1 johan combrink-gedenklesing, 9 februarie 2006 - Vriende van ...

JOHAN COMBRINK-GEDENKLESING, 9 FEBRUARIE 2006:
ENKELE ASPEKTE RONDOM AFRIKAANS EN DIE GEDRUKTE MEDIA
HENRY J. J. JEFFREYS, WAARNEMENDE REDAKTEUR: DIE BURGER
Prof. Van Wyk, Die Vriende van Afrikaans, dames en here.
Baie dankie vir die uitnodiging om vanaand deel te neem aan die gesprek oor
kwessies en uitdagings vir Afrikaans. Ek het die afgelope dae sterk onder die
indruk gekom van die agting wat mense het vir die Johan Combrinkgedenklesing
en waardeer u waagstuk om my as gas te hê by vanjaar se
geleentheid.
Dit is inderdaad vir my ‘n voorreg om enkele gedagtes met u te deel oor ‘n
onderwerp wat ek aanvaar ons gemeenskaplike passie is, en dit later in die
gesprek verder na te speur.
Dit is ook ‘n voorreg om die podium te deel met Johann Rossouw, met wie ek
al baie in die verlede in oop gesprek of redaksioneel in debat was oor
Afrikaans en die lot van Afrikaanses in die omvormde Suid-Afrikaanse
samelewing.
Ek hoop dat ons gesprek vanaand, of ons nou met mekaar saamstem, verskil,
of selfs neutraal teenoor een die ander opeindig, ‘n bydrae sal maak tot die
verdieping van die veelkantige en belangrike debatte oor Afrikaans.
Klem
Ek fokus veral op die heersende klem van die diskoers oor Afrikaans en waar
ek dink dit behoort te wees.
Hier in die Wes-Kaap en veral op die kampus waar ons ons nou bevind, gaan
dit natuurlik deesdae veral oor die taalbeleid van die Universiteit
Stellenbosch.
Dit is ‘n debat en proses wat ek tot onlangs toe as politieke joernalis met
belangstelling van agter die veiligheid van my lessenaar in Auckland Park
gevolg het.
Met my aankoms in die Kaap ‘n paar weke gelede - vir my tydelike opdrag by
Die Burger - het ek gou agtergekom dat my beskutte status iets van die
verlede is en dat almal wat ek ontmoet meen, nee verwag, dat ek ‘n mening
oor die kwessie moet hê – verkieslik dieselfde as dié van wie ook al my
gespreksgenoot op ‘n bepaalde oomblik is.
Ek probeer hard om agter die kap van al die byle – letterlik en figuurlik lyk dit
my - te kom, maar weet nog veels te min om my sinvol daaroor uit te laat.
Dus, soos die Engelse sê, bear with me, wat dié kwessie betref.
1

Vir die doeleindes van vanaand se gesprek wil ek egter my aandag vestig op
die nasionale diskoers oor Afrikaans, die aard van die gesprek tussen ons as
‘n taalgemeenskap – die alomteenwoordige swart/wit-skeidslyn – en, vir my
baie belangrik as ons enigsins hoop om Afrikaans vir meer as net sy tersiêre
doeleindes tot sy reg te laat kom, die gesprek tussen ons as taalgemeenskap
en die res van die Suid-Afrikaanse samelewing.
Die gesprek tussen ons
Dit behoort nie, maar dit verbaas my steeds dat die aard van die debat oor
Afrikaans te dikwels verval in skerp verdelende twiste wat dalk baie doen vir
die deelnemers se ego’s, maar bitter min vir die vrugtevolle resolusie van vele
uitdagings wat die taal werklik konfronteer.
‘n Groot probleem of gebrekkigheid in die aard van die diskoers is dat daar
byna geen sinvolle gesprek tussen die twee oorheersende dele van die
Afrikaanse taalgemeenskap, die bruines en wittes - bestaan nie.
Daar word baie gepraat en gedebatteer, maar dis ‘n inwaartse proses wat
agter die grense van die verlede rondspoel en van tyd tot uitbars in ‘n
vingerwysende bekgeveg wat dalk goeie kopie vir koerante oplewer, maar
eintlik weinig toereikende waarde tot die resolusie van die problematiek van
die taal voeg.
Neem as voorbeeld die onlangse herrie oor die ANC se “positiewe”
beheptheid met Afrikaans ten tyde van die taal se 130ste verjaardag, ‘n
onderwerp wat ek in September behandel het in ‘n rubriek vir Beeld en Die
Burger.
Uit Luthuli-huis, die ANC se hoofkwartier in Johannesburg, het mnr. Smuts
Ngonyama, hoofwoordvoerder, die volgende te sê gehad: “Die ontwikkeling
van Afrikaans die afgelope 130 jaar tot ‘n volwaardige wetenskaplike taal dien
as inspirasie vir die ontwikkeling van Suid-Afrika se ander inheemse tale.”
Ngonyama het Afrikaans onder meer “inheemse Afrika-taal” genoem.
Afrikaans het ook warm verjaardagwense van die ANC in die parlement
ontvang. Ek het toe daarop gewys dat die soort lof afkomstig van ‘n sterk
ingegrawe meerderheidsparty nie te versmaai is nie.
Prof. Jonathan Jansen, ‘n goeie persoonlike vriend en ongetwyfeld ‘n vriend
en by tye selfs kampvegter vir Afrikaans (as deel van ‘n breer stryd om
meertaligheid) het baie sinies op die ANC se oenskynlike toenadering tot
Afrikaans gereageer.
Hy het twee standpunte daaroor artikuleer waarvan baie van ons nie sal hou
nie, maar wat ek glo ons oor moet besin as deel van die manier waarop ons
met mekaar gesprek voer oor die toekomslot van Afrikaans.
2

Eerstens, het Jansen gesê, onderskat Afrikaners die bitterheid onder swart
Suid-Afrikaners oor Afrikaans se eertydse rol as “die taal van die
onderdrukker”. Tweedens, meen hy, sal die regering nie sonder meer
buitensporig belê in Afrikaans wat, saam met Engels, steeds die taallandskap
in die land oorheers, sonder om ook in verwaarloosde ander Afrika-tale te
belê nie. Laasgenoemde is natuurlik die partytjie waaroor die regering baie te
sê het, maar bitter min saakmakend oor optree.
My eie probleem met die ANC se benadering tot die kwessie van Afrikaans is
dat die party dit klaarblyklik sien as ‘n Afrikaner-kwessie eerder as een wat vir
die hele taalgemeenskap van belang is. Die probleme wat die res van die
Afrikaanssprekende gemeenskap met die hantering van hul taal mag hê word
nie raakgesien of oor gepraat nie, omdat die ANC klaarblyklik die
gemeenskap as deel van die groter swart gemeenskap sien.
En hier moet ons in die oorwegend bruin deel van die Afrikaanse
taalgemeenskap en veral dié wat na aan of in die ANC-dampkring beweeg,
die hand in eie boesem steek en skerp vrae aan eie adres rig oor waarom ons
passiewe toeskouers eerder as aktiewe deelnemers in prosesse rondom die
taal is.
‘n Deel van die antwoord lê waarskynlik in ons verdeelde verlede en hoe dit
ons aan weerskante van die taalskeidslyn laat beland het, en die klaarblyklike
onvermoë aan beide kante van die skeidslyn om mekaar te vind as genote in
die Afrikaanse stryd.
Die twee standpunte wat Jansen in sy reaksie op die ANC se skielike
beheptheid met Afrikaans ingeneem het, mag dalk vir sommige van ons as
kras oorkom en ervaar word.
Maar, as ons hoop om ‘n sinvolle en uiteindelik betekenisvolle diskoers oor
Afrikaans en sy plek in hierdie wonderlik diverse land van ons te vestig, sal
ons die ongemaklike realiteite moet konfronteer – nes die onderhandelaars
van die nuwe Suid-Afrika die ongemaklike realiteite van bevrydingstryd en
onderdrukking moes konfronteer en uiteindelik oorbrug het om geboorte te
gee aan die reënboognasie wat ons almal nou so koester.
In die deel van die taalgemeenskap waaruit ek kom is daar – die versoeking is
groot om te sê uiteindelik! - groeiende onrustigheid oor die impak van die
noodwendige makrovlak-veranderinge wat die demokrasie vir ons as
taalgemeenskap meegebring het.
Die demografiese verskuiwings wat die voormalige bruin gemeenskappe die
afgelope dekade of twee ondergaan het, het ‘n besliste uitwerking op
Afrikaanssprekende kinders se voorheen relatief onbevange toegang tot
onderrig in hul moedertaal.
3

Die waarneming moet nie gesien word as ‘n hunkering na die ou rasgegronde
woongebiede of skole nie. Allermins. Dit bly egter ‘n uitdaging wat
aangespreek moet word op maniere wat nie verval in ‘n soort bruin neonasionalisme
wat verdere vervreemding van ons wit taal- en swart landgenote
in die hand kan werk nie. Dit sal waarskynlik eers ‘n bruin-bruin-gesprek verg.
Die effek van die veranderde omstandighede is dat skole en onderwysers in
voormalige bruin woongebiede onder geweldige druk is om in die legitieme
behoeftes van ander taalsprekers wat nou deel is van ‘n meer inklusiewe
gemeenskap ook te voorsien.
Die doeltreffende mediasie van die problematiek is nie voor die handliggend
nie, maar dit mag nie weens die kompleksiteit daarvan gelos word om te
smeul nie. Dit is ‘n uitdaging vir die betrokke gemeenskappe, die regering en
– meen ek – ook vir die Afrikaanse taalgemeenskap in sy geheel.
Om dié soort uitdagings suksesvol te pak blyk ‘n volhoubare dialoog tussen
die onderskeie Afrikaanse taalgemeenskappe ‘n al dringender
noodsaaklikheid te wees.
Maar dan moet ons bereid wees om eers die satans uit die verlede wat so erg
verdelend in die diskoers neerslag vind, te besweer. Op die makro-politieke
terrein het ons as Suid-Afrikaners die wêreld verstom gelaat oor die vermoe
van ons leiers en mense om die onoorbrugbare te oorbrug. Sekerlik behoort
ons dit ook te kan doen ter wille van die taal wat ons koester.
Die eintlike klem en uitdaging
In die boek Kruispad, die toekoms van Afrikaans as openbare taal (met
proff. Hermann Giliomee en Lawrence Schlemmer as redakteurs) wys dr.
Neville Alexander daarop dat die geskiedenis “op paradoksale wyse vir
Afrikaanssprekendes geleentheid (bied) om met bepaalde inisiatiewe op ‘n
grootse manier eenheid in die diversiteit van die Suid-Afrikaanse samelewing
te versterk en te onderskraag”.
Hy maak ook die baie geldige punt dat die debat oor Afrikaans baie meer sal
baat as deel van die groter debat oor meertaligheid en die ontwikkeling van
ander inheemse tale.
Dit is na my mening die korrekte klem en uitdaging vir ons as
taalgemeenskap:
Om die legitieme, grondwetlik verskanste posisie van Afrikaans op alle vlakke
en in alle sektore van die samelewing na te streef, te beskerm en te verdedig
op ‘n manier wat nie net passiewe erkentlikheid gee aan die noodsaaklikheid
van ‘n meertalige kultuur en die ontwikkeling van agtergeblewe inheemse tale
nie, maar dit aktief met die taalgemeenskap se ingeboude historiese
ontwikkelingsvaardighede en hulpbronne te onderskraag.
4

Dit word reeds op vele vlakke gedoen, soos Alexander in sy Kruispad-bydrae
uitwys, maar baie meer kan gedoen word.
En ‘n goeie plek om te begin is in die agtergeblewe dele van ons eie
taalgemeenskap.
Dis waar die twee dele van die Afrikaanse taalgemeenskap mekaar kan vind
en waar die grondslag gelê kan word vir dinamiese en inklusiewe taal-aksie –
vir Afrikaans en vir die land.
Dit is waar ek meen die nasionale taaldiskoers behoort te wees.
Die vraag is wie van die leiers in die twee taalgemeenskappe gaan die visie,
moed van oortuiging en ondernemingsgees aan die dag lê om die grense
waaragter ons as taalgemeenskap skuil, te verwyder, en wat dit lyk na die
onoorbrugbare, oorbrugbaar te maak.
5