeiend aantal gezinnen.
Kinderarmoede blijft een spijtige maatschappelijke
realiteit én een flagrant onrecht in westerse
landen met een meer dan behoorlijk BBP. Hier is
enige gedrevenheid overigens wel op zijn plaats.
Neem bijvoorbeeld de situatie in het Verenigd
Koninkrijk op het eind van de jaren 1990 waar
de regering Blair bij haar aantreden een beschamende
situatie aantrof voor een land met zo’n
hoog BBP. Een centrale en bevlogen doelstelling
was dan ook “the eradication of child poverty
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
by the year 2020” Die is ondertussen ten node
bijgesteld, maar ze gaf wel aanleiding tot ingrijpende
ontwikkelingen binnen een welvaartstaat
van het liberale type inzake de opvang en de
opvoeding van jonge kinderen (o.a. het omvangrijke
Sure Start programma). De Belgische context
kijkt gelukkig niet aan tegen ongeveer één
kind op vier dat onder de armoedegrens leeft,
maar elk procent kinderarmoede blijft beschamend
én maatschappelijk kortzichtig. Elk procent
kinderarmoede laat zich tien jaar later en
verder dubbel en dik betalen met steun en toelagen
én met een ondergebruik van menselijk
kapitaal.
In dit verband is de recente onderzoeksanalyse
om alle uitgaven voor minderjarigen in het
Vlaams gewest samen te brengen zeer informatief
en verdienstelijk 16 . Die systematische inventaris
van de publieke investeringen in kinderen
leert bv. dat jaarlijks minimum ca. 9 600€ per
minderjarige wordt besteed (7 % van het BRP),
vooral via het onderwijs en de kinderbijslagen.
Dit soort overzichten informeert ons beter over
het gevoerde gezinsbeleid en bevordert hopelijk
de efficiëntie en de effectiviteit van de bestedingen
over de bevoegdheidsniveaus heen.
Ook de studie die het RKW/ONAFTS bestelde
bij het Centrum voor Sociaal Beleid 17 blijft een
belangrijke documentatiebron. Dat team kadert
– niet verbazend – gezinsbeleid in de belangrijkste
ontwikkelingen van het sociaal beleid.
Stating the obvious, tal van sociaal-economische
maatregelen hebben (potentiële) gevolgen voor
het welzijn van gezinnen of minstens voor
bepaalde leden van die gezinnen.
2. Een samenhangend pakket van regelgeving
en voorzieningen die vrouwen én mannen helpen
om hun tijd billijker te verdelen tussen
betaald werk, zorgtaken, sociale participatie en
permanente vorming. Dit impliceert ook een
volgehouden aandacht voor ‘gender’ in het
gezinsbeleid, o.a. via een kritische lectuur van

P. 290
de mogelijk verschillende implicaties voor vrouwen
en mannen wanneer er sprake is van
‘ouders’.
De spreekwoordelijke ‘combinatie van gezin en
arbeid’ mist consistentie, vooral door een tekort
aan afstemming tussen de verschillende beleidsniveaus
en tussen diverse actoren. Vanuit een
levensloopbenadering wordt de visie-ontwikkeling
niet beperkt tot de periode van de jonge kinderen
(hooguit tot 6 à 10 jaar), maar minstens
vanuit een middellange termijn beschouwd. Het
blijft ook een helse opgave om de vaak conflicterende
doelstellingen van de vele actoren die
hierbij betrokken zijn met elkaar te verzoenen.
Dus zijn er beleidskeuzes nodig op het vlak van
overheden, werkgevers, professionele groepen
en gezinnen op een aantal kwesties.
3. De belangrijkste instrumenten waarmee
gezinsbeleid gangbaar wordt gevoerd (de ‘tool
kit’ van materiële bijdragen, voorzieningen en
maatregelen) systematisch tegen het licht houden,
opnieuw valideren en indien nodig grondig
aanpassen.
Uiteraard wordt daarbij de triple C (comprehensive,
consistent, continued) in acht genomen
en wordt gestreefd om maatregelen en regelgeving
zoveel mogelijk in een homogeen pakket
van bevoegdheden op één beleidsniveau samen
te brengen. Dat is echter een verhaal met een
lange politieke staart.
Zo bijvoorbeeld het Belgische systeem van de
kinderbijslagen dat ten gronde werd uitgetekend
in de jaren 1950 en in de tweede helft van de
vorige eeuw werd uitgebouwd, vooral in termen
van méér: meer middelen (13de, 14de maand),
meer kinderen (o.a. die van zelfstandigen) en
vooral meer complexiteit.
4. Substantieel investeren in een coherent en
geïntegreerd pakket van voorzieningen voor
(jonge) kinderen, in de kwaliteit en het verlonen
van het personeel voor het welzijn van de kinderen
nu en voor een betere menselijk potentieel
(‘human capital’) in de toekomst.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
België blijft via haar gemeenschappen een
(zeer) sterke record houden inzake het bereik
en de kwaliteit van het aanbod voor de 3 tot 6jarigen.
In de mate dat actoren inzake gezinsbeleid
om puur economische redenen vroegtijdig
investeren in (de ontwikkeling van) het intellectueel
en sociaal kapitaal van kinderen, investeren
ze inherent en tegen een véél lagere kost in
het in stand houden en versterken van het welvaartsniveau
van een samenleving.
Een universeel en kwalitatief hoogstaand aanbod
in combinatie met gerichte programma’s
voor specifieke doelgroepen blijkt op termijn de
beste waarborgen te bieden voor een goede ontwikkeling
van de meeste kinderen (zie OESO,
2006 18 ). Een gedocumenteerd inzicht in de
diverse kinderopvangvoorzieningen wordt het
best aangevuld met een kritische analyse van de
verschillende soorten verlofregelingen voor
ouders (bv. Moss & Deven, 2006 19 ). Maar ook
hier laten beleidsmakers best de illusie van de
‘magic bullets’ achterwege (o.a. Brooks-Funn,
2003 20 ).
De duiding van de ontwikkelingen in Vlaanderen
(België) vereist vergelijking met (een
belangrijk instrument binnen sociaal onderzoek)
en verwijzingen naar relevant buitenlands werk.
Die zijn er steeds uitdrukkelijker (bv. Gauthier,
2005 21 ; Hantrais, 2004 22 , Kauffmann et al,
2002 23 ). Het blijft ook gangbaar bij voorrang te
verwijzen naar ontwikkelingen in de buurlanden
zoals Frankrijk waar gezinsbeleid zowel voor
politici als onderzoekers een expliciet beleidsdomein
blijft (bv. Letablier, 2003 24 ) of Duitsland
waar een zeer betekenisvolle beleidsomslag
plaatsvond (bv. Rürup, 2004 25 ). En zelfs in
Nederland is gezinsbeleid terug van weggeweest
(bv. Knijn & Hooghiemstra, 2004 26 ),
nadat gedurende jaren het woord op zich al bij
veel van onze Noorderburen de geur van spruitjes
opriep. Ondertussen is de vraag niet langer
of gezinsbeleid op de politieke agendag komt te
staan, maar hoe dat best gebeurt (o.a. welke

doelstellingen, welke maatregelen zijn effectief,
wie moet vooral worden bereikt?).
De evolutie van het gezinsbeleid
in Europa
P. 291
HUET, Maryse
Experte van de Europese Commissie
(Algemene Directie Werk en Sociale Zaken
van de Europese Commissie)
Verscheidenheid in nationaal beleid
In het domein van het gezinsbeleid wordt, zoals
alle materies die te maken hebben met sociale
bescherming in Europa, gebruik gemaakt van
het subsidiariteitsprincipe. De lidstaten behouden
dus hun vrijheid om de middelen en doelen
van hun gezinsbeleid te bepalen.
Belangrijke variabelen in het gezinsbeleid zijn
de gemaakte keuzes met betrekking tot solidariteit,
meer bepaald deze tussen verschillende
generaties, de visie die elk land ontwikkeld heeft
over de relatie tussen de publieke en de private
sfeer en het gezinsbeleid dat in de Europese landen
wordt gevoerd. In het licht van de totale
sociale uitgaven zijn de uitgaven voor uitkeringen
voor het gezin en diensten voor kindopvang
eerder gering in de zuiderse landen van Europa
(4 % in Italië, het gemiddelde is 8 %). Dit
bevoordeelt zo de solidariteit in het gezin. In
noordelijke en continentale landen wordt er
meer uitgegeven aan gezinsbeleid.
De types gezinsbeleid zijn eveneens verscheiden
en veelzijdig. Zij hebben alleszins drie dingen
gemeenschappelijk:
• de ongelijkheden op het niveau van burgers
met en burgers zonder kinderen verminderen
door uitkeringen uit te betalen of gezinnen
met kinderen fiscale voordelen toe te kennen
• een universele toegang tot ouderschapsdiensten
aanbieden, meer bepaald voor opleiding
en opvang van jonge kinderen
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
• het inrichten van werkvoorwaarden die een
verbetering van de combinatie tussen beroepsen
gezinsleven moeten bewerkstelligen,
zowel voor mannen als voor vrouwen.
De landen die een groot deel van hun gezinsbeleid
richten op de combinatieproblematiek,
zoals de noordelijke Europese landen, kennen
een hoger geboortecijfer dan zij die meer aandacht
besteden aan financiële steun, zoals bijvoorbeeld
Duitsland. Dit land heeft zijn beleid
echter sinds 2003 geheroriënteerd met een programma
voor gezinnen gericht op een verbetering
van de combinatie van gezins- en beroepsleven.
De initiatieven van de Europese Unie
De lidstaten nemen een eerste verantwoordelijkheid
op in het gezinsdomein, de promotie van
gelijkheid tussen mannen en vrouwen, sociale
insluiting en vrij verkeer van personen binnen
de (EU). De bescherming van het kind, en
recenter, de aanpassing aan de demografische
veranderingen worden echter op Europees
niveau begeleid en omvattender benaderd. Het
combinatievraagstuk tussen beroeps- en gezinsleven
staat centraal in de gelijkheid tussen mannen
en vrouwen. Het onderscheid in sociale
rollen naar geslacht zorgt ervoor dat vrouwen
denken dat het essentieel is om gezinsverantwoordelijkheden
op te nemen boven hun beroepsactiviteit.
Dit creëert een groot obstakel, vooral
voor de toegang tot werk voor vrouwen, het
levenslang leren, het behoud van werk, de ontwikkeling
van de carrière en de toegang tot
verantwoordelijke functies. De beperkingen verbonden
aan deze dubbele rol van de vrouwen
betekent een rem met betrekking tot de vrouwelijke
arbeidsmarktparticipatie, draagt bij tot
professionele ongelijkheden en vormen een hindernis
voor de mobilisatie van het menselijk
potentieel dat nodig is om de vergrijzende samenleving
het hoofd te bieden en de sociale samen-

P. 292
hang te bevorderen. Deze situatie heeft ook
gevolgen voor het gezinsleven en het evenwicht
in het leven van de gezinsleden en werkt gezinsprojecten
van de Europeanen tegen. De actieprogramma’s
van de Europese Commissie om
de demografische moeilijkheden te ontwarren,
bevatten belangrijke voorstellen in dit domein.
De actuele reglementaire voorzieningen en
actieprogramma’s van de EU om de combinatie
van het gezins- en beroepsleven te verbeteren,
heeft betrekking op vele domeinen:
Familiale verloven
Een eerste directieve werd in 1992 aangenomen.
Deze draaide rond het moederschapsverlof. Er
moest minimum 14 weken verlof toegekend en
betaald worden. Een tweede directieve in 1996,
naar aanleiding van een akkoord tussen de sociale
partners, voorziet in een ouderschapsverlof
van minstens drie maanden met de mogelijkheid
om afwezig te zijn op het werk wegens ‘dringende
familiale redenen’.
Flexibiliteit van de arbeidsuren
Hierbij is de directieve van 1997 over deeltijdse
werktijden en ook het akkoord van de sociale
partners met betrekking tot telewerk van belang.
Zij kennen rechten toe.
Kinderopvang
In het kader van de Lissabon-strategie zijn ambitieuze
doelen vooropgesteld met betrekking tot
kinderopvang. In 2010 moet minstens 33 % van
de kinderen jonger dan drie jaar en 90 % van
hen die ouder zijn dan drie jaar tot de schoolplichtige
leeftijd opgevangen worden. De opvolging
van maatregelen die door de lidstaten
genomen moeten worden om dit objectief te
bereiken, zijn onderwerp van een regelmatige
opvolging in het kader van de Open Coördinatiemethode
(OCM) verbonden aan de Lissabonstrategie.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Diensten aan hulpbehoevende personen:
Het oprichten van de OCM in 2005, dat meer
bepaald werkt aan gemeenschappelijke doelen,
nationale actieplannen en een actieplan voorgesteld
door de Commissie om de samenwerking
te bevorderen van de diensten voor gezondheid
en langdurige zorg zal bijdragen aan de ontwikkeling
van maatregelen door de lidstaten.
Het is gepast om ook de financieringsmogelijkheden
in het domein van de overeenstemming te
vernoemen dankzij het Europees Sociaal Fonds,
het programma ‘Equal’ en actieprogramma’s
van de Commissie (bv. in 2005, oproep tot
voorstellen over de rollen van mannen inzake
familiale verantwoordelijkheden) om gelijke
kansen tussen mannen en vrouwen te promoten.
Desondanks blijkt het beleid ontoereikend te zijn
om tegemoet te komen aan de nieuwe uitdagingen
op familiaal gebied.
Nieuwe uitdagingen
voor het gezinsbeleid
Het ondersteunende beleid voor gezinnen moet
voorbereid worden om tegemoet te komen aan
de drie belangrijkste uitdagingen: de veroudering
van de bevolking, armoede, dat in verband
staat met de moeilijke aanpassing van bepaalde
bevolkingsgroepen aan de globalisering, en de
evolutie van de familiale structuren.
De veroudering van de bevolking
De veroudering van de bevolking, meer bepaald
de stijging van het aantal oudere personen, is te
danken aan de grote economische, sociale en
medische vooruitgang die aan Europeanen de
kans geven om, gerieflijk en veilig, langer te
leven zoals dit nog nooit gebeurd is. Het is echter
ook één van de belangrijkste uitdagingen van
de EU voor de komende jaren. Het is een resultaat
van vier demografische tendensen die met
elkaar samenhangen: het lage vruchtbaarheidscijfer,
de stijgende levensverwachting, de baby-

P. 293
boomgeneratie die op pensioen gaat dat deels
en tijdelijk gecompenseerd wordt door een stijgende
immigratie. Toch kan de omvang en het
ritme van deze evoluties sterk variëren naargelang
het land, de regio,… waar verschillende
antwoorden voor nodig zijn. In de volgende
decennia zullen alle landen van de EU een
belangrijke daling kennen van mensen op werkende
leeftijd. Op economisch gebied blijft een
beperkt deel actief en een steeds groter deel
gepensioneerden zal druk uitoefenen op de
publieke uitgaven en de verbetering van verschillende
levensniveaus tegenwerken.
In maart 2005 heeft de Commissie een Groenboek
in gebruik genomen getiteld ‘Demografische
veranderingen: naar een nieuwe solidariteit
tussen de generaties’. Met dit boek wil de Commissie
op een directie manier demografische
vragen, en de zwakke vruchtbaarheid in het bijzonder,
aanpakken. Het Groenboek heeft na een
uitgebreide consultatie ongeveer 240 vragen
van de burgermaatschappij, meer bepaald de
sociale partners en de publieke autoriteiten, aangesneden.
Op basis van deze raadpleging en ook
van interviews met experten heeft de Commissie
in een bericht van 12 oktober 2006 over de
aanpassing aan de demografische veranderingen
een referentiekader voor acties voorgesteld
aan de lidstaten.
Dit bericht besluit dat de veroudering van de
bevolking een uitdaging is die ons weer tot bloei
kan brengen indien we de kaart trekken van de
beste voordelen die ons aangeboden worden
door langer en in goede gezondheid te leven.
Een globale strategie blijkt noodzakelijk om te
beantwoorden aan de uitdagingen van de vergrijzing.
Vijf sleuteloriëntaties zijn voorgesteld:
• Een Europa dat de demografische vernieuwing
bevordert. Hiervoor is het noodzakelijk
om de beste levensomstandigheden voor
gezinnen te voorzien, meer bepaald door de
combinatie van beroeps- en gezinsleven te
verbeteren. Landen waar dit tot nu toe het
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
beste lukt, kennen het hoogste vruchtbaarheidscijfer
en ook de hoogste werkzaamheidgraad
van vrouwen in de EU.
• Een Europa dat werken waardeert. De daling
van de bevolking op werkende leeftijd kan
de volgende decennia ruimschoots gecompenseerd
worden door een stijgende werkzaamheidgraad
van vrouwen en oudere
werknemers. Dit creëert een ‘venster van
mogelijkheden’ die de lidstaten zal toestaan
om zich klaar te maken voor de komende
daling van arbeidskrachten en stijgende perspectieven.
• Een productiever en concurrerend Europa.
Vanaf het moment dat de bevolkingsgroep
van mensen op arbeidsleeftijd begint te dalen
en de vooruitgang op het gebied van werkzaamheidgraad
moeilijker te realiseren is,
zullen productiviteit en innovatie de enige
oplossingen zijn om te groeien.
• Een Europa dat zich organiseert zodat
migranten kunnen worden opgenomen en
geïntegreerd worden. De EU ontvangt een
groot aantal immigranten die ons toestaan
een groot deel van de bevolkingsdaling van
mensen op werkende leeftijd te compenseren.
Deze immigratie moet beantwoorden
aan de behoeften van de arbeidsmarkt en
moeten met grotere inspanningen begeleid
worden zodat migranten en hun nakomelingen
kunnen integreren en een band kunnen
houden met hun land van herkomst om zo
voor iedereen een win-win situatie te krijgen.
• Een Europa met een levensvatbare publieke
financiering. Deze is onontbeerlijk om de
betalingscapaciteit van de lidstaten te garanderen
in de toekomst (opleiding, onderzoek,
infrastructuur) en om een bepaald niveau van
geschikte sociale bescherming te behouden.
Deze acties moeten aangepast worden aan elk
land, zijn eigenheid en zijn waarden. Zoals in
talrijke domeinen komt de eerste deskundigheid

P. 294
toe aan de lidstaten met hun bijzonderheden en
kan er in het gezinsbeleid niet zoiets bestaan als
‘één’ maat of model. De Commissie neemt zich
voor om op dit domein de rol van ‘facilitator’ te
spelen. Dit gebeurt aan de hand van twee acties:
het demografische forum en het vooruitgangsrapport.
De verbetering van de overeenstemming
tussen beroeps- en gezinsleven
Een betere overeenstemming tussen beroepsen
gezinsleven houdt in dat men op verschillende
vlakken moet handelen afhankelijk van
diegene die bijdragen aan het Groenboek en de
overvloedige ervaringen van het beleid in de
Europese lidstaten. Zij tonen ons de te volgen
weg:
• Een onthaal en begeleiding van kinderen vanaf
het eerste kind (buitenschoolse opvang, individuele
behoeftes van adolescenten).
• De ontwikkeling van diensten aan oudere
hulpbehoevende personen, in lijn met de
veroudering.
• De verbetering van de kwaliteit van diensten
aan het gezin op het gebied van diversificatie,
beschikbaarheid, kwaliteit, geschoold personeel,
dat hoofdzakelijk uit vrouwen bestaat.
• Een grotere flexibiliteit van de werkuren
zodat rekening gehouden kan worden met de
plichten en verlangens van het gezin.
• Het stimuleren van ondernemingen zodat
zij maatregelen nemen ten voordele van het
gezin. Sociale verantwoordelijk van bedrijven,
bv. door het oprichten van labels of bedrijfscharters,
kan op deze manier verkregen
worden.
• Een globale tijdsregeling van het globale
leven dat ontwikkeld wordt op lokaal niveau.
• Mogelijkheden en aanmoedigen voorzien
voor mannen zodat zij hun gezinsverantwoordelijkheden
tegenover hun gezin, kinderen
of oudere ouders, en algemener in het
huishoudelijke werk, gaan opnemen.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Dit vraagt om een sterk engagement van de
sociale partners voor de onderhandelingen van
Europese kaderakkoorden over de overeenstemming
tussen het professioneel en gezinsleven.
Een thema dat werd behouden in hun werkprogramma
2006-2008 en hun actiekader over de
professionele gelijkheid, maar ook door de lidstaten.
In oktober 2006 heeft de Europese Commissie
daartoe een consultatie met de sociale
partners gelanceerd in het kader van de voorstelling
van een bericht over de aanpassingen
aan de demografische veranderingen.
De verbetering
van de levensomstandigheden
van gezinnen
De verbetering van de levensomstandigheden
van gezinnen steunt eerst en vooral op de strijd
tegen armoede en sociale uitsluiting. Dit blijft
een groot gebrek van de EU en zijn lidstaten
waarvan 15 % onder de armoedegrens leeft.
Sommige gezinstypes, in de eerste plaats éénoudergezinnen,
maar ook kroostrijke gezinnen,
kennen meer armoede dan anderen. Vooral de
toekomst van arme kinderen en de integratie
van immigranten zijn verontrustend. Op de
Europese Raad van Lissabon, maart 2000, hebben
de lidstaten een grote stap vooruit gezet
door hun strijd tegen sociale uitsluiting en
armoede als één van de hoofdelementen van
de modernisering van het sociale model van
Europa te beschouwen. Zij hebben ook beslist
om hun beleid op dit domein te baseren op een
open coördinatiemethode.
Het is ook belangrijk om de flexibiliteit van de
arbeidsmarkt en de bescherming voor gezinnen
in overeenstemming te brengen. Dit moet zeker
gedaan worden voor de jongeren zodat de onzekerheden
die gepaard gaan met de intrede op de
arbeidsmarkt verminderen, en meer in het algemeen
hun levensomstandigheden verbeteren.
Het gaat om de strijd tegen de moeilijke toegang
tot huisvesting, het vergemakkelijken van de toe-

P. 295
gang tot en het verhogen van de kwaliteit van
kinderopvang en algemener, de gelijkheid tussen
man en vrouw op de arbeidsmarkt verbeteren.
De complexiteit van de problemen en de noodzakelijke
acties om te komen tot een samenwerking
tussen de verschillende actoren impliceert
een verbetering van de levensomstandigheden
van de gezinnen (publieke diensten, sociale partners,
lokale autoriteiten, ngo’s,…), zowel op het
nationale als het lokale niveau. Het is deze weg
die Frankrijk en Duitsland recent bewandelen.
Demografisch Forum
en Vooruitgangsrapport
Eerst en vooral zal de Europese Commissie elke
twee jaar een demografisch forum organiseren.
Het eerste vond al plaats in 2006. Het gaat om
een uitwisselingsplaats van ‘good pratices’ tussen
de actoren die te maken hebben met de vergrijzing
van de bevolking, maar ook om de
wetenschappelijke productie te stimuleren en
verspreiden die de relatie tussen demografie, en
haar impact, op de economie en de samenleving
bestuderen.
De werkzaamheden van het Forum geniet de
ondersteuning van een nieuwe groep gouvernementele
deskundigen die een ruimer samenwerkingsperspectief
bieden tussen de diensten die
zich bezighouden met de familiale kwesties en
de lidstaten.
Naast het Forum zal de vooruitgang besproken
worden van de noodzakelijke hervormingen die
nodig zijn om de vergrijzing aan te pakken in de
lidstaten. De juiste plaats hiervoor is een vooruitgangsrapport
dat de actieplannen van de
lidstaten, opgemaakt in het kader van de Lissabon-strategie,
als basis heeft.
Het komt erop aan om door deze twee acties de
Europese burger gevoelig te maken voor de
demografische uitdaging zodat hij/zij de veranderingen
niet ondergaat, maar een actor is in het
gebeuren en de toekomst vol vertrouwen tegemoet
gaat. Het doel van onze actie is aan te
S C È N E V Inzoomen op het gezinsbeleid
tonen hoe wij dit vertrouwen kunnen versterken
dankzij de Lissabon-strategie en de ondersteuning
bieden aan Europeanen en hun gezinnen,
een ondersteuning die beter aan hun behoeftes
voldoet.
Noten
1 European Commission (2005), Confronting Demografic Change: A New Solidarity Between
the Generations. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
2 DUMON, W. (1998), Bevolkingspolitiek en gezinspolitiek. In: Koen Matthijs (red.), Het
gezin. Feiten vragen toekomst. Een keuze uit het werk van Wilfried Dumon. Leuven: Universitaire
Pers Leuven, pp. 53-59. (oorspronkelijk gepubliceerd in 1977).
3 UN (2004), National Population Policies 2003. New York: United Nations.
4 VAN DALEN, H. (2004), Vergrijzing, krimp en de stille opmars van bevolkingspolitiek,
Demos, 20 (September), p. 57-61.
5 Commissie over het Groenboek “Demografische veranderingen: naar een nieuwe solidariteit
tussen de generaties”, COM (2005), p. 94.
6 Terwijl kinderen ter wereld brengen nochtans de enige taak is die valt onder hun
onvermijdelijke verantwoordelijkheid.
7 Zie VIELLE, P., La sécurité sociale et le coût indirect des responsabilités familiales,
2001, Bruylant.
8 Het hieronder geschetste standpunt over de toekomst van de kinderbijslag wordt uiteengezet
in CANTILLON, B. & VAN PARIJS, P., “Kinderbijslagen: de communautaire obsessie
voorbij”, De Standaard 17 januari 1996, en VAN PARIJS, P., Solidariteit voor de
21ste eeuw, Leuven: Garant, 1997, kap.8. [VAN PARIJS, P., “Moderniser les allocations
familiales”, La Revue nouvelle 11, november 1995, 61-65, en in CANTILLON, B. & VAN
PARIJS, P., “Allocations familiales: Par delà l’obsession communautaire”, Le Soir, 19 januari
1996.]
9 VIELLE, P. & VAN PARIJS, P., “La Prime de virilité”, Le Soir, 1 december 2001.
10 Zie VANDERBORGHT, Y. & VAN PARIJS, P., L’Allocation universelle, Parijs: La Découverte,
2005.
11 Zie het bewonderenswaardige initiatief “Kinderstad” van Italiaans psycholoog Francesco
TONUCCI: http://www.lacittadeibambini.org/
12 Dit idee dat in de jaren 1930 in Frankrijk voor het eerst furore maakte, wint nu om voor
de hand liggende demografische redenen aan belang in Duitsland en Italië. Zie VAN PARIJS,
P., “The Disfranchisement of the Elderly, and Other Attempts to Secure Intergenerational
Justice”, Philosophy and Public Affairs 27 (4), 292-333; CAMPIGLIO, L., Prima le donne e i
bambini. Chi rappresenta i minorenni? Bologna: Il Mulino, 2005.
13 MAHON, R. (2006), The OECD and the Work / Family reconciliation agenda: competing
frames. In: LEWIS, J. (ed.). Children in context: changing families and welfare
states. Elgar (forthcoming); STRATIGAKI, M. (2004), The cooptation of gender concepts
in EU policies: the case of “Reconciliation of Work and Family” Social Politics, vol. 11: 30-
56.
14 CATTOIR, P. & JACOBS, D. (1998) Het gezinsbeleid in België: welke instrumenten voor
welke doelstellingen? Belgisch T. Voor Sociale Zekerheid 5-31.
15 DUMON, W. (2004), Veranderend gezinsbeleid in België. 1994-2004 (pp. 161-172) in:
VERSTAPPEN, L. (eindred.). De kern verkaveld. Gezinsbeleid in Vlaanderen, 1994-2004.
Brussel, vzw Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen.

P. 296
16 SCHOENMAEKERS, D., BREDA, J., GHYSELS, J., CANTILLON, B., DEBACKER, M. &
WIERCX, J. (2006), De overheidsuitgaven voor Vlaamse kinderen becijferd. Antwerpen, CSB
Berichten (maart).
17 Anon (2004), Gezinsbeleid, een literatuurstudie (www.rkw-onafts.be).
18 OECD (2006). Starting Strong II. Early Childhood Education and Care. Paris, OECD.
19 MOSS, P. & DEVEN, F. (2006). Leave Policies and Research: a cross-national overview
(pp. 255-285). In: HAAS, L. & WISENDALE, S.K. (eds.), Families and Social Policy: national
and international perspectives. Binghamton, NY, The Haworth Press, Inc.
20 BROOKS-GUNN, J. (2003), Do you believe in Magic? What we can expect from early
childhood intervention programs. Social Policy Report, vol. 17 (1): 3-14.
21 GAUTHIER, A. (2005), Trends in policies for family-friendly societies (pp. 95-110). In:
MACURA, M. et al. (eds.). The new demographic regime. Population challenges and policy
responses. New York: United Nations.
22 HANTRAIS, L. (2004), Family policy matters. Responding to family changes in Europe.
Bristol: Policy Press.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
23 KAUFMANN (2002), Politics and Policies towards the family in Europe: a framework
and an inquiry into their differences and convergences (pp. 419-490), In: KAUFMANN et al.
(eds.), Family Life and Family Policies in Europe (vol. 2), Oxford Univ. Press. STROHMEIER
(2002), Family policy – How does it work (pp. 321-362), In: KAUFMANN et al. (eds.), Family
Life and Family Policies in Europe (vol. 2), Oxford Univ. Press.
24 LETABLIER, M-Th. (2003), Opinions, attitudes et aspirations des familles vis-à-vis de
la politique familiale en France. Paris, Centre d’Etudes de l’Emploi (= Rapport de Recherches
No 09).
25 RÜRUP, B. (2004), Nachhaltige Familienpolitik ist Wachstumpolitik (pp. 32-40), in:
SCHMIDT, R. & MOHN, L. (Hrsg.), Familie bringt Gewinn. Innovation durch Balance von
Familie und Arbeitswelt. Gütersloh: Verslag Bertelsmann.
26 KNIJN, T. & HOOGHIEMSTRA, E. (2004), Emancipatie en Gezin over de Grens. Naar een
vruchtbaar, productie en zorgzaam emancipatie- en gezinsbeleid. Den Haag: Nederlandse
Gezinsraad (Essay).

Besluit:
het doorbladeren
van het fotoalbum
Inleiding
Waar zijn de basisgegevens over gezinnen?
Waar zijn die ‘nieuwe’ denkbeelden
over het gezin?
Waar zijn de ‘nieuwe’ mannen en vrouwen?
Wie zijn de ‘nieuwe’ ouderen?
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum
Inleiding
In dit deel bekijken we nog één keer een aantal
kwesties waar gezinnen mee te maken
krijgen, maar dan op een afrondende wijze.
Gezinsvormen zijn in alle diversiteit aanwezig in
de Belgische samenleving. Het gezinsalbum
bestaat al lang niet meer opeenvolgend uit
huwelijksfoto’s en geboortefoto’s. Soms verschijnen
er nieuwe gezichten in het album en verdwijnen
anderen van het toneel, of soms lijken
de foto’s in verkeerde volgorde in het boek
gekleefd te zijn. Kortom, we hebben te maken
met een familiale diversiteit in de samenleving
die we kunnen bundelen in drie grote evoluties.
Ten eerste is er de toename van het aantal types
leefvormen zoals samenwoonrelaties en alleenstaande
gezinnen. Een tweede element is de
verbreekbaarheid van relaties, die onmiskenbaar
gedemonstreerd wordt in het hoge aantal
echtscheidingen. En tot slot is het verloop van
de gezinsfasen een complex en veranderbaar
gegeven geworden. Zowel de volgorde als de
timing van belangrijke gebeurtenissen in het
leven zijn veranderd ten opzichte van de jaren
1950 en 1960. Er zijn nu andere en vaak ook
meer stadia die men doorloopt. Over het waarom
van deze evoluties is veelvuldig geschreven. Het
doel van dit boek was niet om terug te blikken op
de ontwikkeling en oorzaken van de diversiteit.
Het is trouwens erg moeilijk de vinger te leggen
op een specifieke, éénduidige maatschappelijke
oorzaak die deze veranderingen verklaart. Het

P. 298
samengaan van deze omwentelingen en de
wederzijdse beïnvloeding hiertussen, hebben
ons wel een andere visie gegeven op het denken
over en het doen en laten van gezinnen. De
opzet van dit boek is om het debat rond een
nieuw gezinsbeleid weer te geven en verder aan
te zwengelen door de diversiteit als vertrekpunt
te nemen. Vanuit het gegeven dat we te maken
hebben met een sterke verscheidenheid aan
gezinsvormen en levensloopstadia, willen we
met dit werk een aanzet geven tot een beleidsgericht
antwoord op de diversiteit. Een beleid
op maat, als het ware.
Binnen deze context organiseerde de Staatssecretariaat
voor Gezinnen en Personen met een
handicap een Staten-generaal van het gezin,
waarop werkgroepen zich hebben gebogen over
een reeks thema’s en problemen rond gezinnen
en gezinsbeleid. Het boek sluit aan bij de debatten
die werden gevoerd tussen academici, politieke
beleidsmakers, organisaties in het veld en
het grote publiek door een weerslag te geven
van de stemmen, maar ook en vooral door bijkomende
duiding te geven. Drie grote domeinen
stonden centraal in de debatten van de werkgroepen,
die we kort overlopen. Een eerste
domein is de balans tussen gezin en arbeid. Met
een toenemend aantal tweeverdienersgezinnen
en alleenstaande ouders wordt de vraag naar
een oplossing voor een evenwicht tussen beide
alsmaar prangender. Een tweede domein is de
relatie tussen het gezin en de overheid. Gezinnen
nemen beslissingen binnen het kader dat de
overheid aanbiedt, maar kunnen door hun
beslissingen ook het beleid impulsen geven. Het
is deze wisselwerking die op vlak van recht, fiscaliteit
en sociale zekerheid aandacht verdient.
Een laatste domein is de plaats van het gezin en
meer bepaald de zorgfunctie van het gezin in de
samenleving. Welke rol in zorgverlening kan toebedeeld
worden aan het gezin of de overheid?
In dit deel bekijken we nog één keer een aantal
kwesties waar gezinnen mee te maken krijgen,
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
maar dan op een afrondende wijze. We kiezen
er bewust voor om niet de thema’s van de werkgroepen
te herhalen, maar wel om een aantal
aandachtspunten te selecteren die daarin gesitueerd
kunnen worden. De keuze om deze onderwerpen
en doelgroepen te behandelen, heeft te
maken met de centrale plaats die zij innemen in
het debat rond gezinnen en het te voeren gezinsbeleid.
Aan het einde van elke bespreking, formuleren
we een vraag die het verdere debat
rond het thema kan sturen.
Waar zijn de basisgegevens
over gezinnen?
Om een aangepast gezinsbeleid te kunnen
voeren, is het noodzakelijk om over accurate
en up-to-date gegevens te beschikken. Hoewel
er in België veel statistische bronnen zijn,
wordt het meer en meer duidelijk dat ze niet
allemaal aangepast zijn aan de hedendaagse
maatschappelijke realiteit. Ondanks de inburgering
van het feitelijk ongehuwd samenwonen is
er in België bijvoorbeeld nog steeds geen officiële
registratie van deze samenleefvorm. Het
feitelijke gedrag van burgers kan niet altijd eenduidig
teruggevonden worden in de officiële cijfergegevens.
Het bekendste voorbeeld is dat van
de éénpersoonshuishoudens waarachter in veel
gevallen een samenwonend koppel schuilgaat.
Hoewel de verscheidenheid in gezinstypes in de
samenleving blijft toenemen, is het voor de
overheid moeilijk om te reageren als ze geen
weet heeft van de omvang van deze fenomenen.
Het is van belang dat ze hierbij niet enkel oog
heeft voor momentopnames, maar ook de dynamiek
van de samenleving probeert te vatten
(Latten, 2003).
Het onderzoek over gezinnen wordt ook niet
altijd gecoördineerd waardoor gegevens misschien
wel beschikbaar zijn, maar daarom niet
altijd vindbaar. Op andere domeinen beschikken

P. 299
we gewoonweg over geen data of zijn ze verschrikkelijk
verouderd. Voorbeelden hiervan zijn
scheidingscijfers bij ongehuwd samenwonenden,
cijfers over de verblijfsregeling van een kind na
een echtscheiding, over de welvaartsverdeling
binnen een gezin, over het aantal kinderen dat
in aanraking komt met huiselijk geweld,…
Door het systematisch verzamelen van gegevens
kunnen we voorspellingen doen over het verloop
van de bevolking en de gezinnen. Op deze
manier kan het gezinsbeleid aangepast worden
aan de maatschappelijke ontwikkelingen en tendensen.
Het aanpassen van het statistisch apparaat
aan de veelheid van gezinsvormen is dan
ook een eerste uitdaging voor de toekomst.
Daarnaast is het ook noodzakelijk de gegevens
over de Belgische gezinnen te integreren en op
een toegankelijke manier aan te bieden.
Een belangrijke evolutie hierin is de ontsluiting
van administratieve gegevens voor het wetenschappelijk
en beleidsvoorbereidend onderzoek.
Het wetenschapsbeleid op federaal en
regionaal niveau in ons land maakt een langzame
evolutie door naar het actief inzetten van
ambtelijk materiaal in het plannen van beleid op
allerhande domeinen, ook op dat van het gezinsbeleid.
Dit alles gebeurt echter los van een grondige
discussie over de relatie tussen privacy en
onderzoek. Nog te vaak worden bronnen afgeschermd
uit angst voor privacyproblemen. Niet
dat deze problemen er niet zijn, maar voorbeelden
uit Noorwegen en Zweden, waar een vertrouwensrelatie
bestaat tussen de overheid en de
academische wereld in het zorgzaam omspringen
met grote en gekoppelde databestanden,
tonen aan dat bescherming van de privacy en
onderzoek wél hand in hand kunnen gaan. De
opbouw van die relatie en het winnen van het
vertrouwen van de publieke opinie van het nut
van dit onderzoek is een onrechtstreekse uitdaging
voor de toekomst omdat het de kennis over
gezinnen en hun gedrag kan verrijken en op die
manier het beleid kan aansturen.
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum
Hoe moet het Belgisch statistisch apparaat gemoderniseerd
worden om de feitelijke leefsituatie
van de gezinnen beter in kaart te brengen en om
onderzoek naar gezinnen en gezinsbeleid mogelijk
te maken in een omgeving waar de bescherming
van de privacy gegarandeerd wordt?
Waar zijn die ‘nieuwe’ denkbeelden
over het gezin?
Anders kijken nieuwsamengestelde
gezinnen
Er is een mentaliteitsverandering merkbaar in
de erkenning van nieuwsamengestelde en atypische
gezinnen. Waar België net na de Tweede
Wereldoorlog nog veel ‘traditionele’ gezinnen
met vele kinderen telde, zien we vandaag gezinnen
in allerlei maten en vormen opduiken. Doorheen
de tijd kan een gezin evolueren: van een
‘traditioneel’ gezin over een éénoudergezin naar
een nieuwsamengesteld gezin waar soms veel,
soms weinig kinderen in het huishouden aanwezig
zijn. Tot 1970 was echtscheiding nog een
taboe. Uit elkaar gaan werd met argusogen
bekeken en niet zelden had deze beslissing
invloed op het sociale of arbeidsleven. Ook
samenwonen was tot twintig jaar geleden ‘not
done’. Het is moeilijk in te beelden, maar zeker
in het naoorlogse België heeft het, in vergelijking
met de rest van noordelijk Europa, zeer
lang geduurd voor ongehuwd samenwonen
erkend werd als relatievorm. Erkend moet daarbij
zowel wettelijk als sociologisch begrepen
worden. Pas op het einde van de jaren 1990
werden de eerste wettelijke regelingen goedgekeurd
om samenwonenden bijkomende bescherming
te geven. In die periode werd immers
duidelijk dat er minder getrouwd en meer
samengewoond werd. Een trend die zich nog
steeds doorzet. Ook naar holebi’s toe veran-

P. 300
derde niet alleen de maatschappelijke acceptatie,
maar ook de wettelijke. In eerste instantie
kwam er het homohuwelijk, gevolgd door een
adoptieregeling. Tot slot is ook het beeld van
gezinnen grondig gewijzigd. Door de echtscheidingsevolutie
in ons land, ingezet in de loop van
de jaren 1970, zijn nieuwsamengestelde gezinnen
geen vreemd en onbeduidend verschijnsel.
De hertrouw bedraagt momenteel één derde van
het aantal afgesloten huwelijken en het aantal
gescheidenen dat opnieuw gaat samenwonen na
hun relatiebreuk ligt nog veel hoger dan het aantal
dat opnieuw voor het huwelijk kiest. Dat alles
creëert een nieuwe omgeving met een veelheid
aan gezinstypes. Ook hier speelt het beleid op
in. Een voorbeeldje: sinds 1 november 2006 kan
de toekenning van een Reductiekaart Grote
Gezinnen ook aangevraagd worden door wettelijke
of feitelijke nieuwsamengestelde gezinnen
met drie of meer kinderen. Toch is duidelijk dat
het getrouwde stel met kinderen nog vaak het
centrale referentiekader blijft.
Zijn de maatregelen ten aanzien van nieuwe
gezinsvormen in het beleid een tijdelijk experiment
of betekent dit een trendbreuk in het
omgaan met nieuwe gezinsvormen?
Andere beelden over mannelijkheid
en vrouwelijkheid
Wanneer we het hadden over geweld in het
gezin dan bleek dat dit thema sterk verbonden is
met het culturele beeld dat over ‘de man’ en ‘de
vrouw’ bestaat: “Een relatie is geen lange, stille
stroom”. De verschillende invalshoeken, noden
en wensen van beide partners bepalen de richting
van een relatie. De manier waarop meningverschillen
overwonnen worden, maakt het
verschil tussen een conflictueuze en een
geweldloze relatie. De democratische manier
veronderstelt dat beide partners elkaar als hun
gelijke beschouwen, met dezelfde rechten.
Daarbij worden de noden, gevoelens, capacitei-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
ten en verschillen van de andere erkend en
gerespecteerd (Leroy, 2004). Onze samenleving
heeft echter nog steeds hardnekkige patriarchale
trekken. Aan mannen wordt nog steeds
een grotere dominantie toegemeten dan aan
vrouwen. Als scholen communicatietraining of
lessen in zelfkennis zouden geven, is het cruciaal
om daarbij de stereotype man/vrouwbeelden
te doorprikken die vaak via de media
worden doorgegeven (en dat reeds op jonge
leeftijd). Onderzoek (Casman e.a., 2006;
Michielsens e.a., 1999) naar deze stereotyperingen
in de media stelt vast dat vrouwen die in
de media voorkomen, zowel lichamelijk (slank)
als mentaal (gevoelig) kwetsbaar zijn. Zij is
meestal een moeder die haar kinderen opvoedt,
wordt voornamelijk voorgesteld als een vrouw
die gegeerd wordt (verleidelijk, slank, sexy
gekleed) en voor wie het uiterlijk van uiterst
belang is. Vrouwen combineren hun kwetsbaarheid
met het moederschap en zijn eerder trots
op hun verleidelijk uiterlijk dan op hun professionele
of intellectuele bekwaamheden. Dit beeld
over vrouwelijkheid wordt met een zekere passiviteit
vereenzelvigd, terwijl het beeld over
mannen geassocieerd wordt met actie. Mannen
in de media worden meestal als rationeel, superieur
en leidend uitgebeeld. De verhouding tussen
beide geslachten, zoals deze op de televisie
worden uitgebeeld, roept vragen op: mannen lijken
vaker een superieure positie te hebben ten
opzichte van vrouwen (Casman e.a., 2006).
Het zou echter niet fair zijn de media met alle
zonden van de wereld te overladen. De beelden
van de media worden immers niet in het luchtledige
geproduceerd. Zij zijn eveneens kind van
een samenleving waar beelden over mannen en
vrouwen leven. Veel mediamakers zijn zich
bewust geworden van de rol die hun beeldvorming
heeft. Acties rond beeldvorming zoals de
oude campagne “Zeg niet te gauw, er is geen
vrouw” of de opvolger “Gevestigde Waarden”
waarin aan journalisten databanken aangereikt

worden met vrouwelijke specialisten (zodat niet
enkel mannen geïnterviewd worden in de specialistenrol)
maken duidelijk dat ook binnen de
mediawereld iets, zij het langzaam, verandert.
Hoe kan de media en het onderwijs omgaan met
de diversiteit aan gezinstypen en de voorstelling
van man- en vrouwbeelden?
Waar zijn de ‘nieuwe’ mannen
en vrouwen?
P. 301
Eén opvallende vaststelling in dit boek is dat
wanneer we kijken naar gezinnen en de
problemen die zij kennen, we in de eerste plaats
uitkomen bij de vrouw in het gezin. De problematiek
van oudere personen, die steeds langer
leven en hulp nodig hebben, draait vooral om
vrouwen, want zij blijken het vaakst mantelzorg
te verlenen. De zorg over de ouder wordende
ouders valt voornamelijk in hun handen, net
zoals de opvang van kleinkinderen die vooral
door grootmoeders langs moeders zijde gebeurt
(Casman & Jamin, 2006). Ook op het gebied
van de combinatie van verschillende levenssferen
zijn het de vrouwen die de grootste afweging
moeten maken. Als een koppel beslist om
kinderen te krijgen, wordt de keuze om (tijdelijk)
te stoppen met werken meestal door de
vrouw gemaakt. Aan haar wordt immers de rol
van echtgenote en moeder toebedeeld. We zijn
nog ver verwijderd van een algemene gelijkheid
tussen mannen en vrouwen. Zelfs nu vrouwen
goed vertegenwoordigd zijn in het onderwijs,
kiezen zij voor andere studies. Eens zij beginnen
te werken, zullen haar professionele keuzes
anders zijn dan zijn keuzes. Het is immers niet
zo dat wanneer vrouwen op gelijke wijze aanwezig
zouden zijn op de arbeidsmarkt, zij
daarom ook dezelfde posities zouden bekleden
als mannen. Vrouwen zijn minder beschikbaar
en mobiel in vergelijking met mannen en werken
vaker deeltijds (Gavray, 2003; Soens e.a.,
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum
2005). De totale scheiding van mannelijke en
vrouwelijke rollen in het gezin, zoals dat bijna
standaard was ten tijde van het mannelijke kostwinnersmodel,
is verdwenen. De waardenverandering
ten aanzien van wat mannelijk en
vrouwelijk is, werd sinds de jaren 1960 danig
door elkaar geschud. Professionele activiteit van
vrouwen wordt aanvaard en maakt deel uit van
de vrouwelijke identiteit. Toch blijven doorheen
deze nieuwe evolutie de maatschappelijke beelden
van mannelijkheid en vrouwelijkheid doorspelen.
De substantiële verschillen tussen de
rollen komen zowel in het huiselijke leven als op
het werk naar voren (Lipovetsky, 1997).
Taakverdeling binnen het gezin
Het idee dat thuis, in het gezin zelf, de taken
door beide partners kunnen opgenomen worden
naargelang hun beschikbaarheid, vindt ingang.
Taken die vroeger alleen aan vrouwen werden
toebedeeld, worden vandaag ook door mannen
gedaan. Dit gebeurt vooral in gezinnen waar de
man hoger opgeleid is en de vrouw tevens actief
is op de arbeidsmarkt. In België zien we een
lichte stijging van vaders in een echtscheidingssituatie
die de zorg over hun kind(eren) willen
opnemen. Het aantal vaders aan het hoofd van
een éénoudergezin stijgt ook, zij het zeer traag
(FOD Economie, 2006c). Wat het opnemen van
het vaderschapsverlof betreft, stijgt ook hier het
aantal aanvragen. Tussen 2003 en 2004 bedroeg
deze stijging 7 %. Ook het aantal opgenomen
dagen van dit verlof steeg met 7 % in deze periode.
Er zijn echter enkel cijfers beschikbaar
vanaf dag vier 1 (X, 2006). Mannen komen dus
steeds duidelijker in het vizier al botsen zij op
heel andere problemen binnen het gezin: hij
neemt nog steeds een klein aandeel van de
taken in het gezin op zich, maar het is tevens zo
dat zijn wens om voor de kinderen te zorgen een
veel grotere impact heeft op zijn carrière

P. 302
omwille van vastgeroeste vooroordelen op de
werkvloer. Deze veranderingen zijn ongetwijfeld
belangrijk, maar of zij een echte democratisering
van het huishouden veroorzaken, is nog
maar de vraag (zie bv. Mortelmans e.a., 2003).
De veranderingen gaan langzaam, uiterst langzaam.
De nieuwe invulling van de rollen wordt
stilaan duidelijk voor iedereen, maar hier is nog
een lange weg te gaan.
Hoe kan het beleid mannen en vrouwen aanmoedigen
een gelijkwaardige plaats in te nemen
in het gezin waar in onderling overleg op gelijke
voet de huishoudelijke verantwoordelijkheden
verdeeld kunnen worden?
Tijdsverdeling tussen gezin en arbeid
Bij het bespreken van de maatregelen om gezin
en arbeid te combineren werd duidelijk dat het
beleid uitgebreid op deze problematiek inspeelt.
De overheid moet gender-neutraal ageren, maar
combinatie-maatregelen worden vaker en in
grotere getale opgenomen door vrouwen. Of deze
maatregelen moeten dienen om het geboortecijfer
op te krikken laten we hier nu even in het
midden. Buitenlandse voorbeelden tonen immers
aan dat dergelijke maatregelen naar demografische
resultaten geen garantie op succes biedt.
De focus op vrouwen in het beleid heeft haar
eindpunt nog niet bereikt en dat om twee redenen.
Op de eerste plaats is het duidelijk dat combineren
voor vrouwen in het algemeen nog
steeds moeilijk is. Nog heel veel vrouwen keren
niet terug naar de arbeidsmarkt na een onderbreking.
Op de tweede plaats is het combineren
van arbeid en gezin door middel van verlofregelingen
niet altijd mogelijk in gezinnen die het
financieel niet zo ruim hebben. Het opnemen
van verloven wordt opvallend meer gedaan door
hoger opgeleiden. Mogelijk ligt hier een andere
visie ten aanzien van de plaats van arbeid aan
ten grondslag maar even reëel zijn de financiële
barrières. Wie de financiële middelen uit arbeid
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
nodig heeft, kan het zich vaak niet permitteren
om langdurig van de arbeidsmarkt te verdwijnen
om de zorg voor de kinderen op te nemen.
Daarnaast hebben hoger opgeleiden net door
hun diploma ook meer troeven in handen om
een terugkeer naar de arbeidsmarkt succesvol te
laten verlopen.
Ook kunnen ze beter aan de noodzakelijke informatie
komen om de verschillende verloven op te
nemen.
Hoe kunnen de zwakkeren in de samenleving
geholpen worden om gezinsarbeid en professionele
arbeid gecombineerd krijgen binnen een
krap financieel gezinsbudget?
Nieuwe geluiden op de arbeidsmarkt
De retoriek van ‘sociale verantwoordelijkheid’
van ondernemingen klinkt steeds luider binnen
het bedrijfsleven. Volgens een enquête, gepubliceerd
in 2005, antwoordden 84 % Europese
senior executives dat het concept ‘Sociale Verantwoordelijkheid
van Bedrijven’ een ‘centraal’
en ‘belangrijk’ element is bij het nemen van
beslissingen. Vijf jaar geleden bedroeg dit percentage
slechts 46 % (Business & Society Belgium,
2005). Om met respect voor mens en
omgeving te kunnen ondernemen, moet men
verschillende elementen in beschouwing nemen.
Men moet zich niet beperken tot de indienstneming
van een bepaald percentage vrouwelijke of
allochtone werknemers, maar ook rekening houden
met alle omgevingsfactoren. Niets belet
bedrijven om te zorgen voor een betere combinatie
van het beroeps- en gezinsleven. Een
goede relatie tussen werk en gezin is ook nodig
om een winstgevende onderneming te worden.
“Als ouders er niet in slagen om een gewenst
evenwicht te vinden tussen deze twee sferen,
zullen zij hun werktijd verminderen. Dit zet een
rem op de economische groei. Een vermindering
in het geboortecijfer heeft ook gevolgen
voor de toekomstige werkkrachten en de betaal-

aarheid van de sociale bescherming” (Bühler,
2004).
Is de volgende stap voor sociaal verantwoordelijke
bedrijven om gezinsvriendelijker te worden?
Wie zijn de ‘nieuwe’ ouderen?
Personen ouder dan 65 jaar, de scharnierleeftijd
waarop men (in theorie) op pensioen
gaat, kunnen niet als één homogene groep
worden beschouwd. Verschillende leeftijden
worden geassocieerd met verschillende fases op
het einde van het leven en andere functies in het
gezin en in de samenleving. De vermindering of
definitieve stopzetting van de beroepsactiviteit
rond de pensioenleeftijd zorgt voor een grotere
beschikbaarheid van grootouders om bijvoorbeeld
de opvang van kleinkinderen te garanderen.
De verlenging van de carrière die in het
Generatiepact beschreven staat, zal niet zonder
intergenerationele gevolgen zijn. In de jaren
1975-1980 vroeg men aan de ‘oudere’ werknemers
om plaats te maken voor de nieuwe
generatie jongeren die net uit de schoolbanken
kwam en geconfronteerd werd met een hoge
werkloosheidsgraad. De aankomende vergrijzing
maakt een dwingende ommekeer in dit
denken noodzakelijk: uitstappen als vijftiger zal
de uitzondering (moeten) worden en de werkzaamheidsgraad
van ouderen wordt opgetrokken.
Verlies van zelfstandigheid
en de keuze van de woonplaats
P. 303
Senioren wensen zo lang mogelijk thuis te
blijven wonen. Verhuizen is soms noodzakelijk,
vooral als men niet meer zelfstandig is. De overgang
kan echter ook plots verlopen, als een donderslag
bij heldere hemel, zonder mogelijkheid
om terug te keren naar het eigen huis(houden).
Ouderen komen steeds later (definitief) in een
rusthuis terecht. Dagopvang in collectieve voor-
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum
zieningen, zodat ouderen ´s avonds terug naar
huis kunnen, zijn mogelijkheden om de overgang
naar een nieuwe (gemeenschappelijke)
manier van leven te vergemakkelijken en minder
drastisch te maken, misschien zelfs minder
angstig en gelukkiger.
Door de algemene verlate intrede in het rusthuis
worden instellingen meer en meer gemedicaliseerd
en dus duurder, waardoor ze soms zelfs
onbetaalbaar worden voor een deel van de ouder
wordende bevolking. Het rusthuis heeft hierdoor
het imago van ‘sterfhuis’ gekregen, waar ze
vanaf wil. Het aanmoedigen van de participatie
aan (gemeenschappelijke) activiteiten, die de
senior een sociaal netwerk laat behouden, een
nieuwe rol toebedeelt en hem sociaal nuttig doet
voelen, kan bijdragen aan een andere manier
om naar opvangstructuren te kijken. Het is trouwens
aangetoond dat deze personen in betere
gezondheid ouder worden.
Hoe kan de overheid rusthuizen betaalbaar houden
zodat ze niet verworden tot ‘sterfhuizen’ en
een eigen plaats krijgen in een samenleving
waar mensen actief en participatief ouder
worden?
Mantelzorg
We hebben lang gedacht dat familiale en collectieve
solidariteit afzonderlijk opereerden en
zelfs dat de één de andere uitsloot. Niets is minder
waar. De zorg over personen gebeurt door
gebruik te maken van zowel publieke diensten
als van familiale hulp. De collectieve solidariteit
geeft ons de mogelijkheid een deel van de huishoudelijke
taken uit te besteden. Dit wil echter
niet zeggen dat de intrafamiliale zorg verdwijnt.
Integendeel, voor het goed functioneren van de
formele zorg is een intern aanspreekpunt nodig.
Meer zelfs, de mantelzorger heeft niet altijd zin
om alle zorg uit handen te geven, zelfs als deze
zorg zwaar, intens emotioneel en soms uitput-

P. 304
tend is. Het idee dat de familiale solidariteit uit
onze Westerse moderne samenleving verdwijnt,
is dus fout. Door de stijgende levensverwachting
en de stijgende noden van oudere personen
wordt steeds vaker een beroep gedaan op deze
hulp. De nodige hulp verschilt naargelang de
fase in de levenscyclus. Op basis van de cijfergegevens
van PSBH, zien we geen grote verschillen
in de geboden hulp tussen de situatie
van 1993 en 2001. Men kan dus niet spreken
over een verzwakking van de intergenerationele
relaties binnen de familiekring (Nisen, 2004).
Wel bieden de maatregelen uit het Generatiepact
om ouderen langer actief te houden op de
arbeidsmarkt mogelijk een bedreiging voor deze
mantelzorgers. Als de groep mantelzorgers bij
uitstek langer moet werken, leidt dit tot een verschuiving
van tijdsbesteding en mogelijk ook tot
een wijziging in het aanbod aan mantelzorg.
Hoe bieden we een antwoord op het dilemma
van langer werken en zorgen voor familieleden
in het licht van de vergrijzing van onze
samenleving?
Allochtone ouderen,
een nieuwe uitdaging
Een andere uitdaging is de interculturaliteit bij
het ouder worden. Zoals nu voor jongeren een
specifieke benadering wordt uitgewerkt, zal
dit ook gebeuren voor ouderen. Politiek gezien,
werden vergrijzing en migratie altijd beschouwd
als aparte wereld. De ene had niets met de
andere te maken en voor beide was er een apart
beleidstraject. Vandaag wordt duidelijk dat dit
niet meer mogelijk is omdat ook allochtonen
deel uitmaken van de collectieve veroudering.
De vergrijzing op zich verandert van aard en
intensiteit (Loriaux, 2006). De samenleving is
zowel multigenerationeel als multicultureel.
Oudere allochtonen hebben een andere visie op
hulp en zorg aan hun ouder wordende ouders.
Het is in bepaalde gezinnen niet vanzelfspre-
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
kend om gebruik te maken van professionele
hulp. De hulp- en zorgsector zelf heeft weinig
ervaring met betrekking tot de benadering van
allochtonen. Hoewel de vraag naar opvang in
een rusthuis nog niet actueel is voor Turkse en
Marokkaanse allochtonen zal zij dit over enkele
jaren wel worden (Carbonnelle e.a., 2006).
Hoe gaan we om met een ouder wordende generatie
allochtonen die een visie heeft op het ouder
worden en de rol van het gezin en het rusthuis
daarin?
Waar staat het gezinsbeleid?
We zien in Europa heel uiteenlopende
demografische ontwikkelingen. Deze
zijn gebaseerd op een verschillende politieke
benadering. Het noorden van Europa heeft haar
gezinsbeleid op een ‘interventionistische’
manier uitgebouwd waarbij een nieuw ideologisch
model gehanteerd wordt. Gedurende de
jaren 1980 hebben de sociale maatregelen in
deze landen voorkomen dat het vruchtbaarheidscijfer
een zware daling kende. Daarentegen
hebben de economische crisis en de hoge
werkloosheidsgraad sinds het begin van de
jaren 1990 gezinnen ertoe gebracht te besparen
en is de vruchtbaarheid gedaald. Waar op het
einde van de jaren 1980 de vervanging van de
bevolking gewaarborgd was, telt men vandaag
amper 1,72 kinderen per Deense vrouw en
1,65 kinderen per Finse en Zweedse vrouw.
In het zuiden van Europa heerst de mentaliteit
van de patriarchale familie van de jaren 1970
nog steeds. De vrouw (en moeder) blijft meestal
thuis en de man (en vader) gaat buitenshuis
werken. Onder invloed van verschillende factoren
is de mentaliteit en zijn de materiële
omstandigheden veranderd. Er wordt niet meer
vreemd opgekeken als vrouwen gediplomeerd
zijn en een professionele activiteit uitoefenen.
Deze evolutie heeft een grote invloed op het

P. 305
vruchtbaarheidscijfer. In 2003 werden slechts
1,2 kinderen per vrouw geboren in Spanje, Griekenland
en Portugal. In 2001 bengelden de zuiderse
Europese landen aan de staart van de
uitgaven met betrekking tot het gezin. Spanje,
Italië en Portugal gaven slechts tussen 0,5 % en
1,2 % van hun BNP uit aan dit beleid, Griekenland
besteedde 1,8 % van zijn BNP. Landen
zoals Finland, Denemarken, Duitsland of Luxemburg
besteedden 3 % tot 3,8 % van hun BNP
(Eurostat, 1996). De politiek van deze Europese
landen heeft deze emancipatie van vrouwen niet
gevolgd. Hoewel steeds meer vrouwen werken,
zijn de maatregelen om een gezin en een carrière
met elkaar te combineren ontoereikend (Le
Bras, 2002).
Tijdens de vergaderingen van de Staten-generaal
werd veelvuldig gedebatteerd over het model
van ouderschapssteun dat in de Scandinavische
landen toegepast wordt. Finland en Zweden
voeren al sinds het einde van de jaren 1960 een
beleid gericht op de gezinnen. De sociale en
politieke doelstellingen van deze landen kaderen
in een algemene sociale hulp die voor iedereen
van toepassing is en levenslang geldt. Scandinavische
landen onderscheiden zich door hulp aan
te bieden aan ouders vanaf de geboorte van het
kind tot dat deze een adolescent is. Zij voorzien
in gesubsidieerde kinderopvang, een flexibel en
gul ouderschapsverlof en werktijdvermindering
voor ouders met jonge kinderen. Op deze manier
kunnen ouders hun familiale en professionele
verplichtingen zonder onderbreking combineren.
Deze genereuze familiale politiek heeft zijn
weerslag op de publieke sociale uitgaven. Deze
liggen hoger dan de gemiddeldes van de Europese
landen. In 2001 bedroegen de sociale uitgaven
ten voordele van het gezin 3,8 % van het
BNP van Denemarken, 2,9 % in Zweden en
2,3 % in België. Het sociale en gezinsbeleid dat
al sinds oudsher in Zweden gevoerd wordt,
heeft onze visie weinig veranderd. Zweden kent
het hoogste aandeel werkende vrouwen (75 %
Besluit: het doorbladeren van het fotoalbum
in de leeftijdscategorie 20-65 jaar, vooral in de
publieke sector) en telt ook het meeste verkozen
vrouwen in het parlement, alsook in gemeenteraden.
Bij de geboorte van een kind ontvangen
Zweedse ouders in het totaal 450 dagen ouderschapsverlof,
waarvan 60 dagen door de vader
moeten opgenomen worden. Een gezinsbeleid
dat gul is voor ouders met kinderen heeft dus
gevolgen voor de gelijke kansen in het gezin
(sociale gelijkheid en gelijkheid tussen de seksen).
Het ouderschap maakt deel uit van een
publieke zorg (Sullerot, 2001).
Maar ook het Scandinavische model moet de
strijd aangaan met de globalisering en blijven
groeien zodat de sociale zekerheid behouden
blijft en het algemeen welzijn van de bevolking
vergroot. Deze twee domeinen werden altijd als
elkaars uitersten bekeken, maar kunnen dus ook
hand in hand gaan. Zoals gezegd, werd dit
model in de debatten regelmatig aangehaald als
een inspiratiebron voor het Belgisch gezinsbeleid.
Het kan echter niet zonder meer overgenomen
worden in de Belgische samenleving. Er
bestaan te veel verschillen op het gebied van fiscaliteit,
werkorganisatie, verdeling van lonen en
bevolkingsstructuur. In de Belgische institutionele
context raakt het gezinsbeleid aan verschillende
beleidscontexten. Soms houden ze rekening
met elkaar, soms niet. Het is moeilijk om op die
manier te komen tot een coherent gezinsbeleid.
De federale regering is bevoegd voor de
arbeidsorganisatie, werk, sociale zekerheid, fiscaliteit,
gelijkheid man/vrouw, recht, sociale
integratie, publieke gezondheid, personen met
een handicap,… De regio’s staan in voor aangelegenheden
met betrekking tot werk, huisvesting,
sociale actie,… en de gemeenschappen zijn
bevoegd voor kinderen, opvoeding, gezondheid,
levenslang leren, preventie, jeugdhulp, cultuur,
buitenschoolse opvang,… Het is geen sinecure
om al deze bevoegdheden te stroomlijnen en al
deze materies in een coherent kader te krijgen.

P. 306
Een kader dat bovendien naar de bevolking
gecommuniceerd kan worden en waar de resultaten
voor de gezinnen geen ongewenste perverse
effecten resulteren.
Samengevat: het gezinsbeleid in België staat voor
een dubbele uitdaging. Aan de ene kant is er een
structurele versnippering van bevoegdheden
waardoor een geïntegreerd gezinsbeleid moeilijk
realiseerbaar is. Aan de andere kant is de levensloop
van individuen en de samenstelling van de
gezinnen zo divers geworden dat zelfs binnen
één enkel bevoegdheidsdomein een geïntegreerd
beleid voeren naar àlle gezinnen bijzonder
complex is geworden. De uitdaging voor het
gezinsbeleid is om elke burger, in elke fase van
zijn/haar unieke levensloop, te beschermen.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Het gezinsbeleid moet aandacht hebben voor de
solidariteit tussen de verschillende generaties
en binnen generaties, waarbij rekening wordt
gehouden met de maatschappelijke en demografische
ontwikkelingen. Hierbij moet wel de
vraag gesteld worden of àlle gezinnen op
dezelfde manier moeten worden behandeld. Niet
alle gezinnen hebben immers dezelfde noden.
De eigenheid van een gezin moet bewaard blijven
en erkend worden, maar deze diversiteit
vraagt wel om een gedifferentieerd beleid.
Noot
1 Het ouderschapsverlof bestaat sinds 1 juli 2002. Het ouderschapsverlof wordt vanaf de
vierde dag uitbetaald door de verzekeringsinstellingen. De eerste drie dagen worden door
de werkgever uitbetaald en worden niet geregistreerd (X, 2006).

Medewerkers
aan dit boek
Medewerkers aan dit boek
RIET BULCKENS, sociologe van opleiding
(K.U.Leuven), is als onderzoeksmedewerkster
verbonden aan het Centrum voor Longitudinaal
en Levensloop Onderzoek (CELLO) van de
Universiteit Antwerpen. Zij verricht voornamelijk
onderzoek in het domein van de gezinssociologie.
PAUL BORGHS is licentiaat in de rechten (Universitaire
instelling Antwerpen, UIA), licentiaat in
de toegepaste economische wetenschappen
(Universitaire Faculteiten Sint-Ignatuis Antwerpen,
Ufsia) en kandidaat in de politieke en sociale
wetenschappen (Ufsia). Hij is medewerker
van de cel politiek van de Holebifederatie.
MARIE-THÉRÈSE CASMAN is assistente, wetenschappelijk
hoofdmedewerkster en onderzoekster
verbonden aan het Instituut voor Humane
en Sociale wetenschappen aan de Universiteit
van Luik, ULg. Zij coördineert de Panelstudie
Belgische Huishoudens (PSBH). Zij verricht
voornamelijk onderzoek in de domeinen rond
gezinnen, armoede en veroudering.
YVES COEMANS is attaché op de studiedienst van
de Gezinsbond. Hij volgt de sector gezinsinkomen
op: gezinsfiscaliteit, sociale zekerheid en
sociale bijstand, maar ook kosten van kinderen.
Als handelsingenieur van opleiding jongleert hij
graag met cijfers.
LUC CORTEBEECK is voorzitter van het ACV en
ondervoorzitter van het Wereldverbond van de
Arbeid. Het ACV komt op voor de verdediging
van de werknemersbelangen. Uiteraard is de

P. 308
relatie gezin en arbeid een belangrijk element in
de visie van het ACV.
FRANÇOISE DE BOE is adjunct-coördinatrice van
het Steunpunt tot bestrijding van armoede,
bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting binnen
het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor
Racismebestrijding.
MARIE-PIERRE DELCOUR is juriste en directrice
van Infor-homes te Brussel, een pluralistische
vereniging die zich bezig houdt met de promotie
van de levenskwaliteit in instituten die oudere
personen opvangen.
DONATIENNE DESMETTE is professor aan de Université
catholique de Louvain-la-Neuve, UCL.
Zij doceert sociale psychologie aan het FOPES
(Open faculteit economische en sociale politiek)
en coördineert het onderzoek van CERISIS
(Interdisciplinair onderzoekscentrum over solidariteit
en sociale innovaties) waar zij onderzoek
verricht naar de invloed van sociale beeld
van het ouder worden op de werkattitudes en de
prestaties van ‘oudere’ werknemers.
FRED DEVEN is wetenschappelijk directeur van
het Kenniscentrum Departement Welzijn, Volksgezondheid
en Gezin van de Vlaamse Gemeenschap.
Gezinsvorming, ouderschap en de
combinatie van arbeid en gezin zijn zijn onderzoeksspecialiteiten.
JOZEF DE WITTE is sedert 1 mei 2004 directeur
van het Centrum voor Gelijkheid van Kansen
en voor Racismebestrijding, waar ook
het Steunpunt tot bestrijding van armoede,
bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting
onder ressorteert, zij het met een speciaal
statuut.
EVA DIRCKX is stafmedewerker Gelijke kansen
en diversiteit bij VIVA-SVV. Zij ontwikkelt er
projecten omtrent gezinsgeweld en interculturaliteit
en trekt mee aan de kar van de vrouwendagen
en de Wittelintencampagne.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
FRÉDÉRIQUE FASTRE is juriste en verantwoordelijk
voor de opvolging van het Europese en internationale
beleid rond de gelijkheid tussen
mannen en vrouwen aan het Instituut voor de
gelijkheid van mannen en vrouwen, een federale
instelling rond dit thema.
JACQUES FIERENS is advocaat aan de balie van
Brussel. Hij is buitengewoon hoogleraar aan de
Universitaire Faculteit Notre-Dame de la Paix,
FUNDP, te Namen en doceert ook cursussen
aan de ULg. Zijn beroep, onderwijstaken en
ondezoek concentreren zich rond het familierecht,
het recht over sociale hulp en de filosofie
van de rechten van de mens.
MATHIEU GAILLARD is als onderzoeksassistent
verbonden aan CERISIS, UCL. Hij werkt aan
een doctoraat rond de psychosociale processen
die de professionele werkethos onbewust beïnvloeden
van ‘oudere’ werknemers.
CLAIRE GAVRAY is sociologe en onderzoekster
aan de ULg. Zij onderzoekt reeds lange tijd
levenslopen met bijzondere aandacht voor de
overeenstemming tussen verschillende sferen
(werk, familie), tussen objectieve en subjectieve
aspecten waarbij gender centraal staat.
FRANÇOISE GOFFINET is sociologe en deskundige
op het domein van de gelijkheid tussen mannen
en vrouwen. Als attaché van het Instituut voor
gelijkheid van mannen en vrouwen bestudeerde
zij vanaf 1990 achtereenvolgens de dossiers
rond werk, combinatie gezins- en beroepsleven
en geweld tussen partners.
CATHY HERBRAND is FWO-aspirante aan de Université
Libre te Brussel, ULB en werkt binnen
het domein sociologie aan een doctoraat rond
holebi-ouderschap en het sociaal ouderschap.
Zij is auteur van het CRISP-dossier ‘Holebiadoptie’
(2006).
MARYSE HUET werkt voor de Algemene Directie
Werk en Sociale Zaken van de Europese Commissie.
Zij heeft meegewerkt aan de redactie

P. 309
van vele uitgaven over de familiale politiek,
waaronder het rapport Politiques actives du
marché du travail (Seminarie Europese vrouwen
en werk, Turijn, 1994, georganiseerd door
het BIT, de Europese Commissie en het Italiaanse
Ministerie van Werk. In 1994 heeft zij
samen met F. Le Prince het rapport van de Europese
Raad over de combinatie van professioneel
en gezinsleven in het kader van een gelijkenkansenbeleid.
JEAN JACQMAIN is gewoon hoogleraar aan de
Faculteit Rechtsgeleerdheid van de ULB en
ondervoorzitter van de Raad Gelijke Kansen
voor Mannen en Vrouwen.
THÉRÈSE JACOBS is ZAP-lid van de Universiteit
Antwerpen. Zij was 6 jaar algemeen directeur
van het Centrum voor Bevolkings- en Gezinsstudie,
CBGS. Ze heeft talrijke opdrachten uitgevoerd
over beleidsthema’s die verband houden
met mantelzorg, kinderopvang, vrijwilligerswerk
en samenlevingsopbouw.
ANNE JAUMOTTE is sociologe voor het studiecentrum
van de Ligue des Familles, een beweging
die instaat voor de permanente scholing van
volwassenen. Zij behartigt de dossiers rond
oudere personen en intergenerationele relaties
vanuit de invalshoek van een stijgende levensverwachting
en de gevolgen voor het dagelijks
gezinsleven.
BERNARD JURION is gewoon hoogleraar aan de
ULg waar hij de vakken algemene economie en
overheidsfinanciën doceert. Hij is ook voorzitter
van de afdeling ‘Fiscaliteit en parafiscaliteit’ van
de Hoge Raad van Financiën. Zijn interessedomeinen
zijn lokale overheidseconomie en de
economische effecten van de belastingen.
KATHLEEN LEDOUX is licentiate in de rechten,
UCL, bezit een diploma van hogere studies (DES)
in internationaal en Europees recht, UCL. Zij is
juriste en coördineert opleidingen voor het sociaal
verzekeringsfonds van het UCM.
Medewerkers aan dit boek
MICHEL LORIAUX is professor emeritus aan de
UCL. Van opleiding sociaal-economist (ULg)
heeft hij zich de laatste 20 jaar vooral gespecialiseerd
in de vragen rond de veroudering van de
bevolking en de samenleving. Hij heeft in 1986
het concept ‘vergrijzing’ geponeerd.
JACQUES MARQUET is socioloog en professor aan
de UCL. Hij doceert er sociologie van de familie
en sociologie van de seksualiteit aan het Instituut
van Studies over de Familie en Seksualiteit
(IEFS) en aan de Eenheid Antropologie en
Sociologie (ANSO).
KOEN MATTHIJS is gewoon hoogleraar aan het
Centrum voor Sociologisch Onderzoek (K.U.Leuven).
Hij is verantwoordelijk voor het onderzoeksdomein
gezin en bevolking. Zijn onderwijs
heeft betrekking op algemene sociologie, gezinssociologie
en demografie.
THÉRÈSE MEUNIER behaalde een Master in
Administratie en Beheer van ondernemingen en
is Auditeur-generaal van Financiën. Zij is
momenteel financieel adviseur op de Permanente
Vertegenwoordiging van België bij de
NAVO. Zij is geïnteresseerd in de problematiek
betreffende ‘gender en fiscaliteit’.
ANNE MOREAU is psychologe van opleiding en
coördinatrice van CAPAM en het netwerk Libr’
age.
DIMITRI MORTELMANS is docent aan de Faculteit
Politieke en Sociale Wetenschappen van de Universiteit
Antwerpen. Hij is tevens hoofd van het
Centrum voor Longitudinaal en Levensloop
Onderzoek (CELLO) en co-promotor van het
steunpunt Werk en Sociale Economie (WSE).
Zijn onderzoek situeert zich in de arbeids- en
familiesociologie en behandelt thema’s als echtscheiding,
combinatie gezin en arbeid en loopbaanonderzoek.
MARTHE NYSSENS is professor in het departement
economie aan de UCL. Zij coördineert een

P. 310
onderzoeksgroep rond de thema’s sociale economie
en sociale politiek binnen CERISIS.
HEDWIGE PEEMANS-POULLET heeft tijdens haar
carrière, naast haar feministische engagementen,
vele functies gehad. Zij was onder andere
assistente aan de UCL en attachée van het
Secretariaat van de Commissie van werk en
vrouwen (FOD Werkgelegenheid).
ANNETTE PERDAENS is sociologe. Zij werkt al
32 jaar in de domeinen gezondheidszorg en
welzijn. Zij is administratief directrice van het
Observatorium voor Gezondheid en Welzijn in
de hoofdstad. Zij is co-auteur van het rapport
over armoede in de Brusselse regio.
CAROLINE SIMAŸS is onderzoekster aan het Instituut
voor Humane en Sociale wetenschappen
van de ULg. Zij is vooral geïnteresseerd in
arbeids- en gezinssociologie.
FREDERIK SWENNEN is professor aan de Universiteit
Antwerpen en advocaat aan de balie van
Brussel. Hij schreef of redigeerde ongeveer
100 publicaties over het (inter)nationale familierecht,
gaf over dit onderwerp ook lezingen en
werkte mee aan opleidingen.
JAN VAN BAVEL is socioloog en docent demografie
en onderzoeksmethoden voor sociale
wetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel,
VUB. Zijn onderzoek concentreert zich op
oorzaken en gevolgen van lage vruchtbaarheid
in Europa.
ANKIE VANDEKERCKHOVE is de eerste Kinderrechtencommissaris
in Vlaanderen, door het
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Vlaams Parlement benoemd in 1998. Zij studeerde
rechten en criminologie te Gent en was
werkzaam bij het Centrum voor de Rechten van
het Kind, Universiteit Gent, UGent. Zij was ook
werkzaam als advocate aan de Gentse balie en
heeft voor Kind en Gezin gewerkt.
KAREL VAN DEN BOSCH is sinds 1986 werkzaam
als onderzoeker op het Centrum voor Sociaal
Beleid Herman Deleeck, CSB, van de Universiteit
Antwerpen. Tevens doceert hij statistiek
aan de Universiteit van Antwerpen en data-analyse
aan de Katholieke Universiteit Brussel,
KUBrussel.
MIEKE VAN HAEGENDOREN is hoogleraar en vicerector
aan de Universiteit Hasselt, Hasselt. Zij is
co-promotor van het Steunpunt Gelijke kansenbeleid,
een consortium van de Universiteit Antwerpen
en Hasselt.
PHILIPPE VAN PARIJS doceert aan de UCL, waar
hij sinds 1991 verantwoordelijk is voor de Hoover
Leerstoel in economische en sociale ethiek.
Hij is ook gasthoogleraar aan Harvard University
sinds 2004, aan de K.U.Leuven sinds 2006
en aan de Ecole normale supérieure (Parijs)
vanaf de lente van 2007. De Francquiprijs werd
hem in 2001 toegekend.
FRANÇOISE VOISIN is licentiaat in de rechten
en juridisch adviseur voor het UCM. Een organisatie
die de werkgeversbelangen verdedigt
in de Nationale Raad voor Werk en in de Economische
en Sociale Raad van het Waalse
gewest.

Bibliografie
Bibliografie
Aide à Domicile en Milieu Rural (2001), L’aide à
domicile: un défi permanent. Brussel: Editions Luc
Pire.
Andrian, J. (1994), Le déroulement de la carrière
professionnelle des femmes à la cinquantaine,
Gérontologie et société, 70, 119-138.
Assurance Advisory Services Luxembourg (2002)
Étude d’évaluation de l’impact du Congé parental
au Grand-Duché de Luxembourg: Présentation des
résultats. Luxemburg: Assurance Advisory Services
Baluchon Alzheimer België (2006) Baluchon Alzheimer
België: soutien aux familles. http://www.baluchon-alzheimer.be/.
Beghin, P. & Van De Woesteyne, I. (2003), Handboek
personenbelasting 2003-2004. Antwerpen: Intersentia.
Belle, A. & Maubert, D. (2006), Pour poser les termes
du débat. Divorce et Séparation, Divorce et précarité
(5), 5-22.
Berghmans, G. (2006), Opinions et attitudes à
l’égard de la politique sociale des pouvoirs publics
en faveur du troisième âge pp. 289-322 in M. Loriaux
& D. Remy (eds.), La retraite au quotidien.
Modes de vie, représentations, espoirs et inquiétudes
des personnes âgées. Brussel: De Boeck &
Larcier.
Bonsang, E., Casman, M.T. & Nibona, M. (2004),
Potrait de l’enfance en Belgique. Analyse des données
du question enfant du PSBH 1992-2002.
Recherche commanditée par l’observatoire de l’Enfance
de la jeunesse et de l’aide à la jeunesse.
Liège: Faculté d’économie, de gestion et de sciences
sociales. Service de Sociologie Panel Démographie
familiale.

P. 312
Boulanger, P.-M., Lambert, A., Deboosere, P., Lesthaeghe,
R. & Surkyn, J. (1997), Algemene volks- en
woningtelling op 1 maart 1991. Huishoudens en
gezinnen, monografie nr. 4. Brussel: Ministerie van
Economische Zaken, NIS.
Breda, J., van Landeghem, C., Claessens, D. &
Schoenmaekers, D. (2004), Het persoonlijk assistentiebudget
3 jaar later, Alert(5), 69-79.
Bühler, S. (2004), Bébés et employeurs – Comment
réconcilier travail et vie de la famille. Nouvelle
Zélande, Portugal, Suise, Volume 3. Ingekorte
versie. Bern: OCDE, Office Fédéral des assurances
sociales (OFAS) en Secrétariat d’Etat à
l’économie.
Bulckens, R., Humpers, L., Petit, S., Mortelmans, D. &
Casman, M.-T. (2005) Overzicht van de resultaten
van de gezinsenquête juni 2005 aangevuld met de
gegevens van het Gezinsdemografisch panel PSBH.
Antwerpen: PSBH, Universiteit Antwerpen.
Business & Society Belgium (2005), Le baromètre de
Business & Society Belgium dresse l’état des lieux
de la responsabilité sociétale des entreprises,
Magazine Business & Society Belgium(14), 3-11.
Cantillon, B. (1999a), De welvaartsstaat in de kering.
Kapellen: Uitgeverij Pelckmans.
Cantillon, B. (1999b), Samenvatting en beleidsconclusies:
het herstel van het evenwicht tussen
arbeid, gezin en verzorginsstaat, pp. 241-281 in
B. Cantillon (ed.), De welvaartsstaat in de kering.
Kapellen: Uitgeverij Pelckman.
Cantillon, B. (2005), Hoe sociaal en zeker is de sociale
zekerheid nog? Reflecties over de toekomst van
de sociale zekerheid in België, Belgisch Tijdschrift
voor Sociale Zekerheid (4), 719-735.
Cantillon, B., Breda, J., Ghysels, J., Schoenmaekers,
D., Debacker, M. & Wiercx, J. (2006) Proeve van
een macrozorgbegroting voor minderjarigen. Antwerpen:
CSB, Universiteit Antwerpen.
Cantillon, B., Passot, L., Van Mechelen, N. & Verbist,
G. (2003) De gezinsdimensie in de Vlaamse fiscaliteit.
Antwerpen: CSB, Universiteit Antwerpen.
Cantillon, B., Storms, B. & Verbist, G. (1996), De
gezinsdimensie in de sociale zekerheid. Brussel:
DWTC.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Cantillon, B., Storms, B., Verbist, G. & Van den Bosch,
K. (1995) Wegen naar een grotere doelmatigheid
van kinderbijslag en belastingaftrek voor kinderen
ten laste. Antwerpen: CSB, Universiteit Antwerpen.
Cantillon, B. & Verbist, G. (1999) De sociale en fiscale
herverdeling in België. Antwerpen: CSB, Universiteit
Antwerpen.
Carbonnelle, S., Casman, M.T., Joly, D. & Moulin, M.
(Eds.) (2006) Migrations et vieillissements. Brussel:
Koning Boudewijnstichting.
Carlson, A., Maréchal, P. & Panier, C. (1998) Où
vivre vieux? Quel éventail de cadres de vie pour
quelles personnes vieillissantes? Brussel: Koning
Boudewijnstichting.
Casman, M.-T. (2005), La question du choix de vie
pour les personnes âgées. Repères sociologiques,
L’observatoire (44), 34-39.
Casman, M.-T., Dizier, C., Jacquemain, M., Nibona, M.
& Willems, I. (2006) Etude sur l’intégration par les
jeunes des stéréotypes sexistes véhiculés par les
médias. Universiteit Luik: Luik.
Casman, M.-T. & Jamin, C. (2006), Des liens avec des
fils d’argent. L’importance des relations avec les
grands-parents. Brussel: Éditions Labor.
Casman, M.-T., Lenoir, V. & Bawin-Legros, B. (1998)
Vieillir en maison de repos: Quiétude ou Inquiétudes?
Brussel: Ministerie van Werk en Gelijke
Kansen.
Casman, M.T. (2002), Les représentations sociales
du vieillissement: une approche quantitative de
la question. DEA Sociologie. Luik: Université de
Liège.
Casman, M.T. (2006) Vivre Seule: Choix ou fatalité?,
Colloque solitudes: comment recréer le tissu social?
Luik.
Cattagni, A. (2006), Opinions et attitudes à propos de
la vieillesse et du vieillissement des hommes et des
société, pp. 321-362 in M. Loriaux & D. Remy
(eds.), La retraite au quotidien. Modes de vie,
représentations, espoirs et inquiétudes des personnes
âgées. Brussel: De Boeck & Larcier.
CERISIS (2004), Titre-service, que comprendre, que
penser?, IRES-UCL (20), 1-4.

P. 313
Ceulemans, C., Degeeter, D., Hermans, G. & Mortelmans,
D. (2001) Behoeften aan opvang. Opvang
van Behoeften. Een behoefteonderzoek naar buitenschoolse
kinderopvang in de stad Antwerpen.
Antwerpen: Politieke en Sociale Wetenschappen,
Universiteit Antwerpen.
Coen, R. (2004), Pensioengids. Brussel: Socialistische
mutualiteiten.
Coenen, M.T. (1993), Grève des femmes de la FN en
1966. Brussel: De Boeck Université.
Commaille, J., Strobel, P. & Villac, M. (2002), La
politique de la famille. Parijs: La découverte.
Coppens, K. & Koelet, S. (2002), Participatie als hefboom.
Publieke participatie en de verdeling van de
huishoudelijke taken, pp. 175-190 in M. Elchardus
& I. Glorieux (eds.), De symbolische samenleving.
Een exploratie van de nieuwe sociale en culturele
ruimtes. Tielt: Lannoo.
Corijn, M. (2004), Ongehuwd en gehuwd samenwonen
in België. Feiten en opvattingen vanuit een
sociaal-demografisch perspectief. Brussel: CBGS
werkdocumenten.
Corijn, M. (2005) Echtscheidingen in België: met of
zonder kinderen. www.cbgs.be, Uit het onderzoek,
17/10/2005.
Corijn, M. (2006) Ongehuwd samenwonen in Vlaanderen
anno 2003. www.cbgs.be, Uit het onderzoek,
31/03/2006.
D’olieslager, T. & De Boyser, K. (2005), Armoede
en sociale uitsluiting becijferd, pp. 317-372 in
J. Vranken, K. De Boyser & D. Dierckx (eds.),
Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2005.
Leuven: Acco.
De Decker, P. & Laureys, J. (2006), Polariseert de
Belgische woningmarkt?, pp. 149-173 in J. Vranken,
K. De Boyser & D. Dierckx (eds.), Armoede en
sociale uitsluiting. Jaarboek 2006. Leuven: Acco.
De Groote, P. & Truwant, V. (2003), Demografie en
samenleving. Leuven: Universitaire Pers.
Degavre, F. & Nyssens, M. (2005) Innovation sociale,
“care” et genre, le cas des services de gardes malades
en Wallonie, Journée Jean Dabin. Louvain-la-
Neuve.
Bibliografie
Deleeck, H. (1993) De toekomst van de sociale zekerheid:
wenselijkheden en grenzen. Antwerpen: CSB,
Universiteit Antwerpen.
Deleeck, H. (1994), Kinderbijslag en recht van het
kind, Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid
(1), 133-138.
Deleeck, H. (2001), De architectuur van de welvaartsstaat
opnieuw bekeken. Leuven: Acco.
Depaepe, M. (1998), De pedagogisering achterna.
Leuven: Acco.
Deven, F. & Nuelant, T. (1999), Parental leave and
career breaks in Belgium, pp. 141-154 in P. Moss &
F. Deven (eds.), Parental Leave: progress or pitfall?
Brussel: CBGS.
Dewilde, C. (2006) Housing Movements following
Divorce: A European Comparison (OASeS – Working
Paper). Antwerpen: Universiteit Antwerpen –
OASeS.
Docquier, F. (1995), La démographie wallonne:
Histoire et perspective d’une population vieillissante,
F. Joris (ed.), Wallonie. Atouts et références
d’une région. Namen: Waalse regering.
Dortier, J.F. (Ed.) (2002) Familles. Permanences et
métamorphoses. Auxerre: Sciences Humaines Éditions,
Diffusion Presses Universitaires de France.
Doublet, J. (1990), L’aide aux familles. Contribution
de la sécurité sociale à la politique démographique.
Genève: Bureau international du Travail.
Driessens, K. (2003), Armoede en hulpverlening.
Omgaan met isolement en afhankelijkheid. Gent:
Academia Press.
Du Pasquier, J.-N., de Roulet, A.-M., Usel, M. &
Comba, F. (1995), Les chemins de l’aide. Enquête
auprès des personnes dépendantes. Programme
“Philémon et Baucis, Genève 1992-1993”. Lausanne:
Éditions Réalités sociales.
Dulac, G. (1997), Les demandes d’aide des hommes.
Montreal: Univerité McGill.
Duquet, N., Glorieux, I., Laurijssen, I. & Van Dorsselaer,
Y. (2005), Van voor naar achter: waarom
wordt de voorsprong van meisjes op school niet verzilverd
op de arbeidsmarkt?, pp. 79-100 in

P. 314
J. Godemont, N. Steegmans, K. Goyvaerts, S. Lenaers
& S. Spee (eds.), Het leven zoals het zou kunnen
zijn: (on)gelijke kansen in de levensloop.
Antwerpen: Steunpunt Gelijke Kansenbeleid Universiteit
Antwerpen/Universiteit Hasselt.
Dykstra, P.A. & Fokkema, T. (2000) Partner en kinderen:
belemmerend of bevorderend voor beroepssucces?
Beroepsmobiliteit van mannen en vrouwen
met verschillende huwelijks- en ouderschapscarrières.
http://www.mensenmaatschappij.nl/vol75/
nr02/art04.
Elchardus, M. & Smits, W. (2005), De toekomst van
het gezin. Brussel: Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep
TOR, Vrije Universiteit Brussel.
Eurostat (1996), ESSPros Manual 1996. Brussel:
European Commission.
Eurostat (2006a) Bron Eurostat geleverd door ESDS
International, (MIMAS) University of Manchester.
http://www.europa.eu.int/comm/eurostat.
Eurostat (2006b), Key figures on Europe. Statistical
Pocketbook 2006. Luxembourg: European Communities.
Federale Overheid (2006) Federale portaalsite.
http://www.fgov.be.
Federatie Pleegzorg VZW (2006), Waar vinden we
nog voldoende pleegezinnen? Registratierapport
2005. Leuven: Federatie Pleegzorg VZW.
Femmes Prévoyantes Socialistes (2006), Les enfants
témoins de violence dans le couple. Brussel: Femmes
Prévoyantes Socialistes.
Fierens, J. (1992), Droit et pauvreté: droits de
l’homme, sécurité sociale, aide sociale. Brussel:
Bruylant.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie
(2006a) Bevolking. http://www.statbel.fgov.be/
figures/population_nl.asp.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie
(2006b) Enquête naar de arbeidskrachten. http://
statbel.fgov.be/lfs/.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie
(2006c) Huishoudens. http://www.statbel.fgov.be/
figures/d24_nl.asp.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie
(2006d) Werkgelegenheid en werkloosheid.
http://www.statbel.fgov.be/figures/d31_nl.asp.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie,
(2004) EU-SILC 2004. http://statbel.fgov.be/figures/d322_nl.asp
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie,
(2005) Persbericht: Resultaten van de enquête
naar inkomens en levensomstandigheden van Belgische
huishoudens. http://mineco.fgov.be/press_
releases/press_releases_pdf/press_release_03062005_nl.pdf.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie,
(2006e) Huishoudbudgetonderzoek. http://statbel.fgov.be/figures/d322_nl.asp
FOD Financiën (2006) Belgische belastingsadministraties.
http://www.fiscus.fgov.be/interfisc/home
_nl.htm.
FOD Justitie (2006a), 18 juli 2006 – Wet tot het bevoorrechten
van een gelijkmatig verdeelde huisvesting
van het kind van wie de ouders gescheiden zijn en
tot regeling van de gedwongen tenuitvoerlegging
inzake huisvesting van het kind. Brussel: Belgisch
Staatsblad.
FOD Justitie (2006b) De bemiddeling. http://www.
just.fgov.be/bemiddeling_mediation/nl/splash.html.
FOD Sociale Zekerheid – Directie-generaal Personen
met een handicap (2006) Het gehandicaptenbeleid
in België. Institutionele context. http://www.handicap.fgov.be.
FOD Sociale Zekerheid (2006a), Alles wat je altijd al
wilde weten over de sociale zekerheid. Brussel:
FOD Sociale Zekerheid.
FOD Sociale Zekerheid (2006b) Sociale Zekerheid.
http://www.socialsecurity.be.
FOD Werkgelegenheid Arbeid en Sociaal Overleg
(2006) FOD – Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal
Overleg. http://www.meta.fgov.be/index.htm.
Frinking, G. & Willemsen, T. (2002), Policy impact on
gender relations, family and work, pp. 73-104 in
T. Jacobs (ed.), The impact of policies on family
formation and on division of labour. CBGS: Brussel.
Gallus, N. (2006), Les aliments. Brussel: De Boeck &
Larcier.

P. 315
Gauthier, A. (1999), L’évolution des modèles familiaux.
Luik: Universiteit Luik.
Gavray, C. (2003), Trajectoires Professionnelles
Féminines: Flexibilités Et Enjeux De Genre (Diss.
Doc.). Luik: Université de Liège, Faculté d’Economie,
de Gestion et de Sciences sociales.
Gerlo, J. (2003), Handboek voor Familierecht. 1. Personen-
en familierecht. Brugge: Die Keure.
Gezinsbond (2004) Van huwelijksquotiënt naar
gezinsquotiënt: standpunt van de gezinsbond. Brussel:
Gezinsbond.
Gilain, B. & Nyssens, M. (2001), Belgique: l’histoire
d’un partenariat associatif-public, pp. 47-65 in
J. L. Laville & N. M (eds.), Les services sociaux.
Entre associations, État et marché. L’aide aux personnes
âgées. Paris: La découverte et Syros.
Glorieux, I., Minnen, J. & Vandeweyer, J. (2005) De
tijd staat niet stil. Veranderingen in de tijdsbesteding
van Vlamingen tussen 1999 en 2004. Brussel:
Vakgroep Sociologie, Onderzoeksgroep TOR, Vrije
Universiteit Brussel.
Gorle, P. (2006) “Fiscus straft gezinnen met één kostwinner”
Het Laatste Nieuws 30/03/2006.
Graydon, S. (1997) Rapport de la table ronde sur
l’image des jeunes femmes véhiculée dans les
média. Vancouver: Secrétariat d’État à la Situation
de la Femme.
Guèvremont, C. (2004) Peut-on prévenir l’imprévisible?,
Les victimes d’actes: criminels: agir dans le
respect de la personne, 4 e colloque de l’Association
québécoise, Plaidoyer-Victimes. Montreal.
Guichard-Claudic, Y., Le Borgne-Uguen, F., Pennec, S.
& Thomsin, L. (2001), L’expérience de la retraite
au masculin et au féminin, Cahiers du Genre: Vieillir
jeunes, actifs et disponibles?, 31, 81-104.
Guillaume, J.-F. (2004), Inzet en toeval van de a
posteriori reconstructie van de levensloop, D. Mortelmans,
M.T. Casman & R. Doutrelepont (eds.), Elf
jaar uit het leven in België. Socio-economische analyses
op het Gezinsdemografisch Panel PSBH. Gent:
Academia Press.
Haicault, M. (1998), Les jeunes retraités, une génération
intervalle dans le temps et dans l’espace
urbain, Prévenir (35), 123-129.
Bibliografie
Hank, K. & Kreyenfeld, M. (2003), A multilevel analysis
of child care and women fertility decisions in
Western Germany, Journal of Marriage and Family,
65(3), 584-596.
Hareven, T.K. (1995), Recent research on the History
of the family, pp. 203-230 in M. Drake (ed.), Time,
family and community. Perspectives on Family and
Community History. Oxford: Blackwell.
Hedebouw, G. & Sannen, L. (2002), Grootouders of
andere familieleden en kinderopvang: betrokkenheid,
motieven, evaluatie en toekomstige bereidheid.
Leuven: HIVA.
Hertecant, G., Nuelant, T., Lobijn, A., De Prins, H. &
Verstappen, L. (2004), De kern verkaveld. Gezinsbeleid
in Vlaanderen, 1994-2004. Brussel: Hoger
Instituut voor Gezinswetenschappen, Vlaams Centrum
voor het Welzijn van Kinderen en Gezinnen,
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie
Gezin en Maatschappelijk Welzijn.
Heylen, L. & Mortelmans, D. (2007), Trends in sociale
participatie en isolatie van ouderen, pp. te verschijnen
in B. Cantillon, K. Van den Bosch & s.
Lefebure (eds.), Ouderen in België 1975-2005.
Leuven: Acco.
Jamoulle, M., Geerkens, E., Kefer, F. & Bredael, S.
(1997), Transformations du droit et des relations
collectives de travail. Brussel: CRISP.
Jaspard, M. (2005), Les violences contre les femmes.
Parijs: La découverte.
Jepsen, M., Meulders, D., Plasman, O. & Vanhuynegem,
P. (1997), Individualisation of the social and
fiscal rights and the equal opportunities between
women and men. Brussel: DULBEA.
Justaert, M. (2006) “Steeds meer mensen sluiten
samenlevingscontract af.” De Morgen 08/11/2006.
Kind en Gezin (2006), Kinderopvang. Jaarverslag
2005. Brussel: Kind en Gezin.
Kinderrechtencommissariaat (2005), Kinderen &
scheiding. Kinderrechtencommissariaat. Dossier.
Brussel: Kinderrechtencommissariaat.
Kinderrechtencommissariaat (2006a) Advies. Zorgouderschap?
Meerdere ouderschapsstatuten voor
één kind? Subcommissie Familierecht, Kamer van

P. 316
Volksvertegenwoordigers. Advies naar aanleiding
van de hoorzitting van 8 maart 2006. http://
www.kinderrechten.be/subsites/documenten/advie
s.asp.
Kinderrechtencommissariaat (2006b) Kinderrechtenverdrag.
http://www.kinderrechten.be/subsites/
documenten/default.asp.
Koning Boudewijnstichting (1995) Rapport général
sur la Pauvreté. Brussel: Ministerie van sociale integratie.
Lambrecht, M. & Debuisson, M. (2005) Évolution
démographique en Wallonie: mise en perspective
temprelle et géographique, La Wallonie Face aux
défis démographiques. Luik.
Lamote, A. (1995), Op weg naar een minimumkostendekkende
kinderbijslagen. Beleidsprioriteiten
van de B.G.J.G., pp. 11-28 in M.v.S. Voorzorg (ed.),
Vijftig jaar sociale zekerheid. En daarna? Deel 3:
Een zaak van het gezin. Brussel: Bruylant.
Latten, J. (2003), Dynamiek in relaties en welvaart:
over singleplateau, stellenberg, gezinsdal en eenouderravijn,
Bevolking en Gezin (boekaflevering),
32(2), 35-56.
Le Bras, H. (2002), Fécondité en Europe. Le poids des
modèles familiaux, pp. 87-95 in J.F. Dortier (ed.),
Familles. Permanences et métamorphoses. Auxerre:
Éditions Sciences Humaines, Diffusion Presses Universitaires
de France.
Lenaers, S., Breda, J. & Van Haegendoren, M. (2005)
Beleving van gelijke kansen in de levensloop. Een
kwalitatieve analyse. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid
UA-LUC.
Leroy, L. (2004), Les violences subies par les femmes:
l’affaire de tous, Revue trimestrielle des Droits
de l’Homme (56), 21-33.
Lesthaege, R. & Verleye, G. (1992), De tweede demografische
transitie: Conceptuele revolutie en
recente evolutie, pp. 15-50 in N. van Nimwegen &
J. de Jong – Gierveld (eds.), De Demografische
ui daging: Nederland in Europa op weg naar de
21ste eeuw. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Leysen, A. (1993), Beleidsbrief Gezinsbeleid – Verslag.
Brussel: Commissie voor Welzijn en Gezondheid,
Vlaamse raad.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Lienard, C. (2006) Les stéréotypes sexistes, outils de
discrimination des femmes (analyse n o 2). Brussel:
Université des femmes ASBL.
Lipovetsky, G. (1997), La troisième femme. Parijs:
Gallimard.
Lodewijckx, E. (2005), Kinderen en scheiding bij hun
ouders in het Vlaamse Gewest. Een analyse op
basis van Rijksregistergegevens. Brussel: CBGS.
Loriaux, M. (2006), Vieillesse et immigration: le
regard d’un démographe éclectique pp. 11-22 in
M. Moulin, M.T. Casman, S. Carbonnelle & D. Joly
(eds.), Migrations et vieillissements. Brussel:
Koning Boudewijnstichting.
Loriaux, M. & Remy, D. (2006), Genre, générations et
classes: une synthèse transversale de l’enquête sur
“Les 50 ans et plus”, pp. 379-412 in M. Loriaux &
D. Remy (eds.), La retraite au quotidien. Modes de
vie, représentations, espoirs et inquiétudes des personnes
âgées. Brussel: De Boeck & Larcier.
Marquet, J. & Plaideau, C. (2004) Een transversale
kijk op de Staten-Generaal van het Gezin. Brussel:
Staten-generaal van het Gezin.
Martin, T. (2004), Droit à un logement décent: vaincre
l’anémie constitutionnelle, Revue nouvelle (5), 15-20.
Masuy, A. (2006), Lorsque l’aide des proches ne suffit
pas: l’entourage social des plus âgés influence-til
leur usage de services d’aide à domicile? (Diss.
Lic.). Louvain-La-Neuve: Université catholique de
Louvain.
Michielsens, M., Mortelmans, D., Spee, S. & Billet, M.
(Eds.) (1999) Bouw een vrouw. Sociale constructie
van vrouwbeelden in de media. Gent: Academia
Press.
Ministerie van Binnenlandse Zaken (1999), Omzendbrief:
Wettelijke samenwoning, ingevoerd door de
wet van 23 november 1998.
Monnier, A. (2006), Démographie contemporaine
de l’Europe. Évolutions, tendances, défis. Paris:
Armand Colin, Coll. U, Sciences humaines.
Moreau, A. (2004), Des personnes âgées victimes de
maltraitances, Le ligueur (39).
Mortelmans, D., Ottoy, W. & Verstreken, M. (2003),
Een longitudinale kijk op de gender- verdeling van

P. 317
huishoudelijke taken, Tijdschrift voor sociologie,
24(2-3), 237-260.
Mortelmans, D., Snoeckx, L. & Raeymaeckers, P.
(2007), Divorce in Belgium, te verschijnen in H.-
J. Andress & D. Hummelsheim (eds.), Economic
and social consequences of partnership dissolution.
Comparative Perspectives.
Moulaert, T. (2005) La fin de carrière. Des politiques
en débat. Dossier 1882. Brussel: CRISP.
Nederlandstalige vrouwenraad v.z.w. (1996), Inleiding:
Vrouwen en gezinnen in de personenbelasting,
pp. 7-31 in M. Van Haegendoren &
H. Moestermans (eds.), Vrouwen, gezinnen en fiscaliteit.
Merendree: Sint-Joris.
Nederlandstalige vrouwenraad v.z.w. (2001) Standpunt
Sociale zekerheid. Brussel: Nederlandstalige
vrouwenraad v.z.w.
Nisen, L. (2004), Déterminants sociologiques des
relations intergénérationnelles: étude sur deux
vagues, R. Doutrelepont, D. Mortelmans &
M.T. Casman (eds.), Onze ans de vie en Belgique.
Analyses socio-économiques à partir du Panel
Démographie Familiale. Gent: Academia Press.
Office de la Naissance et de l’Enfance (2006) L’enfant
handicapé. http://www.one.be/docs/DOS-
SIERS/handicap.htm.
Office de la Naissance et de l’Enfance (2006) Rapport
Annuel 2005. http://www.one.be/pub/rap.
htm.
Paquet, G. (2002) Quel avenir pour l’assurance autonomie?http://www.enmarche.be/Societe/Troisieme_age/Assurance_dependance.htm.
Pas, H. (2005), Kinderen en de actieve welvaartsmaatschappij.
Arbeid, minimuminkomen, leefloon.
Menswaardig bestaan. Maatschappelijke integratie.
Brugge: Die Keure.
Philips, A. & Moss, P. (1989), Who cares for Europ’s
children? The Short Report of the European Childcare
Network. Luxemburg: Office for Official Publications
of the European Communities.
POD Maatschappelijke integratie (2005) Nationaal
Actieplan inclusie. http://www.mi-is.be/NL/index.
html.
Bibliografie
PSBH (1992-2002) Panelstudie Belgische Huishoudens.
http://www.ua.ac.be/cello.
Rassemblement Bruxellois pour le Droit à l’Habitat
(2003), Le droit à un logement abordable (dossier
trimestriel), (10).
Réguer, D. (2001), Recomposition d’une vie sociale,
pp. 189-222 in M. Legrand (ed.), La retraite: une
révolution silencieuse. Toulouse: Erès, Pratiques du
champs social.
Rindfuss, R.R. & Brewster, K.L. (1996), Childrearing
and fertility, Population and Development Review,
22(2), 258-289.
Rizzi, E. (2006), Bénévolat et secondes carrières:
volonté d’intégration des aînés dans la société,
pp. 255-288 in M. Loriaux & D. Remy (eds.), La
retraite au quotidien. Modes de vie, représentations,
espoirs et inquiétudes des personnes âgées. Brussel:
De Boeck & Larcier.
RKW (1995), De nieuwe noden van de gezinnen,
pp. 29-66 in Ministerie van Sociale Voorzorg (ed.),
Vijftig jaar sociale zekerheid… En daarna? Deel 3:
Een zaak van het gezin. Brussel: Bruylant.
RKW (2006a) De demografische veranderingen in de
Europese Unie: de lage geboortecijfers als uitdaging.http://www.rkw.be/Nl/Documentation/Publication/Documents/focus1N.pdf.
RKW (2006b) De statistiek per kinderbijslagfonds.
Brussel: Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers.
RSVZ (2005) Statistieken RSVZ – Kinderen en gezinnen.
http://www.rsvz.be/nl/tools/statistics/children.
htm.
RSZPPO (2005), Jaarverslag 2004. Brussel: RSZPPO.
RVA (2006) Jaarverslag 2005. Brussel: RVA.
Segalen, M. (2002), Les nouvelles familles, pp. 63-68
in J.F. Dortier (ed.), Familles. Permanences et
métamorphoses. Auxerre: Sciences Humaines Éditions,
Diffusion Presses Universitaires de France.
Senaeve, P. (2004), Compendium van het Personenen
Familierecht. Leuven: Acco.
Services SOS Enfants de l’ONE (2005), Les équipes
de SOS Enfants. Brussel: ONE.

P. 318
Services SOS Enfants de l’ONE (2006) L’action
enfance maltraitée: rapport d’activité 2005. Brussel:
ONE.
SIPS (2003) Féminin, masculin, c’est pas que de la
grammaire! Des jeunes en parlent (derde editie).
Luik: Centre de planning familial de l’Université de
Liège.
Soens, N., De Vos, A., Buyens, D., Heylen, L., Kuppens,
A., Ilse, V.P. & Mortelmans, D. (Eds.) (2005)
Belgische loopbanen in kaart: traditioneel of transitioneel?
Eindrapport van het onderzoek naar “Het
begrip loopbaan”. Gent: Academia Press.
Speltincx, E. & Jacobs, T. (1996), Kleuters en hun
huishoudens in de kijker. Antwerpen: PSBH.
Sprimont, B. (2005), Questionnement sur le vécu
psychologique de la dépendance au cours du vieillissement,
L’observatoire (44), 29-33.
Staatssecretariaat voor Gezinnen en Personen met een
handicap (2004), De Staten-Generaal van het
Gezin in een notendop. Brussel: Luc Pire Éditions.
Standaert, L. (2006), “Gezinnen met één inkomen
gediscrimineerd”. Het Belang van Limburg,
31/03/2006.
Staten-generaal van het Gezin cyclus I (2004) De
Gezinnen: Staten-generaal van het Gezin 2003-
2004. Verslagen van de eerste cyclus van de
Staten-generaal van het Gezin. http://www.
degezinnen.be/.
Staten-generaal van het Gezin cyclus II (2006) De
Gezinnen: Staten-generaal van het Gezin 2005-
2006. Verslagen van de tweede cyclus van de
Staten-generaal van het Gezin. http://www.
degezinnen.be/.
Steunpunt tot bestrijding van armoede bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting (2001) In dialoog, zes
jaar na het Algemeen Verslag over de Armoede.
Eerste tweejaarlijks verslag. http://www.armoedebestrijding.be/tweejaarlijksverslag.htm.
Steunpunt tot bestrijding van armoede bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting (2005), Verslag
2005. Armoede uitbannen. Een bijdrage aan politiek
debat en politieke actie. Brussel: Centrum
voor Gelijkheid van Kansen en voor Racisme
Bestrijding.
F A M I L I E S I N B E W E G I N G
Steunpunt WAV (2006) Cijfers. http://www.steunpuntwav.be/steunpuntwav/view/nl/18767.
Storms, B. (1995) Het matteüs-effect in de kinderopvang.
Antwerpen: Centrum voor sociaal beleid:
Universiteit Antwerpen.
Sullerot, E. (2001), La politique familiale en Suède,
Population et avenir (653), p. 7.
Thibaut, J.P. & Rondal, J.A. (1996), Psychologie de
l’enfant et de l’adolescent. Brussel: Éditions Labor.
Université des femmes (2004), Violences envers
Elles, Chronique féministe (91).
Vaes, B. (2005), “Le plan de contrôle des chômeurs
dénoncé dans toutes ses dérives”. Le Soir
16/06/2005.
Valschaerts, M.-C. (2005), Impôts sur les revenus: La
fiscalité familiale. Brussel: De Boeck & Larcier.
Van Aerschot, M. (2004), De combinatie van levenssferen
doorheen de levensloop: Literatuurstudie.
Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid.
Van Bael, M. & Vankriekinge, S. (2004) Mener sa vie
professionnelle avec une personne de grande
dépendance, est-ce un défi? Brussel: Association
francophone d’Aide aux Handicapés mentaux.
Van den Bosch, K. (1997) Wat heeft een gezin nodig
om rond te komen? Budgetnormen voor drie typegezinnen.
Antwerpen: Centrum voor Sociaal
Beleid.
Van Dongen, W., Beck, M. & Vanhaute, E. (2001),
Naar een nieuw basismodel voor de combinatie van
gezins- en beroepsleven?, pp. 1-16 in W. Van Dongen,
M. Beck & E. Vanhaute (eds.), Beroepsleven
en gezinsleven. Het combinatiemodel als
motor voor een actieve welvaartsstaat? Leuven:
Garant.
Van Haegendoren, M. (1995), Individuele en afgeleide
rechten in de sociale zekerheid, pp. 95-108 in
Ministerie van Sociale Voorzorg (ed.), Vijftig jaar
sociale zekerheid… En daarna? Deel 3: Een zaak
van het gezin. Brussel: Bruylant.
Van Haegendoren, M. (1996), Voorwoord, pp. 5-6 in
M. Van Haegendoren & H. Moestermans (eds.),
Vrouwen, gezinnen en fiscaliteit. Merendree: Sint-
Joris.

P. 319
Van Holen, G. (2006), “Dienstencheques voor kinderopvang
in aantocht”. De Morgen 21/11/2006.
Van Hove, T. & Matthijs, K. (2002) Recent developments
in the socio-demographic evolution of
divorce and remarriage, Divorce in cross-national
perspective: a european research network. Florence
(Italië): European University Institute.
Vandenberk, A., Opdebeek, S. & Lammertyn, F.
(1998) Geweld en onveiligheidsgevoelens bij
ouderen: prevalentie en gevolgen. Leuven:
K.U.Leuven.
Vandenbroeck, M. (2004), In verzekerde bewaring.
Honderdvijftig jaar kinderen, ouders en kinderopvang.
Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Vanpée, K., Sannen, L. & Hedebouw, G. (2000), Kinderopvang
in Vlaanderen. Gebruik, keuze van de
opvangvorm en evaluatie door de ouders. Leuven:
HIVA.
Vie féminine (2001) Assurance autonomie: la solidarité
pour plus d’égalité. http://viefeminine.noip.org/
Bibliografie
default.asp?id=22&ACT=5&content=116&mnu=
22.
Vie féminine (2005), Ta pension? En béton! Brussel:
Guide Vie féminine.
Vlaams Parlement (2006), Handelingen plenaire vergadering.
Brussel: Vlaams Parlement.
Witte, E., Craeybeckx, J. & Meynen, A. (1997), Politieke
geschiedenis van België van 1830 tot heden.
Brussel: VUBPress.
X (2004) Verklaring van Sanya: Wereldverklaring
over een integraal gezinsbeleid, World Family
Summit for a Global Family Policy. China.
X (2006) Schriftelijke vraag 3-5620 van Vankrunkelsven
Patrik (VLD) d.d. 30 juni 2006. http://
www.senate.be/www/?MIval=/Vragen/SchVrTeks
tAntwoord&LEG=3&NR=5620&EVEN-
TID=50413810&LANG=nl.
Ylieff, M. (2006) La solitude chez la personne âgée:
croyances, réalités et causes, Colloque solitudes:
comment recréer le tissu social? Luik.

Gedrukt in april 2007 bij Drukkerij Grenz-Echo, Eupen (België)

www.degezinnen.be
Als we een familiealbum
van 50 jaar geleden zouden vergelijken
met een album van nu, zouden we zien
dat de technische revolutie van zwart-wit
naar kleur en van analoog naar digitaal
niet meer dan een historische voetnoot is.
De inhoud van die foto’s toont namelijk
een veel ingrijpender verhaal. Het vertelt
de geschiedenis van een samenleving die
van een redelijk uniform gezinspatroon
naar een veelkleurigheid van leefvormen
geëvolueerd is: samenwonen gehuwd
of ongehuwd, met vrienden, partners,
broer of zus in een eerst-samengesteld
of nieuw-samengestelde vorm,
met kinderen of zonder.
In dit boek proberen we de dagelijkse
leefwereld van de hedendaagse Belgische
gezinnen en hun diversiteit weer te geven.
We doen dit op drie domeinen :
de arbeidsmarkt, de overheid en de
samenleving. Hierbij staat het gevoerde
gezinsbeleid en de wisselwerking hiervan
met de gezinnen centraal. Via het beleid
probeert de overheid immers in te spelen
op de veelheid van gezinstypes en de
daarbijhorende complexiteit. Dit gezinsbeleid
heeft immers een ingrijpende
invloed op het dagelijkse leven van
de gezinnen én op de levensloop van de
individuen die er deel van uitmaken.
Het boek geeft telkens een breed
(panoramisch) overzicht met algemeen
cijfermateriaal en gezinsmaatregelen om
daarna ‘in te zoomen’ op specifieke topics
waar verschillende deskundigen uit het
veld dan hun licht op laten schijnen.
Dit boek is gegroeid in de marge van de
Staten-generaal van het Gezin waar een
heel scala aan belangenverenigingen,
politiek verantwoordelijken, academici en
het brede publiek in de loop van vier jaar
in debat traden over gezinsthema’s.
www.lucpire.eu
MAATSCHAPPIJ