10 years - be.passive
10 years - be.passive
10 years - be.passive
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
15<br />
apr mei jun 2013<br />
fl ash 08<br />
focus 14<br />
global view 16<br />
face to face 18<br />
de platformen... 22<br />
gezien en gehoord 23<br />
perspectief 24<br />
<strong>be</strong>eldspraak 28<br />
carte blanche 32<br />
gedeelde architectuur 32<br />
<strong>passive</strong> story 34<br />
what's up 36<br />
niet-residentieel 39<br />
thema 50<br />
tips & tricks 56<br />
phpp 60<br />
<strong>be</strong>.batex 60<br />
onze studenten 70<br />
renovaties 73<br />
details 80<br />
<strong>be</strong>.global 88<br />
cijfers 90<br />
rechterhoek 94<br />
afgiftekantoor<br />
2099 Antwerpen X<br />
P 9<strong>10</strong>294<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong><br />
driemaandelijks blad voor<br />
de passiefhuisstandaard<br />
> www.<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
<strong>10</strong> <strong>years</strong>
1 Gelooft u dit, lees dan het<br />
artikel "3.996 Blower Door ®<br />
testen" op p.88.<br />
2 Zie de getuigenissen<br />
van opdrachtgevers,<br />
architecten, aannemers,<br />
enz. in Het verhaal achter<br />
de Voor<strong>be</strong>eldgebouwen in<br />
Brussel, Lannoo, 2012.<br />
3 Voor een discussie zonder<br />
complexen over de kosten,<br />
kunt u kijken naar het filmpje<br />
"De kosten van duurzaam<br />
bouwen" op de website van<br />
de Confederatie Bouw van<br />
Brussel Hoofdstad, zie www.<br />
confederationconstruction.<br />
<strong>be</strong>/bruxellescapitale/fr-<strong>be</strong>/<br />
home.as<br />
1 wens:<br />
kies<br />
ervoor<br />
edito<br />
Bernard Deprez<br />
t is er onwaarschijnlijker dan een fi ets? Bestaat er een object dat nog minder in staat is te verwijzen naar een<br />
van evenwicht? Met dit object voor ogen heb<strong>be</strong>n we het volste recht om sceptisch te zijn. Hoe stresserend<br />
t trouwens niet toen u 6 of 7 was en papa "voor het eerst" de steunwieltjes wegnam en u uw eerste rondjes<br />
s een echte "grote jongen" of "grote meid"? Sindsdien, en waarschijnlijk ondanks enkele pijnlijke valpartijen,<br />
nochtans fi etsen. En zelfs als u niet meer fi etst, weet u dat u het kunt.<br />
n passiefwoning zonder grote centrale verwarming is als een fi ets zonder steunwieltjes. Wat is er<br />
schijnlijker dan een comforta<strong>be</strong>l huis zonder radiator? Wat lijkt er minder haalbaar dan een passieve<br />
chtheid 1 ? Wat is er stresserender dan die "eerste keer" dat Brussel in de buurt komt van de verplichting?<br />
toch gaat het vooruit 2 ! Uiteraard zijn er mensen die twijfelen of veroordelen. "Te duur"! Ja, het is duurder 3 .<br />
bouw is niet voor bobo’s die graag een "revolutie zonder inspanning" zouden willen. Hoewel er premies zijn<br />
passiefbouw aan te moedigen, volstaat dit niet om de operatie op 5 of 6 jaar tijd te rentabiliseren, zoals wel<br />
al is met, bijvoor<strong>be</strong>eld, de groenestroomcertifi caten. Volgens sommigen zou de lage-energiebouw rationeler<br />
ucratiever") zijn om hernieuwbare energie te produceren en te consumeren (in het bijzonder de groene<br />
iteit die dergelijke certifi caten oplevert).<br />
daag <strong>be</strong>ginnen we echter te zien wie echt <strong>be</strong>taalt om dergelijke rendementen te garanderen: u en ik! De<br />
ningen waaruit zou blijken dat de passiefbouw te duur is, <strong>be</strong>rusten op fi nanciële structuren die als ze al niet<br />
zichtig zijn, toch minstens kwetsbaar en zeker niet erg duurzaam zijn. Dat mijn buurman zich vergist, <strong>be</strong>tekent<br />
rd niet dat ik sowieso gelijk heb. Als de politiek van de groenestroomcertifi caten echter verder uitdooft, dan<br />
we binnenkort te maken heb<strong>be</strong>n met deze heel eenvoudige waarheid: de <strong>be</strong>ste energie blijft de energie die<br />
verbruiken.<br />
aar: in 2002 ontstond het Nederlandstalige Passiefhuis-Platform in Antwerpen. Sindsdien werd al een lange<br />
gelegd met de oprichting van het Franstalige neefje in 2006,<br />
werkelijkheid (en nu kom ik terug bij de fi ets) heeft de "dynamiek" van de markt altijd gelijk. De technischële<br />
studies worden snel ingehaald door de dynamieken die ze in hun netten pro<strong>be</strong>ren te strikken: prijs,<br />
js, vakmanschap, enz. De realiteit van de passiefbouw is die van een wereld die zich aan het vormen is: net<br />
e fi ets is deze wereld consistent omdat hij vooruit gaat. De passiefbouw gaat vooruit om de technieken, de<br />
en de kosten te <strong>be</strong>heersen, om <strong>be</strong>taalbaarder en <strong>be</strong>trouwbaarder te worden. Vandaag is de inzet economisch.<br />
ies hier moet de overheid goed <strong>be</strong>grijpen dat de bouwsector vergeleken moet worden met een peloton dat de<br />
d <strong>be</strong>heert; de aannemers kunnen nooit sprinters worden zonder de steun van de overheid.<br />
n wens voor de volgende <strong>10</strong> jaar: laten we de passiefbouw niet terugdringen tot een <strong>be</strong>grip van technische<br />
ementaire aard. Laten we de passiefbouw niet militariseren. Laten we het gebruiken als een energetische<br />
anner die iedereen, zowel de professional als de opdrachtgever, de kans biedt te kiezen voor consuminderen.<br />
s voor passiefbouw en maak er een radicalere vorm van uw professionele en burgeractie van. ■<br />
edito<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 3
inhoudsopgave<br />
06 14 16 18<br />
on the spot focus global view face to face<br />
Terre: economie met wanneer gaan we Michel De Paepe en<br />
een menselijk gelaat waar naartoe? Sebastian Moreno-Vacca<br />
30 32 34 36<br />
de platformen aan het woord carte blanche <strong>passive</strong> story what's up<br />
nieuwe basisnormen voor open brief aan de sceptici met Michel Nederlandt, 1 star voor de thermische en<br />
de brandveiligheid <strong>be</strong>trekking tot de passiefbouw kantoor Elia akoestische renovatie<br />
60 70 73 80<br />
<strong>be</strong>.batex onze studenten renovatie detail<br />
37 nieuwe 5 woningblokken 153 renovaties de gecontroleerde vraaggestuurde<br />
voor<strong>be</strong>eldprojecten te renoveren natuurlijke ventilatie<br />
4 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 inhoudsopgave
26<br />
<strong>be</strong>eldspraak<br />
Nicolas Olivier<br />
2013<br />
22 23 24 28<br />
de platformen aan het woord gezien en gehoord perspectief de platformen aan het woord<br />
Brussel Passief 2015, hoe is no man's land 2015 passief: het Brusselse<br />
het zover kunnen komen? Besluit in detail<br />
39 50 56 60<br />
niet-residentiële projecten thema tips & tricks phpp<br />
5 kinderdagverblijf <strong>10</strong> <strong>years</strong> ConnnectTools<br />
84 88 90 94<br />
detail <strong>be</strong>.global cijfers rechterhoek<br />
stro, een materiaal van 4 tools voor classifi catie 3 996 oplevering van de werken<br />
de toekomst BlowerDoor ® testen en het passiefcertificaat<br />
inhoudsopgave<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 5
6 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
foto<br />
Olivier An<strong>be</strong>rgen<br />
on the spot<br />
toren in Charleroi<br />
Er wordt 25 733 m² gebouwd voor het nieuwe hoofdkwartier van de politie en<br />
de uitbreiding van Charleroi Danses. De elliptische toren van dit ambitieuze<br />
project, uitgewerkt in DBFM (design, build, fi nance & maintain), is 75 m hoog.<br />
opdrachtgever : Groupe CFE / Ville de Charleroi<br />
architect : Ateliers Jean Nouvel met MDW Architecture<br />
energie studiebureau : VK Engineering, DTS & Co, MATRIciel, Venac<br />
aannemer : Groupe CFE ■<br />
on the spot
on the spot <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 7
06<br />
tekst<br />
Adriaan Baccaert, Bernard Deprez,<br />
Sebastian Moreno-Vacca<br />
01<br />
8 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 fl ash<br />
04 05<br />
01
06<br />
02<br />
03<br />
07<br />
01 Casa Mirador<br />
Chili heeft de passiefstandaard ontdekt, en hoe! Casa Mirador van<br />
architect Matías Zegers is een paviljoen, speciaal ontworpen voor<br />
het houden van wijnproeverijen. De locatie is idyllisch: op de top<br />
van een heuvel, naast een eenzame meidoorn, met uitzicht over<br />
eindeloze wijngaarden. De passieve principes waarop het ontwerp<br />
gebaseerd is, het gebruik van zonne-energie en hergebruik van<br />
water maken het plaatje helemaal af. Een project om in te kaderen!<br />
architect : www.matiaszegers.com<br />
02 Een passiefwoning door de architecten van Ignatov<br />
Het Equinox-huis, tegen een heuvel aangebouwd ten zuiden van Kavarna<br />
langs de Bulgaarse kust, kijkt uit over de Zwarte Zee en werd, zoals de naam<br />
al laat vermoeden, zorgvuldig uitgelijnd ten opzichte van de zonne<strong>be</strong>weging<br />
om zo te voldoen aan de energie<strong>be</strong>hoeften. Het ligt half onder de grond,<br />
werd gebouwd in <strong>be</strong>ton en telt enorme glaspartijen die volledige zuidelijk<br />
georiënteerd werden. Dit wordt ongetwijfeld het passiefhuis van de volgende<br />
James Bond-fi lm.<br />
>http://inhabitat.com/ignatov-architects-super-efficient-solar-equinoxpassivhaus-tracks-the-sun/>http://civilisation2.org/blog/2013/02/19/la-maison-<strong>passive</strong>-de-ignatovarchitects/<br />
03 Een passiefschool in Burnhaupt (F)<br />
De nieuwe basisschool van Burnhaupt-le-Haut, dichtbij Mulhouse, werd<br />
ontworpen door de architecten van het Atelier D-Form (Turckheim). Het is<br />
de eerste Franse plusenergieschool en conform de passiefstandaard. De<br />
school voldoet aan de isolatiecriteria, onder andere door het gebruik van<br />
stijve panelen in houtvezel en houten <strong>be</strong>kistingen gevuld met cellulose.<br />
> www.atelier-d-form.com/<br />
> www.burnhaupt-le-haut.com/cadre-de-vie-urbanisme/album-foto's<br />
04 Passiefwoning in Syracuse (VS)<br />
Dit huis van nauwelijks <strong>10</strong>0 m², in 2011 gebouwd door de architecten van<br />
Della Valle Bernheimer in samenwerking met Architecture Research Offi ce,<br />
werd <strong>be</strong>kroond met de AIA Housing Award voor de originele <strong>be</strong>nadering<br />
van het duurzaam ontwerp. Het kreeg een passiefcertifi caat en een LEEDcertifi<br />
caat, de Amerikaanse referentie voor duurzaam bouwen (die recyclage<br />
van metalen, zoals aluminium profi elen die hier de <strong>be</strong>plating van de woning<br />
vormen, valoriseert).<br />
> www.jetsongreen.com/2011/03/modern-prototype-passivhaus-syracuse.html<br />
>http://inhabitat.com/nyc/the-r-house-is-an-affordable-and-super-efficienthome-encased-in-a-silvery-facade/r-house-7/?extend=1<br />
05 Terug naar het FabLab House<br />
Ter gelegenheid van de European Solar Decathlon 20<strong>10</strong> ontwierpen<br />
de architecten van het Instituut voor Progressieve Architectuur van<br />
Catalonië dit passiefhuis op zonne-energie door gebruik te maken van een<br />
geprefabriceerde structuur in hout, uitgerust met fotovoltaïsche panelen,<br />
aangepast aan het Madrileense klimaat.<br />
>http://inhabitat.com/stunning-fablab-<strong>passive</strong>-house-unveiled-at-europes-solardecathlon/<br />
06 Het Oosten van Trondheim wordt passief<br />
Het pilootproject van de Noorse regering "Framtidens Byer" wil tussen 1200<br />
en 2500 passiefwoningen bouwen in wijken die streven naar een vermindering<br />
van de CO2-uitstoot met 90%. De wijk "Brøset Miljøby" maakte het voorwerp<br />
uit van een eerste project op voor een wedstrijd op stedelijke schaal. Voorstel<br />
van de architecten: Code arkitektur en Cowi + Arkitekt Kimmo<br />
>http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?p=93709416<br />
07 In Noorwegen kiest ook de zorgsector voor passiefbouw<br />
Het ziekenhuis Sint-Olav (17 200 m²) in het centrum van Trondheim opent<br />
zijn deuren in septem<strong>be</strong>r en is een van de eerste projecten die gebouwd<br />
werden volgens de passiefstandaard naar aanleiding van het plan van de<br />
regering, "groen ziekenhuis".<br />
Vanaf 2015 moeten alle ziekenhuisgebouwen zich immers houden aan de<br />
passiefstandaard. Deze gebouwen moeten ook in grote mate gebruik maken<br />
van de EPD en de LCC.<br />
>http://www.bygg.no/2013/01/99605.0<br />
fl ash<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 9
de Belgische<br />
passiefbouw op<br />
Amerikaanse tournee<br />
Dankzij de Europese Energy Award, de ervaring met de<br />
"Voor<strong>be</strong>eldgebouwen" en het onverschrokken <strong>be</strong>leid<br />
"Passief 2015" werd het Brusselse Gewest uitgenodigd<br />
voor een Amerikaanse tournee. Van Portland (de meest<br />
ecologische stad van de States) tot San Francisco (de<br />
thuishaven van de creatieve geesten) over New York en<br />
Washington zal Joke Dockx van Leefmilieu Brussel de<br />
Brusselse strategieën en resultaten voorstellen.<br />
> http://<strong>passive</strong>housecal.org/event/building-carbonzero-california-implementing-efficiency-cities-andregions<br />
of www.earthadvantage.org/community-events/<br />
events-calendar/community-event-calendar/<br />
RIBA verheerlijkt<br />
de passiefstandaard<br />
Prof. Wolfgang Feist, pionier van de passiefstandaard,<br />
werd op 6 februari ll. in Londen uitgeroepen tot Erelid<br />
van het Koninklijk Instituut van Britse Architecten. Dhr.<br />
Feist heeft ervan geprofi teerd om verschillende lopende<br />
passiefwerven te <strong>be</strong>zoeken in en rond de Britse hoofdstad<br />
en om de <strong>be</strong>langrijkste spelers voor de ontwikkeling van<br />
de standaard in het Verenigd Koninkrijk te ontmoeten.<br />
>www.architecture.com/Awards/<br />
RIBAHonoraryFellowships/RIBAHonoraryFellowships.aspx<br />
passiefproject<br />
zonder isolatie<br />
De bouwafdeling van Don Bosco St-Denijs-<br />
Westrem, school voor wetenschap en techniek,<br />
trekt dit jaar resoluut de kaart van innovatie<br />
voor zijn praktijkproject. De school bouwt<br />
een passiefconstructie zonder toevoeging<br />
van enige bijkomende isolatiematerialen aan<br />
de muren. Het project wordt gebouwd met<br />
de PASSIFBLOC® van cellen<strong>be</strong>tonfabrikant<br />
Cellumat, uniek in zijn soort omwille van zijn<br />
uitzonderlijke isolatiewaarde van 0,07 W/mK.<br />
> www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/artikel/<br />
passiefproject-zonder-isolatie-st-denijs-westrem<br />
learning from<br />
the Belgian<br />
experience<br />
Vertegenwoordigers van de deelnemende<br />
PassREg-landen kwamen bijeen in<br />
Brussel van 2 tot en met 4 okto<strong>be</strong>r, om<br />
te leren van de Brusselse ervaringen.<br />
Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest,<br />
een voorloper van de passiefstandaard,<br />
kent de laatste jaren een ware explosie<br />
van passieve constructies en een dito<br />
wetgeving. > www.passreg.eu/<br />
<strong>10</strong> <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 fl ash news<br />
tekst<br />
Adriaan Baccaert, Bernard Deprez<br />
Wiener<strong>be</strong>rger lanceert<br />
een project voor een<br />
duurzame wijk<br />
Met ‘De Duurzame Wijk’ in Waregem lanceert Wiener<strong>be</strong>rger,<br />
fabrikant van keramische bouwmaterialen en -oplossingen,<br />
een pioniersproject: een wijk die volledig vanuit een duurzame<br />
invalshoek wordt aangepakt, en dit zowel op ecologisch,<br />
economisch als sociaal vlak. Het is de <strong>be</strong>doeling een <strong>be</strong>taalbare<br />
nulenergiewijk te bouwen, gebaseerd op de bouwtradities. Deze<br />
uitdagingen, waar alle bouw<strong>be</strong>drijven mee te maken krijgen, zijn<br />
gemakkelijker aan te gaan wanneer men werkt op wijkniveau, zo<br />
meent de aannemer. Wiener<strong>be</strong>rger heeft gekozen voor de Britse<br />
duurzaamheidsstandaard BREEAM. Deze tool, die rekening<br />
houdt met alle aspecten van de duurzame ontwikkeling, werd<br />
op internationaal niveau en dus ook in België al vaak gebruikt<br />
voor de bouw van openbare gebouwen. Meer informatie op www.<br />
deduurzamewijk.<strong>be</strong><br />
ECOMAT<br />
wint de<br />
Dubolimburgprijs<br />
2013<br />
Ter gelegenheid van de Bouwinnovatie<strong>be</strong>urs<br />
te Hasselt werd de Dubolimburgprijs<br />
2013 uitgereikt aan Ecomat bvba,<br />
met vestigingen te Genk en Zoersel. De<br />
vakjury van specialisten in duurzaam<br />
bouwen oordeelde dat Ecomat het <strong>be</strong>st<br />
voldoet aan de criteria van Dubolimburg:<br />
rentabiliteit (prijs/kwaliteit) en het<br />
evenwicht tussen economische,<br />
ecologische en sociale aspecten.<br />
Ecomat is een groot- en kleinhandel<br />
in bio-ecologische materialen voor<br />
bouw, interieur en buitenruimte. > www.<br />
passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/artikel/ecomatwint-de-dubolimburg-prijs-2013<br />
folder pilootproject<br />
passiefscholen<br />
De Vlaamse Regering zette op 23 mei 2008 op suggestie<br />
van PHP het licht op groen voor het pilootproject<br />
passiefscholen. De twintigtal scholen zijn verspreid<br />
over alle provincies en onderwijsnetten en zullen samen<br />
een bouwoppervlakte van 65.565 m² realiseren. AGIOn<br />
ontwikkelde voor het pilootproject Passiefscholen een<br />
algemene informatiebrochure. De folder geeft toelichting<br />
bij het pilootproject Passiefscholen, verduidelijkt wat<br />
een passiefschool is, vertaalt de passieve strategieën<br />
op ‘mensenmaat’en geeft een aantal ‘goed om weten’<br />
items mee. > www.agion.<strong>be</strong>/portals/agion/downloads/<br />
a225512b-431b-460b-879b-187c3fe9de09.pdf
Jumatt kiest voor<br />
passiefbouw<br />
Een passiefwoning "uit houtskelet, gebouwd<br />
wordt in 4 maanden, geassembleerd en gesloten<br />
in 2 dagen en <strong>be</strong>taald bij de overhandiging van<br />
de sleutels, dat kan voortaan." Dat is de pitch van<br />
de nieuwe informatiecampagne die gelanceerd<br />
werd door het bouw<strong>be</strong>drijf Jumatt uit Andenne.<br />
Het eerste modulaire passiefhuis in België werd<br />
in 2012 gebouwd in Burdinne: meer dan 50% van<br />
de werkuren werden gepresteerd in het atelier en<br />
daardoor kon de uitvoeringstijd op de werf <strong>be</strong>perkt<br />
worden tot enkele dagen terwijl toch voldaan<br />
werd aan de criteria van de passiefstandaard.<br />
Misschien vindt u binnenkort meer informatie op<br />
deze website www.jumatt-ossature-bois.<strong>be</strong>/index.<br />
php<br />
55 % aannemers<br />
krijgen meer<br />
vragen naar<br />
energiezuinige<br />
renovaties<br />
Energiezuinig bouwen raakt dan ook steeds<br />
<strong>be</strong>ter ingeburgerd. 36% van de aannemers zegt<br />
dat er nu duidelijk meer bouwheren naar een<br />
energiezuiniger gebouw vragen dan vorig jaar. Dat<br />
blijkt uit een enquête van Bouwunie bij 205 Vlaamse<br />
woningbouwaannemers. Isolatie van dak, muren<br />
en vloeren, luchtdichtheid, ventilatie, isolerend<br />
schrijnwerk, een energiezuinige verwarming,<br />
koeling en ventilatie, ... worden alsmaar <strong>be</strong>langrijker.<br />
De vraag is dus al lang niet meer of de klant wel<br />
<strong>be</strong>reid is om energiezuinig te bouwen maar hoe ver<br />
hij of zij daarin wil en kan gaan. Opvallend hierbij is<br />
dat 55% van de aannemers <strong>be</strong>duidend meer vragen<br />
krijgt naar energiezuinige renovaties en de helft<br />
meer totaalrenovaties uitvoert. 41% geeft wel aan<br />
dat de klanten nu een kleiner budget te <strong>be</strong>steden<br />
heb<strong>be</strong>n dan 5 jaar geleden. 21% zegt dat de klanten<br />
hun werken nu verhoudingsgewijs meer spreiden.<br />
Niet zo verwonderlijk in economisch moeilijkere<br />
tijden en met minder overheidssteun.<br />
> www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/artikel/55-aannemerskrijgen-meer-vragen-naar-energiezuinige-renovaties<br />
toren in Charleroi<br />
architect: Ateliers Jean Nouvel met MDW Architecture<br />
foto : Olivier An<strong>be</strong>rgen<br />
voor wie er nog<br />
steeds niet in gelooft<br />
Op 19 okto<strong>be</strong>r 2012, een historisch moment wat <strong>be</strong>treft<br />
het energie<strong>be</strong>leid binnen het Brusselse Gewest, werd<br />
het akkoord "Passief 2015" ondertekend in aanwezigheid<br />
van Minister Evelyne Huytebroek en vertegenwoordigers<br />
van de bouwsector, de federaties, de promotoren (BVS),<br />
de Brusselse architecten (ARIB), de aannemers en PHP<br />
en pmp. De af<strong>be</strong>eldingen (evenals het interview door dhr.<br />
Emma) zijn <strong>be</strong>schikbaar op www.archiurbain.<strong>be</strong>/?p=2640<br />
Voordelige<br />
leningen voor<br />
energiezuinige<br />
bouwers<br />
Triodos Bank en Belfi us gaan<br />
gunstigere leningen toekennen aan wie<br />
energievriendelijk wil bouwen. Vlaams<br />
minister van Wonen en Energie Freya<br />
Van den Bossche (sp.a) heeft daarvoor op<br />
Batibouw een energie<strong>be</strong>leidsovereenkomst<br />
afgesloten met de twee banken. De<br />
voordelige lening zou bouwers in<br />
staat moeten stellen de meerkost van<br />
energiezuinig bouwen te dragen.<br />
> www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/<br />
artikel/voordelige-leningen-voorenergiezuinige-bouwers<br />
Innovation Award<br />
voor Alpha Béton-<br />
HP Linden<br />
Tijdens de Belgian Building Awards op 27 februari ll.<br />
heeft de Confederatie Bouw de Innovation Awards<br />
uitgereikt aan Alpha Béton-HP Linden uit Sankt-<br />
Vith voor het massief-passieve bouwsysteem in<br />
geprefabriceerd <strong>be</strong>ton. Alpha Béton-HP Linden wil<br />
fi nancieel haalbare passiefwoningen bouwen en werkt<br />
daarom met elementen in geprefabriceerd <strong>be</strong>ton die<br />
alle nodige speciale technieken integreren. Deze<br />
elementen garanderen een perfecte luchtdichtheid en<br />
een uitstekende thermische isolatie. Het vernieuwende<br />
voordeel van het systeem <strong>be</strong>rust op de integratie van<br />
verschillende stappen van het bouwproces in één<br />
enkel element.<br />
> http://www.confederationconstruction.<br />
<strong>be</strong>/PressCommunication/Alpha Béton-<br />
HP wint Innovation Award 2013.pdf<br />
fl ash news<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 11
65%<br />
voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
kiest voor passief<br />
Op 19 februari vond de offi ciële proclamatie plaats van de laureaten<br />
van de projectoproep voor Voor<strong>be</strong>eldgebouwen 2012. Het<br />
Brussels Gewest telt voortaan 193 Voor<strong>be</strong>eldgebouwen, van het<br />
kleinste tot het grootste, met een totale oppervlakte van 522.000<br />
m². Het hoge percentage passiefbouw in de selectie (65 % van de<br />
projecten, maar 85 % van de totale bouwoppervlakte) illustreert<br />
het vermogen van de bouwheren, architecten en studiebureaus<br />
om de jongste ontwikkelingen inzake duurzaam bouwen snel in te<br />
passen. De regering selecteerde 37 renovatie- en bouwprojecten<br />
voor hun geringe milieu-impact en hun lage energieverbruik.<br />
Ook de architectonische kwaliteit van de projecten en hun<br />
voor<strong>be</strong>eldfunctie speelden mee in de <strong>be</strong>slissing. Daarbij zijn er 5<br />
bouwprojecten voor scholen en een project voor passiefkantoren<br />
over een oppervlakte van 54.463 m², aan het Simon Bolivarplein<br />
in Brussel-Stad.<br />
> www.bruxellesenvironnement.<strong>be</strong>/Templates/<br />
Particuliers/informer.aspx?id=4642&langtype=2060<br />
voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
2013<br />
Sinds 2007 organiseert het Brussels Hoofdstedelijk<br />
Gewest projectoproepen om de bouw of renovatie van<br />
«Voor<strong>be</strong>eldgebouwen» te valoriseren en aan te moedigen.<br />
Voor<strong>be</strong>eldgebouwen zijn gebouwen die een hoog niveau<br />
van milieu- en energieprestaties halen. U bouwt of<br />
renoveert of heeft daarvoor plannen? Dan is het nu het<br />
moment om van uw gebouw een « Voor<strong>be</strong>eldgebouw »<br />
te maken. Als uw project geselecteerd wordt, krijgt u van<br />
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een uitzonderlijke<br />
subsidie van <strong>10</strong>0 €/m² en dat naast andere premies,<br />
fi scale voordelen en technische ondersteuning.<br />
> www.leefmilieubrussel.<strong>be</strong>/Templates/<br />
news.aspx?id=36837&langtype=2067<br />
steun voor bouw<br />
en renovatie<br />
eigen woning blijft<br />
onont<strong>be</strong>erlijk<br />
De Vlaamse Woonraad, de strategische adviesraad die<br />
de Vlaamse regering adviseert inzake het woon<strong>be</strong>leid,<br />
lanceerde haar advies over deze regionalisering van<br />
de woonbonus. Daarin stelt ze dat de woonbonus als<br />
<strong>be</strong>leidsinstrument niet effi ciënt werkt. Zo leidt de woonbonus<br />
zonder drastische hervorming onder meer tot een ontsporing<br />
van de Vlaamse <strong>be</strong>groting en heeft ze een prijsopdrijvend<br />
effect op de koopwoningenmarkt. De Vlaamse Woonraad<br />
pleit daarom voor een heroriëntatie van de woonbonus.<br />
Bouwunie is het eens met deze analyse maar pleit voor het<br />
blijvend ondersteunen van wie zijn of haar woning wil bouwen<br />
of renoveren. Deze investeringen <strong>be</strong>tekenen immers werk<br />
voor de Vlaamse bouw<strong>be</strong>drijven en levert de overheid ook<br />
inkomsten op. > www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/artikel/steunvoor-bouw-en-renovatie-eigen-woning-blijft-onont<strong>be</strong>erlijk<br />
12 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 fl ash news<br />
een petitie om Barack<br />
te overtuigen<br />
In februari werd er in de Verenigde Staten een grote manifestatie<br />
voor het klimaat georganiseerd onder impuls van de vereniging<br />
350.org. Meer dan 35.000 mensen kwamen samen om president<br />
Obama te vragen om echt concrete maatregelen te nemen tegen<br />
de klimaatcrisis. Wij werden uitgenodigd om ons bij hun actie aan<br />
te sluiten. Wilt u deze <strong>be</strong>weging ondersteunen, dan kunt u de online<br />
petitie (enkel in het Engels) ondertekenen en kleur <strong>be</strong>kennen door<br />
te surfen naar de website http://act.350.org/letter/Obama_Forwardon<br />
Climate/?rd=1&t=4&referring_akid=2740.347018.qFmcFs<br />
brandveiligheid<br />
liftschacht in<br />
passieve gebouwen<br />
Op 1 decem<strong>be</strong>r 2012 trad het nieuwe KB van 12 juli<br />
2012 in voege dat de basisnormen aanpast voor de<br />
brandpreventie in nieuwe gebouwen. Het <strong>be</strong>sluit <strong>be</strong>tekent<br />
o.m. een oplossing voor het dilemma tussen vereisten voor<br />
luchtdichtheid bij energiezuinige gebouwen en ventilatieeisen<br />
voor liftschachten. Het voorziet immers in verschillende<br />
mogelijkheden om enkel in nood de luchtdichtheid te<br />
doorbreken. Voorheen werden oplossingen pas aanvaard<br />
na overleg met de brandweer, waardoor de situatie van<br />
gemeente tot gemeente kon verschillen. Deze hinderpaal<br />
is nu dus weggewerkt voor een vlotte roll-out van passieve/<br />
energieneutrale gebouwen.<br />
>www.ejustice.just.fgov.<strong>be</strong>/mopdf/2012/09/21_1.pdf#Page2<br />
inventarisatie<br />
van energetische<br />
renovaties<br />
PHP en VITO werkte samen voor het<br />
Vlaams Energie Agentschap het eindrapport<br />
'Inventarisatie van doorgedreven energetische<br />
renovaties van woongebouwen' af. Uit dit rapport<br />
blijkt dat goede oplossingen voor doorgedreven<br />
energetische woningrenovaties in veel gevallen<br />
werkzaam zijn op meerdere thema’s. Het<br />
merendeel van de <strong>be</strong>handelde oplossingen zijn<br />
dan ook thema-overschrijdende oplossingen.<br />
Deze studie is nu publiek toegankelijk op: > www2.<br />
vlaanderen.<strong>be</strong>/economie/energiesparen/reg/doc/<br />
studieenergiezuinigerenovatie_eindrapport.pdf<br />
een <strong>be</strong>rekeningstool<br />
voor Nearly Zero Energy<br />
De onderzoeksprogramma’s die gelanceerd werden door het<br />
Internationale Energieagentschap (IEA SHC Task 40, in het<br />
bijzonder de Bijlage 52, Energy Conservation in Buildings &<br />
Community Systems, Subtask A) heb<strong>be</strong>n geleid tot het op<br />
punt stellen van de "Net ZEB Evaluation Tool". Deze software,<br />
gebaseerd op een Excel<strong>be</strong>stand, <strong>be</strong>rekent de energiebalansen,<br />
de werkingskosten en de dekking van de energie<strong>be</strong>hoeften<br />
voor vooraf <strong>be</strong>paalde situaties. Deze software is <strong>be</strong>reikbaar<br />
via de website http://task40.iea-shc.org/net-zeb<br />
toren in Charleroi<br />
architect: Ateliers Jean Nouvel met MDW Architecture<br />
foto : Olivier An<strong>be</strong>rgen
focus<br />
Terre :<br />
economie<br />
met een<br />
menselijk<br />
gelaat<br />
tekst foto<br />
Caroline Chapeaux Groupe Terre & Caroline Chapeaux<br />
Meer dan driehonderd langdurig werklozen, laag- of niet-geschoolde mensen heb<strong>be</strong>n dankzij<br />
de Groupe Terre een duurzame baan gevonden. Door in eerste instantie de kansarmere<br />
mensen aan te werven heeft dit recyclage<strong>be</strong>drijf een voor België uniek model ontwikkeld dat<br />
tegelijk concurrentieel en solidair is.<br />
14 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
focus
"Werk blijft de <strong>be</strong>ste manier om zich te<br />
integreren in de maatschappij. Vanuit zijn kantoor<br />
in het industriepark Les Hauts-Sarts in Herstal leidt<br />
William Wauters een onderneming die anders is<br />
dan de andere. Terre richt zich in de eerste plaats<br />
op het menselijke aspect en verrichtte al mirakels<br />
door meer dan 300 banen te creëren ondanks een<br />
sterke concurrente. Bovendien werd op geen enkel<br />
moment afgeweken van het oorspronkelijke ideaal:<br />
mensen die in moeilijke omstandigheden leven weer<br />
een gevoel van waardigheid geven. Hier wordt bij het<br />
aanwerven niet gediscrimineerd. Wel in tegendeel.<br />
"Het is niet de <strong>be</strong>doeling tegen elke prijs geld te<br />
verdienen, maar wel werk te geven aan laag- of nietgeschoolde<br />
mensen", vertelt deze zakenman, die<br />
iedereen hier Minmin noemt. In zijn kantoor wordt hij<br />
getutoyeerd. En hoewel de rollen hier verschillend<br />
zijn, wordt iedereen als een gelijke <strong>be</strong>handeld.<br />
Binnen de Groupe Terre worden de oriënteringen<br />
van de groep immers overlegd met de werknemers.<br />
Een voor België uniek systeem van participatief<br />
management is de grote trots van de onderneming.<br />
"Bij ons is elke werknemer die dat wenst goed<br />
voor één stem en we stemmen samen over alle<br />
strategische <strong>be</strong>slissingen van de groep, <strong>be</strong>nadrukt<br />
William Wauters. Dit participatief model is de enige<br />
manier om het algemeen <strong>be</strong>lang te respecteren.<br />
Anders is er altijd iemand die een <strong>be</strong>slissing neemt<br />
ten koste van iemand anders. »<br />
Slechts een paar meter verder, op de parking<br />
van de onderneming, is het een komen en gaan van<br />
vrachtwagens vol papier en gebruikte kleding. Net als<br />
alle dagen verzamelen de vrachtwagenchauffeurs<br />
de inhoud van de blauwe containers die zowat<br />
overal verspreid staan in Brussel en Wallonië:<br />
een hoeveelheid "afval" dat nog bruikbaar is en<br />
dat klaargemaakt wordt voor een tweede leven.<br />
Jaarlijks gaat het om 14.000 ton textiel. Dankzij<br />
de werknemers van Terre wordt 90% ervan niet<br />
verbrand. "Elk jaar wordt ongeveer tien kilo nieuwe<br />
kleding per inwoner op de markt gebracht, zo luidt<br />
de uitleg van Geneviève Godard, de woordvoerster<br />
van de groep. Dankzij onze kledingcontainers<br />
krijgen we jaarlijks ongeveer zes kilo per inwoner<br />
van deze voorraad in handen en zo helpen we om<br />
de hulpbronnen van onze planeet te <strong>be</strong>schermen.»<br />
In sorteercentrum worden de werknemers actief.<br />
Met zijn <strong>10</strong>5 werknemers is dit de sector waar de<br />
meeste mensen tewerkgesteld zijn. Met een ervaren<br />
hand verdeeld Farah Beidokht kleding, lakens en<br />
gordijnen in verschillende bakken naargelang de<br />
graad van slijtage. Het textiel van goede kwaliteit<br />
wordt rechtstreeks als tweedehands verkocht in de<br />
vijftien boetieks van de groep of uitgevoerd naar<br />
andere, vooral Afrikaanse markten. Het andere,<br />
meer <strong>be</strong>schadigde textiel wordt verwerkt tot vodden<br />
of vloermatten voor wagens. "Toen ik aankwam in<br />
België, kende ik geen Frans, dat moet ik toegeven,<br />
legt deze werkneemster tijdens het sorteren uit. Ik<br />
woonde hier met mijn kinderen en was de enige<br />
kostwinner. Dat was heel moeilijk. En toen vond ik<br />
hier een baan. Ik <strong>be</strong>n echt blij, want ik heb een vak<br />
geleerd. »<br />
Net als zij heb<strong>be</strong>n heel wat nieuwkomers die de<br />
taal niet kenden hier bij Terre een baan gevonden.<br />
De groep, die zich laat inspireren door de Emmaüsgemeenschappen,<br />
is zonder enige twijfel een van de<br />
mooiste voor<strong>be</strong>elden van sociale economie in België<br />
geworden. Sinds de jaren ‘80 heeft de industriële<br />
activiteit van de groep het mogelijk gemaakt<br />
<strong>be</strong>taalde banen te creëren voor gehandicapten en<br />
niet-geschoolde werklozen binnen een mix van<br />
verschillende culturen. Vandaag vertegenwoordigen<br />
zij nog altijd ruim een derde van de werknemers<br />
van de groep. Met het oog op het blijven genereren<br />
van inkomsten heeft Terre moeten innoveren door<br />
een reeks nieuwe <strong>be</strong>roepen te creëren. Behalve<br />
het hergebruik van kleding, houdt de groep zich in<br />
het Zuiden verder ook <strong>be</strong>zig met projecten rond het<br />
ophalen en sorteren van papier en karton, activiteiten<br />
binnen de metaalconstructie, het verhuur van<br />
trapauto’s en afwerking binnen de bouwsector. Een<br />
van de afdelingen van de groep, "Acoustix", houdt<br />
zich <strong>be</strong>zig met de productie van geluidsisolerende<br />
panelen. Deze ecologische panelen worden<br />
geproduceerd op basis van gerecupereerd papier<br />
en vlaslinnen (1) en zijn in het bijzonder geschikt<br />
voor houten huizen. "Zou u dit kunnen vermelden in<br />
uw tijdschrift over architectuur? vraagt Geneviève<br />
Godard glimlachend. Deze activiteit is <strong>be</strong>langrijk<br />
voor ons en is nog weinig gekend in Vlaanderen! »<br />
"Zoals u wel <strong>be</strong>grijpt, heb<strong>be</strong>n wij alle<br />
verplichtingen en lasten van een klassieke<br />
onderneming, gaat financieel directeur José<br />
Constant verder. Om onze sociale doelstelling te<br />
<strong>be</strong>reiken moeten we dus concurrentieel blijven.<br />
Terwijl onze concurrenten hun sorteercentra steeds<br />
vaker verhuizen naar lageloonlanden zoals Tunesië,<br />
Dubai of Taiwan, moeten wij ons voortdurend<br />
aanpassen en onze inspanningen opvoeren om de<br />
lokale tewerkstelling te <strong>be</strong>houden. " ■<br />
> www.terre.<strong>be</strong><br />
> www.acoustix.<strong>be</strong><br />
1 de stengels linnen worden verbrijzeld in kleine fragmenten<br />
die «vlaslemen» genoemd worden. Doorgaans worden ze<br />
gebruikt voor dierenstrooisel.<br />
focus<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 15
2003-2013: een gek decennium waarin de wereld<br />
geëvolueerd is tegen een razendsnel tempo en<br />
omsloeg van hoop naar desillusie, van <strong>be</strong>wustwording<br />
naar ontkenning. De maatschappij, die op zoek is<br />
naar nieuwe referentiepunten, stelt zichzelf in vraag,<br />
aarzelend tussen een terugtrekking en de uitdaging<br />
van de verandering.<br />
Tien jaar! Er ge<strong>be</strong>urt nogal wat op tien jaar<br />
tijd. Voorspelbare, maar ook verrassende dingen.<br />
Bevestigingen en desillusies. Tien jaar geleden: het internet<br />
<strong>be</strong>gint aan een niet te stoppen opmars. We kochten toen<br />
nog de nieuwste CD van onze favoriete groep of een<br />
"papieren" krant. Facebook was niet meer dan een droom<br />
van puistige studenten en een baby phone in huis heb<strong>be</strong>n<br />
was niet bijzonder smart.<br />
Tien jaar gelden schreef ik mijn eerste artikel over een<br />
passiefwoonproject in Wallonië. Ik herinner me nog de<br />
verbaasde reactie van de woordvoerder van de toenmalige<br />
Minister van Energie: "Wat voor een huis? We mogen wel<br />
niet vergeten dat een tank vullen met 1.000 liter stookolie<br />
toen … 350€ kostte. De economie draaide op volle toeren<br />
en niemand kon zich voorstellen dat de toekomst er heel<br />
wat minder roze uit zou zien. Het milieu? Daar maakten we<br />
ons <strong>be</strong>leefd wat zorgen over, zo tussendoor.<br />
Het rapport van het IPCC, dat in 2001 gepubliceerd<br />
werd, weerhield enkel de aandacht van de kenners.<br />
De misschien iets minder affirmatieve <strong>be</strong>sluiten met<br />
<strong>be</strong>trekking tot de schadelijke impact van de uitstoot<br />
van broeikasgassen verschilden nochtans niet<br />
fundamenteel van de huidige vaststellingen. "De regionale<br />
klimaatveranderingen die waargenomen werden, heb<strong>be</strong>n<br />
gevolgen gehad voor heel wat fysieke en biologische<br />
systemen en, als we kijken naar <strong>be</strong>paalde voorafgaande<br />
indicaties, ook op de sociaaleconomische systemen",<br />
lazen we in dat rapport. Dat is allemaal niet zo erg. Jojo<br />
W. Bush maakt zich geen zorgen. De hittegolf van 2003 is<br />
nochtans een eerste waarschuwingsschot.<br />
De wereld was heel anders, dat klopt. De Verenigde<br />
Staten leidde nog unilateraal het bal van de vervuilers<br />
en de Chinese veelvraat <strong>be</strong>gon nog maar net honger te<br />
krijgen. De grote opkomende landen hadden nog niet echt<br />
een plaats verworven in de stuurcabine van de planeet. "In<br />
die tijd pendelden de internationale leiders nog langs een<br />
Noord-Zuidas. Sindsdien zijn er heel wat vluchten van zuid<br />
naar zuid gekomen", vat een waarnemer samen om deze<br />
verandering van hiërarchie te illustreren.<br />
De demografische teller stond toen op 700 miljoen<br />
<strong>be</strong>woners minder dan vandaag, maar alle ingrediënten<br />
waren al aanwezig voor de escalatie van de wedren voor<br />
natuurlijke hulpbronnen. De voedingscrisis van 2007 en de<br />
explosie van de prijzen van de stookolieproducten in 2008<br />
heb<strong>be</strong>n dan twijfel gezaaid. Ondanks de waarschuwingen<br />
16 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 global view<br />
werden de voortekenen genegeerd. Steeds meer mensen<br />
gingen hun stem verheffen en <strong>be</strong>gonnen zich vragen te<br />
stellen: kon deze manier van ontwikkelen zomaar blijven<br />
duren? Natuurlijk, antwoordden sommigen met als<br />
argument de kracht van de markt, de groei en de eindeloze<br />
verrassingen die het menselijke genie nog in petto heeft.<br />
Onmogelijk, weerlegden anderen. Zij baseerden zich<br />
daarvoor op de <strong>be</strong>perkingen van de fysieke wereld en<br />
voorspelden het einde van deze tijden van overvloed.<br />
In 2007 slaagde het IPCC er echter wel in heel wat<br />
mensen <strong>be</strong>wuster te maken. In de grafieken <strong>be</strong>gon het rood<br />
het oranje stilaan in te halen. Mede dankzij het effect Gore-<br />
Hulot en de vernieuwing van Obama versie 1.0 leek er zich<br />
een <strong>be</strong>weging te vormen. Er ontstond toen zoiets als een<br />
gevoel van noodzaak. De groten van deze wereld hadden<br />
er weliswaar elk hun eigen mening over. Jacques Chirac<br />
parodiërend werd verwezen naar de stunt van het "huis dat<br />
in brand staat". Plots kwamen heel wat ondernemingen uit<br />
de kast. De rubrieken "Planeet" tierden welig in de kranten<br />
en op de radio. Mijn buurvrouw <strong>be</strong>gon gerecycleerd papier<br />
te gebruiken en aangemoedigd door de "groene" premies<br />
kocht ze een nieuwe wagen die gegarandeerd zo goed als<br />
CO2-vrij rijdt.<br />
We dachten dat het nu echt zover was, dat de machine<br />
echt vertrokken was. Dan kwam de top van Kopenhagen.<br />
En daarna … niets meer. Er komen heel wat uiteenlopende<br />
<strong>be</strong>langen aan het licht en de kortstondige indruk van<br />
een noodzakelijke collectieve <strong>be</strong>scherming van het<br />
gemeengoed dat ons milieu toch is, vervaagt. Abstractie.<br />
Illusie.<br />
"De economische crisis heeft ons eraan herinnerd<br />
wat onze echte prioriteiten zijn", <strong>be</strong>weren dezelfde<br />
verantwoordelijken die nu plots ernstige mensen geworden<br />
zijn. Het heeft niet veel gescheeld of de zwarte smurrie<br />
in de Golf van Mexico of de ramp in Fukushima werden<br />
afgedaan als gewone fait-divers. Zelfs de deugdzame<br />
Europese Unie <strong>be</strong>gint zich vragen te stellen. Al die<br />
doelstellingen en milieuverplichtingen, zijn die echt wel<br />
nodig? Wat een opportuniteit moest zijn, wordt door de<br />
magie van de collectieve amnesie opnieuw <strong>be</strong>schouwd als<br />
een obstakel. Zoals Edwin Zaccai 1 uitlegt, is het opnieuw in<br />
vraag stellen van het dominerende economische systeem<br />
niet gemakkelijk. "We hadden de duurzame ontwikkeling<br />
een <strong>be</strong>etje <strong>be</strong>schouwd als een consensuele doelstelling<br />
zonder verliezers. Welnu, als we de economie diepgaand<br />
willen veranderen, dan zijn er verliezers, in ieder geval op<br />
korte termijn. Korte termijn, lange termijn, … de eeuwige<br />
vergelijking.<br />
"De klimaatkwestie is zo <strong>be</strong>langrijk geworden<br />
op economisch en strategisch vlak, en zo <strong>be</strong>langrijk<br />
geworden op industrieel niveau dat elke Staat zijn knikkers<br />
heeft teruggenomen", merkt Europees Afgevaardigde<br />
global view<br />
wanneer<br />
gaan<br />
we waar<br />
naartoe?<br />
tekst<br />
Gilles Toussaint<br />
The Hudsucker Proxy<br />
1994 Joel Coen<br />
©Graham Place, Ethan Coen
Corinne Lepage op. "Iedereen <strong>be</strong>seft dat we vooruit moeten,<br />
maar er kan pas vooruitgang geboekt worden wat <strong>be</strong>treft<br />
de internationale samenwerking wanneer we het eens<br />
worden over wat een eerlijke verdeling van de buit is. Elk<br />
land is geobsedeerd door het idee dat een ander land zou<br />
profiteren."<br />
Toch is er ook een lichtpuntje. Vandaag kan niemand<br />
het nog heb<strong>be</strong>n over de verderzetting van de ontwikkeling<br />
zonder toe te geven dat de milieuvraagstukken essentieel<br />
zijn. De vermenigvuldiging van de sociale <strong>be</strong>wegingen<br />
die de uiteenlopende vervuilingsvormen die China treffen<br />
veroordelen is daar een mooi voor<strong>be</strong>eld van.<br />
Andere redenen tot hoop? Tien jaar geleden bleef<br />
men steeds maar herhalen dat dromen over een <strong>10</strong>0%<br />
hernieuwbaar België een illusie was. Welnu, een recent<br />
rapport in opdracht van de federale en gewestelijke<br />
overheden erkent voor het eerst officieel het tegendeel 2 .<br />
We zouden bijna geloven dat de zon harder is <strong>be</strong>ginnen<br />
schijnen en dat de wind wat vaker waait. "Ja, maar het is<br />
duurder", zo protesteerden de meest conservatieve geesten<br />
onmiddellijk. Dat klopt, je krijgt geen rundsvlees voor de prijs<br />
van paardenvlees.<br />
De andere evolutie is cultureel. Steeds meer mensen<br />
worden zich ervan <strong>be</strong>wust dat veranderingen onvermijdelijk<br />
zijn en heb<strong>be</strong>n ervoor gekozen daarop te anticiperen. Door<br />
de consumptiemaatschappij in vraag te stellen richten ze<br />
zich vrijwillig op een goedkopere levensstijl3 . De voorbije<br />
jaren heb<strong>be</strong>n we weliswaar vaak horen praten over<br />
"overgang", maar ik durf wedden dat de sleutelwoorden voor<br />
het komende decennia weleens "so<strong>be</strong>rheid" – vrijwillig of<br />
gedwongen – en durf zouden kunnen zijn.<br />
Er ge<strong>be</strong>urt nogal wat op tien jaar tijd. ■<br />
1 Professor aan de Université libre de Bruxelles en auteur van het<br />
boek "Vingt-cinq ans de développement durable, et après?" (Presses<br />
universitaires de France).<br />
2 Planbureau, VITO, ICEDD, <strong>10</strong>0% énergies renouvelables en Belgique<br />
à l'horizon 2050 », 156 p., <strong>be</strong>schikbaar in het FR/NL op www.plan.<strong>be</strong><br />
3 Bénédicte Manier, Un million de révolutions tranquilles : travail/argent/<br />
habitat/santé/environnement… Comment les citoyens changent le<br />
monde, 325 p., éd. LLL, 2012.<br />
global view<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
17
tekst<br />
Tim Janssens (Palindroom) en Bernard Deprez<br />
Hoe ziet u de situatie van de passiefbou ou ouw in<br />
België?<br />
Alles opgeteld zijn er op dit moment ongev eveer r<br />
tweeduizend passiefgebouwen in BBel<br />
el e gi gië, ë<br />
waarvan ca. 700 gecertifi ceerd. In 201 0 3 za z l he het t<br />
aantal passiefwoningen ook nog wel stijgen s en e , ma m ar<br />
waarschijnlijk minder snel1 . Het aa a ntal al a ter t er e ti tiai ai aire re r<br />
passieve gebouwen is de laatste e tijd d ddan<br />
an a wee eer<br />
sterk gestegen.<br />
Waar kan België binnen dit<br />
domei ein n<br />
geklasseerd worden ten opz p icht ht h e va v n de res est t<br />
van Europa?<br />
In verhouding doen we e he het rede delijk goe goed.<br />
d. d<br />
Duitsland is samen met Oos ostenr n ij ijk k en<br />
Scandinavië de absolute kopl pl ploper er met ong ngev ev e ee e r<br />
twintigduizend passieve gebo bo b uw uwen en en, ma m ar iis<br />
s al als<br />
land ook veel groter. We zie ie i n nu o ok o in n Fr F an ankr k ijk<br />
activiteit ontstaan. Nederland nd llij<br />
ijkt wat at a a aach<br />
chte tero ro rop p te<br />
lopen, maar als er een pro ro r je ject ct c wor or o dt d oopg<br />
pges es e ta tart,<br />
ge<strong>be</strong>urt dat – onder meer doo<br />
oor r de imp<br />
m act va van n de<br />
woningcorporaties – wel op o gro<br />
r tere ssch<br />
c aal. l. België B ë<br />
is op zijn minst eerste volg lg lger er, zoniet et voo oortre rekker er.<br />
Over het algemeen kunnen en wwe<br />
we w l st s ellen n da d t de<br />
passiefbouw hier eindelijk jk ''ma<br />
matu t ur ur' ' ge g word rden is. s.<br />
Vindt u dat de dinge ge g n te snel l of tte<br />
e tr t aa aag g<br />
veranderen?<br />
Bouwen is in verge geli li lijk jk jkin ing met t vr v oeger veel<br />
duurder geworden, en dat at sspe<br />
pe p el e t voor oral in het<br />
hoofd van jonge bouwer er e s. H HHet<br />
e spree eekt voor<br />
zich dat een passiefwo w ni ning een e nog og grotere<br />
investering vraagt dan een gewon one e woning.<br />
Maar in feite zou je als b ou ouwe wer r he hele le l ma maal al anders<br />
moeten redeneren en zou je j de e ener er ergi giekos os o ten n di d e<br />
je met een passiefwoning ng kkan<br />
an a b es e pa pare re ren, n, mmoe<br />
o ten<br />
durven investeren. Met het et gel el e d da dat t je j anders<br />
aan je energieleverancie i r <strong>be</strong>ta taalt, <strong>be</strong>t et e aa a l je een<br />
twintigjarige lening af. Dus u op p termij ijn n za z l dit t zowel<br />
jezelf als de wereld rondom jou ve veel el opb<br />
p reng ng ngen.<br />
Bovendien zullen we al alsmaar energi g ez ezuiniger<br />
moeten gaan bouwen en n zal l de mee ee eerk rkos o t van<br />
een passiefwoning steeds kleiner er w<br />
wor orde de d n. Op<br />
termijn zal de evolutie naar pas passi<br />
s ef efbo bo bouw uw z zzo<br />
o go goed<br />
als automatisch verlopen. Ma Maar op p di d t mo mome me ment nt is<br />
het een grote drempel om te e over erwi wi winn nn nnen en e , da dat t is<br />
een feit.<br />
Blijkt de passiefbouw niet te inge gewi wikk kk kkel el e d te<br />
zijn?<br />
Voorts wijt ik die trage evolu lu l ti t e aa aan n he h t<br />
traditionele wantrouwen in de techno nolo logi gi gie. e. e ''Zu<br />
Zu Zull ll llen en<br />
die 'technieken' allemaal wel werken?' ?' vra ra raag ag agt t me men n<br />
zich af. Passiefbouw week aanvankeli l jk zo z o fe fel l af a<br />
van de typisch-Vlaamse bouwmethode de d dat d at a het h het<br />
wel wat overtuigingskracht vergt om bo bouw uwhe he here re ren n<br />
hiervan te doen afstappen. Het mas assi sief ef e -<br />
passiefconcept heeft in deze zin zeker er d eu e re ren n<br />
geopend voor de passieve bouwmethode. Ik d dden<br />
en e k<br />
ook wel dat het grote publiek inmiddels we wel we weet et<br />
wat een passiefwoning is. Bouwers <strong>be</strong>gi gi ginn nn nnen en<br />
stilaan ook in te zien dat hun investering hen een en<br />
lager verbruik en een <strong>be</strong>ter comfort oplevert rt r , al<br />
wegen deze argumenten nog niet voldoen ende de<br />
door. Maar het gaat veel te ver om te zeggen dat at<br />
er totaal geen evolutie heeft plaatsgevonden: : vi vijf jf<br />
jaar geleden was passiefbouw nog eerder r ie iets ts<br />
marginaal, terwijl het nu toch wel el ssti<br />
ti tila la laan an eeen<br />
en<br />
geaccepteerde bouwstanda daar ar ard is i . ►<br />
18 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 face to face<br />
"de passiefbouw is<br />
eindelijk volwassen<br />
geworden in<br />
Vlaanderen en in<br />
België."<br />
face to face<br />
Michel De Paepe<br />
PHP vzw<br />
www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong><br />
Michel De Paepe houdt zich als professor<br />
thermodynamica aan de UGent dagelijks <strong>be</strong>zig met<br />
onderzoek naar warmtewisselaars en energieprestatie<br />
van gebouwen. Bovendien is hij sinds 20<strong>10</strong> ook voorzitter<br />
van het Passiefhuis-Platform en de trotse <strong>be</strong>zitter van een<br />
passiefwoning met een geïntegreerde <strong>be</strong>d and breakfast,<br />
die na de plaatsing van zonnepanelen op het dak zelfs<br />
uitgroeide tot een heuse nulenergiewoning.
"Passive House,<br />
what else ?"<br />
Sebastian Moreno-Vacca<br />
pmp asbl<br />
www.maison<strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
Sebastian Moreno-Vacca, voorzitter van het Plateforme<br />
Maison Passive sinds 2008, en is assistent aan de<br />
Faculteit Architectuur van de Université Libre de Bruxelles.<br />
Hij woont in een oud gerenoveerd atelier en bouwt enkel<br />
nog passiefbouw en heel-lage-energiegebouwen. Hij<br />
verdedigt een "pragmatische passiefbouw" en kreeg<br />
al 16 keer een onderscheiding in het kader van de<br />
projectoproep Voor<strong>be</strong>eldgebouwen.<br />
Hoe ziet u de situatie van de passiefbouw in<br />
België?<br />
Er is bij ons een zekere vooruitgang waar te<br />
nemen, dat staat vast, maar dit ge<strong>be</strong>urt met twee<br />
versnellingen, want de dingen zijn niet hetzelfde<br />
in Wal a loni nië en in Brussel. Toch was er in 2007<br />
ev evenve v el pas assi siev eve e "bottom-up" in Wallonië als<br />
in Bru russel. Vand ndaa aag g is de situatie niet meer<br />
de dezelfde, omdat el elk k ge gewe w st verschillende keuzes<br />
ge g ma maakt heeft.<br />
Wa W ar kan Bel elgi g ë binnen dit ddom<br />
omein<br />
ge g klas a seerd word rden ten opz p ichte e van de res est<br />
van n Europa?<br />
België was het derde de lan and d da d t to toetrad to tot<br />
de wereld van de passiefbouw uw, na Duitsla land nd<br />
en Oostenrijk, maar ons land nd, , en dan iin<br />
het<br />
bijzonder het Brussels Gewest, boekt de grootste<br />
vooruitgang. Daarom werd Brussel door Europa<br />
uitgekozen als een van de drie "Front Runners",<br />
samen met de regio’s Hannover en Tirol.<br />
Vindt u dat de dinge<br />
gen te snel of te e traag<br />
veranderen?<br />
He Het t is allemaal heel traag <strong>be</strong>gonnen. n. MMaa<br />
aar we<br />
kunnen wel stellen dat de groei de voorb rbije drie ie of<br />
vier jaar echt bijzonder exponentieel geweest is is.<br />
Dat komt door de premies, de compe pete t ntie van an<br />
de vakmensen, enz. Alleen in België ë sl s agen we e<br />
erin één op twee passiefgebouwen ggoedkoper<br />
te maken dan een norma maal al ggeb<br />
ebouw! Dat<br />
helpt, uiteraard. Vandaag g zijn j er r ve vers rsch c illende<br />
ve versnellingen al als gevolg lg van een vver<br />
erschillend<br />
gewe west stel elij ijk k <strong>be</strong> <strong>be</strong>le leid id. Da Dankzij de pre remi mies es en de<br />
Voor<strong>be</strong>eldgebouwe wen heb<strong>be</strong>n we in BBru<br />
r ssel te<br />
maken met een "domino-effect", een en ver versn<br />
snel elli ling ng<br />
die we in Wallonië niet zien.<br />
De politieke keuze van Wallonië – en ik <strong>be</strong>twist<br />
die niet – heeft er altijd in <strong>be</strong>staan het ge gemiddelde<br />
niveau van de volledige constructie pr prog ogre ressief<br />
te ver<strong>be</strong>teren terwijl Brussel gekozen heeft voor<br />
de "ultralocomotieven" om de markt sneller<br />
aa a n te t trekken. Volgens mij lijkt de keuze<br />
voor<br />
de llocom<br />
omot o ief gewoon doe o ltreffende der r dan de<br />
ande dere re,… ,…<br />
Blijkt de pa p ss ssie iefb fbou ouw niet tte<br />
e in inge gewi wikkel eld d te<br />
zijn?<br />
Een van de rreden<br />
enen die deze vooruitgang<br />
mogelijk gemaa aakt kt hheb<strong>be</strong>n,<br />
is het ge g volg vvan<br />
a<br />
een bijzondere eig igenschap van n de BBel<br />
elgi gisc sche he<br />
bouwsector: in teg egenstelling tot ot wwat<br />
at we vroeger<br />
zelf dachten, is het gemiddeld lde ni nive v au van de<br />
aannemers en architecten erg goed. We heb<strong>be</strong>n<br />
minder dan 5% mislukki k ngen op het terr rrei ein. Dat<br />
<strong>be</strong>tekent dus een succesp sper erce cent ntage van 95% en<br />
dat terwijl tot nu toe nog og maar weinig vakmensen<br />
werden opgeleid.<br />
In België <strong>be</strong>staat de kklo<br />
loof of tus usse sen n het<br />
traditioneel bouwen en het passi sief efbouwen wel,<br />
maar ze is <strong>be</strong>perkt – terwijl ze in onze buurlanden<br />
bijvoor<strong>be</strong>eld echt enorm is.<br />
Mijn Franse of Britse gesprekspartners zeggen<br />
me vaak dat we geluk heb<strong>be</strong>n in België, onder<br />
andere omdat het <strong>be</strong>roep van stukadoor nog echt<br />
<strong>be</strong>staat. Wanneer dergelijke <strong>be</strong>roepen <strong>be</strong>ginnen<br />
te verdwijnen, worden <strong>be</strong>paalde zaken moeilijker<br />
en duurder in de passiefbouw. ►<br />
face to face<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 19<br />
face to face
Ka Kan n de oove<br />
verh rheid d ge geen en s ssti<br />
ti timu mu mule le lere re rend nde e rol<br />
sp spel elen en en?<br />
Ab Abso so solu luut ut, ze z moe<br />
oet t da dat t ze zelf lf l s! Maa aar r de afs<br />
f ch c af affi fi fing ng<br />
va van n de d <strong>be</strong>l<br />
elas asti ting ng ngve ve verm rmin inde de d ri ring ng voor lage ge ene ne nerg r ie-, -<br />
pa pass ssie iefff-<br />
e en<br />
nu nule lenerg rg r iebo bouw was alvast een zeer<br />
sl slec ec echt signaal. De reg eger er e in i g lijk jkt t niet e te will l en<br />
invest s er eren e in n de toekomst die Eu E ropa ons opleg egt.<br />
Ui Uite te tera raard moet er door de e fi nanciële cri risis s heel<br />
wat <strong>be</strong>spaa aard r worden, maa a r he h t is toch jammer<br />
dat dit t – ondanks het feit dat at het<br />
maa a r om een<br />
heel el klein in dee eelt l je in de d <strong>be</strong>g egro r ting n gaa aat t – ge<strong>be</strong> <strong>be</strong>ur u t<br />
op iets da d t de noodz d akelij ijke ke evolutie naar lage e<br />
energieb e ou ouw w kan faciliteren. Er is nood aan een<br />
li lijn jn, , ee een n visie die bij <strong>be</strong>drijven en particulieren e<br />
du duid idel elijkheid d schept, een kader da d t bouwers<br />
stimuleert om de stap p naar passief efbouw te ze zetten.<br />
Mo Moet eten e ze e de ppas<br />
assi s efstan anda daar ard d da daar arom om<br />
ople l gg ggen en?<br />
Oplegg ggen e dat at pas a siefbo bouw uw de st stan anda daard<br />
wo word rd rdt t (z ( oa oals ls in n Br Brus u sel te tegen 2015 15), ) is s op zich<br />
ge geen en noo oo oodz dz d aa aak. Pas<br />
assi sief efbouw uw is s imme mers rs nnie<br />
iet t<br />
de eenige<br />
ge mog og ogel elij ij ijke ke bbou<br />
o wm wmet etho hode. . Ma Mass ssaa aal l<br />
su subs bs bsid id idië iëre re ren n ho h ef eft t vo v or o mij ook ok nnie<br />
iet t pe per se se,<br />
te tenz nzij ij h<br />
het et – i iin<br />
n te tege g nd ndeel l to t t de sub ubsi s di dies es vvoo<br />
oor<br />
zo z nnepan anel elen – <strong>be</strong>reden eneerd rd en <strong>be</strong> <strong>be</strong>pe perk rkt t in<br />
de tij ijd d ge g <strong>be</strong> <strong>be</strong>urt, met maatr t eg egelen e om m <strong>be</strong> <strong>be</strong>pa p al alde de<br />
te tech ch chno no nolo lo logi gi gieë eë eën do door or o da d cht 'toega gank nkelij ijk' k' tte<br />
ma m ken n<br />
en dde<br />
e su subs bs bsidies op t<br />
t tter<br />
er ermi m jn af te bbou<br />
ouwe w n. n Maa aar r<br />
wa w ar a om zzou<br />
ou jje<br />
e geen en gglo<br />
lo loba ba b le energ rg rgie ie i pr pres es esta ta tati ti tiee ei eis<br />
op o le leggen en die ie op ve vers rs rsch ch chil il ille le lend nd nde e ma mani ni nier e en b<strong>be</strong>r<br />
e ei eikt kt<br />
ka k n word rd rden en en, ma m ar d<br />
die ie g ggaa<br />
aa aand nd ndew ew e eg ook str t enge ge ger<br />
wo word rd rdt? t? t W WWan<br />
ant ho hoez ez e ee eer r ik die energie<strong>be</strong> <strong>be</strong> <strong>be</strong>wu wu w st s e<br />
bo bouw uw uwfi filo loso sofi fie oo ook k zo zou u wi w ll llen verspreiden e : ik vind<br />
dat je de e mens nsen en a aalt<br />
lt ltij ijd d de keuze moet late te ten n ho hoe e<br />
ze dde<br />
e no n rm nas astr t even en dat t ze individueel el hun h<br />
ve vera rant ntwoordelijkheid m mmoeten<br />
opnemen.<br />
Is dde<br />
pa pass ssie iefb fbou ouw de bouwstand ndaa a rd van<br />
de ttoekomst?<br />
Aa Aanv nvanke k lijk jk sto tond ik zelf zee eer r sc scep eptisc sch h<br />
te tege geno n ve v r de pas assieve e bo b uwme meth thode, e, maa<br />
aar ik<br />
<strong>be</strong> <strong>be</strong>n n ec echt wwel<br />
e ove vertui uigd g geraakt k van a de e tr troe oe o ven<br />
va v n pa p ss s ieve ve gebou ou o wen eens i k zag g da d t ze ook<br />
ec echt goe oe o d fu func n ti t onee e rd r en en. Maar ik k vi vind nd ddaa<br />
aa a rom<br />
niet dat ppas<br />
assiefbo bouw uw per defi nit i ie <strong>be</strong>t eter er is s dan n<br />
andere re energie<strong>be</strong> <strong>be</strong>wu wu w st ste e bo bouw uwme meth thodes es. . He Het<br />
doel van al die e co conc n epten is hhet<br />
etzelf lfde de, en enke kel de<br />
mi m dd ddel elen zijn an ande ders rs. Het ga gaat at a aalt<br />
lt ltij ij ijd d om een mmix<br />
mix<br />
va van n <strong>be</strong> <strong>be</strong>paalde tec echn hnol ologieën ën ën, en d<br />
dus us b b<strong>be</strong>n<br />
en e iik<br />
k ge g en<br />
dogm gmat at atis is isch vvol<br />
olger va van n ee een n <strong>be</strong> <strong>be</strong>pa pa paal alde de l ij ijn. n.<br />
Di Dit t ne neemt natuur urli l jk nie ie iet t we weg g da dat t ik p ppas<br />
as assi si s ef efbo bo bouw uw u<br />
ee een n ui uite terst pragma m tische he en ef effi ciënte te oopl<br />
pl p os ossi s ng<br />
vi v nd ndt. Het e is ee een n go g ed doordac acht ht con o ce cept pt ddat<br />
at a ook ok<br />
we werk rkt t en dat de e st stap a naa a r nu nule le lene n rg rgie iewo woni ning ngen en vri<br />
rij j<br />
kl klei e n maak akt. Pas assi si sief ef efbo bo b uw k kkom<br />
om omt t st stil il ilaa aa aan n in dde<br />
e bu buur ur urt t<br />
va van n he het ec ecol ol olog ogis isch ch oopt<br />
pt ptim imum um en<br />
vo vold ld ldoe oet t in mij ijn<br />
og ogen e aan an all ll lle e in ingr g edië ië iënt nt n en oom<br />
m op een en ssol<br />
ol olid ide en e<br />
du duur u za zame basis een en oopl<br />
pl p os ossi si s ng te bied eden en e voo oo o r on ons s<br />
en energi giep epro r bleem.<br />
1 als gevolg van de afschaffi ng van het federale <strong>be</strong>lastingvoordeel voor de<br />
eigenaars van een gecertifi ceerde lage-energie-, passief- of nulenergiewoning.<br />
20 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 face to face<br />
Kan de overheid geen stimule lere r nde rol<br />
spelen?<br />
De drie gewesten streven naar de bij ijnanuldoelstelling<br />
die door de EPBD gedefi nieerd d<br />
werd voor 2019 voor de openbare gebouwen en<br />
voor 2021 voor alle gebouwen.<br />
Brussel heeft <strong>be</strong>sloten de datum wat te<br />
vervroegen en dus wordt het ook concreter. In<br />
Wallonië was er een verklaring voor 2017, maar<br />
dat is nog niet concreet, hoewel het sinds kort<br />
toch lijkt te evolueren. Vlaanderen wil verder<br />
gaan a dan de passiefbouw om te komen tot NZEB<br />
in 201 0 9, ddat<br />
is s oo ook k niet slecht. We zien dus drie<br />
vers rsch chillend n e snelhe hede den. n.<br />
Moeten en ze e de passi sief efst stan andaard daarom o<br />
oplegg g en en?<br />
Op Opni n eu euw vind ik dat de Bruss sselse se aanpak meer<br />
vrucht hten en aafwer<br />
erpt dan die van an de e andere geweste ten.<br />
Dat komt mt echter ook omdat dit <strong>be</strong> <strong>be</strong>leid zich h he heeft t<br />
kunnen <strong>be</strong>ste tendigen in de tijd, over r me meer dan an één én<br />
legislatuur, en het resultaat is eno norm! !<br />
De ronde tafels die georganiseerd d we werden en om<br />
de pil "2015" gemakkelijker te laten doo oorslikken<br />
heb<strong>be</strong>n ook een groot effect gehad dat verder gaat<br />
dan n het opstellen van overgangsmaatregelen:<br />
alle spelers van de sector heb<strong>be</strong>n eindelijk een<br />
plek gevonden waar ruimte is voor discussie e<br />
en onderhandeling rond dit vraag agst stuk uk. Di Dit<br />
pa p rticipatieve aspect is hee e l doel eltr treffend.<br />
Is dde<br />
e pa pass ssie iefb fbouw de d bouwstandaard van an<br />
de toekomst?<br />
In Brussel, ja, dat is duidelijk. Onze bouwcultuur<br />
kan natuurlijk moeilijk veralgemeend worde den<br />
buiten België en dat is zeker een <strong>be</strong>perking voor dde<br />
e<br />
veralgemening van de standaard. In België hebb b<strong>be</strong>n<br />
we echter een goed kwaliteitsniveau u bi binn nnen en dde<br />
bo bouwsector. We zien nu een banal alis iserin ing, g, een en<br />
standaar ardi d sering, een normalisering. Het wor ordt dt<br />
bijna normaa aal om aaan<br />
an ppas<br />
assi s ef te e doen.<br />
Meer algemeen moeten en we toegeven dat at eer<br />
r<br />
wel duizend wegen zijn om bovenop de <strong>be</strong>r erg g<br />
te geraken en energie-autonome gebouwe wen n te<br />
bouwen. Ik heb gekozen voor de passiefbo bouw,<br />
omdat het een van de eenvoudigste, haalbaa a rste<br />
en meest lowtech c standaarden is. En omdat deze ze<br />
st stan anda daard de Trias Energetica volgt, geeft hij<br />
mind nder er en minder gewicht aan de technologische<br />
compen ensa s tie. Dat is de weg die ik het liefste vo v lg.<br />
■
de platformen aan het woord<br />
Brussel<br />
Passief<br />
2015<br />
hoe<br />
is<br />
het<br />
zover<br />
kunnen<br />
komen?tekst<br />
Christophe Marrecau, (PHP)<br />
22 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 de platformen aan het woord<br />
Hoezeer ik ook moeite doe, ik kan het niet ontkennen. In onze<br />
stoutste dromen hadden we in 2002, bij de opstart van Passiefhuis-<br />
Platform niet durven denken dat we met onze ideeën enkele jaren<br />
nadien al in wetteksten zouden <strong>be</strong>landen. Laat staan dat we konden<br />
voorzien dat wetteksten <strong>10</strong> jaar later ons concept ergens in dit land<br />
tot de minimum bouwstandaard zouden verheffen. Moest je zoiets<br />
toen geopperd heb<strong>be</strong>n, je was gek verklaard. Dat is mezelf trouwens<br />
ook al overkomen toen ik mijn vorige baan vaarwel zei om het<br />
passiefhuisconcept op de kaart te gaan zetten …<br />
En het moet gezegd: Een olietanker (hier: de bouwsector)<br />
verander je niet zomaar van koers. Daar is, zeker vanuit kleine<br />
organisaties lang en hard trekken voor nodig. En dan nog…<br />
Daarop heb<strong>be</strong>n we het <strong>be</strong>kende citaat van Archimedes ‘geef mij<br />
een steunpunt en ik til de wereld op’ tot ons adagio gemaakt. We<br />
brachten grote marktpartijen en politici tot bij de eerste concrete,<br />
succesvolle realisaties: aanvankelijk vooral in het buitenland,<br />
maar later ook in eigen land. De eerste passiefwoningen, het<br />
eerste kantoorgebouw, de eerste school, allemaal netjes in<br />
passiefstandaard, en in België. Steunend op de <strong>be</strong>ste gerealiseerde<br />
praktijkvoor<strong>be</strong>elden heb<strong>be</strong>n we politici zo een hefboom aangereikt<br />
om een kentering in gang te zetten.<br />
Kent u ze nog? De burgemeester die als eerste in België een<br />
passiefhuispremie invoerde1 ? De federale minister2 die als eerste<br />
Belgische minister een passiefhuis <strong>be</strong>zocht en nadien ook sterk<br />
overtuigd nog een prins3 ondleidde op onze eerste <strong>be</strong>ursstand? Of de<br />
staatssecretaris4 die iets in onze certificatieprocedure zag en vond<br />
dat we elk jaar op Batibouw duurzaam bouwen moesten uitdragen?<br />
De parlementariër5 die zijn partij kon overtuigen voor een <strong>10</strong>-punten<br />
programma voor passiefhuizen? De Vlaamse minister6 die het<br />
aandurfde de volledige onderwijstop mee te nemen op studiereis en<br />
vervolgens de passiefscholen lanceerde? Of zijn coalitiegenoot7 die<br />
daarna hetzelfde deed in de sociale woningbouw? En uiteraard: de<br />
Brusselse minister8 die een langdurig volgehouden politiek voerde.<br />
Ik volg de situatie in Wallonië natuurlijk van iets verder af, maar ik<br />
denk daar bijvoor<strong>be</strong>eld aan de eerste burgemeester van het land<br />
die een gemeentehuis in passiefbouw lanceerde9 . Mocht ik er nog<br />
vergeten zijn, mijn excuses.<br />
Als een moedig politicus zelf de stap zet om een voor<strong>be</strong>eld te<br />
stellen dan is er een zekere vraag gecreëerd. Toen verschillende<br />
overheden dat <strong>be</strong>gonnen te doen, werd de vraag over het niveau van<br />
het individuele getild. En was meteen ook credibiliteit verleend aan<br />
het passief bouwen. Dát was het kantelmoment. Op enkele jaren<br />
tijd werd de vraag door de markt opgepikt. Ik wil gerust het etiket<br />
‘Keynesiaan<strong>10</strong> ’ opgekleefd krijgen als dat ervoor nodig is, maar de<br />
vraag heeft zo het aanbod gecreëerd.<br />
Vandaag is het passiefhuisconcept doorgebroken. Tegelijk<br />
is het een nieuw startpunt, want het verhaal kan en zal hier niet<br />
stoppen. Gebouwen moeten voor de EU uiterlijk op 1/1/2021 ‘NZEB’<br />
zijn: Nearly Zero Energy Buildings. Ze moeten dan grotendeels<br />
kunnen instaan voor hun eigen energie<strong>be</strong>hoeften en dat zal meer<br />
een zaak van technische installaties worden dan van bouwkundige<br />
maatregelen. En het laat zich raden dat met de enorme klimaat- en<br />
energie-uitdagingen de inspanningen nog verder zullen gaan, maar<br />
voor de bouwsector, de architecten, aannemers, ondernemers en<br />
ar<strong>be</strong>iders zal via passiefbouw de grote stap dan al gezet zijn. ■<br />
1 Burgemeester van Turnhout, Marcel Hendrickx, CD&V<br />
2 Federaal minister van milieu, Freya Van den Bossche, SP.A<br />
3 Prins Laurent van België<br />
4 Staatssecretaris voor duurzame ontwikkeling, Els Van Weert, Spirit<br />
5 Vlaams parlementariër en Gemeenschapssenator, Bart Martens, SP.A<br />
6 Vlaams minister voor onderwijs, Frank Vandenbroucke, SP.A<br />
7 Vlaams minister voor Wonen, Marino Keulen, Open VLD<br />
8 Brussels minister voor Energie en Leefmilieu, Evelyne Huytebroeck, Ecolo<br />
9 Burgemeester van Villers-le-Bouillet, Christine Collignon, PS<br />
<strong>10</strong> John Maynard Keynes, één van de voornaamste grondleggers van de<br />
economie, zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Keynesiaanse_theorie
« Het vraagstuk rond "groen" leidt naar de<br />
passiefbouw, waarvan de veralgemening in<br />
Brussel, voorzien voor 2015, de mogelijkheden<br />
voor renovatie/reaffectatie van <strong>be</strong>paalde<br />
gebouwen naar voor schuift, evenals een<br />
potentiële opwaardering ervan. Deze verplichting<br />
sluit aan bij een goede timing en stemt<br />
overeen met de veranderingen in de werk- en<br />
<strong>be</strong>zettingsmodus van de kantoren onder invloed<br />
van desk sharing/home working. 20 jaar geleden<br />
was een onderneming bijzonder gevoelig voor<br />
het <strong>be</strong>grip "mooie gevel". Vandaag streeft de<br />
onderneming naar gezelligheid en een fl exi<strong>be</strong>l<br />
gebruik om zo gevoel van welzijn te creëren<br />
voor de medewerkers en ze zo meer aan zich<br />
te binden. Op één jaar tijd (2012) is de evolutie<br />
van het kantoor heel bijzonder geweest, omdat<br />
ze versterkt werd door de crisis. De crisis dwingt<br />
de ondernemingen er immers toe de kaart van<br />
"minder maar <strong>be</strong>ter" te spelen. »<br />
(Stephan Sonneville, CEO Atenor, uittreksel van de ronde<br />
tafel gewijd aan MIPIM 2013 uit La Libre in de bijlage, maart<br />
2013)<br />
« De passiefbouw is gerechtvaardigd voor<br />
elk type gebouw, en kan niet langer <strong>be</strong>schouwd<br />
worden als een uitdaging, maar moet gezien<br />
worden als een doelstelling waar we niet omheen<br />
kunnen (…). De politieke wil van "volledige<br />
passiefbouw" doet de vraag rijzen van de (meer)<br />
prijs en de terugverdiening. Schematisch gezien<br />
is deze meerprijs [omgekeerd] evenredig met de<br />
grootte van het gebouw: deze zou 15% <strong>be</strong>dragen<br />
voor een individueel huis en zou de 5% kunnen<br />
<strong>be</strong>naderen voor een groot geheel. »<br />
(Marc Stryckman, architect, CEO A.D.E., uittreksel uit de<br />
bijlage gewijd aan MIPIM 2013 door La Libre, maart 2013)<br />
gezien<br />
en<br />
gehoord<br />
« De "groene" gebouwen<br />
– waarvan de prijzen trouwens<br />
dalen – creëren een waarde voor<br />
zowel de gebruiker (vermindering<br />
van de gebruikskosten/-lasten)<br />
als de investeerder. Geen enkele<br />
investeerder zal vandaag nog een<br />
"niet-groen" gebouw kopen. »<br />
(Amaury de Crombrugghe, Directeur<br />
Banimmo, uittreksel van de ronde tafel gewijd<br />
aan de la table ronde consacrée au MIPIM<br />
2013 par La Libre dans son supplément,<br />
mars 2013)<br />
« De passiefbouw lijkt ons, dankzij<br />
de technologieën die gebruikt worden<br />
(balansventilatie en isolatie) een zo goed als<br />
verplichte overgangsfase om te komen tot,<br />
in eerste instantie, een nulenergiegebouw<br />
(neutraal gebouw) en nadien tot een gebouw<br />
met positieve energie (dat meer produceert<br />
dan verbruikt). »<br />
(Christian Sibilde en Grégoire de Jerphanion, DDS &<br />
Partners/Architectes, uittreksel uit de bijlage gewijd aan<br />
MIPIM 2013 door La Libre, maart 2013)<br />
gezien en gehoord<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
23
Het<br />
is<br />
onmogelijk<br />
de strijd<br />
tegen de<br />
klimaatontregeling<br />
aan te pakken<br />
zonder<br />
tegen de<br />
machtheb<strong>be</strong>rs<br />
in te<br />
gaan.<br />
24 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 perspectief<br />
De grootste crisis van de mensheid valt samen met de opkomst van<br />
een ideologie die het onmogelijk maakt om deze crisis op te lossen. Op het<br />
einde van de jaren ‘80, toen steeds duidelijker werd dat de impact van de<br />
menselijke activiteiten op het klimaat zowel de ecosystemen als de mensen<br />
zelf <strong>be</strong>dreigde, werd de wereld gedomineerd door een extremistische politieke<br />
doctrine waarvan de dogma’s verboden om de maatregelen te nemen die een<br />
oplossing hadden kunnen bieden.<br />
Het neoli<strong>be</strong>ralisme, ook wel "marktfundamentalisme" of "laat maar waaien<br />
economie" genoemd, wil de economie <strong>be</strong>vrijden van elke openbare interventie.<br />
De Staat, zo <strong>be</strong>weert men, moet zich <strong>be</strong>perken tot de <strong>be</strong>scherming van het<br />
grondgebied en het privé-eigendom, en de eliminatie van de obstakels die in<br />
de weg staan van de ondernemingen. In de praktijk sluit dit alles<strong>be</strong>halve aan<br />
bij de werkelijkheid. Wat de neoli<strong>be</strong>rale theoretici "de Staat ontvetten" noemen,<br />
leidt eerder tot het ontvetten van de democratie, voornamelijk door een<br />
vermindering van de middelen waarover de burgers <strong>be</strong>schikken om de macht<br />
van de elitegroepen te <strong>be</strong>perken. Wat ze "markt" noemen, lijkt heel sterk op<br />
een coalitie van <strong>be</strong>langen die de grootste corporaties en de rijksten verenigt 1 .<br />
Het neoli<strong>be</strong>ralisme is niet meer dan een schaamlapje voor de plutocratie, de<br />
macht die aan de rijken gegeven wordt.<br />
De neoli<strong>be</strong>rale ideologie vond een eerste speelterrein in Chili in 1973<br />
toen de discipelen van Milton Friedman, opgeleid aan de Universiteit van<br />
Chili en gesteund door de CIA, Generaal Pinochet hielpen bij het opdringen<br />
van een programma dat elke democratische natie verworpen zou heb<strong>be</strong>n.<br />
Het avontuur is uitgelopen op een economische catastrofe, maar heeft toch<br />
eerst extreme voordelen opgeleverd voor de rijksten die de industrieën en de<br />
natuurlijke hulpbronnen van het land privatiseerden 2 . Het neoli<strong>be</strong>rale credo<br />
werd vervolgens verspreid door Margaret Thatcher en Ronald Reagan. In<br />
de derde wereld werd het opgelegd door het Internationaal Monetair Fonds<br />
en de Wereldbank. Toen wetenschapper James Hansen in 19833 zijn eerste<br />
modellering van de klimaatopwarming voorstelde aan de Amerikaanse<br />
senatoren, heerste de doctrine al overal.<br />
We heb<strong>be</strong>n het gezien: de neoli<strong>be</strong>rale regeringen zouden geen slechter<br />
moment heb<strong>be</strong>n kunnen vinden om hun eigen principes met de voeten te<br />
treden dan toen ze <strong>be</strong>sloten om de banken in 2007 en 2008 uit de nood te<br />
helpen. Elke Staat die vastzit in zelfverloochening zal pas tussenkomen op het<br />
allerlaatste moment, wanneer het echt niet meer anders kan en dit ongeacht<br />
de ernst van de crisis of de gevolgen ervan. Het neoli<strong>be</strong>ralisme <strong>be</strong>schermt de<br />
The Hudsucker Proxy<br />
1994 Joel Coen<br />
©Graham Place, Ethan Coen
elangen van de elite tegen alles en iedereen.<br />
Om de klimaatinstorting – die 4 of 5 of 6°C opwarming die<br />
ons <strong>be</strong>loofd werden door <strong>be</strong>kende ecologische terroristen zoals,<br />
hum, de Wereldbank, het Internationaal Energieagentschap of<br />
PriceWaterhouseCoopers 4.5.6 – te voorkomen zullen we het hoofd<br />
moeten bieden aan de stookolie-, gas- en steenkoolindustriëlen. We<br />
zullen deze industriëlen moeten dwingen om de vier vijfde – of meer –<br />
van de fossiele brandstofvoorraden met rust te laten. We kunnen het<br />
ons immers niet veroorloven die op te stoken7 . We moeten het zoeken<br />
naar en het exploiteren van nieuwe voorraden stoppen - waar zouden<br />
die trouwens voor moeten dienen als we de gekende voorraden al niet<br />
mogen verbranden? Dan moeten we ook de infrastructuurprojecten<br />
(zoals de luchthavens), die niet zonder deze energie kunnen<br />
functioneren, laten varen.<br />
Maar elke Staat die zich <strong>be</strong>schouwt als niet-Staat kan onmogelijk tot<br />
actie overgaan. Een dergelijke Staat, overgeleverd aan de <strong>be</strong>langen die<br />
elke goede democratie onder controle zou moeten heb<strong>be</strong>n, is als een<br />
verstijfd konijn op de weg dat met gestrekte oren naar de vrachtwagen<br />
staart die het zal overrijden. Elke confrontatie is taboe, elke interventie<br />
een doodzonde. Het staat u vrij de budgetten te verkruimelen ten<br />
voordele van nieuwe vormen van energie; het is echter verboden<br />
wetten te maken ten koste van de oude energiebronnen.<br />
Precies daarom slaagt het <strong>be</strong>leid van Barack Obama, dat zowel<br />
wind- en zonne-energie als stookolie en gas steunt, er niet in te<br />
ontsnappen aan het principe dat erin <strong>be</strong>staat "al het voorafgaande"<br />
verder te zetten8 . In het Verenigd Koninkrijk stelt de minister<br />
die verantwoordelijk is voor de klimaatverandering voor om de<br />
energiebronnen koolstofvrij te maken, maar tegelijk wel de exploitatie<br />
van de Britse stookolieputten te maximaliseren9 .<br />
De Brit Lord Stern zei over de klimaatverandering dat die voor de<br />
markteconomie "de grootste en <strong>be</strong>langrijkste mislukking ooit" was<strong>10</strong> .<br />
De nutteloze Top van de Aarde in 2012, de inconsistente voorstellen<br />
waar nadien over gedebatteerd werd in Doha, het decreet over de<br />
energie en de actievoorstellen rond de vermindering van de vraag<br />
naar elektriciteit die onlangs gelanceerd werden in Engeland, ... sluiten<br />
helemaal niet aan bij de omvang van de uitdagingen en geven blijk<br />
perspectief<br />
no<br />
man’s<br />
land<br />
tekst<br />
George Monbiot<br />
gepubliceerd in de Guardian (04.12.2012)<br />
en aangepast met de vriendelijke toelating van de auteur.<br />
van het fundamentele onvermogen van de fundamentalisten van de<br />
markteconomie om een oplossing te bieden voor deze existentiële<br />
crisis.<br />
De huidige koolstofuitstoot zal gedurende het volledige<br />
millennium gevolgen heb<strong>be</strong>n, veel meer dan nodig om elke vorm van<br />
menselijke <strong>be</strong>schaving te herleiden tot een hoopje snippers 11 . Soms<br />
zijn gesofi stikeerde samenlevingen er al in geslaagd keizerrijken,<br />
epidemieën, oorlogen en hongersnood te overleven. Ze zullen een<br />
opwarming van 6°C echter geen eeuw volhouden. Als <strong>be</strong>loning voor<br />
150 jaar overmatig verbruik – waarvan het grootste deel in geen enkel<br />
opzicht heeft bijgedragen tot de vooruitgang van het welzijn van de<br />
mensheid – zijn we nu <strong>be</strong>zig met het verpulveren van de natuurlijke<br />
wereld en de menselijke infrastructuren die ervan afhangen.<br />
De patstelling van Doha en de agressieve retoriek van <strong>be</strong>paalde<br />
regeringen onthullen de huidige grenzen van de politieke actie. Verder<br />
gaan zou het pact verbreken dat gesloten werd met de machtheb<strong>be</strong>rs,<br />
een pact dat het neoli<strong>be</strong>rale credo gelegitimeerd heeft door het volledig<br />
te camoufl eren. Het neoli<strong>be</strong>ralisme op zich is niet het echte probleem:<br />
het is slechts een ideologie die, vaak retrospectief, uitgedragen wordt<br />
door een elite zonder scrupules om haar greep op de macht, het<br />
openbaar <strong>be</strong>stuur en de natuurlijke hulpbronnen te rechtvaardigen.<br />
Het is echter onmogelijk hier tegen in te gaan zonder er eerst een reëel<br />
politiek alternatief tegenover te stellen. Met andere woorden, er kan<br />
geen oplossing komen voor de klimaatcrisis en de andere crisissen die<br />
de mensen en de ecosystemen treffen zonder eerst een grote politieke<br />
strijd te voeren en een democratische mobilisatie te organiseren tegen<br />
de plutocratie en de heerschappij van de machtheb<strong>be</strong>rs.<br />
Alles <strong>be</strong>gint zonder enige twijfel met een hervorming van<br />
onze electorale fi nanciering. Maar we moeten verder gaan om<br />
de voorwaarden te stipuleren van een nieuwe vorm van politieke<br />
actie die de interventie van de Staat zou rechtvaardigen, die<br />
no<strong>be</strong>lere doelstellingen zou nastreven dan de emancipatie van de<br />
ondernemingen via een ontregelde economie, die het overleven van<br />
de volkeren en andere levende wezens <strong>be</strong>langrijker zou vinden dan het<br />
<strong>be</strong>houd van enkele <strong>be</strong>voordeelde industrieën. Met andere woorden,<br />
het zou gaan om een vorm van politieke actie die voor ons <strong>be</strong>stemd<br />
zou zijn, niet voor de superrijken.. ■<br />
1 Colin Crouch, 2011. The Strange Non-Death of<br />
Neoli<strong>be</strong>ralism. Polity Press, Cambridge.<br />
2 Naomi Klein, 2007. The Shock Doctrine: the rise of<br />
disaster capitalism. Allen Lane, Londen.<br />
3 www.nytimes.com/1988/06/24/us/global-warming-has<strong>be</strong>gun-expert-tells-senate.html<br />
4 Potsdam Institute for Climate Impact Research and<br />
Climate Analytics, novem<strong>be</strong>r 2012. Turn Down the Heat:<br />
why a 4C warmer World Must <strong>be</strong> Avoided. Report for the<br />
World Bank. http://climatechange.worldbank.org/sites/<br />
default/files/Turn_Down_the_heat_Why_a_4_degree_<br />
centrigrade_warmer_world_must_<strong>be</strong>_avoided.pdf<br />
5 http://thinkprogress.org/climate/2011/11/09/364895/ieaglobal-warming-delaying-action-is-a-false-economy/<br />
6 PriceWaterhouseCoopers, Novem<strong>be</strong>r 2012. Too late<br />
for two degrees? Low carbon economy index 2012. www.<br />
pwc.co.uk/sustainability-climate-change/publications/lowcarbon-economy-index-overview.jhtml<br />
7 www.monbiot.com/2011/07/19/an-undergroundnational-park/<br />
8 www.barackobama.com/energy-info/<br />
9 www.publications.parliament.uk/pa/cm201213/<br />
cmhansrd/cm121129/debtext/121129-0002.htm<br />
<strong>10</strong> Nicholas Stern, 2006. The Economics of Climate<br />
Change. www.hm-treasury.gov.uk/d/Executive_Summary.<br />
pdf<br />
11 Susan Solomon, Gian-Kasper Plattner, Reto Knutti,<br />
and Pierre Friedlingstein, <strong>10</strong>.02.2009. Irreversible climate<br />
change due to carbon dioxide emissions. PNAS, vol.<br />
<strong>10</strong>6, no. 6, pp1704–1709. doi: <strong>10</strong>.<strong>10</strong>73/pnas.0812721<strong>10</strong>6<br />
www.pnas.org/content/early/2009/01/28/0812721<strong>10</strong>6.full.<br />
pdf+html<br />
perspectief<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 25
26 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
<strong>be</strong>eldspraak
eeldspraak<br />
Nicolas<br />
Olivier<br />
Een fi lm in de stijl van "Bref" (op Canal-Plus).<br />
Als het een succes wordt, dan zal deze fi lm deel<br />
uitmaken van een reeks parodieën, geproduceerd<br />
door pmp voor de promotie van de passiefbouw.<br />
Elke fi lm zal worden ingeblikt vanuit een andere<br />
cinematografi sche inspiratie.<br />
Regisseur: Nicolas Olivier<br />
>Kijk op www.maison<strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
<strong>be</strong>eldspraak <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 27
Na de principiële <strong>be</strong>slissing van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in<br />
2011 om vanaf 2015 de passiefhuisstandaard te hanteren voor alle nieuwbouw,<br />
was er <strong>be</strong>zorgdheid geformuleerd door de bouwsector dat <strong>be</strong>paalde actoren<br />
moeilijkheden zouden ondervinden om aan deze vereisten te kunnen<br />
<strong>be</strong>antwoorden. Daarop werd door het gewest periodiek overleg opgestart met de<br />
bouwsector rond een aantal thema’s. Dit overleg resulteerde midden 2012 in een<br />
akkoord dat de oorspronkelijke doelstelling <strong>be</strong>houdt, maar tegelijk rekening houdt<br />
met een aantal <strong>be</strong>perkingen en de bouwheer meer vrijheid geeft. De uitwerking<br />
van dit akkoord werd op 21/2/2013 door de Brusselse regering <strong>be</strong>krachtigd en<br />
verscheen <strong>be</strong>gin maart 2013 in het Staatsblad.<br />
Drie initiatieven vergemakkelijken de implementatie van de<br />
nieuwe energiestandaard vanaf 2015<br />
• Twee pistes: Om vanaf 1/1/2015 te voldoen aan de EPBregelgeving<br />
kan elke indiener van een bouwaanvraag kiezen uit<br />
twee mogelijkheden: De piste A is het vertrouwde eisenpakket<br />
voor de passiefhuisstandaard. De piste B biedt een oplossing<br />
voor gebouwen waar de stedelijke omstandigheden leiden tot<br />
een slechtere compactheid en/of verminderde zonnewinsten.<br />
Ze voorkomt bijgevolg dat men in zeer oncompacte gebouwen<br />
met een slechte oriëntatie overmatig zou moeten investeren.<br />
• Meer vrijheid van keuze voor het ventilatiesysteem:<br />
Door de aannames voor de netto energie<strong>be</strong>hoefte wordt meer<br />
vrijheid ingebouwd voor verschillende types ventilatiesystemen.<br />
De evaluatie van de prestaties van het gekozen systeem werd<br />
naar het primair energiecriterium verschoven. De eisen voor<br />
netto energie<strong>be</strong>hoeften omvatten zo niet langer een deel van<br />
de technieken en blijven <strong>be</strong>perkt tot de kenmerken van de<br />
gebouwschil (oriëntatie, compactheid, isolatie, luchtdichtheid,<br />
…)<br />
• Duidelijke horizon en overgangsperiode voor de<br />
luchtdichtheid: Met de intrede van de luchtdichtheidseis<br />
in 2018 en het groeipad in piste B, wil Brussel een duidelijke<br />
horizon voorop stellen zodat de markt lang vooraf weet waarop<br />
ze zich moet voor<strong>be</strong>reiden.<br />
We introduceren u hieronder in de nieuwe wetgeving en<br />
overlopen per piste, eerst voor woningen en daarna voor<br />
scholen en kantoren.<br />
de platformen aan het woord<br />
2015<br />
passief:<br />
het<br />
Brusselse<br />
Besluit van<br />
21 februari<br />
2013 in<br />
detail<br />
tekst<br />
Adeline Guerriat (PMP), Christophe Marrecau en Jeroen Poppe<br />
(PHP)<br />
28 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
15 de platformen aan het woord<br />
Woningen<br />
Piste A: De woning voldoet aan de gekende passiefeisen:<br />
• netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte ≤ 15 kWh per m² en<br />
per jaar waarbij men, onafhankelijk van het gekozen<br />
ventilatiesysteem, rekent met een efficiënt ventilatiesysteem<br />
met warmteterugwinning (men hanteert een<br />
reductiefactor voor voorverwarming van de ventilatielucht<br />
rpreh,heat,zone z = 0,32, tenzij er een ventilatiesysteem D met<br />
warmteterugwinapparaat met een rendement ηtest,p > 80%<br />
aanwezig is. Voor de afstelling van de installatie hanteert<br />
men een mheat,sec i = 1 en een reductiefactor voor ventilatie<br />
freduc,vent,heat,seci = 1);<br />
• totaal primair energieverbruik ≤ 45 kWh per m² per<br />
jaar. Dit verbruik omvat verwarming, koeling, sanitair warm<br />
water en hulpstroom, en kan gecompenseerd worden met<br />
on-site geproduceerde hernieuwbare energie;<br />
• temperatuuroverschrijding boven 25°C ≤ 5% van het<br />
jaar;<br />
• luchtdichtheid bij een drukverschil van 50 Pa (n50) ≤ 0,6<br />
luchtvolumewisselingen per uur voor de aanvragen vanaf<br />
1 januari 2018.<br />
Piste B: Voor de woning zijn de netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte<br />
en het totaal primair energieverbruik niet hoger dan<br />
wanneer men deze voor hetzelfde gebouw zou <strong>be</strong>rekenen<br />
met een aantal aannames. Het gebouw dient dan te voldoen<br />
aan volgende eisen:<br />
• netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte ≤ de netto<br />
verwarmings<strong>be</strong>hoefte van datzelfde gebouw indien men<br />
voor deze laatste rekent met de volgende aannames:<br />
HHQ JHZRJHQ JHP LGGHOGH 8 ZDDUGH YDQ : P ð.<br />
voor opake scheidingsconstructies;<br />
HHQ JHZRJHQ JHP LGGHOGH 8 ZDDUGH YDQ : P ð.<br />
voor vensters, deuren en poorten;<br />
HHQ OXFKWGLFKWKHLG YDQ KHWJHERXZ YDQ<br />
-n50 = 1,0 vol./u vanaf 2015<br />
-n50 = 0,8 vol./u vanaf 2016<br />
-n50 = 0,7 vol./u vanaf 2017<br />
-n50 = 0,6 vol./u vanaf 2018<br />
HHQ HIILFLsQWYHQWLODWLHV\VWHHP P HWZDUP WHWHUXJZLQQLQJ<br />
(men hanteert een reductiefactor voor voorverwarming<br />
van de ventilatielucht rpreh,heat,zone z = 0,32, tenzij er een<br />
ventilatiesysteem D met warmteterugwinapparaat<br />
met een rendement ηtest,p > 80% aanwezig is. Voor de<br />
afstelling van de installatie hanteert men een mheat,sec i =<br />
1 en een reductiefactor voor ventilatie freduc,vent,heat,seci = 1);<br />
• totaal primair energieverbruik ≤ 45 + 1,2*(X – 15) kWh<br />
per m² en per jaar, met X = de netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte<br />
zoals <strong>be</strong>rekend met de aannames van hierboven (gewogen<br />
gemiddelde U-waarde van 0,12 W/m²K voor opake<br />
scheidingsconstructies, 0,85 W/m²K voor ramen en deuren,<br />
etc…). Dit primair verbruik omvat verwarming, koeling,<br />
sanitair warm water en hulpstroom, en kan gecompenseerd<br />
worden met on-site geproduceerde hernieuwbare energie;<br />
• temperatuuroverschrijding boven 25°C ≤ 5% van het<br />
jaar;<br />
• luchtdichtheid bij een drukverschil van 50 Pa (n50) ≤ 0,6<br />
luchtvolumewisselingen per uur voor de aanvragen vanaf<br />
1 januari 2018.
Scholen en kantoren<br />
Ingrijpende renovaties<br />
Piste A: Het school- of kantoorgebouw <strong>be</strong>antwoordt aan de Voor woningen, scholen en kantoren die, met<br />
gekende eisen voor passiefbouw:<br />
in<strong>be</strong>grip van vervanging van alle technische installaties,<br />
• netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte ≤ 15 kWh per m² en per jaar, waarbij renovatiewerkzaamheden ondergaan op minstens 75 % van<br />
men, onafhankelijk van het gekozen ventilatiesysteem, rekent met hun verliesoppervlakte zijn dezelfde criteria van kracht maar met<br />
effi ciënt ventilatiesysteem met warmteterugwinning (men hanteert toepassing van een vermenigvuldigingsfactor van 1,2 voor alle<br />
nl. een reductiefactor voor voorverwarming van de ventilatielucht<br />
rpreh,heat,zone z = 0,36, tenzij er een ventilatiesysteem D met<br />
warmteterugwinapparaat met een rendement ηtest,p > 75% aanwezig<br />
eisen <strong>be</strong>halve het criterium voor de temperatuuroverschrijding.<br />
is. Voor de afstelling van de installatie hanteert men een mheat,sec i =<br />
1 en een reductiefactor voor ventilatie freduc,vent,heat,seci = 1);<br />
BrusselPassief.<strong>be</strong><br />
• netto koel<strong>be</strong>hoefte ≤ 15 kWh per m² en per jaar;<br />
• totaal primair energieverbruik ≤ (95 – 2.5 *C) kWh per m² en per<br />
jaar, waarbij C het compactheidsgetal is. De bovengrens voor dat<br />
compactheidsgetal is 4. Dit primair verbruik omvat verwarming,<br />
koeling, sanitair warm water, verlichting en hulpstroom, en kan<br />
gecompenseerd worden met on-site geproduceerde hernieuwbare<br />
energie;<br />
• temperatuuroverschrijding boven 25°C ≤ 5% van de gebruikstijd<br />
voor de aanvragen vanaf 1 januari 2016;<br />
• luchtdichtheid bij een drukverschil van 50 Pa (n50) ≤ 0,6<br />
luchtvolumewisselingen per uur voor de aanvragen vanaf 1 januari<br />
2018.<br />
Piste B: Het school- of kantoorgebouw heeft een netto<br />
Wie deze wetgeving in detail wil nalezen of verdere toelichting<br />
wil, verwijzen we door naar de pas gelanceerde website<br />
BrusselPassief.<strong>be</strong>, die alle informatie rond de ontwikkelingen<br />
in de passiefhuisstandaard in het Brussels Hoofdstedelijk<br />
Gewest centraliseert. U vindt er de laatste nieuwtjes, toelichting<br />
bij de wetgeving, een overzicht van geplande activiteiten<br />
(opleidingen, project<strong>be</strong>zoeken, seminaries, etc…) van alle<br />
<strong>be</strong>trokken actoren, de Brusselse Voor<strong>be</strong>eldprojecten, opinies,<br />
video’s en een doorverwijzing naar relevante bronnen (websites,<br />
tools, literatuur, etc…).<br />
verwarmings<strong>be</strong>hoefte en een totaal primair energieverbruik Conclusie<br />
die niet hoger zijn dan wanneer men deze voor hetzelfde<br />
Wij als platformen stellen vast dat de voorstellen die<br />
gebouw zou <strong>be</strong>rekenen met een aantal aannames. Het<br />
onderhandeld werden door de Regering en de Brusselse<br />
gebouw dient dan te voldoen aan volgende eisen:<br />
spelers van de bouwsector de facto leiden tot criteria die zich<br />
• netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte ≤ de netto<br />
verwijderen van de "standaard passiefbouw" zoals die op<br />
verwarmings<strong>be</strong>hoefte van datzelfde gebouw indien men<br />
punt gesteld werd door onze Duitse buren. Het is <strong>be</strong>langrijk<br />
voor deze laatste rekent met de volgende aannames:<br />
dat we ons daar <strong>be</strong>wust van zijn, want dat impliceert dat de<br />
HHQ JHZRJHQ JHP LGGHOGH 8 ZDDUGH YDQ : P ð. YRRU<br />
gebouwen die zo gebouwd worden waarschijnlijk verbruiks- en<br />
opake scheidingsconstructies;<br />
comfortprofi elen zullen vertonen die ietwat verschillen van hun<br />
HHQ JHZRJHQ JHP LGGHOGH 8 ZDDUGH YDQ : P ð. YRRU<br />
naamgenoten buiten de Brusselse grenzen.<br />
ramen en deuren;<br />
HHQ OXFKWGLFKWKHLG YDQ KHWJHERXZ YDQ<br />
Het kan gaan om de prijs die <strong>be</strong>taald moet worden voor<br />
-n50 = 1,0 vol./u vanaf 2015<br />
een wat "pragmatischere" passiefbouw die toegankelijk is voor<br />
-n50 = 0,8 vol./u vanaf 2016<br />
meer mensen en in dat opzicht kunnen we ons daar alleen<br />
-n50 = 0,7 vol./u vanaf 2017<br />
maar over verheugen. Toch moet de noodzakelijke evolutie van<br />
-n50 = 0,6 vol./u vanaf 2018<br />
de <strong>be</strong>rekeningstools gevolgd worden om te vermijden dat de<br />
• een effi ciënt ventilatiesysteem met warmteterugwinning<br />
wirwar van cijfers niet leidt tot een al te grote <strong>be</strong>nadering. ■<br />
(men hanteert een reductiefactor voor voorverwarming van de<br />
ventilatielucht rpreh,heat,zone z = 0,36, tenzij er een ventilatiesysteem<br />
D met warmteterugwinapparaat met een rendement ηtest,p > 75%<br />
aanwezig is. Voor de afstelling van de installatie hanteert men een<br />
mheat,sec i = 1 en een reductiefactor voor ventilatie freduc,vent,heat,seci = 1);<br />
• netto koel<strong>be</strong>hoefte ≤ 15 kWh per m² en per jaar;<br />
• totaal primair energieverbruik ≤ (95 – 2.5 *C) + 1,2*(X – 15)<br />
kWh per m² en per jaar, waarbij C het compactheidsgetal is. De<br />
bovengrens voor dat compactheidsgetal is 4. De waarde X = de<br />
netto verwarmings<strong>be</strong>hoefte zoals <strong>be</strong>rekend met de aannames van<br />
hierboven (gewogen gemiddelde U-waarde van 0,12 W/m²K voor<br />
opake scheidingsconstructies, 0,85 W/m²K voor ramen en deuren,<br />
etc…). Dit primair verbruik omvat verwarming, koeling, sanitair<br />
warm water, verlichting en hulpstroom, en kan gecompenseerd<br />
worden met on-site geproduceerde hernieuwbare energie;<br />
• temperatuursoverschrijding boven 25°C ≤ 5% van de<br />
gebruikstijd voor de aanvragen vanaf 1 januari 2016;<br />
• luchtdichtheid bij een drukverschil van 50 Pa (n50) ≤ 0,6<br />
luchtvolumewisselingen per uur voor de aanvragen vanaf 1<br />
januari 2018.<br />
de platformen aan het woord<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> <strong>be</strong>.<strong>passive</strong>15 15 29
Op 1 decem<strong>be</strong>r 2012 trad het nieuwe KB van 12 juli 2012 in voege dat<br />
de basisnormen aanpast voor de brandpreventie in nieuwe gebouwen.<br />
Het <strong>be</strong>sluit <strong>be</strong>tekent o.m. een oplossing voor het dilemma<br />
tussen vereisten voor luchtdichtheid bij energiezuinige gebouwen en<br />
ventilatie-eisen voor liftschachten. Het voorziet immers in verschillende<br />
mogelijkheden om enkel in nood de luchtdichtheid te doorbreken:<br />
"Het geheel schacht en machinekamer, of de schacht worden<br />
op natuurlijke wijze verlucht via buitenluchtmonden. Als de schacht<br />
en de machinekamer afzonderlijk verlucht worden, heb<strong>be</strong>n de<br />
verluchtingsopeningen elk een minimale doorsnede van 1 % van<br />
de respectieve horizontale oppervlakten. Als het geheel schacht<br />
en machinekamer boven aan de schacht verlucht wordt, heeft<br />
de verluchtingsopening een minimale doorsnede van 4 % van de<br />
horizontale oppervlakte van de schacht.<br />
De verluchtingsopeningen kunnen uitgerust worden met<br />
gemotoriseerde verluchtingskleppen waarvan de opening als volgt<br />
<strong>be</strong>volen wordt:<br />
• automatisch om de gebruikers van de lift een toereikende<br />
verluchting te verzekeren, zelfs bij een langdurige stilstand;<br />
• automatisch bij een abnormale temperatuurstijging van de<br />
machine en/of de controleorganen;<br />
• automatisch bij de detectie van een brand in de liftschacht en/<br />
of in de machinekamer;<br />
• automatisch bij de detectie van een brand in het gebouw, indien<br />
dit uitgerust is met een algemene branddetectie-installatie;<br />
• automatisch bij een defect aan de energiebron, de voeding of<br />
de <strong>be</strong>diening (toestel met positieve veiligheid);<br />
• manueel via een <strong>be</strong>diening op een evacuatieniveau op een in<br />
akkoord met de brandweer <strong>be</strong>paalde plaats."<br />
Voorheen waren vooral onder impuls van een groeiende vraag naar<br />
passieve gebouwen al systemen op de markt gebracht die in dergelijke<br />
scenario’s de gewenste ventilatie konden verzorgen. Deze oplossingen<br />
werden echter pas aanvaard na overleg met de brandweer, waardoor<br />
de situatie van gemeente tot gemeente kon verschillen. Daaraan is nu<br />
een einde gekomen en met het in voege treden van dit KB is in geheel<br />
België opnieuw een hinderpaal weggewerkt voor een vlotte roll-out van<br />
passieve/energieneutrale gebouwen. ■<br />
Bron: http://www.ejustice.just.fgov.<strong>be</strong>/mopdf/2012/09/21_1.pdf#Page2<br />
de platformen aan het woord<br />
nieuwe<br />
basisnormen<br />
voor de<br />
brandveiligheid<br />
tekst<br />
Christophe Marrecau (PHP)<br />
30 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 de platformen aan het woord
Sinds de aankondiging van het akkoord dat<br />
afgesloten werd tussen de Brusselse Minister van<br />
Energie en de Beroepsfederaties met <strong>be</strong>trekking<br />
tot de reglementering die de passiefstandaard<br />
oplegt voor nieuwbouw vanaf 1 januari 2015, gaan<br />
er <strong>be</strong>paalde stemmen op, per collectieve mail of via<br />
de pers, die de gegrondheid van dit <strong>be</strong>sluit in vraag<br />
stellen. Ze heb<strong>be</strong>n het over een gebrek aan afstand,<br />
een overdreven <strong>be</strong>slissing, de verwerping van<br />
interessantere alternatieven, gezondheidsrisico’s,<br />
prohibitieve meerkosten, onvoor<strong>be</strong>reide architecten of<br />
een aanslag op de architecturale vrijheid, ... Met deze<br />
open brief willen wij pro<strong>be</strong>ren hen een antwoord te<br />
geven.<br />
32 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 carte blanche<br />
carte blanche<br />
open brief<br />
aan de<br />
sceptici<br />
van de<br />
passiefbouw<br />
tekst<br />
Grégoire Clerfayt, Verantwoordelijke van de Directie Energie voor<br />
Leefmilieu Brussel
Geachte mevrouw, heer,<br />
Zoals u waarschijnlijk wel weet, maakt de bouwsector vandaag een<br />
fantastische evolutie door van de bouw- en renovatiepraktijken, zowel<br />
wat <strong>be</strong>treft de energie als andere aspecten van de duurzaamheid.<br />
Iedereen vraagt zich af tot waar deze evolutie moet gaan, welk het<br />
evenwichtspunt zal zijn (als dat al <strong>be</strong>staat) en in welk verplichtingsveld<br />
het uitgedrukt moet worden: vrijheid van architecturaal ontwerp,<br />
technologische keuze, meerkost, verplichtingen voor de gebruikers,<br />
enz.<br />
De aanvaarding van de passiefstandaard in Brussel heeft<br />
reacties uitgelokt bij heel wat Federaties zoals de CBBH, het WTCB,<br />
AriB, de BVS, de DIE, het PMP en het PHP. De Regering heeft een<br />
lange dialoog gevoerd met deze Federaties om de standpunten te<br />
<strong>be</strong>grijpen en dichter naar elkaar toe te brengen. Er werd zelfs een<br />
akkoord gesloten1 !<br />
Dit akkoord was mogelijk door <strong>be</strong>paalde, ietwat technische<br />
details. Wist u bijvoor<strong>be</strong>eld dat de <strong>be</strong>rekeningsmethode die gebruikt<br />
wordt door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest om tegemoet<br />
te komen aan de vereisten van "2015" zodanig onderhandeld<br />
werd met de sector dat er geen "absolute" keuze opgelegd wordt<br />
(zoals het ventilatiesysteem) en dat het gebruik van hernieuwbare<br />
energiebronnen <strong>be</strong>vorderd wordt (vooral de biomassa, die geniet<br />
van een omzettingsfactor in primaire energie van 0,32, maar ook de<br />
warmtepomp, zonne-energie, geothermie, enz.), en dat bij dit alles<br />
rekening wordt gehouden met de verplichtingen, gekoppeld aan<br />
de zonnewinsten en de compactheid? De grootste ontwerpvrijheid<br />
wordt gegarandeerd in de technische keuzes, … <strong>be</strong>halve dan wat<br />
<strong>be</strong>treft de energieso<strong>be</strong>rheid.<br />
Wist u dat de Regering in Brussel de markt van de bouw<br />
en de renovatie al sinds 2007 elk jaar opnieuw stimuleert met de<br />
projectoproep "Voor<strong>be</strong>eldgebouwen"? Dit initiatief van de overheid<br />
stelde oorspronkelijk geen enkele prestatieverplichting voorop en<br />
heeft ondertussen laten zien dat een snelle evolutie mogelijk is. De<br />
"<strong>be</strong>roemde passiefstandaard" blijkt perfect haalbaar, zelfs in de stad,<br />
zowel voor nieuwbouw als voor heel zware renovaties, en dit tegen<br />
een economische horizon die als aanvaardbaar wordt <strong>be</strong>schouwd<br />
door alle bouwheren die anders niet zouden heb<strong>be</strong>n meegedaan.<br />
Wist u dat het Brusselse Gewest met deze gebouwenportefeuille<br />
(die vandaag 520.000 m² telt, waarvan 285.000 m² volgens de<br />
passiefstandaard) <strong>be</strong>schikt over een waaier verwezenlijkingen<br />
en projecten van uiteenlopende aard (individuele of collectieve<br />
woningen, privé- of publieke gebouwen, scholen, kinderdagverblijven,<br />
kantoren, rusthuizen, enz.), van verschillende omvang (van 150 tot<br />
45.000 m²) en in alle mogelijke architecturale vormen, waarvan meer<br />
dan een kwart renovaties. Wist u dat er in deze gebouwen gelukkige<br />
gebruikers verblijven die minder verbruiken en toch genieten van<br />
meer comfort? Wist u dat er wat <strong>be</strong>treft de meerkost ook heel veel<br />
verschil is: van niet duur tot heel duur, ... net zoals bij het traditioneel<br />
bouwen? In Brussel werden verschillende passiefprojecten<br />
verwezenlijkt tegen minder dan 1.200 €/m², zelfs in het geval van<br />
openbare aan<strong>be</strong>stedingen.<br />
Al deze projecten worden gedragen door bouwheren (gezinnen,<br />
gemeenten, OCMW, OVM, vzw’s, promotoren, ondernemingen,<br />
Breathless<br />
©Annette Etges 20<strong>10</strong><br />
enz.), architecten, studiebureaus en bouwaannemers. Vele van deze<br />
openbare en privébouwheren blijven deze standaard gebruiken voor<br />
andere constructies. Dankzij deze Brusselse verwezenlijkingen<br />
wagen heel wat anderen zich er ook aan, zelfs zonder de steun te<br />
genieten van het Gewest.<br />
U weet waarschijnlijk dat de Richtlijn EPB Recast, voorgesteld<br />
door de Europese Commissie en goedgekeurd door het Europese<br />
Parlement en de Europese Ministerraad, vraagt om te streven naar<br />
de "bijna-nulenergie"-standaard vanaf 2020, d.w.z. naar uiterst<br />
energiezuinige gebouwen waarvan het restverbruik gecompenseerd<br />
wordt door hernieuwbare energiebronnen die op de site of er dichtbij<br />
geproduceerd worden. Deze zelfde richtlijn vraagt ook dat de<br />
energievereisten van nieuwe gebouwen aansluiten bij het technischeconomische<br />
optimum, dat <strong>be</strong>rekend werd op de geactualiseerde<br />
netto waarde, d.w.z. op basis van de levensduur van de investeringen<br />
(verschillende tientallen jaren dus). In deze context heeft de Europese<br />
Commissie in juni 2012 het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gehuldigd<br />
door het de European Energy Award uit te reiken voor het Nearly<br />
Zero Energy Building <strong>be</strong>leid.<br />
Opgelet: ik wil de Brusselse politiek hier geen imago van<br />
troetel<strong>be</strong>ertje toeschrijven. De vooruitgang van de <strong>be</strong>staande<br />
praktijken vereist uiteraard altijd een inspanning; er doen zich soms<br />
moeilijkheden voor die opgelost moeten worden, en soms krijgen we<br />
te maken met mislukte pogingen wanneer de ervaring ontoereikend<br />
blijkt. Uit de feedback die we krijgen, blijkt echter dat geen enkel van<br />
de problemen waarmee we soms te maken krijgen echt dramatisch of<br />
onoverkomelijk is; overal <strong>be</strong>staat een haalbare alternatieve oplossing<br />
voor. Kortom, niets nieuws en niets bijzonders ten opzichte van het<br />
traditionele bouwen.<br />
Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest investeert heel veel in de<br />
ondersteuning van de proactieve en positieve spelers, van iedereen<br />
die wil aansluiten bij de positieve dynamieken zoals de projectoproep<br />
"Voor<strong>be</strong>eldgebouwen", de opleidingen tot uitmuntendheid (18.000<br />
uur/jaar), de seminaries en de gratis diensten die georganiseerd<br />
worden door de Facilitatoren en de Alliantie Werkgelegenheid-<br />
Leefmilieu - As Duurzaam bouwen.<br />
Deze positieve dynamiek en vooral het vermogen van de<br />
markt om erbij aan te sluiten, ook binnen de Brusselse openbare<br />
sector, heb<strong>be</strong>n de Brusselse regering ervan overtuigd om verder te<br />
gaan op de weg van de passiefstandaard door te steunen op het<br />
toenemende vakmanschap van onze aannemers ten voordele van<br />
het energie<strong>be</strong>leid, maar ook van de consumenten, de economie,<br />
onze gemeenschappelijke veerkracht, enz. Dit alles is alleen<br />
maar mogelijk dankzij de competentie en de creativiteit van onze<br />
architecten, onze ingenieurs en onze bouwaannemers, en dankzij de<br />
ondernemersgeest van zowel onze privé- als openbare bouwheren.<br />
Is dit dan dogmatisme, zoals sommigen <strong>be</strong>weren? Dat is maar<br />
moeilijk te geloven wanneer er zoveel feiten zijn die aantonen dat het<br />
wel degelijk de realiteit is, met echte gebouwen, echte mensen en<br />
echte gemeten resultaten. Deze realiteit overstijgt de fi ctie van heel<br />
wat andere cijfers die er tegenover geplaatst worden. ■<br />
1 zie het interview met de <strong>be</strong>trokken partijen na de onderhandeling, bijvoor<strong>be</strong>eld<br />
www.archiurbain.<strong>be</strong>/?p=2640<br />
carte blanche<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 33
34 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
<strong>passive</strong> story<br />
Michel<br />
Nederlandt,<br />
kantoor Elia<br />
tekst foto<br />
Jean Cech Victor Lévy<br />
met de vriendelijke toelating van Leefmilieu Brussel<br />
<strong>passive</strong> story
We hadden een idyllischere plek kunnen vinden voor dit<br />
nieuwe technisch-administratieve gebouw dat opgetrokken<br />
wordt langs het kanaal in Brussel. De driehonderd<br />
toekomstige gebruikers zullen nochtans kunnen genieten<br />
van het aller<strong>be</strong>ste wat de nieuwe technologieën te bieden<br />
heb<strong>be</strong>n, maar wel gekoppeld aan de duurzame en goedkope<br />
energieaspecten.<br />
Langs de ene kant de verbrandingsoven en<br />
een centrum voor afvalsortering; helemaal rondom<br />
industriële gebouwen en een onontwarbare<br />
verkeersknoop; langs de hele site liggen de sporen<br />
van het station van Schaar<strong>be</strong>ek; in het midden<br />
van het terrein kab<strong>be</strong>lt de Zenne voort onder<br />
de blote hemel. En als kers op de taart heeft dit<br />
industrieterrein, dat eigendom is van de <strong>be</strong>heerder<br />
van het transmissienet voor elektriciteit, ELIA, een<br />
historische vervuiling geërfd waardoor het <strong>be</strong>drijf<br />
verplicht is een <strong>be</strong>heer op punt te stellen voor de<br />
grond die uitgegraven wordt tijdens de werf en<br />
een <strong>be</strong>heersplan voor de risico’s als gevolg van de<br />
bodemvervuiling te laten valideren door de Brusselse<br />
administratie. Daarom kan het toekomstige gebouw<br />
van het <strong>be</strong>drijf ELIA, dat op deze site gebouwd wordt,<br />
op meer dan één vlak als een voor<strong>be</strong>eld <strong>be</strong>schouwd<br />
worden dat resoluut op de toekomst gericht is. Het<br />
sluit aan bij het richtplan waartoe meer dan vijf<br />
jaar geleden <strong>be</strong>sloten werd en waarvan het eerste<br />
gebouw in 2007 al onderscheiden werd in het kader<br />
van de projectoproep Voor<strong>be</strong>eldgebouwen 2007.<br />
Michel Nederlandt, projectleider: "Vijf jaar<br />
geleden werd de uitdaging om een passiefgebouw<br />
te verwezenlijken een noodzaak voor dit project.<br />
We waren vertrokken van een volledig traditionele<br />
constructie. We waren wat laat. Bovendien<br />
moesten we, als gevolg van een gebrekkige<br />
kennis van <strong>be</strong>paalde vereisten die opgelegd<br />
werden door de certifi caten, de technische<br />
fi ches en de uitvoeringsmethodes van <strong>be</strong>paalde<br />
materialen opnieuw <strong>be</strong>kijken. Om te slagen in de<br />
luchtdichtheidstest zouden we het volledige gebouw<br />
heb<strong>be</strong>n moeten demonteren en opnieuw bouwen!<br />
Maar aangezien we bij de eersten waren om het<br />
avontuur aan te durven en omdat ELIA toch zo<br />
veel mogelijk wilde investeren in andere duurzame<br />
aspecten van het gebouw, werd het project<br />
weerhouden".<br />
Hij herinnert zich nog de weg die afgelegd<br />
werd: "In die tijd wisten de meeste architecten en<br />
studiebureaus nog niet helemaal wat een heel-lageenergie-<br />
of passiefconstructie concreet inhield voor<br />
hun vak. Ook voor ELIA waren het de eerste stappen<br />
in de wereld van het passiefgebouw en we heb<strong>be</strong>n<br />
er al onze energie in gestopt om zoveel mogelijk<br />
nieuwe technieken aan te leren en te gebruiken.<br />
Dit gebouw sloot aan bij de <strong>be</strong>drijfspolitiek inzake<br />
duurzame ontwikkeling".<br />
Deze keer wil de bouwheer met zijn project<br />
nog een stap verder gaan. Hij streeft niet alleen<br />
het passiefcriterium na, maar heeft, aansluitend bij<br />
de ambitie van het eerste project om het gebruik te<br />
<strong>be</strong>perken van materialen en producten die afgeleid<br />
zijn van de petrochemie, in het lastenboek ook het<br />
Britse BREEAM-certifi caat (niveau Very Good)<br />
opgenomen. Dit certifi caat houdt rekening met het<br />
geheel van de dimensies die gekoppeld zijn aan de<br />
impact op het milieu. In de ogen van Gaëlle Vervack,<br />
<strong>be</strong>last met de aspecten die gekoppeld zijn aan het<br />
respect voor het milieu, zet dit de technische spelers<br />
aan om hun grenzen nog meer af te tasten: "Nog<br />
niet alle architecten- en studiebureaus – wat ze ook<br />
<strong>be</strong>weren – zijn al in staat een dergelijk gebouw te<br />
verwezenlijken. Vijf jaar geleden klopte dit zeker voor<br />
de passiefbouw, en vandaag is dit voor velen nog<br />
altijd zo, zeker wanneer het gaat om de BREEAMvereisten.<br />
Waar het de interveniërende partijen bij<br />
het eerste gebouw vooral aan ontbrak, was de zin<br />
en het vuur om nieuwe duurzame technieken aan<br />
te leren. Ik heb het over die drive van: "wij geloven<br />
erin en willen ervoor gaan". Ze zagen er het <strong>be</strong>lang<br />
niet echt van in. We moesten hen voortdurend<br />
herinneren aan de doelstelling. Hier gaat het om een<br />
echte resultaatverplichting en voor onze technische<br />
partners verandert dat alles! Bovendien heb<strong>be</strong>n<br />
we met zorg ervaren architecten en studiebureaus<br />
geselecteerd die volledig achter de aspecten van<br />
duurzaamheid staan, en dat vereenvoudigt de<br />
zaken aanzienlijk."<br />
Ook wat <strong>be</strong>treft de gebruikers trouwens. Michel<br />
Nederlandt: "we mogen het aanvaardingsniveau dat<br />
een passiefgebouw met BREEAM-certifi caat vereist<br />
van personeel dat gewend is aan een <strong>be</strong>paald idee<br />
van een kantoor met een <strong>be</strong>paald type vloer<strong>be</strong>kleding,<br />
muurdecoratie, wanden, airconditioning, enz. niet<br />
onderschatten. Dat is niet noodzakelijk evident<br />
allemaal. Het dagelijks leven in een gebouw dat<br />
uitgerust is met free cooling, bijvoor<strong>be</strong>eld, vereist dat<br />
de deuren van <strong>be</strong>paalde kantoren 's avonds open<br />
blijven om de luchtcirculatie, die nodig is voor een<br />
dergelijke techniek, mogelijk te maken. Ook voor het<br />
onderhoudspersoneel veranderen de gewoonten:<br />
de werkmethodes moeten aangepast worden aan de<br />
nieuwe materialen die een aangepaste <strong>be</strong>handeling<br />
vereisten. Daarom eisen wij van bij de aanvang van<br />
de bouw hieromtrent heel precieze richtlijnen van de<br />
fabrikanten". Het terrein maakt ook buiteninrichtingen<br />
mogelijk die dan weer andere ecologische aspecten<br />
op de voorgrond plaatsen, zoals ruimtes met een<br />
bloemenweide, ontspanningsruimtes langs een<br />
promenade die doorheen de site kronkelt. ■<br />
<strong>passive</strong> story <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 35
what's up<br />
1<br />
voor de<br />
thermische<br />
en<br />
akoestische<br />
renovatie<br />
van de<br />
woningen<br />
tekst<br />
Wouter Hilderson en Bert Vanderwegen (PHP)<br />
36 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 what's up<br />
www.robustdetails.com<br />
De opwarming van het klimaat, het nakende tekort aan<br />
fossiele brandstoffen, stijgende energieprijzen,... allemaal<br />
gegronde redenen om energiezuiniger te bouwen en<br />
renoveren. Helaas gaan we door die – nochtans terechte –<br />
aandacht voor energiezuinigheid al te snel voorbij aan andere<br />
technische aspecten. Slecht nieuws voor de <strong>be</strong>woner die niet<br />
kan slapen door lawaai van zijn buren of van buiten, hoewel<br />
zijn appartement wel degelijk goed thermisch geïsoleerd is.<br />
Het STAR project (Sustainable Thermal & Acoustic<br />
Retrofi t) wil daarom focussen op een duurzame renovatie<br />
van wooneenheden waarbij zowel de thermische als de<br />
akoestische aspecten geoptimaliseerd worden. Ook andere<br />
aspecten mogen niet uit het oog verloren worden (bvb.<br />
luchtdichtheid, brandveiligheid, stabiliteit etc.).<br />
Men kan zich de vraag stellen of akoestiek wel effectief<br />
een probleem is bij de renovatie van <strong>be</strong>staande woningen.<br />
Voor een alleenstaande woning op het platteland, ver weg<br />
van de grote verkeersassen, is er inderdaad geen probleem.<br />
Maar hoe representatief is deze situatie voor België, een<br />
dicht<strong>be</strong>volkt land met een al even dicht verkeersnetwerk?<br />
En hoe wenselijk is deze woonvorm voor een gemiddelde<br />
<strong>be</strong>woner, die dan toch al snel voor alle verplaatsingen naar<br />
de wagen grijpt?<br />
Volgens het LARES-onderzoek dat de WHO in de periode<br />
2002-2003 liet uitvoeren, vormt lawaai een bron van ergernis<br />
voor <strong>be</strong>woners waar slechts weinigen tolerant tegenover<br />
staan. In die zin spreken we van akoestisch comfort. Het<br />
onderzoek gaat echter verder, en toont aan dat burenlawaai<br />
wel degelijk de gezondheid schaadt! Het verminderen van<br />
de blootstelling aan lawaai in woningen werd dan ook op de<br />
politieke agenda geplaatst.<br />
Gezien de impact van de akoestische prestaties van de<br />
gebouwcomponenten, is het <strong>be</strong>langrijk om ook oog te heb<strong>be</strong>n<br />
voor de akoestiek wanneer men een woning energetisch
enoveert. Vinden we vandaag een luchtdichtheidsniveau van<br />
0,6 volumewisselingen per uur al moeilijk garandeerbaar bij<br />
renovatie omdat alle overgebleven lekken hier een impact op<br />
heb<strong>be</strong>n, als we spreken over akoestische prestaties is de impact<br />
van onnauwkeurigheden of kleine foutjes nog vele malen groter.<br />
Zorgvuldig en met kennis werken uitvoeren is dan ook de boodschap.<br />
Het Belgische gebouwenpark is daarbij sterk gericht<br />
op individuele woningbouw, en dus vraagt deze individuele<br />
architectuur in België om een projectmatige aanpak. Elke renovatie<br />
is anders, elke bouwknoop vraagt een individuele oplossing. En<br />
daarbij moeten thermische isolatie, luchtdichtheid, brandveiligheid,<br />
vochthuishouding en dus ook akoestiek worden geïntegreerd.<br />
En deze aandachtspunten zijn vaak eerder tegenstrijdig dan<br />
complementair. Een goede thermische isolatie is vaak alles <strong>be</strong>halve<br />
een garantie voor goede akoestische prestaties. Zo is zelfs voor een<br />
doorwinterde bouwprofessional de zoektocht naar een evenwicht<br />
hier alles <strong>be</strong>halve evident.<br />
Er is dan ook heel wat vraag naar kennis rond geïntegreerde<br />
oplossingen. De meeste renovaties van woningen worden<br />
uitgevoerd door KMO’s. Omdat het hen vaak aan mankracht en<br />
tijd ontbreekt om voor alle mogelijke probleempunten oplossingen<br />
uit te werken, heb<strong>be</strong>n zij vooral nood aan <strong>be</strong>trouwbare en<br />
duidelijke oplossingen, eenvoudig uitvoerbaar en met een grote<br />
garantie op een kwalitatief resultaat. Daarbij kunnen robuuste<br />
plaatsingsoplossingen ondersteund door checklists een middel<br />
zijn. Maar ook de architecten vervullen een <strong>be</strong>langrijke rol, voor hen<br />
zijn robuuste ontwerpprincipes interessant.<br />
De uitdaging is dan ook zeer groot. Gelukkig moeten we hier<br />
het warm water niet terug uitvinden. In Schotland werd deze<br />
aanpak immers reeds uitgewerkt onder de vorm van de succesvolle<br />
"Robust Details".<br />
Het Robust Details project werd in de UK uit de grond gestampt<br />
na het invoeren van een nieuwe akoestische norm en de daaraan<br />
gekoppelde verplichting om elk gebouw na oplevering effectief<br />
akoestisch te testen! In de praktijk bleek meer dan 60% van de<br />
gebouwen niet te voldoen, waardoor dure aanpassingswerken<br />
noodzakelijk waren. Met de invoering van de Robust Details kwam<br />
hier verandering in.<br />
Deze verzameling goede oplossingen biedt de architect een<br />
detail om te integreren in hun ontwerp. De checklists zorgen ervoor<br />
dat gedurende de hele keten, van ontwerp tot uitvoering, steeds<br />
rekening wordt gehouden met een correcte plaatsing. Wie kiest<br />
voor de Robust Details ontloopt bovendien de verplichting om het<br />
resultaat zelf akoestisch te laten testen, maar geeft toelating aan de<br />
vzw die deze Robust Details opstelt en ondersteunt, om ter plaatse<br />
grondige testen uit te laten voeren. Resultaat: na slechts enkele<br />
jaren bleek 98% van de projecten te voldoen!<br />
Om deze aanpak in België te implementeren, heb<strong>be</strong>n het<br />
akoestisch laboratorium van het WTCB en Passiefhuis-Platform de<br />
handen in mekaar geslagen, en werd het project STAR opgestart.<br />
Rond verschillende thema’s (schrijnwerk, massiefbouw, houtbouw,<br />
daken, technieken) werden werkgroepen opgericht met alle<br />
stakeholders waar verschillende typische pijnpunten blootgelegd<br />
werden. Momenteel worden heel wat details uitgewerkt en<br />
<strong>be</strong>discussieerd in de verschillende werkgroepen.<br />
De defi nitieve details met checklist en akoestische en<br />
energetische eigenschappen zullen uiteindelijk te vinden zijn op de<br />
website www.bouwdetails.<strong>be</strong> (waar nu ook al heel wat details op<br />
staan, echter enkel uitgewerkt op het vlak van thermische isolatie<br />
en luchtdichtheid).<br />
Omdat onderzoek en ontwikkeling centraal staan, wordt vanuit<br />
het project bovendien sterk gefocust op de KMO’s, om samen met<br />
hen <strong>be</strong>staande oplossingen te optimaliseren of nieuwe oplossingen<br />
uit te werken. Aan professionelen (uitvoerders, verdelers en<br />
fabrikanten) wordt dan ook de mogelijkheid geboden om specifi eke<br />
producten of oplossingen gratis te laten testen door het akoestisch<br />
labo van het WTCB, een uitgelezen kans! ■<br />
what's up<br />
www.bouwdetails.<strong>be</strong><br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 37
www.areyounormal.<strong>be</strong>
e.<strong>passive</strong> presenteert<br />
5 kinderdagverblijven<br />
A2M<br />
CARNOY<br />
EVR<br />
MDW<br />
MODULO<br />
5 kinderdagverblijven <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 39
estemming:<br />
01M2E<br />
40 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 5 kinderdagverblijven<br />
www.a2m.<strong>be</strong><br />
kinderdagverblijf in Vorst<br />
oppervlakte:<br />
opdrachtgever:<br />
architect:<br />
stabiliteitsingenieur :<br />
studiebureau:<br />
aannemer:<br />
status:<br />
budget:<br />
kinderdagverblijf<br />
581 m²<br />
Gemeente Vorst<br />
A2M<br />
TPF Group<br />
JZH & partners<br />
M&M Sitty<br />
opgeleverd<br />
1 428 €/m² excl. btw<br />
<strong>10</strong><br />
0,52<br />
kWh/m².j<br />
vol/h
inplanting<br />
verdieping 1<br />
gelijkvloers<br />
6<br />
2<br />
1<br />
5<br />
4<br />
3<br />
1 afdeling voor de<br />
allerkleinsten<br />
2 afdeling voor de<br />
tussengroep<br />
3 afdeling voor de<br />
oudste groep<br />
4 onthaal<br />
5 keuken<br />
6 technisch lokaal<br />
7 terras<br />
wijkcontract Sint-Denijs<br />
voor<strong>be</strong>eldproject<br />
U-waarde wanden en vensters<br />
wanden 0,16 W/m²K<br />
vloer 0,20 W/m²K<br />
dak 0,11 W/m²K<br />
Uf : 0,68/ 0,73 W/m²K<br />
Ug: 0,60 W/m²K<br />
systemen<br />
balansventilatie η : 80%<br />
adiabatische koeling en<br />
overventilatie<br />
5 kinderdagverblijven <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 41
kinderdagverblijf<br />
522 m²<br />
Stad La Louviere<br />
Carnoy-Crayon<br />
Luc Delvaux<br />
MK Engineering<br />
De Graeve<br />
opgeleverd<br />
2 483 €/m² excl. btw<br />
14<br />
02TRIVIERES<br />
0,53<br />
42 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
5 kinderdagverblijven<br />
www.carnoy-crayon.<strong>be</strong><br />
<strong>be</strong>stemming:<br />
oppervlakte:<br />
opdrachtgever:<br />
architect:<br />
stabiliteitsingenieur :<br />
studiebureau:<br />
aannemer:<br />
status:<br />
budget:<br />
kWh/m².j<br />
vol/h
inplanting<br />
verdieping 1<br />
gelijkvloers<br />
5 kinderdagverblijven<br />
U-waarde wanden en vensters<br />
wanden 0,<strong>10</strong> W/m²K<br />
vloer 0,09 W/m²K<br />
dak 0,08 W/m²K<br />
Uf : 0,89 W/m²K<br />
Ug: 0,49 W/m²K<br />
systemen<br />
balansventilatie η : 82%<br />
dunne wanden<br />
dikke wanden<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 43
www.evr-architecten.<strong>be</strong><br />
03KAE<br />
44 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
5 kinderdagverblijven<br />
<strong>be</strong>stemming:<br />
oppervlakte:<br />
opdrachtgever:<br />
architect:<br />
stabiliteitsingenieur :<br />
studiebureau:<br />
aannemer:<br />
status:<br />
budget:<br />
kinderdagverblijf<br />
1 071 m²<br />
GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap<br />
evr-Architecten<br />
Ingenieursbureau Fraeye<br />
Istema<br />
Postelmans-Frederix<br />
opgeleverd<br />
1 421 €/m² excl. btw<br />
14.7<br />
0,53<br />
kWh/m².j<br />
vol/h
inplanting<br />
verdieping 1<br />
gelijkvloers<br />
1 overdekte inkom/ buitenklas<br />
2 inkomsas<br />
3 sanitair<br />
4 klas<br />
5 inkom per 2 klassen<br />
6 sanitair<br />
7 <strong>be</strong>rging schoonmaak<br />
8 sanitair<br />
9 polyvalent lokaal/<strong>be</strong>rging<br />
<strong>10</strong> polyvalente zaal<br />
11 passerelle / vestiaire<br />
12 <strong>be</strong>rging<br />
13 technische ruimte<br />
14 passerelle met buitentrap<br />
15 vitrine naar polyvalente zaal<br />
16 doorgang tussen klassen<br />
17 vestiaire<br />
5 kinderdagverblijven<br />
voor<strong>be</strong>eldproject<br />
U-waarde wanden en vensters<br />
wanden 0,18 W/m²K<br />
vloer 0,15 W/m²K<br />
dak 0,12 W/m²K<br />
Uf : 0,78/1.68 W/m²K<br />
Ug: 0,60/1.00 W/m²K<br />
systemen<br />
balansventilatie η : 82%<br />
nachtkoeling en vrije koeling<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 45
04 kWh/m².j<br />
46 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 5 kinderdagverblijven<br />
www.mdw-architecture.com<br />
GAUCHERET<br />
kinderdagverblijf<br />
<strong>be</strong>stemming:<br />
oppervlakte:<br />
opdrachtgever:<br />
architect:<br />
stabiliteitsingenieur :<br />
studiebureau:<br />
aannemer:<br />
status:<br />
budget:<br />
815 m²<br />
CODIC voor gemeente Schaar<strong>be</strong>ek<br />
MDW Architecture<br />
Waterman TCA<br />
Luxconsult<br />
Strabag<br />
opgeleverd<br />
2 208 €/m² excl. btw<br />
14<br />
0,50<br />
vol/h
inplanting<br />
verdieping 1<br />
5<br />
6<br />
gelijkvloers<br />
foto's Filip Dujardin<br />
5<br />
4<br />
3<br />
4<br />
3<br />
2<br />
6<br />
2<br />
1<br />
1<br />
<strong>10</strong><br />
9<br />
6<br />
7<br />
8<br />
7<br />
1 hal<br />
2 keuken<br />
3 vergaderruimte<br />
4 technisch lokaal<br />
5 wasserij<br />
6 rustruimte<br />
7 bureau<br />
8 slaapzaal<br />
9 veranderingruimte<br />
<strong>10</strong> speelruimte<br />
1 inkom<br />
2 bureau<br />
3 kinderwagens<br />
4 sanitair<br />
5 afdeling voor de allerkleinsten<br />
6 afdeling voor de tussengroep<br />
7 afdeling voor de oudste groep<br />
Vide technique<br />
Vloerplaat in <strong>be</strong>ton<br />
Dalle de béton<br />
Technische chape 40 mm<br />
40 mm<br />
Chape technique<br />
<strong>10</strong> mm<br />
Akoestische PU isolatie<br />
PU acoustique Isolant mm <strong>10</strong><br />
Chape<br />
Chape<br />
Tegels<br />
Carrelage<br />
Holte technieken<br />
Structure du faux-plafond<br />
Verlaagd plafond in gipsplaat12.5 mm<br />
de plâtre 12.5 mm<br />
plaque en Faux-plafond<br />
plafond<br />
verlaagd Structuur<br />
PE-folie<br />
Feuille PE<br />
vloerverwarming<br />
Chape <strong>10</strong>0 mm +<br />
chauffage par le sol<br />
+ mm <strong>10</strong>0 Chape<br />
Vloerplaat <strong>be</strong>ton<br />
Dalle de béton<br />
40cm PS geëxtrudeerd Isolation<br />
M12 elke 50cm<br />
aan <strong>be</strong>ton met een verticale chemische verankering<br />
Doorlopend hoekprofiel 150/150/<strong>10</strong> - Bevestiging<br />
50cm les tous M12 vertical chimique ancrage un par<br />
béton au Fixation - 150/150/<strong>10</strong> continue Cornière<br />
5 kinderdagverblijven<br />
2% helling<br />
2% pente<br />
30 12<br />
<strong>10</strong><br />
40<br />
2 1<br />
30 3 2 9<br />
42<br />
Linoleum<br />
Linoleum<br />
Isolation polystyrene extrudé 40cm<br />
22<br />
helling 1.5%<br />
1.5%<br />
pente<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 47<br />
16<br />
26<br />
<strong>10</strong> 8 30<br />
75<br />
23<br />
Rolgrind<br />
Gravier roulé<br />
Aluminium grindvanger<br />
Arret de gravier en aluminium<br />
gelakte aluminium dakrandprofiel<br />
Thermisch<br />
thermolaqué<br />
aluminium en Rive<br />
Gipsvezelplaat<br />
Plaque en fibro-plâtre<br />
OSB houtvezelplaat, tand en groef<br />
Panneau en OSB rainuré - languetté<br />
Dampscherm<br />
Pare vapeur<br />
Houtstructuur + cellulose isolatie<br />
bois + Isolation en cellulose<br />
Structure<br />
Houtvezelplaat<br />
de bois<br />
Panneau en particule<br />
uit:<br />
in hout RF 60' <strong>be</strong>staande Cassette<br />
en bois RF Caisson comprenant:<br />
60'<br />
A2<br />
Windscherm/Waterscherm<br />
A2<br />
Pare-vent/Pare-pluie<br />
Licht spouw<br />
geventileerde<br />
ventilé<br />
légerement Vide<br />
Gevelbaksteen<br />
façade<br />
Brique<br />
Metselwerkconsoles<br />
Support de maconnerie<br />
Isolatie PU<br />
Isolant PU<br />
Waterkering<br />
Membrane d'étanchéité<br />
Hoekprofiel metaal<br />
Cornière métallique<br />
60' RF onderbreking Isolerende<br />
60' RF isolant Resserage<br />
metaal<br />
Hoekprofiel<br />
métallique<br />
Cornière<br />
+ Bevestiging zonnewering<br />
+ Fixation tente sur patte métallique<br />
Mobiele warmgewalst profiel<br />
mobile<br />
thermolaqué Tôle<br />
zonnetent<br />
solaire<br />
Tente<br />
Betonblok<br />
Bloc béton de<br />
Architecturaal <strong>be</strong>ton<br />
Béton architectonique<br />
Blok cellen<strong>be</strong>ton<br />
uit<br />
cellulaire<br />
béton de Bloc<br />
voor<strong>be</strong>eldproject<br />
U-waarde wanden en vensters<br />
wanden 0,14 W/m²K<br />
vloer 0,09 W/m²K<br />
dak 0,08 W/m²K<br />
Uf : 0,73 W/m²K<br />
Ug: 0,60 W/m²K<br />
systemen<br />
balansventilatie η : 80%<br />
adiabatische koeling en<br />
overventilatie
kinderdagverblijf<br />
346 m²<br />
gemeente<strong>be</strong>stuur Jette<br />
MODULO architects<br />
Imhotep Engineering<br />
Imhotep Engineering<br />
Balcaen & FILS<br />
opgeleverd<br />
1 771 €/m² excl. btw<br />
05L'YLO<br />
48 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
5 kinderdagverblijven<br />
www.modulo-architects.<strong>be</strong><br />
<strong>be</strong>stemming:<br />
oppervlakte:<br />
opdrachtgever:<br />
architect:<br />
stabiliteitsingenieur :<br />
studiebureau:<br />
aannemer:<br />
status:<br />
budget:<br />
14<br />
0,23<br />
kWh/m².j<br />
vol/h
inplanting<br />
2<br />
2<br />
gelijkvloers<br />
3<br />
7<br />
11<br />
1<br />
4<br />
<strong>10</strong><br />
8<br />
9<br />
5 6<br />
6<br />
1 afdeling voor de allerkleinsten<br />
2 slaapzaal<br />
3 personeel<br />
4 polyvalente ruimte<br />
5 afdeling voor de oudste groep<br />
6 slaapzaal<br />
7 inkom en vestiair<br />
8 <strong>be</strong>rging<br />
9 keuken<br />
<strong>10</strong> sanitair<br />
11 kinderwagens<br />
5 kinderdagverblijven<br />
U-waarde wanden en vensters<br />
wanden 0,<strong>10</strong> W/m²K<br />
vloer 0,16 W/m²K<br />
dak 0,12 W/m²K<br />
Uf : 0,60 W/m²K<br />
Ug: 0,76 W/m²K<br />
systemen<br />
balansventilatie η : 76%<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 49
hema<br />
<strong>10</strong> <strong>years</strong><br />
50 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 thema
Passiefhuis:<strong>10</strong>jaar<br />
innovatiemotor<br />
tekst<br />
Erwin Mlecnik, PHP/OTB TU Delft<br />
gang zetten van innovatietrajecten, zichtbaarheid<br />
van oplossingen op bijvoor<strong>be</strong>eld <strong>be</strong>urzen, en de<br />
opleiding van toepassende <strong>be</strong>drijven. Toepassende<br />
<strong>be</strong>drijven konden dan weer bijkomende kennis<br />
en ervaring genereren via hun inbreng in<br />
demonstratieprojecten. Het succes van de<br />
marktontwikkeling van het passiefhuis is mede<br />
te danken aan de aanwezigheid van specifi eke<br />
innovatie<strong>be</strong>middelaars en netwerkers die zorgden<br />
voor een kruis<strong>be</strong>stuiving tussen leveranciers en<br />
toepassende <strong>be</strong>drijven, en architecten, adviseurs,<br />
klanten en kennisinstellingen. Passiefhuis-Platform<br />
speelde hierin een voor<strong>be</strong>eldrol. Het faciliteerde<br />
enerzijds de netwerking met kennisinstellingen en<br />
de samenwerking tussen <strong>be</strong>drijven. Anderzijds<br />
<strong>be</strong>geleidde het platform ook aspirant-bouwers op<br />
neutrale wijze gedurende héél hun <strong>be</strong>slissingsproces,<br />
van eerste advies tot certifi catie. Kennistransfer was<br />
de sleutel tot innovatie-ontwikkeling en hieronder<br />
vielen diverse activiteiten zoals training van<br />
verschillende soorten marktpartijen (architecten,<br />
aannemers, installateurs) en disseminatie<br />
gedurende events voor zowel zowel l het brede publiek<br />
als professionals. Waar kennis nis niet niet kon kon gehaald<br />
worden in meer geavanceerde rde landen werd eigen<br />
onderzoek ontwikkeld. Uiteindelijk Uiteindelijk ‘exporteerde’<br />
het Vlaamse Passiefhuis-Platform -Platform haar werkmodel<br />
ook naar andere regio’s s zoals Wallonië en Tsjechië.<br />
Dergelijke ‘sociale’ ‘sociale’ innovatie novatie bleek essentieel, naast<br />
naast<br />
autonome innovatie e in in enkele enkele <strong>be</strong>drijven.<br />
<strong>be</strong>drijven.<br />
Waar ligt ligt de toekomst toekomst met <strong>be</strong>trekking <strong>be</strong>trekking tot<br />
tot<br />
passiefhuis-innovatie? passiefhuis-innovatie? s-innovatie? Samenwerking tussen<br />
<strong>be</strong>drijven en leidde tot een nichemarkt. Om een<br />
volumemarkt umemarkt te <strong>be</strong>reiken zullen <strong>be</strong>drijven <strong>be</strong>drijven rechtstreeks<br />
moeten inspelen op de wensen van de klant, in het<br />
bijzonder ook voor de de renovatie renovatie van van woningen. woningen. Naast<br />
Naast<br />
het energie-aspect is is de de klant klant – – afhankelijk afhankelijk van van zijn zijn of<br />
of<br />
haar situatie – mogelijk gevoeliger voor argumenten<br />
zoals comfort, gezondheid, milieu, kosten en <strong>be</strong>ter<br />
projectmanagement. Ook zullen <strong>be</strong>leidsactoren en<br />
<strong>be</strong>drijvennetwerken nauwer moeten samenwerken.<br />
Ambities zoals het nulenergiehuis, het het actiefhuis<br />
actiefhuis<br />
en het het energieplushuis energieplushuis kunnen kunnen we we niet niet links links laten<br />
laten<br />
liggen. Het Het is is <strong>be</strong>langrijk <strong>be</strong>langrijk om om erop erop te te letten letten dat dat de de lat<br />
lat<br />
voldoende hoog wordt gehouden, gehouden, zodat zodat innovatie<br />
innovatie<br />
blijvend wordt gestimuleerd. erd. Wie debatteert over<br />
welke energiemaatstaf standaard moet worden,<br />
worden,<br />
moet zich ervan <strong>be</strong>wust zijn zijn dat een standaard op<br />
zich geen innovatie stimuleert. eert. ■<br />
Tien jaar geleden werd in Vlaanderen het woord<br />
‘passiefhuis’ ingevoerd naar analogie met het Duitse<br />
‘passivhaus’ - in vergelijking met Duitsland d tien jaar<br />
later. Er was op dat moment welgeteld één woning in<br />
België die de passiefhuisprincipes in bio-ecologische ologische he<br />
vorm toepaste en het duurde nog tot 2004 4 voordat<br />
drie bijkomende passiefhuizen dichter aanleunden anleunden nleunden<br />
bij meer traditionele bouwvormen. Tien jaar r geleden<br />
werden deze ‘huizen zonder verwarming’ ming’ nog<br />
ervaren als ‘radicale’ innovaties. Een systeemaanpak emaanpak<br />
en doorgedreven samenwerking tussen n actoren<br />
bleek nodig om zowel een hogere energieprestatie eprestatie<br />
als een <strong>be</strong>tere uitvoeringskwaliteit te <strong>be</strong>reiken.<br />
De interesse in energie-effi ciëntie en hieraan<br />
gerelateerde innovaties werd gelukkig aangestookt ngestookt<br />
door de debatten over klimaatverandering ering en<br />
veiligheid van energielevering, de gestegen en kansen<br />
op een ‘groenere’ economie en de invoering ng van de<br />
energieprestatieregelgeving voor gebouwen. wen. Het<br />
passiefhuis bleek in deze context een succesvol<br />
voortrekkersconcept en innoverende <strong>be</strong>leidsmakers dsmakers Meer informatie: Mlecnik, E. (2013) 013) Innovation development<br />
for highly energy-efficient housing. ng. Opportunities and<br />
and<br />
sprongen mee op de kar.<br />
challenges related to the adoption on of <strong>passive</strong> houses,<br />
De promotie van het passiefhuis-concept pt maakte Sustainable Urban Areas, Vol. 45, 45, IOS IOS Press, Amsterdam,<br />
dankbaar gebruik van de demonstratieprojecten. projecten. The Netherlands.<br />
Een veelheid aan <strong>be</strong>drijven vond er inspiratie inspiratie<br />
om innovatieve technologieën en diensten nsten te<br />
ontwikkelen. Een voordeel van het passiefhuis assiefhuis<br />
bleek dat dit concept zich eenvoudig liet t vertalen<br />
in algemeen herkenbare principes en eisen in<br />
zake energie-effi ciëntie, zodat <strong>be</strong>drijven ven zich<br />
daarop konden enten. De gezamenlijke promotie<br />
van deze kleine ver<strong>be</strong>teringen - gebruik k makend<br />
van een concept<strong>be</strong>nadering - initieerde rde een<br />
markttransformatie. Als we terugblikken n op de<br />
ontwikkeling zijn de technologie-innovaties aties dus<br />
eerder ‘incrementeel’ te noemen. De ‘architecturale’ itecturale’<br />
innovaties bleken essentieel te zijn, i.e. de manier<br />
waarop technologieën worden aangesloten loten en<br />
geïntegreerd in een geheel.<br />
Een <strong>be</strong>langrijke hindernis was de ontwikkeling twikkeling<br />
van een marktinfrastructuur voor zeer energieeffi<br />
ciënte woningen. Leveranciers en n kleine<br />
ondernemingen speelden hierin een <strong>be</strong>langrijke elangrijke<br />
rol. Leveranciers heb<strong>be</strong>n zich ingezet voor or het op<br />
thema<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> ssive 15 51
<strong>10</strong>jaar:<br />
wanneer<br />
de cijfers<br />
<strong>be</strong>ginnen te<br />
sprekentekst<br />
Marion Bandin en Marny Di Pietrantonio (pmp),<br />
Stefan Van Loon (PHP)<br />
Al tien jaar! Dé gelegenheid om de gegevens<br />
waarover we <strong>be</strong>schikken uit te pluizen, te analyseren<br />
en te verspreiden om het denkwerk de vooruit te doen<br />
gaan en en conclusies conclusies te te tre trekken uit de <strong>be</strong>staande<br />
verwezenlijkingen. wezenlijkingen. Want ja, jja,<br />
we bouwen passief in<br />
België, elgië, in de drie gewes gewesten. Dit werk rond analyse<br />
en kennisoverdracht kennisoverdracht m maakt duidelijk deel uit van<br />
de opdrachten opdrachten van de d platformen, via het project<br />
Observatie van de passiefbouw.<br />
pa passiefbouw.<br />
PHP en pmp heb<strong>be</strong>n dus het gezamenlijke<br />
initiatief genomen om de cijfers te laten spreken.<br />
Daarvoor heeft<br />
het pmp een tool ontwikkeld voor<br />
de statistische<br />
analyse van gegevens die de twee<br />
platformen dde<br />
de mogelijkheid geboden heeft de<br />
<strong>be</strong>rekeningsresultaten <strong>be</strong>rekenings<br />
<strong>be</strong>rekeningsresultaten op basis van PHPP volledig<br />
uit te te pluizen, pluize en dit voor meer dan 600 tot hiertoe<br />
gecertifi ceerde ce ceerde eengezinswoningen in België, in<br />
alle alle gewesten gew en alle types van woonvormen. Wij<br />
stellen<br />
hier de <strong>be</strong>langrijkste resultaten voor van de<br />
vergelijkende verge vergelijkende studie die uitgevoerd werd met deze<br />
nieuwe nieu nieuwe tool.<br />
De D residentiële passiefbouw in al zijn<br />
vormen<br />
De gegevens die vergeleken werden in deze eerste<br />
studie <strong>be</strong>treffen zowel de energie- als de technische<br />
kenmerken: netto verwarmingsenergie<strong>be</strong>hoefte, n50,<br />
gemiddeld U-waarde van de wanden, energetische<br />
referentieoppervlakte, percentage <strong>be</strong>glaasde<br />
oppervlakte ten opzichte van de ondoorzichtige<br />
oppervlakten, enz. Alles wordt vertaald onder de<br />
vorm van sprekende ekende grafi eken om om het<br />
lezen en<br />
<strong>be</strong>grijpen ervan ervan te vergemakkelijken voor voor het het g grote<br />
publiek k en met de <strong>be</strong>doeling er zo veel mogelijk mogelij mogelijk<br />
nuttige tige informatie uit uit te te halen.<br />
halen.<br />
52 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 thema<br />
Gemiddelde warmtedoorgangscoëffi ciënt U<br />
De gemiddelde warmtedoorgangscoëffi ciënt U [W/m².K] geeft een<br />
idee van de hoeveelheid energie die uitgewisseld wordt tussen het<br />
gebouw en de buitenomgeving. Hoe lager deze waarde, hoe kleiner<br />
de thermische uitwisselingen. De gemiddelde waarde Ugemiddeld<br />
houdt rekening met alle U-waarden van de wanden (ondoorzichtig of<br />
transparant, verticaal of horizontaal) en van de <strong>be</strong>trokken oppervlakten.<br />
We stellen vast dat de gemiddelde waarde (al dan niet gemeten in functie<br />
van het type omgeving) dicht aansluit bij de waarde die aan<strong>be</strong>volen wordt<br />
door het PHI 2 voor de ondoorzichtige wanden, namelijk 0,15 W/m².K<br />
14%<br />
Het verlies<br />
De verdeling van het verlies van een passiefgebouw<br />
wijkt wat af van het klassieke schema dat we soms<br />
terugvinden. Zo is gemiddeld ongeveer 50% van het<br />
verlies te wijten aan deuren en ramen, ten opzichte<br />
van slechts 25% voor de muren die in contact staan<br />
met de buitenomgeving. Het dak is dan weer slechts<br />
verantwoordelijk voor 14% van het verlies.<br />
0
.15<br />
0.35 000<br />
gemiddelde U-waarde<br />
gewogen gemiddelde U-waarde<br />
0.30 000<br />
0.25 000<br />
0.20 000<br />
0.15 000<br />
0.<strong>10</strong> 000<br />
0.05 000<br />
U moyen et U moyen pondérée [W/(m².K)]<br />
0.00 000<br />
compactheid Compacité<br />
0.50 001 1.00 001 1.50 002 2.00 002 2.50 003 3.00 003<br />
1<br />
Compactheid<br />
We stellen ook vast dat hoe groter de compactheid van het project<br />
is, hoe hoger de gemiddelde warmtedoorgangscoëffi ciënten U zijn. Met<br />
andere woorden, hoe compacter een gebouw, hoe minder het geïsoleerd<br />
moet worden om toch performant te zijn. Dat blijkt onder andere zo uit<br />
de projecten met grote omvang: de passiefstandaard wordt <strong>be</strong>reikt met<br />
kleinere isolatiediktes, en dus een hogere U-coëffi ciënt.<br />
1 Het gaat wel degelijk<br />
enkel om de gebouwen die<br />
tot hiertoe gecertifi ceerd<br />
werden en niet over het<br />
geheel van de residentiële<br />
passiefgebouwen in België.<br />
2 Het PassivHaus Institut,<br />
Darmstadt.<br />
3 Ter herinnering, de<br />
luchtdichtheidswaarde n50<br />
moet kleiner zijn dan of<br />
gelijk zijn aan 0,60 vol/u.<br />
Luchtdichtheid<br />
Het naleven van een goede<br />
luchtdichtheid is <strong>be</strong>palend voor het<br />
passiefcertifi caat van het project 3 .<br />
Heel wat projecten <strong>be</strong>wijzen ons<br />
het tegendeel. Met een gemiddelde<br />
luchtdichtheidswaarde van 0,47 vol/u<br />
onthullen de cijfers ons immers ook<br />
dat meer dan 60% van de projecten<br />
een resultaat vertonen van minder<br />
dan 0,50 vol/u. Bepaalde projecten<br />
zijn zelfs in de onmogelijke uitdaging<br />
geslaagd een luchtdichtheidswaarde<br />
n50 te <strong>be</strong>halen van ruim <strong>be</strong>neden de<br />
0,20 vol/u!<br />
0.20<br />
Vergelijkende gegevens om de toekomst<br />
voor te <strong>be</strong>reiden<br />
Over een geheel van meer dan 600 gebouwen<br />
zijn de resultaten dus meer dan aanmoedigend. Ze<br />
getuigen ook van een grote diversiteit aan projecten,<br />
zowel op architecturaal niveau als vanuit technisch<br />
oogpunt. De luchtdichtheidstesten tonen aan dat<br />
de waarde 0,60 vol/u gerespecteerd wordt, wat de<br />
meerderheid van de projecten er niet van weerhoudt<br />
nog <strong>be</strong>tere waarden te <strong>be</strong>reiken. Daaruit blijkt een<br />
reële wens van de bouwheren en <strong>be</strong>roepsmensen<br />
binnen de sector om te streven naar de controle over<br />
hun werk. Deze concrete feedback <strong>be</strong>wijst ook het<br />
vakmanschap van onze aannemers.<br />
Op basis van deze eerste vaststellingen,<br />
kunnen we ervan uitgaan dat PHPP-gegevens<br />
nog niet al hun geheimen heb<strong>be</strong>n prijsgegeven.<br />
Dankzij deze analysetool, op punt gesteld door<br />
de platformen, zouden in de toekomst nog andere<br />
verduidelijkingen kunnen volgen. Aan de hand van<br />
deze analytische <strong>be</strong>nadering en de resultaten die<br />
regelmatig gepubliceerd worden, moeten we steeds<br />
meer lessen kunnen trekken uit de toenemende<br />
voorraad <strong>be</strong>staande verwezenlijkingen om zo alle<br />
spelers binnen de bouwsector te helpen – want<br />
zij, alle <strong>be</strong>roepen samen, streven met steeds meer<br />
naar de <strong>be</strong>st mogelijke energieprestaties voor hun<br />
gebouwen. ■<br />
thema0assive <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 53
<strong>10</strong>jaar:<br />
PassiveHouse<br />
BEURS 2013<br />
De PassiveHouse Beurs is op <strong>10</strong> jaar tijd<br />
uitgegroeid tot de grootste <strong>be</strong>urs voor passief<br />
bouwen en renoveren in de Benelux, en bij<br />
uitbreiding – wij dagen u uit het tegendeel te<br />
<strong>be</strong>wijzen – in de hele wereld. De <strong>be</strong>urs en de<br />
platformen <strong>be</strong>paalden zo de aanblik van de<br />
passiefstandaard in België.<br />
Wanneer men eind okto<strong>be</strong>r 2002 Passiefhuis-<br />
Platform boven de doopvont hield, riep men<br />
meteen een "mini<strong>be</strong>urs" in het leven. De toenmalige<br />
omschrijving was geen understatement, integendeel:<br />
letterlijk een een handvol<br />
handvol <strong>be</strong>drijven was <strong>be</strong>reid een<br />
tafel met met producten producten te<br />
te vullen of toch minstens een<br />
poster poster op te hangen. Sinds SSinds<br />
die dag is de <strong>be</strong>urs<br />
exponentieel gegroeid. gegroeid. Aantallen AAantallen<br />
<strong>be</strong>zoekers en<br />
standhouders bleven bleven gesta gestaag stijgen tijdens de<br />
edities in Turnhout (2003), (2003), Gent Gen Gent (2004), Aalst (2005)<br />
en Heusden-Zolder Heusden-Zolder (2006). (2006). Vana Vanaf 2007 zette het pas<br />
opgerichte Plateforme Plateforme Maison Maison Pas Passive (2006) mee<br />
de schouders schouders onder onder het het event: event: de de nati nationale <strong>be</strong>urs in<br />
Tour & Taxis (Brussel) was geboren.<br />
geboren.<br />
Vraag en aanbod<br />
Vraag en en aanbod aanbod met met elkaar elkaar in in contact contact brengen,<br />
brengen,<br />
daar draaide het al om van in 2002. De platformen<br />
wisten met hun PassiveHouse Beurs perfect op<br />
op<br />
deze nood in te spelen en mee een ontluikende<br />
passiefhuismarkt te creëren.<br />
Aan de de aanbodzijde aanbodzijde stonden bouw<strong>be</strong>drijven,<br />
leveranciers en producenten van balansventilatie,<br />
luchtdichtingsmaterialen, isolatie, schrijnwerk…. Via<br />
de <strong>be</strong>urs konden zij zich zich profi profi leren leren op op het het terrein terrein van<br />
van<br />
het passief bouwen en hun innovatieve producten<br />
aan de man brengen.<br />
De vraagzijde vraagzijde kon nu doen ddoen<br />
waar het om vroeg:<br />
passiefhuizen bouwen. Wa Waren dit aanvankelijk nog<br />
overtuigde early adopters<br />
(pionier-bouwheren die<br />
de eerste passiefhuizen passiefhuizen bouwden, bou bouwden, en architecten en<br />
studiebureaus die deze woningen wo ontwierpen), dan<br />
54 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
Beurstekst<br />
Adriaan Baccaert, PHP<br />
thema<br />
schuift de markt tegenwoordig op naar een early<br />
majority. Passief bouwen is vandaag meer en meer<br />
mainstream. De PassiveHouse Beurs mag hiervoor<br />
een groot aandeel op haar conto schrijven.<br />
PassiveHouse is dan wel een verkoop<strong>be</strong>urs, het<br />
is ook meer dan dat. PassiveHouse is de jaarlijkse<br />
hoogmis van al wie zich op professioneel gebied<br />
met passief of energiezuinig bouwen <strong>be</strong>zighoudt.<br />
De netwerkmogelijkheden zijn legio, men ziet<br />
elkaars realisaties, producten kunnen meteen<br />
toegelicht en vergeleken worden, … Professionals<br />
<strong>be</strong>zoeken de <strong>be</strong>urs dan ook in groten getale, zeker<br />
sinds de organisatie van de eerste professionele<br />
dag in 20<strong>10</strong>. 52% is reeds actief in passiefbouw,<br />
maar voor anderen is het een eerste kennismaking<br />
met de passiefstandaard. Ze verbazen zich dan<br />
vaak over hoe ver de passiefhuismarkt al staat, en<br />
hoeveel producten en diensten er <strong>be</strong>schikbaar zijn.<br />
Sommige <strong>be</strong>zoekers ontvangen we later ook terug,<br />
als standhouder.<br />
2013<br />
Dit jaar gaat de PassiveHouse Beurs door op<br />
3, 4 en 5 mei. De aanpassing van de datum komt<br />
er op vraag van de standhouders, voor wie de<br />
gebruikelijke data in septem<strong>be</strong>r te kort volgden<br />
op de zomervakantie en de schoolstart. Ook<br />
organisatorisch en op het vlak van de communicatie<br />
biedt de nieuwe periode een <strong>be</strong>langrijk voordeel. We<br />
blijven met deze nieuwe data ook uit de buurt van<br />
andere <strong>be</strong>urzen.<br />
Op vrijdag 3 mei 2013 wordt de professionele<br />
dag georganiseerd. De <strong>be</strong>urs is die dag enkel<br />
toegankelijk voor vaklui. Op die manier kom je als<br />
professional makkelijker in contact met de 140<br />
standhouders, zijn er meer netwerkmogelijkheden<br />
tussen de <strong>be</strong>zoekers onderling en kunnen wij je ook<br />
een lezingenprogramma op maat aanbieden!<br />
Op <strong>10</strong> jaar tijd is de PassiveHouse Beurs<br />
uitgegroeid tot een gevestigde waarde. De drempel<br />
om passief te bouwen is daardoor nog nooit zo<br />
laag geweest. Vandaag is het hoogstens nog een<br />
opstapje waarop je, eenmaal genomen, maar al te<br />
graag blijft staan. Dat we zover zijn gekomen, is voor<br />
een groot deel zeker de verdienste van PHP en pmp,<br />
en hun PassiveHouse Pa<br />
Beurs.<br />
Wij nodigen no u uit u er op 3, 4 en 5 mei zelf van<br />
te vergewissen vergew op 12de editie van de PassiveHouse<br />
Beurs. Meer M informatie & online tickets (met 3€<br />
korting): www.<strong>passive</strong>house.<strong>be</strong>. w<br />
■
Zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers staan<br />
voor grote uitdagingen wanneer het ambitieniveau<br />
van hun bouw- of renovatieproject passief, bijnanulenergie<br />
of nulenergie <strong>be</strong>treft. Sinds haar<br />
oprichting in 2002 bouwde PHP heel wat ervaring<br />
op rond zeer energiezuinig bouwen dankzij het grote<br />
aantal certifi catieaanvragen dat de vzw <strong>be</strong>handelde.<br />
Op basis van de positieve en negatieve <strong>be</strong>oordeling<br />
van deze certifi catiedossiers ontwikkelde PHP<br />
een traject<strong>be</strong>geleidingsprocedure die de kans op<br />
een succesvol project sterk verhoogt. Het is dan<br />
ook geen wonder dat bouwteams meer en meer<br />
terugvallen op de kennispool van PHP.<br />
De traject<strong>be</strong>leidingsprocedure is een uitgekiend<br />
proces waarbij PHP de juiste ondersteuning<br />
biedt aan de <strong>be</strong>trokken partijen en dit op het<br />
juiste moment doorheen het bouwproces. Deze<br />
specifi eke procedure zorgt ervoor dat alle <strong>be</strong>trokken<br />
partijen (bouwheer, architect, studiebureau en<br />
aannemer) er hun voordeel uit kunnen halen.<br />
De bouwheer geniet de grootste kans op een<br />
succesvol, certifi ceerbaar eindresultaat, terwijl de<br />
opdrachtnemer(s) de inherente risico’s verbonden<br />
aan resultaatsverbintenissen sterk kunnen<br />
reduceren dankzij deze <strong>be</strong>geleidingsprocedure.<br />
Wat <strong>be</strong>tekent "traject<strong>be</strong>geleiding" in de praktijk<br />
tijdens de verschillende mogelijke fases van idee tot<br />
realisatie?<br />
Om de veelheid aan informatie-uitwisseling<br />
tussen PHP en het bouwteam vlot te laten verlopen,<br />
en dit tijdens het volledige bouwproces, krijgt het<br />
bouwteam een projectspecifi eke, voorgedefi nieerde<br />
folderstructuur ter <strong>be</strong>schikking die het bouwteam<br />
desgewenst ook voor andere doeleinden (interne<br />
communicatie) kan gebruiken.<br />
Een eerste mogelijke ondersteuning <strong>be</strong>staat uit<br />
het verifi ëren en optimaliseren van de projectdefi nitie.<br />
Dit blijkt vooral erg nuttig te zijn voor bouwheren<br />
die alleen over een basiskennis van energiezuinig<br />
bouwen <strong>be</strong>schikken. Bijvoor<strong>be</strong>eld lokale overheden,<br />
scholen, verenigingen, particulieren, … .<br />
Voor bouwheren die werken met een<br />
ontwerpwedstrijd om een defi nitieve keuze te maken<br />
tussen een aantal (gepreselecteerde) architecten/<br />
ontwerpteams staat PHP in voor de "energetische"<br />
<strong>be</strong>oordeling van de wedstrijddossiers. Elk<br />
wedstrijddossier wordt daarbij <strong>be</strong>commentarieerd<br />
door PHP zodat de jury zich een duidelijk en correct<br />
<strong>be</strong>eld kan vormen van de <strong>be</strong>loofde energetische<br />
kwaliteiten van de verschillende ontwerpen.<br />
Bouwheren die niet via een wedstrijdformule<br />
werken, heb<strong>be</strong>n eerder baat bij een toetsing van het<br />
voorontwerp. Dit ge<strong>be</strong>urt steeds in een persoonlijk<br />
overleg waarbij PHP als onafhankelijke derde partij<br />
een projectscreening doet die tot een verdere<br />
optimalisatie van het gebouwontwerp zal leiden.<br />
Vervolgens vindt het nazicht van het uitvoerings-/<br />
aan<strong>be</strong>stedingsdossier plaats. In dit stadium worden<br />
de <strong>be</strong>stekteksten, de bouwdetails, alle plannen en de<br />
energie<strong>be</strong>rekeningen doorgelicht. Deze vroegtijdige<br />
doorlichting voorkomt potentieel foutieve keuzes<br />
en/of oplossingen alsook menselijke fouten (bv.<br />
typfouten in energie<strong>be</strong>rekeningen). Na deze controle<br />
kan men spreken van een gecertifi ceerd ontwerp.<br />
Tijdens de uitvoeringsfase legt de aannemer<br />
aan PHP de technische fi ches voor van de<br />
componenten die hij wenst toe te passen. Op deze<br />
manier wordt voorkomen dat producten aangekocht/<br />
geplaatst worden waarvan de technische data<br />
eventueel gecontesteerd kunnen worden bij een<br />
latere certifi catie-aanvraag. Naast de wettelijke<br />
toezichtsplicht van de architect voert PHP, indien<br />
gewenst, ook bijkomende werf<strong>be</strong>zoeken uit zodat<br />
de conformiteit en kwaliteit van de werkelijke<br />
uitvoeringen met het uitvoeringsdossier geverifi eerd<br />
kunnen worden. Deze plaats<strong>be</strong>zoeken zorgen<br />
eveneens voor een reductie van de <strong>be</strong>wijslast van<br />
het bouwteam.<br />
Tot slot wordt het volledige as-built-dossier<br />
gecontroleerd om uiteindelijk over te kunnen gaan<br />
tot certifi catie van het des<strong>be</strong>treffende gebouw.<br />
Aarzel niet om contact te nemen met PHP via<br />
certifi catie@passiefhuisplatform.<strong>be</strong> indien u nog<br />
vragen heeft. Indien u een concreet project hebt<br />
waarop u de procedure wil toepassen, dan maakt<br />
PHP u graag een offerte op maat op. ■<br />
<strong>10</strong>jaar<br />
<strong>be</strong>geleiding,<br />
de sleutel voor oor<br />
een succesvol vol<br />
bouwprocess<br />
tekst<br />
Stefan Van Loon, PHP<br />
thema <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> <strong>be</strong>.<strong>passive</strong>15 15 55
scientific trick<br />
"Is er een<br />
verschil<br />
tussen de tool<br />
Fotovoltaïsch<br />
van het pmp mp<br />
en die van<br />
de EPBsoftware?"<br />
56 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
Er zijn inderdaad verschillen. Hoe kunnen we daar iets aan doen? De maandelijkse<br />
elektriciteitsproductie van een fotovoltaïsche zonne-installatie wordt als volgt <strong>be</strong>rekend:<br />
Waarin :<br />
Ppv het piekvermogen is van het fotovoltaïsche systeem voor een<br />
zonnestroom van <strong>10</strong>0 W/m².<br />
RFpv de reductiefactor is van het fotovoltaïsche zonne-energiesysteem.<br />
Cpv de correctiefactor is die rekening houdt met de schaduw.<br />
Is,m,shad de zonneschijn is ter hoogte van de oppervlakte van het fotovoltaïsche<br />
zonne-energiesysteem, rekening houdend met de schaduw.<br />
Aangezien het piekvermogen een vast gegeven is dat <strong>be</strong>paald wordt door<br />
de fabrikant, kunnen de drie andere varia<strong>be</strong>len het resultaat dus <strong>be</strong>ïnvloeden. In<br />
tegenstelling tot de reglementaire EPB-software wordt PHPP voorgesteld als een tool<br />
voor het ontwerpen en als ondersteuning bij de dimensionering. Waarom zou PHPP<br />
dan niet mogen <strong>be</strong>schikken over een eigen en fl exi<strong>be</strong>lere <strong>be</strong>rekeningsmethode voor de<br />
productie van fotovoltaïsche elektriciteit, aangepast aan elk project?<br />
Dankzij de "ConnecTools", die ontwikkeld werden door het pmp, is dit nu het geval!<br />
Met deze Excel-tools, die rechtstreeks verbonden zijn met PHPP, is het mogelijk twee<br />
<strong>be</strong>rekeningsmethodes te gebruiken om een fotovoltaïsche elektriciteitsproductie in te<br />
schatten:<br />
• een EPB-methode die de <strong>be</strong>rekeningsmethode van de EPB-software<br />
reproduceert 1 .<br />
• • een PMP-methode die toelaat rekening te houden met een ander weerstation<br />
dan dat van Ukkel om de <strong>be</strong>rekeningen te kunnen verfi jnen en wat <strong>be</strong>ter te<br />
doen aansluiten bij de reële producties. De gegevens die gebruikt worden<br />
voor deze weerstations zijn afkomstig van de gegevensbank "Climate-SAF<br />
PVIGS" van de interactieve kaarten "PvGIS" 2 .<br />
Voor elke <strong>be</strong>studeerde stad worden de gegevens "van de globale horizontale<br />
zonneaanvoer" en de verhouding "Verspreid/Globaal" gecommuniceerd. Op deze basis<br />
kunnen de gegevens met <strong>be</strong>trekking tot de "horizontale verspreide zonneaanvoer"<br />
door de tool gegenereerd en gebruikt worden. Deze methode, nog steeds een "<strong>be</strong>ta"versie,<br />
stelt op dit moment de weerstations voor die oorspronkelijk <strong>be</strong>schikbaar waren<br />
in PHPP. Daarbij zullen nog de grote Belgische steden komen, zodat u kunt <strong>be</strong>schikken<br />
over een "weerstation" dat relatief dicht bij elk nieuw project ligt.<br />
Voor de twee <strong>be</strong>rekeningsmethodes kan het resultaat met één klik geëxporteerd<br />
worden in de PHPP waarmee de tool verbonden is. Dankzij deze tool hoopt het<br />
pmp de projectontwerpers meer fl exibiliteit te bieden door meer mogelijkheden aan<br />
te reiken in <strong>be</strong>paalde <strong>be</strong>rekeningsmethodes. Perfect om de capaciteiten van een<br />
architectuurproject, al dan niet passief, wat verder uit te diepen.<br />
1 zoals van kracht op datum van 01/<strong>10</strong>/2012.<br />
2 Photovoltaic Geographical Information System – Joint Research Center – European Commission:<br />
http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/apps4/pvest.php#<br />
tips&tricks<br />
<br />
<br />
tips&tricks<br />
phpp<br />
tricks<br />
tekst<br />
Marny Di Pietrantonio,<br />
Aurore Vanden<strong>be</strong>rghe<br />
en Benjamin Biot (pmp)
encoding trick<br />
"Hoe kunt<br />
u rekening<br />
houden met<br />
de invloed van<br />
verschillende<br />
types van<br />
vloeren in<br />
PHPP?"<br />
stupid trick<br />
"Eet u bij<br />
kaarslicht<br />
vanavond?<br />
3 kaarsen<br />
= 1 vriend! "<br />
58 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
Het tabblad Bodem van de PHPP-tool laat toe rekening te houden met de positieve<br />
invloed van de bodem op het thermisch verlies van de bouwelementen die ermee in contact<br />
staan. De methode die geïmplementeerd werd in PHPP is gebaseerd op de norm EN<br />
13370 en laat toe de gemiddelde bodemtemperaturen (of een corrigerende factor van de<br />
temperaturen) die verstoord worden door het bouwen te evalueren. Dit kan gebruikt worden<br />
voor vloeren op volle grond, voor vloeren boven een sanitaire ruimte, en voor vloeren boven<br />
een kelder en ondergrondse vloeren. Wanneer het gebouw verschillende vloertypes omvat,<br />
dan gaan we als volgt te werk voor het invoeren in PHPP:<br />
• Eerst kopieert u het tabblad Bodem zo vaak als het aantal vloeren in het project. In<br />
elke kopie van dit tabblad voert u de kenmerken van elke bodem in.<br />
• Vervolgens moet de <strong>be</strong>scherming van het tabblad Bodem opgeheven worden. De<br />
corrigerende factor en de gemiddelde maandelijkse temperaturen van de modem<br />
moeten dan aangepast worden om overeen te komen met de gemeten gemiddelden<br />
van de waarden die <strong>be</strong>komen werden voor elke bodem, overeenstemmend met de<br />
verliescoëfficiënten van elke vloer. Dat <strong>be</strong>tekent dat de cellen O79, D84 tot P85, I87<br />
en O87 gewijzigd moeten worden door de volgende uitdrukking:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Waarin :<br />
X het gemiddelde is van de correctieve factor van de bodem of van de gemiddelde<br />
maandelijkse temperaturen van de bodem van het oorspronkelijke tabblad bodem, in<br />
cellen O79, D84 tot P85, I87 en O87;<br />
Xi de corrigerende factor is van de bodem of de gemiddelde maandelijkse temperaturen van<br />
de vloer i van de n gedupliceerde tabbladen, in cellen O79, D84 tot P85, I87 en O87;<br />
HTi de coëfficiënt is van het verlies van de vloer i, overeenstemmend met de producten<br />
van de oppervlakte Si van de vloer i met de thermische doorgangscoëfficiënt Ui. Deze<br />
waarde kunt u terugvinden in cel AF39 van het tabblad Oppervlakte.<br />
• In het tabblad Oppervlakte moeten alle wanden die vloeren vormen toegewezen<br />
worden aan de temperatuurzone "B", namelijk in contact met de bodem.<br />
Door deze aanpassing zal op een correcte manier rekening gehouden worden met<br />
de invloed van de verschillende vloeren voor de <strong>be</strong>rekening van de jaarlijkse netto<br />
energie<strong>be</strong>hoefte en van de netto energie<strong>be</strong>hoefte op basis van de maandelijkse methode,<br />
de evaluatie van de oververhittingsfrequentie en de inschatting van het verwarmings- en<br />
koelingsvermogen.<br />
Kijk, wij stellen een alternatieve manier voor om u te verwarmen: de kaars, want men<br />
<strong>be</strong>weert dat enkele kaarsen volstaan om een passiefwoning te verwarmen. Het thermische<br />
vermogen van de vlam van een kaars zou om en bij de 30 Watt <strong>be</strong>dragen. Zo kunt u gerust wat<br />
vrienden vragen om samen naar de voetbalwedstrijd te kijken of genieten van een lekker etentje<br />
bij kaarslicht met Mevrouw.<br />
Hebt u een romantisch etentje gepland, dan stellen wij u voor om de test te doen en ons<br />
uw feedback te geven: zal de bijdrage van de kaarsen volstaan ondanks de buitentemperatuur<br />
onder het vriespunt? Ook om het even welke andere natuurlijke aanvoer van warmte is uiteraard<br />
toegestaan. Wat er ook ge<strong>be</strong>urt, het is altijd aangenaam leven in een passiefwoning! ■<br />
tips&tricks
phpp<br />
pmp-<br />
ConnecTools:<br />
PHPP met<br />
slechts<br />
een paar<br />
muisklikken<br />
tekst<br />
Benjamin Biot (PMP)<br />
Of nu een fanatieke PHPP-gebruiker <strong>be</strong>nt of net<br />
iemand die zich ergert aan de complexiteit of het gebrek<br />
aan bronnen ervan, deze nieuwe "open source" tool van<br />
het pmp, pmp-ConnecTools, is echt iets voor u.<br />
Bij het invoeren in PHPP ge<strong>be</strong>urt het vaak dat we<br />
gebruik moeten maken van extra software, bijvoor<strong>be</strong>eld<br />
om de productie te <strong>be</strong>rekenen van een fotovoltaïsche<br />
zonne-installatie of de SPF van een warmtepomp of om<br />
te jongleren met verschillende Excel<strong>be</strong>standen om de<br />
koudebruggen te <strong>be</strong>rekenen of de condensatierisico’s in<br />
een wand te <strong>be</strong>rekenen. Voortaan hebt u een oplossing<br />
binnen hand<strong>be</strong>reik die u het invoeren vergemakkelijkt:<br />
de ConnecTools.<br />
De ConnecTools <strong>be</strong>staan concreet uit slechts<br />
één enkel Excel<strong>be</strong>stand dat online <strong>be</strong>schikbaar<br />
is. Het <strong>be</strong>stand verenigt meer dan tien praktische<br />
en gebruiksvriendelijke tools die geschikt zijn voor<br />
verschillende situaties. Met één klik verbindt u dit<br />
platform met PHPP waarmee het dan in wisselwerking<br />
treedt om alle ingevoerde gegevens te gebruiken of<br />
om de ontbrekende gegevens aan te vullen. Zo kunt u<br />
voortaan profi teren van een echte hulp bij het ontwerpen,<br />
door de verschillende functies van uw PHPP zo goed<br />
mogelijk te gebruiken.<br />
Condensatie: Glaser tot uw dienst!<br />
De isolatie langs de binnenkant, die meer dan<br />
frequent gebruikt wordt bij renovatie, kan een bron<br />
van moeilijkheden zijn wanneer de projectauteur geen<br />
oog heeft voor de problematiek van de verspreiding<br />
van waterdamp doorheen een wand. Aangezien een<br />
WUFI®-studie soms relatief duur kan zijn, kan het wel<br />
handig zijn om de "Glaser-methode" bij de hand te<br />
heb<strong>be</strong>n. Deze methode analyseert op een statische<br />
manier de evolutie van de druk van de waterdamp over<br />
de volledige dikte van de wand.<br />
Gelukkig vereenvoudigt de tool "Condensatie" van de<br />
ConnecTools deze methode door automatisch gebruik te<br />
maken van de wanden die u ingevoerd hebt in uw PHPP.<br />
60 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 phpp<br />
Zo kunt u de risico’s op condensatie in de gebouwschil<br />
van uw project controleren met enkele muisklikken.<br />
Tertiair: een niet te verwaarlozen aanvoer<br />
Hebt u zin om uw eigen interne invoer te evalueren<br />
of wil u een dub<strong>be</strong>le invoer voor een "koude" PHPP en<br />
een "warme" PHPP vermijden? Maak kennis met de tool<br />
"Tertiair"! Deze twee tools, die aangepast werden voor<br />
het ontwerpen van tertiaire gebouwen, maken het werk<br />
voor u gemakkelijk wanneer u te maken krijgt met soms<br />
heel complexe dossiers.<br />
Grafi sche elementen: een tekening, <strong>be</strong>ter<br />
dan cijfers<br />
PHPP mag dan een onuitputtelijke bron van<br />
numerieke resultaten zijn, dat <strong>be</strong>tekent niet noodzakelijk<br />
dat die resultaten veel zeggen over de bouwheer.<br />
Om zowel de interpretatie als de presentatie van<br />
deze resultaten te vergemakkelijken vertaalt de tool<br />
"grafi sche elementen" de parameters van uw project in<br />
overtuigende kleuren en diagrammen.<br />
Vloeren: Welke vloer?<br />
Wilt u verschillende vloertypes invoeren voor<br />
hetzelfde bouwproject? "Dupliceer het tabblad Vloer<br />
en vergelijk de waarden", zo luidde het –weinig<br />
<strong>be</strong>vredigende – antwoord van het pmp altijd. Wij zijn trots<br />
(en heel opgelucht) dat we erin geslaagd zijn een tool<br />
te ontwikkelen die het <strong>be</strong>heer van deze bijzonderheden<br />
van PHPP vereenvoudigt en automatiseert. U ziet, het<br />
pmp denkt aan u …<br />
De "pmp-ConnecTools" zijn sinds kort <strong>be</strong>schikbaar<br />
en worden in het lang en breed, maar vooral met veel<br />
kleur uitgelegd op de website: www.pmp-connectools.<br />
<strong>be</strong> En voor de nieuwsgierigen onder u, via het adres<br />
contact@pmp-connectools.<strong>be</strong>" kunt u een antwoord<br />
krijgen op al uw vragen.<br />
Tot binnenkort in de wereld van "ConnecTools"! ■
e.batex<br />
vijf<br />
edities<br />
van<br />
193voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
17gemeenten<br />
520.000 m² gebouwen<br />
380.000 m² oppervlakte nieuwbouw<br />
140.000m²<br />
gerenoveerde oppervlakte<br />
285.000 m² passiefgebouwen<br />
2.000m²<br />
individuele woningen<br />
43.500m²<br />
collectieve woningen<br />
73.500 m² kantoren en winkels<br />
29.500m²<br />
collectieve voorzieningen<br />
117nieuwbouwprojecten<br />
76 renovaties<br />
114privébouwheren<br />
79publieke<br />
bouwheren …<br />
Voor<strong>be</strong>eldgebouwen,<br />
dat <strong>be</strong>tekent:<br />
tekst t<br />
Bernard Deprez<br />
<strong>be</strong>.batex <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 61
37<br />
nieuwe<br />
voor<strong>be</strong>eldprojecten<br />
in<br />
Brussel<br />
Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest<br />
onderscheidt in 2012 37 nieuwe laureaten van<br />
de Projectoproep "Voor<strong>be</strong>eldgebouwen".<br />
Een paar cijfers zeggen meer dan een lange<br />
uiteenzetting. Na vijf edities (2007, 2008, 2009,<br />
2011, 2012) vertegenwoordigen de laureaatprojecten<br />
van "Voor<strong>be</strong>eldgebouwen" meer dan 520.000 m²<br />
ecologisch gebouwde of ecologisch gerenoveerde<br />
gebouwen, goed voor 380.000 m² nieuwe oppervlakte<br />
(73%) en 140.000 m² gerenoveerde oppervlakte<br />
(27%). Als we ervan uitgaan dat het Brussels<br />
Gewest gemiddeld tussen 250.000 en 300.000 m²<br />
nieuwbouw neerzet per jaar, dan vertegenwoordigen<br />
de nieuwbouwprojecten van Voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
gemiddeld tussen 25 en 30% van de nieuwbouw<br />
(zeker minder voor de renovatie).<br />
Van alle laureaatprojecten werd 285.000 m²<br />
gebouwd volgens de passiefstandaard, goed voor<br />
55% van de oppervlakte van de Voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
en 75% van de nieuwbouw van Voor<strong>be</strong>eldgebouwen.<br />
Op de Brusselse markt van de bouwsector<br />
vertegenwoordigen deze projecten dus tussen 17 en<br />
22% van alles wat er jaarlijks nieuw gebouwd wordt!<br />
Dat is knap!<br />
De projectoproep "Voor<strong>be</strong>eldgebouwen" is<br />
uiteraard een echte locomotief voor de bouwsector<br />
en een on<strong>be</strong>twistbare troef voor de verspreiding van<br />
de nieuwe ecologische bouwtechnieken. Voor het<br />
kiezen van de laureaten baseert de jury zich op vier<br />
criteria: een zeer hoge energieprestatie, een zo klein<br />
mogelijke milieu-impact, de garantie op de rentabiliteit<br />
van de oplossingen en de reproduceerbaarheid ervan,<br />
techniek en ten slotte een hoge architecturale kwaliteit<br />
en een goede stedelijke integratie.<br />
De projectoproep stelt de laureaten een subsidie<br />
van <strong>10</strong>0 euro/m² ter <strong>be</strong>schikking (goed voor een<br />
totaal budget van 29 miljoen euro voor de vijf<br />
edities), evenals een technische ondersteuning (van<br />
gespecialiseerde studiebureaus). Na de oplevering van<br />
de projecten worden opvolgingscampagnes van het<br />
verbruik voorzien. Bovendien organiseert Leefmilieu<br />
Brussel verschillende culturele evenementen<br />
(tentoonstellingen, publicaties, <strong>be</strong>zoeken, enz.) om de<br />
verspreiding van deze nieuwe bouwpraktijken aan te<br />
moedigen.<br />
62 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 <strong>be</strong>.batex<br />
oppervlakte per jaar<br />
160 000 m²<br />
140 000 m²<br />
120 000 m²<br />
<strong>10</strong>0 000 m²<br />
80 000 m²<br />
60 000 m²<br />
40 000 m²<br />
20 000 m²<br />
0 m²<br />
80 000 m²<br />
70 000 m²<br />
60 000 m²<br />
50 000 m²<br />
40 000 m²<br />
30 000 m²<br />
20 000 m²<br />
<strong>10</strong> 000 m²<br />
0 m²<br />
Totale oppervlakte per jaar<br />
Passieve oppervlakte per jaar<br />
2007 2008 2009 2011 2012<br />
oppervlakte per jaar (<strong>be</strong>stemming)<br />
<strong>10</strong>0%<br />
90%<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
<strong>10</strong>%<br />
0%<br />
Passiefkantoren<br />
Passiefwoningen<br />
Passiefinfrastructuren<br />
2007 2008 2009 2011 2012<br />
functie per jaar (% passief)<br />
Passiefkantoren<br />
Passiefwoningen<br />
Passiefinfrastructuren<br />
Gemiddeld<br />
2007 2008 2009 2011 2012
Voor<strong>be</strong>eldgebouwen zijn een <strong>be</strong>langrijke ruimte voor<br />
innovatie<br />
Tot op heden waren meer dan 120 architectenbureaus<br />
laureaat van de projectoproepen, voor meer dan 1<strong>10</strong><br />
privébouwheren (particulieren, aannemers, vzw’s) en 37<br />
publieke bouwheren (gemeenten, OCMW, GOMB, BGHM,<br />
enz.) en dankzij de expertise van 67 studiebureaus voor<br />
de energie van de gebouwen. Rekening houdend met de<br />
bouwaannemers, vertegenwoordigt dit een aanzienlijk aantal<br />
vakmensen dat <strong>be</strong>trokken is bij het ontwerp en de uitvoering<br />
van deze innoverende gebouwen.<br />
De jaargang 2012 <strong>be</strong>loont 33 architectenbureaus, waarvan<br />
er 22, dus twee derde, nieuwkomers zijn. Dat is heel goed<br />
nieuws voor de verspreiding van innovatie binnen het netwerk<br />
van de vakmensen uit de bouwsector!<br />
Bij de laureaten zien we ook de "Usual Suspects" terug:<br />
zij nemen al trouw deel sinds de eerste Oproep in 2007 en<br />
heb<strong>be</strong>n de bouwreferenties editie na editie doen evolueren.<br />
4 agentschappen vertegenwoordigen op zich al 26% van<br />
de in 2012 ontworpen oppervlakte. Samen zijn deze 4<br />
agentschappen vandaag al goed voor een totaal van meer dan<br />
<strong>10</strong>5.000 m² verdeeld over de 5 edities, goed voor meer dan<br />
20% van het totaal.<br />
3 agentschappen heb<strong>be</strong>n tijdens de recente editie de<br />
positie van "Challengers" verworven met meer dan 15.000<br />
m², goed voor <strong>10</strong>% van het totaal.<br />
Ten slotte verwelkomt Voor<strong>be</strong>eldgebouwen 3<br />
agentschappen terug, de "Come Back Kids", die meer dan<br />
11.000 m² vertegenwoordigen, goed voor 8% van het totaal.<br />
22 laureaten zijn nieuwkomers – de "New Kids" – en zij<br />
staan voor 18% van de in 2012 ontworpen oppervlakte, goed<br />
voor meer dan 27.000 m².<br />
De operatie Voor<strong>be</strong>eldgebouwen <strong>be</strong>kroont ook een<br />
<strong>be</strong>kend team vakmensen dat met één enkel project voor een<br />
passieftoren van meer dan 55.000 m² en 38% van het totaal de<br />
rol vervult van "Lone Ranger".<br />
Na een moeilijke start in 2007 tonen de oppervlaktes van<br />
de laureaatprojecten voor kantoren aan dat de standaard<br />
grotendeels aanvaard is. De vooruitgang van de passiefbouw<br />
voor infrastructuren gaat wat langzamer, rekening houdend<br />
met de variëteit aan programma’s. De status quo voor<br />
passiefwoningen rond 2009 is te wijten aan het grote aandeel<br />
renovaties toen. In 2012 <strong>be</strong>staan de passiefwoningen voor<br />
49% uit passiefrenovaties en 51% uit nieuwbouw.<br />
De opmars van de passiefstandaard moet niet meer<br />
<strong>be</strong>wezen worden! De relatieve vertraging binnen de<br />
woningsector in 2012 is te wijten aan een bijna-passief<br />
privéproject met 18 kWh/m².jaar (Van Hoornestraat). Was dit<br />
een passiefproject geweest in de orthodoxe <strong>be</strong>tekenis, dan<br />
zou de penetratie van de standaard binnen de sector van de<br />
woningen oplopen tot 89%. Dit resultaat anticipeert misschien<br />
op de afwijkende maatregelen die <strong>be</strong>loofd werden door het<br />
Gewest en die zelfs al voorgesteld werden. ►<br />
2012<br />
lone ranger<br />
38%<br />
new kids<br />
18%<br />
<strong>10</strong>0%<br />
90%<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
<strong>10</strong>%<br />
<strong>10</strong>0%<br />
90%<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
<strong>10</strong>%<br />
come back kids<br />
8%<br />
ratio Publieke dynamiek - privédynamiek<br />
2007 2008 2009 2011 2012<br />
ratio Renovatie - Nieuwbouw<br />
2007 2008 2009 2011 2012<br />
<strong>be</strong>.batex<br />
usual suspects<br />
26%<br />
challengers<br />
<strong>10</strong>%<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 63
new kids de nieuwkomers van 2012<br />
kWh/m² m j<br />
[182]<br />
V+ & MSA, www.vplus.org + www.ms-a.<strong>be</strong><br />
Luttrebruglaan<br />
(Gemeente Vorst, 2.389 m²)<br />
[189]<br />
ARTER, www.arter.<strong>be</strong><br />
Passiefschool Delwartstraat<br />
(Gemeente Anderlecht, 8.794 m²)<br />
[171] renovatie<br />
Ateliers Jean Nouvel & MDW architecture<br />
Renovatie Vleurgatsesteenweg<br />
(Area Real Estate, 3.360 m²)<br />
[161] renovatie<br />
Vandewalle & Wautier<br />
Terhulpensesteenweg<br />
(privé, 220 m²)<br />
kW k h/ h m² m j<br />
kW kWh/ h/ h/m² m² m j kW kWh/ h/ h m² m j<br />
kW k h/ h m² m²j<br />
kW k h/ h/m² m² m j<br />
64 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 <strong>be</strong>.batex<br />
[176] renovatie<br />
Green Arch, www.greenarch.<strong>be</strong><br />
Koningsstraat 94<br />
(privé, 2.229 m²)<br />
[190]<br />
Plus Office architects, www.plusoffice.eu<br />
Grote Prijzenlaan<br />
(Gemeente Sint-Pieters-Woluwe, 1.213 m²)<br />
[173]<br />
Roose & Partners Architects, www.roose.<strong>be</strong><br />
Petekindstraat<br />
(ACP Filleul, 1.055 m²)<br />
kW kWh/ h/ h/m² m² m j<br />
[165]<br />
Ariade Architectes - Jean-Benaetsstraat<br />
(privé, 521 m²) -Al laureaat 2011 voor een<br />
kinderdagverblijf en woningen [135]<br />
kWh/m²j<br />
[160] renovatie<br />
K. Sas arch.<br />
Anatole Francestraat<br />
(privé, 153 m²)<br />
kWh/ h/m² m² m j<br />
kW kWh/ h/ h/m² m² m²j kWh/ h/ h m²j<br />
[164] renovatie<br />
Debruyne Pinckaers arch.<br />
Overwinningsstraat<br />
(privé, 304 m²)<br />
[163] renovatie<br />
Atelier d’Architecture et Développement Durable,<br />
www.architectes-aadd.<strong>be</strong><br />
Ledeganckstraat (privé, 171 m²)<br />
kW kWh/ h/ h/m² m² m²j<br />
[180] renovatie<br />
bg&k associati<br />
Tritomasstraat<br />
(Politiezone 5342, 2.327 m²)
kW kWh/ h/ h m² m j<br />
[166] renovatie<br />
Robrechts arch., www.2architectes.<strong>be</strong><br />
Georges Rosartstraat<br />
(privé, 126 m²)<br />
kWh/m² m² m²j<br />
[183]<br />
TRIO Architecture, www.trioarchitecture.<strong>be</strong><br />
Batavierenstraat<br />
(Arche en Belgique asbl, 188 m²)<br />
kW kWh/ h/ h m² m j<br />
[186]<br />
Cella sprl<br />
Tenboschstraat<br />
(NADLAN Partners, 541 m²)<br />
kWh/ h/ h m² m²j<br />
[167] renovatie<br />
Atelier d’Architecture et Développement Durable,<br />
www.architectes-aadd.<strong>be</strong><br />
Verdunstraat (privé, 420 m²)<br />
kW k h/ h/m² m² m j kW k h/m²j<br />
[157] renovatie<br />
Taillet & Van Wallendael<br />
Leuvensesteenweg<br />
(privé, 283 m²)<br />
kW k h/m²j<br />
[191]<br />
XVDH+BROUAE, www.xvdh.com,www.brouae.<strong>be</strong><br />
Godfried van Bouillonstraat<br />
(Gemeente Sint-Joost-Ten-Noode, 250 m²)<br />
kW k h/ h/m² m² m j kW kWh/ h/ h m² m j<br />
[158]<br />
Smits arch.<br />
Porseleinstraat<br />
(privé, 156 m²)<br />
lone<br />
ranger<br />
à lui seul il représente38%<br />
de l'édition batex 2012<br />
[175]<br />
MSA, www.ms-a.<strong>be</strong><br />
Portaelsstraat<br />
(Gemeente Schaar<strong>be</strong>ek, 968 m²)<br />
kW kWh/ h/ h m² m j<br />
[181] renovatie<br />
Zampone & Burobill, www.zampone.<strong>be</strong><br />
Rue Terre-Neuve (VZW Kinderdagverblijf<br />
Lutgardisschool Elsene, 905 m²)<br />
[187]<br />
Faidher<strong>be</strong> & Pinto, www.fp-architecture.com<br />
Fierlantstraat<br />
(Gemeente Vorst, 465 m²)<br />
kW kWh/ h/ h m² m²j<br />
[179]<br />
Jaspers, Eyers & Partners, www.jaspers-eyers.<strong>be</strong><br />
Toren met passiefkantoren, Simon Bolivarlaan<br />
(FEDIMMO sa, 56 463 m²)<br />
<strong>be</strong>.batex<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 65
usual suspects<br />
kWh/m² an<br />
[171]renovatie<br />
MDW Architecture, www.mdw-architecture.com<br />
Vennoten van de Ateliers Jean Nouvel in 2012<br />
5 voorgaande laureaatprojecten (8.050 m²)<br />
kW k h/m²j<br />
[169]<br />
B612 Associates sprl, www.b612associates.com<br />
Kantoren en woningen Industriekaai (Gemeente Sint-Jans-Molen<strong>be</strong>ek, 2.222 m²)<br />
5 laureaatprojecten in het totaal (<strong>10</strong>.713 m²)<br />
66 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong><br />
15 <strong>be</strong>.batex<br />
kW kWh/ h/ h/m² m j<br />
deze 4 agentschappen, trouwe klanten sinds 2007, zijn goed voor 20%<br />
van de totale oppervlakte van de 5 edities van voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
MDW<br />
[188]<br />
Trait Norrem<strong>be</strong>rg & Somers Architects, www.trait-architects.eu<br />
School en woningen Bonnestraat (Gemeente Sint-Jans-Molen<strong>be</strong>ek, 5.736 m²)<br />
5 laureaatprojecten in het totaal (11.223 m²)
kWh/m²j<br />
[193]<br />
R²D² architecture, www.r2r2architecture.<strong>be</strong><br />
Kinderdagverblijf Vlogaertstraat (Gemeente Sint-Gillis, 2.341 m²)<br />
9 laureaatprojecten in het totaal (19.748 m²)<br />
kW kWh/ h/m² m² m j<br />
[168] renovatie<br />
A2M, www.a2m.<strong>be</strong><br />
Renovatie van een toren met sociale woningen<br />
en een kinderdagverblijf in de Linnéstraat<br />
(BELIRIS, 5.327 m²)<br />
kWh/ h/ h m² m²j<br />
[172]<br />
A2M, www.a2m.<strong>be</strong><br />
Woningen en school Simonsstraat (Grondregie<br />
van de Stad Brussel, 13.369 m²)<br />
kW kWh/ h/ h m² m²j<br />
[170] renovatie<br />
A2M, www.a2m.<strong>be</strong><br />
omvorming van kantoren in woningen Marcel Thirylaan (MT200 sprl, 9.696 m²)<br />
16 projets lauréats au total (63.918 m²)<br />
<strong>be</strong>.batex<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 67
come back boys ze komen in 2012 terug na een min of meer lange afwezigheid<br />
kWh/m² /m² m² m j<br />
14 184m²<br />
[185]<br />
Urban Platform, www.urbanplatform.com<br />
School Zaadstraat (Gemeente Sint-Jans-<br />
Molen<strong>be</strong>ek, 3.730 m²)<br />
kWh kW W Wh Wh/m²<br />
/m /m² /m /m² /m / j<br />
14 184m²<br />
[174]<br />
Urban Platform, www.urbanplatform.com<br />
Woningen binnen een huizenblok Van<br />
Hoordestraat (JCS Immo sa, 6.222 m²)<br />
challengers<br />
kWh/m²j<br />
702 m²<br />
[159]<br />
Gérard Bedoret architecte,<br />
Huis Konkelstraat<br />
(privé, 179 m²)<br />
68 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong><br />
15 <strong>be</strong>.batex<br />
kWh Wh W /m² / j<br />
4 450 m²<br />
[178] renovatie<br />
Ledroit Pierret Polet www.ledroit-pierret-polet.com<br />
Renovatie Koningsstraat (Ministerie van de<br />
Franse Gemeenschap, 1.265 m²)<br />
14 kWh/m²j<br />
architecten die stijgen binnen hun categorie<br />
atex<br />
12 770m²<br />
[177]<br />
Art & Build, www.artbuild.eu<br />
Kantoren Black Pearl Rue Montoyer<br />
(Immo<strong>be</strong>l, 11.462 m²)<br />
kWh Wh Wh/m²j<br />
3batex<br />
615 m²<br />
[162] rénovation<br />
Laurent Collignon<br />
Renovatie Antoine Courtstraat<br />
(privé, 199 m²)<br />
15 kWh/m²j<br />
atex<br />
4.097 m²<br />
[192]<br />
AAC Architecture, www.aacarchitecture.<strong>be</strong><br />
School Decroly Hamoirlaan<br />
(École Decroly, 1.033 m²)<br />
15<br />
kWh/m²j<br />
atex<br />
4.097 m²<br />
[184]<br />
AAC Architecture, www.aacarchitecture.<strong>be</strong><br />
School in Donder<strong>be</strong>rg<br />
(Stad Brussel, 2.516 m²)
De gebruikelijke denkwereld van de architecturale<br />
pedagogie stimuleert de "nieuwbouw"-projecten. Aangezien<br />
de realiteit complex is, wordt er veel energie <strong>be</strong>steed om<br />
zich ervan te distantiëren, zodat er marges van vrijheid en<br />
identifi catie ontstaan die verder gaan dat het gekrioel van de<br />
contextuele bijzonderheden, de ruimtelijke problemen, die<br />
algemeen genoeg zijn, zodat de studenten in staat zijn ze zich<br />
eigen te maken en ze zo leiden tot een persoonlijk project.<br />
Tegelijk wordt de renovatie gezien als een moeilijker technisch<br />
en <strong>be</strong>perkend probleem: dit is moeilijker aan te kaarten tijdens<br />
de opleiding van de studenten.<br />
Tussen de erfgoedvereisten (de identieke restauratie) en de<br />
eenvoudige technische upgrade (of die nu akoestisch, energetisch of<br />
esthetisch is), zit nochtans een projectruimte met mogelijkheden voor<br />
moeilijk te renoveren gebouwen. Wat <strong>be</strong>treft het milieuaspect kennen<br />
we bijvoor<strong>be</strong>eld de transformatie van de oude studentenwoningen<br />
van de Universiteit van Wuppertal in nieuwe lage-energiewoningen<br />
of passiefwoningen, de Neue Burse1 door de architecten Müller &<br />
Schlüter. Als we het over het sociale aspect heb<strong>be</strong>n, dan denken<br />
we bijvoor<strong>be</strong>eld aan het werk van de architecten Lacaton & Vassal<br />
voor de renovatie van de toren Bois-le-Prêtre in Parijs2 (met Frédéric<br />
Druot) of voor de woningen van La Chesnaie in Saint-Nazaire 3 . In<br />
deze drie gevallen gaat het erom te vertrekken van het <strong>be</strong>staande<br />
gebouw en dat opnieuw te confi gureren, meestal eerder door<br />
toevoeging dan verwijdering en soms door de oorspronkelijke<br />
architectuur substantieel te transformeren.<br />
Ter gelegenheid van de 5de Brusselse editie van de projectoproep<br />
"Voor<strong>be</strong>eldgebouwen" in juni 2012 heb<strong>be</strong>n wij onze studenten van<br />
het vierde jaar een architecturale denkoefening voorgesteld over<br />
de toekomst van 5 modernistische blokken met sociale woningen,<br />
gebouwd in 1965 aan de Papenvest, in het hartje van Brussel. Het<br />
gaat om meer dan 300 woningen die al lang in slechte staat zijn. Er<br />
wordt nu al ongeveer 15 jaar over de toekomst ervan gepraat. Er zijn<br />
al heel wat scenario’s de revue gepasseerd, gaande van renovatie tot<br />
"reductie", densifi catie, enz. Een scenario van afbraak/reconstructie,<br />
met de <strong>be</strong>doeling de herontwikkeling van het stadscentrum te<br />
<strong>be</strong>vorderen, werd voorgesteld in 2001 om een klassieker en dichter<br />
weefsel te herstellen door <strong>be</strong>staande sociale woningen om te vormen<br />
en aan te vullen met gemiddelde of luxueuze woningen, winkels,<br />
onze studenten<br />
5<br />
te<br />
renoveren<br />
woningblokken<br />
in het kader van Voor<strong>be</strong>eldgebouwen 2012<br />
tekst<br />
Bernard Deprez en Isa<strong>be</strong>lle Prignot (ULB Architecture)<br />
70 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 onze studenten<br />
enz. 4 . Dit project, dat lange tijd in de vergeethoek is geraakt, lijkt nu<br />
weer een nieuwe adem gevonden te heb<strong>be</strong>n dankzij de fi nanciering<br />
door Beliris van een defi nitiestudie voor de renovatie en de eventuele<br />
densifi catie van de site5 .<br />
Onze uitgangspositie was anders. Ons project is enerzijds deels<br />
geïnspireerd op de brede corpus gerenoveerde voor<strong>be</strong>eldgebouwen<br />
van de Brusselse projectoproepen sinds 2007 en, anderzijds, op<br />
het postuur dat architecte Anne Lacaton nadien in Brussel is komen<br />
<strong>be</strong>lichamen in het kader van het Colloquium over Duurzaam Wonen6 :<br />
"toevoegen, transformeren, opnieuw uitvinden: meer en <strong>be</strong>ter doen.<br />
De slagzin "Never Destroy" werd eerst opgelegd naar de <strong>be</strong>woners<br />
toe. Frédéric Druot herinnerde ons eraan dat de <strong>be</strong>woners in de ogen<br />
van ons architecten nooit gereduceerd mogen worden tot eenvoudig<br />
verplaatsbare hoeveelheden, maar dat met hun verhalen – dat is een<br />
politieke keuze – rekening gehouden moet worden, en dat hun leven<br />
niet onzekerder mag worden door het vooruitzicht van een afbraak.<br />
Deze slogan heeft ook onze architectenliefde aangewakkerd voor<br />
vervallen gebouwen en ruimtes die nog steeds een sterke visie van<br />
de stad in zich dragen en bovendien een materieel en historisch<br />
kapitaal vormen. In alle eerlijkheid <strong>be</strong>schikken we vandaag niet over<br />
de middelen om tabula rasa te doen.<br />
In het kader van Voor<strong>be</strong>eldgebouwen heb<strong>be</strong>n onze studenten7 de<br />
stedelijke en constructieve situatie geanalyseerd. Ze zijn van binnen<br />
naar buiten tewerk gegaan, "van het kleinste naar het grootste."<br />
Ze heb<strong>be</strong>n (met veel plezier, denken we) een reeks strategieën<br />
ontwikkeld voor verduidelijking, omleiding en aanpassing om zo de<br />
toekomst van deze blokken in vraag te stellen met een "precieze en<br />
aandachtige houding waarin afbreken, snijden, verlagen, amputeren<br />
geen plaats meer heb<strong>be</strong>n" 8 . Sommigen heb<strong>be</strong>n gepro<strong>be</strong>erd om de<br />
"poreuze karakter" van de site in stand te houden door de blokken<br />
te verbinden met het wegennet (door tussenvolumes te bouwen als<br />
uitbreiding van de blokken om zo een uitlijning te <strong>be</strong>komen langs de<br />
Grootsermentstraat). Door te pro<strong>be</strong>ren de <strong>be</strong>staande diensten op<br />
de sites te <strong>be</strong>houden en te diversifi ëren heb<strong>be</strong>n anderen ervoor<br />
gekozen een van de blokken "op te offeren" ten voordele van de<br />
ontwikkeling van een andere blok. Nog anderen heb<strong>be</strong>n voorgesteld<br />
om nieuwe woningen te bouwen tussen de <strong>be</strong>staande blokken om zo<br />
een soort van langgerekt zigzagvormig woonlint te creëren waarvan<br />
de nieuwe delen boven de grond zouden hangen.<br />
bâments existants renovés<br />
bâments nouveaux proposés<br />
pelouse<br />
gravier_espace public<br />
carlage_espace parking<br />
carlage_accès logement<br />
arbres existants<br />
arbres proposés<br />
n d‘implantaon 1:500
Alle studenten heb<strong>be</strong>n de ligging van de woningen opnieuw<br />
<strong>be</strong>keken (om ze meer ruimte te geven) en in het bijzonder de<br />
overgangszones tussen binnen en buiten (de toegangen, de<br />
verticale circulaties, de balkons, de uitbreidingen), zodat de porositeit<br />
ver<strong>be</strong>terd wordt om het licht en te transparantie te <strong>be</strong>vorderen, maar<br />
ook de – ruimtelijke, visuele en functionele – verankering van de<br />
individuen in het gemeenschapsleven. Dit heeft gevolgen op de<br />
inrichtingen van de <strong>be</strong>nedenverdieping, de toegangswegen, de<br />
zones die <strong>be</strong>scherming vereisen.<br />
Strategieën voor ruimtelijke omhulling (de blok wordt niet<br />
gewoon een paar centimeter dikker door de nieuwe gebouwschil, die<br />
uiteraard isolerend is, maar ook verschillende tientallen centimeters<br />
of enkele meters door het vergroten van een keuken of een zithoek<br />
of door de toevoeging van een nieuwe kamer) maken het mogelijk<br />
de <strong>be</strong>staande <strong>be</strong>tonnen structuren grondig opnieuw te confi gureren.<br />
Dankzij de aspecten van waterhuishouding bij stortbuien kon een<br />
denkwereld geopend worden die zowel gekoppeld is aan het leven<br />
op de daken van de stad (dat we al vergeten zijn sinds Le Corbusier)<br />
als aan het leven op de grond (waardoor de vraagstukken rond<br />
doorlaatbaarheid, de nieuwe "stedelijke rivieren", de reserves van<br />
microdiversiteiten, enz. door elkaar lopen).<br />
Uiteraard was er niet genoeg tijd om te voldoen aan alle<br />
technische verwachtingen die geformuleerd werden door Leefmilieu<br />
Brussel voor de projectoproep "Voor<strong>be</strong>eldgebouwen 2012".<br />
De ingenieurs, aangesteld om de dossiers te <strong>be</strong>kijken, heb<strong>be</strong>n<br />
misschien wel moeten glimlachen om <strong>be</strong>paalde technische aspecten<br />
die de studenten wel tijdig konden indienen. Net als in het echte<br />
leven hadden we een interdisciplinair werkkader met studenten,<br />
architecten, ingenieurs en bio-ingenieurs, sociologen, kunstenaars,<br />
enz. op punt moeten kunnen stellen. Wat er ook van zij, wij twijfelen<br />
er niet aan dat al deze technische vraagstukken gepaste oplossingen<br />
gevonden zouden heb<strong>be</strong>n.<br />
Het <strong>be</strong>langrijkste blijft echter dat slechts een ruimtelijk plan<br />
een stedelijk project van deze omvang kan dragen. Door hun<br />
ondoorzichtigheid kunnen de technische argumenten immers<br />
gemanipuleerd worden om het architecturale debat te ontdoen van<br />
alle substantie. Of het nu gaat om energie of stabiliteit, de <strong>be</strong>slissing<br />
tot het <strong>be</strong>houd of de afbraak van de <strong>be</strong>staande blokken kan plots<br />
groep 4<br />
d l d l d l<br />
afhangen van de al dan niet letterlijke en al dan niet gefundeerde<br />
interpretatie van een … al dan niet <strong>be</strong>langrijke parameter. De afbraak,<br />
die de productivistische machine op volle toeren zal doen draaien,<br />
kan er dan bijgeroepen worden "om technische redenen, en dat kan<br />
leiden tot een nieuw trauma voor de wijk en honderden <strong>be</strong>woners.<br />
Door uit te gaan van waarschijnlijk ietwat te optimistische<br />
hypotheses voor de stad van de gebouwen toont het werk van<br />
de studenten echter wel aan dat de visie van de stad rijker wordt<br />
wanneer men, van bij het <strong>be</strong>gin, uitgaat van de precieze, gerichte<br />
en relevante mogelijkheden van de <strong>be</strong>staande situaties. Wanneer<br />
de visie sterk is, dan kunnen de technische aspecten geïntegreerd<br />
worden. We <strong>be</strong>sluiten met Anne Lacaton: "toevoegen, op elkaar<br />
plaatsen, bijvoegen, vergroten, … dat is altijd zoveel interessanter<br />
dan helemaal van nul her<strong>be</strong>ginnen. Het project vindt dan een nieuwe<br />
situatie uit, verrijkt met alle verhalen van deze plek en alle lagen<br />
ervan. Voor<strong>be</strong>eldgebouwen zou een krachtige tool kunnen zijn om<br />
al die stukjes stad eens opnieuw te <strong>be</strong>kijken in plaats van gewoon<br />
tabula rasa te doen. Wij <strong>be</strong>danken Leefmilieu Brussel voor het<br />
meespelen van ons spel – door de voorstellen van onze studenten te<br />
laten evalueren, ook al waren hun dossiers niet zo volledig als die van<br />
de normale kandidaten."■<br />
1 www.acms-architekten.de/fileadmin/flyer-web.pdf<br />
2 www.lacatonvassal.com/index.php?idp=56<br />
3 www.lacatonvassal.com/index.php?idp=57<br />
4 Baudouin Massart, Papenvest: het standpunt van Jean-Baptiste De Crée (IV),<br />
in Alter Echos, n°91, 12.02.2001 ; www.alterechos.<strong>be</strong>/index.php?p=sum&c=a&n<br />
=91&l=unsetted&d=i&art_id=521<br />
5 www.bmabru.<strong>be</strong>/Public/Project.php?ID=3406 en www.atosborne.<strong>be</strong>/fr/<br />
batiment/references-en-consultance/<strong>be</strong>liris-site-du-rempart-des-moines-abruxelles<br />
6 http://archi.ulb.ac.<strong>be</strong>/spip.php?article115<br />
7 Thomas Augier, Pauline Baré, Riccardo Bertone, Brenda Bordis, Harold<br />
Burnet, Antonella Carlucci, Karl Choquette, Silvio Clarizia, Ambroise<br />
Crêvecoeur, Apolline Decaestecker, Sarah Degrève, Guillaume Dekemexhe,<br />
Iavor Djorgov, Cristina Ferreira, Petr Hiess, Johan Ipert, Ibtissam Kheddoumi,<br />
Céline La Monica, Hana Lennerova, Geoffrey Longueville, Giulia Lorini,<br />
Valentin Michel, Victoria Miseray, Fanny Musch, Huy Nguyen, Francis Nzukou,<br />
Francesca Pedroni, Francesco Perri, Thibaud Richard, Patrick Rodrigues, Sara<br />
Saggiorato, Rémi Saint-Pierre, Mario Schaeffer, Natach Shamalirwa, Virginia<br />
Stammiti, Julie Stens, Christopher Teixera, Pierric Travers enGuillaume Vanago.<br />
8 Anne Lacaton, Colloquium Duurzaam Wonen, Brussel, 27.11.2012 (aktes<br />
moeten nog verschijnen).<br />
onze studenten<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 71
luchtdicht<br />
bouwen<br />
met<br />
houten<br />
plaatmateriaal<br />
Houtskeletbouw is een snelle en intelligente<br />
bouwwijze die de laatste jaren een sterke opmars kent<br />
in België. Bouwen met hout is niet alleen gezond en<br />
ecologisch, maar ook geschikt om aan de strengste<br />
eisen van energiezuinig bouwen te voldoen.<br />
SpanoTech, een divisie van spaan- en<br />
bouwplaatproducent Spano, heeft daarom een<br />
uitgebreid aanbod materialen en advies samengebracht<br />
voor energie<strong>be</strong>wust bouwen met hout.<br />
LUCHTDICHTHEID<br />
Een luchtdichte bouwschil is essentieel voor een<br />
laag energie of passiefwoning.<br />
Testen van het departement bouwfysica KU Leuven<br />
ism Passiefhuis-Platform heb<strong>be</strong>n aangetoond dat<br />
de SpanoTech bouwplaten met TopFinish oppervlak<br />
gegarandeerd luchtdicht zijn (n50 < 0,0025/h/m²).<br />
Daarnaast biedt SpanoTech ook de mogelijkheid<br />
om deze bouwplaten te laten afwerken met een<br />
Vapourblock coating, een industrieel aangebracht<br />
dampscherm. Met de combinatie van een TopFinish<br />
oppervlak en VapourBlock coating binnen één plaat<br />
kunnen luchtdichtheidswaardes (n50) van lager dan<br />
0,00<strong>10</strong>/h/m² gerealiseerd worden.<br />
Deze luchtdichte bouwplaten met VapourBlock<br />
coating werden reeds bij verschillende projecten<br />
gebruikt in geprefabriceerde wand- of dakelementen,<br />
maar kunnen evengoed op de werf verwerkt worden.<br />
72 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 publiredactioneel<br />
publi-redactionele<br />
Naast deze luchtdichte bouwplaten biedt SpanoTech<br />
een uitgebreid gamma aan andere essentiële onderdelen<br />
voor houtskeletbouw. Dit gaat van structurele houten<br />
balken en houtvezelplaten tot houtvezel- en cellulose<br />
isolatie.<br />
Meer informatie op www.spanotech.<strong>be</strong>.
153 renovaties<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> stelt<br />
voor<br />
tekst<br />
Tim Janssens (Palindroom)<br />
153 1 renovaties<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 73
Kerkrade-West<br />
opdrachtgever<br />
HEEMwonen<br />
architect<br />
Teeken Beckers Architecten<br />
(Theo Teeken en Jules Beckers)<br />
stabiliteitsingenieur<br />
WSM Engineering<br />
studiebureau<br />
Cau<strong>be</strong>rg Huygen<br />
Raadgevende Ingenieurs<br />
aannemer<br />
BAM Woningbouw Weert<br />
de<br />
Bestaande<br />
Wijk van<br />
Morgen:<br />
een<br />
uniek<br />
passief<br />
renovatieproject<br />
Bij het woord passiefbouw denken velen ongetwijfeld<br />
aan de bouw van nieuwe, goed geïsoleerde en energieeffi<br />
ciënte woningen. Toch is het ook mogelijk om<br />
<strong>be</strong>staande huizen om te vormen tot passiefwoningen.<br />
Een uitstekend voor<strong>be</strong>eld hiervan vinden we in het<br />
Nederlandse Kerkrade-West, waar eind vorig jaar de<br />
eerste fase van een grootschalig passiefrenovatieproject<br />
is afgerond ('De Bestaande Wijk van Morgen'). BAM<br />
Woningbouw Weert toverde 92 verouderde rijhuisjes<br />
in een mum van tijd om tot passiefwoningen die hun<br />
<strong>be</strong>nodigde energie nagenoeg volledig zelf produceren.<br />
Dit voorjaar start de tweede fase van het project en<br />
zullen de 61 resterende woningen hun metamorfose<br />
ondergaan.<br />
Uniek in Europa<br />
Kerkrade-West is een wijk in het Nederlandse<br />
Kerkrade die op dit moment ongeveer 15.600<br />
inwoners telt. Kerkrade-West had in het verleden<br />
te kampen met sociale problemen ten gevolge van<br />
<strong>be</strong>volkingsinkrimping en een hoog werkloosheidscijfer.<br />
Een aantal jaar geleden zijn de gemeente Kerkrade en<br />
HEEMwonen (destijds Hestia Groep) onder de noemer<br />
‘West Wint aan ruimte’ gestart met investeringstrajecten<br />
om Kerkrade-West volledig te revitaliseren. Een<br />
<strong>be</strong>langrijke exponent van dit samenwerkingsverbond<br />
74 7<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 153 renovaties<br />
is het duurzame renovatieproject 'De Bestaande Wijk<br />
van Morgen', waarbij 153 huurwoningen omgevormd<br />
worden tot mooie, energiezuinige woningen die voldoen<br />
aan de normen inzake passiefbouw. Op deze manier<br />
hoopt initiatiefnemer HEEMwonen een passieve wijk te<br />
creëren die symbool kan staan voor de manier waarop<br />
we de problematiek van verouderde woningen in de<br />
toekomst kunnen aanpakken.<br />
HEEMwonen startte het project op in het kader<br />
van het Europese klimaatplan, dat <strong>be</strong>gin dit jaar in<br />
werking trad en <strong>be</strong>paalt dat ons energieverbruik<br />
tegen 2020 twintig procent lager moet liggen dan nu.<br />
Volgens HEEMwonen is dit project alvast een stap in<br />
de goede richting. Het is het eerste project in Europa<br />
waarbij er een seriematige renovatie plaatsvindt naar<br />
passiefwoningen die op energetisch vlak nagenoeg<br />
volledig zelfvoorzienend zijn. De eerste fase van de<br />
renovatie ging van start in juni 2012. Intussen zijn de<br />
eerste 92 woningen dus al volledig klaar, de overige 61<br />
worden in augustus opgeleverd.<br />
Extreem energiezuinig<br />
De woningen dateren uit 1974. In slechts tien<br />
werkdagen tijd krijgen ze nieuwe gevels, een nieuw dak<br />
met geïntegreerde fotovoltaïsche cellen, een zonneboiler,<br />
een nieuwe HR-verwarmingsketel, nieuwe radiatoren
en een hoogwaardig mechanisch ventilatiesysteem D<br />
met warmterecuperatie. De gevels en het dak worden<br />
geprefabriceerd in het atelier van Machiels Building<br />
Solutions. Ze zijn opgebouwd uit een dragende<br />
houtstructuur en uitgerust met de nodige technische<br />
voorzieningen en een dikke laag isolatiemateriaal, wat<br />
maakt dat er in de toekomst heel wat minder energie<br />
verloren zal gaan. Om de hinder voor de <strong>be</strong>woners ook<br />
tijdens de dakwerken zo veel mogelijk te <strong>be</strong>perken,<br />
wordt het nieuwe scharnierdak over het <strong>be</strong>staande dak<br />
heen gelegd.<br />
Aangezien de woningen uitstekend geïsoleerd<br />
zijn (tot de vloer op het gelijkvloers toe), ligt het<br />
energieverbruik voortaan een heel pak lager. Door<br />
de ver<strong>be</strong>terde isolatie daalt het gasverbruik naar 500<br />
à 600 m³ per jaar. Behalve de uitstekende isolatie<br />
dragen ook het schrijnwerk in PVC en de drievoudige<br />
<strong>be</strong>glazing hiertoe bij. Daarnaast wekken de woningen<br />
ook zelf energie op via de fotovoltaïsche cellen die<br />
rechtstreeks geïntegreerd zijn in de daken. Hiermee<br />
kunnen de <strong>be</strong>woners grotendeels voldoen aan hun eigen<br />
elektriciteitsvraag. Deze 'geïntegreerde zonnecellen'<br />
zijn nieuw in Nederland. Ze zetten het zonlicht om in<br />
elektriciteit of warm water en zijn gekoppeld aan het<br />
elektriciteitsnet. De eengezinswoningen zullen per jaar<br />
ongeveer 2.800 kWh opwekken, terwijl hun energievraag<br />
gemiddeld slechts 900 kWh <strong>be</strong>draagt. Dankzij de<br />
renovatie <strong>be</strong>sparen de <strong>be</strong>woners voortaan maar liefst<br />
honderd euro per maand op hun energierekening (vijftig<br />
euro op gas, vijftig euro op elektriciteit). Het energiela<strong>be</strong>l<br />
van de woning stijgt van D naar A++, wat <strong>be</strong>tekent dat ze<br />
als 'extreem energiezuinig' kunnen worden <strong>be</strong>schouwd.<br />
Het <strong>be</strong>gin van meer<br />
'De Bestaande Wijk van Morgen' is een<br />
vooruitstrevend project dat mens en omgeving<br />
enorm veel voordelen biedt. Voor hun welwillende<br />
medewerking krijgen de <strong>be</strong>woners immers een<br />
aanzienlijk lagere energiefactuur en een veel mooiere<br />
en uiterst comforta<strong>be</strong>le woning in de plaats. Aangezien<br />
niet enkel de woningen, maar ook de ruimere omgeving<br />
wordt aangepakt (groene ruimtes, speelzones, hekjes,<br />
nieuwe parkeerplaatsen, ...), leidt dit project in wezen<br />
tot de verfraaiing van een ganse wijk. De uitgekiende<br />
bouwmethode die bouwheer en architect met BAM<br />
Woningbouw Weert en de overige participanten toepast,<br />
veroorzaakt bovendien weinig hinder. De renovatie<br />
neemt per woning tien werkdagen in <strong>be</strong>slag en kan –<br />
dankzij nauw overleg met de <strong>be</strong>woners – ge<strong>be</strong>uren<br />
terwijl het huis <strong>be</strong>woond blijft. Om de bal aan het rollen<br />
te houden, werkt de aannemer steeds verschillende<br />
huizen tegelijkertijd af. Dit alles stoelt op een uitstekende<br />
153 renovaties<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 75
Houtskeletleverancier<br />
Koen Van Gulck, Sales & Marketing Manager van Machiels<br />
Building Solutions: "Machiels Building Solutions kwam in <strong>be</strong>eld<br />
toen duidelijk werd dat HEEMwonen en BAM Woningbouw<br />
zouden opteren voor houtskeletbouw. Onze manier van werken<br />
draagt in in <strong>be</strong>langrijke mate bij aan de snelheid van uitvoering<br />
die de bouwheer in dit project vooropstelt. We prefabriceren de<br />
gevels en daken in ons constructieatelier, wat <strong>be</strong>tekent dat ze<br />
volledig klaar zijn als ze onze fabriek verlaten. Dit heeft heeft heel wat<br />
voordelen. In de eerste plaats ondervinden we geen hinder van<br />
het weer of andere werfomstandigheden, wat maakt dat we sneller<br />
en nauwkeuriger nauwkeuriger te werk kunnen gaan. Isolatie en technieken<br />
zitten immers al verwerkt in de gevels gevels en daken. Aangezien de<br />
houtstructuren vrij licht zijn, kunnen de <strong>be</strong>staande funderingen<br />
ze perfect dragen en zijn er dus geen extra funderingswerken<br />
nodig. Een ander voordeel is dat je – in vergelijking met andere<br />
gebouwen – meer isolatie kan aanbrengen in dunnere muren. Tot<br />
slot is er het gegeven dat hout een volledig natuurlijk materiaal<br />
met een gesloten levenscyclus is. Het mag dus duidelijk zijn<br />
dat houtskeletbouw absoluut de juiste keuze is voor dit project.<br />
Voorlopig verloopt alles perfect naar wens. Het concept en de<br />
knowhow die we in dit project ontwikkeld heb<strong>be</strong>n, passen we<br />
inmiddels ook al in andere projecten in Nederland en België toe.<br />
We zijn blij dat we op deze manier ons steentje kunnen bijdragen<br />
aan een duurzamere toekomst."<br />
Aannemer<br />
Victor Salentijn, Senior projectmanager van BAM Woningbouw Weert: "Het antwoord op de vraag van<br />
HEEMwonen <strong>be</strong>rust op vier pijlers: ontwikkelen vanuit een concept met ketensamenwerking (aan de basis<br />
hiervan lag de Toolkit Bestaande Bouw), een renovatie naar passiefniveau (A++), renovatie in <strong>be</strong>woonde<br />
toestand en volledige renovatie binnen de tien werkdagen. Het is geen sinecure, maar wel een <strong>be</strong>wezen feit.<br />
Een van de <strong>be</strong>langrijkste aandachtspunten is dan ook de communicatie met de <strong>be</strong>woners. Vooraf, tijdens en na<br />
de renovatie worden ze regelmatig gecoacht en geïnformeerd, zodat ze weten waar ze aan toe zijn. Tenslotte<br />
kom je als vreemde heel hun woning verbouwen, dus voldoende uitleg is wel op zijn plaats. Gelukkig <strong>be</strong>zorgt<br />
deze bouwmethode (prefab houtskeletbouw) de <strong>be</strong>woners zeer weinig hinder. Technieken, ramen, deuren, ...:<br />
alles is al geïntegreerd in de gevel- en dakelementen, zodat we ’s morgens kunnen slopen en diezelfde middag<br />
kunnen overgaan tot het opnieuw dichtmaken van de gevel. Het is ons inziens een uitstekend bouwprocedé<br />
waarbij je zeer snel te werk kan gaan en relatief weinig g overlast <strong>be</strong>zorgt. De <strong>be</strong>woners zijn dan ook zeer<br />
tevreden en trots op hun woning. Ze stralen dit ook uit, wat ons dan weer de nodige energie geeft om<br />
onze<br />
producten verder te innoveren."<br />
76 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> assive15 15 153 renovaties
'to <strong>be</strong> is to do'<br />
Socrate<br />
'to do is to <strong>be</strong>'<br />
Jean-Paul Sartre<br />
'do <strong>be</strong> do <strong>be</strong> do'<br />
Frank Sinatra<br />
Wil u ook communiceren?<br />
Neem vrijblijvend contact<br />
met onze reclameregie<br />
advertise@<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong>
samenwerking tussen bouwheer, architect, aannemer,<br />
houtskeletleverancier, pleisteraar, techniekers en andere<br />
personen die bij het bouwproces <strong>be</strong>trokken zijn. Een<br />
geïntegreerde passiefrenovatie vraagt naast voldoende<br />
overleg met de <strong>be</strong>woners immers om een geïntegreerde<br />
ontwerp- en constructiemethode.<br />
Het project is het eerste in zijn soort. Het toont<br />
aan dat een grootschalige, seriematige en duurzame<br />
renovatie van Nederlandse rijwoningen geen utopie is,<br />
maar pure realiteit. 'De Bestaande Wijk van Morgen'<br />
vormt dan ook het uitgangspunt om dit bouwprocedé op<br />
een ruimere basis te gaan toepassen. Op dit moment<br />
onderzoekt een aantal partijen, waaronder het Research<br />
instituut van Zuyd Hogeschool RiBuilT, de Universiteit<br />
Maastricht en het zojuist opgerichte 'Centre of Expertise<br />
duurzame gebouwde omgeving voor Limburg', of een<br />
gelijkaardige grootschalige aanpak mogelijk is in heel<br />
de provincie Limburg, waar er erg veel van dit type<br />
woningen wachten op een grondige renovatie. Wordt<br />
ongetwijfeld vervolgd... ■<br />
Architect<br />
Jules Beckers, zaakvoerder en architect bij Teeken Beckers Architecten: "Wat<br />
we erg inspirerend vinden aan dit project, is dat we als het ware op de 'Belgische'<br />
manier konden werken en dat we als architect ook de leiding in handen hadden bij<br />
de engineering en het opmaken van de detailontwerpen. We zijn ervan overtuigd<br />
dat dit een grote bijdrage heeft geleverd aan de uiteindelijke kwaliteit.<br />
Qua architectuur heb<strong>be</strong>n we 'Het Witte Dorp' als referentie gebruikt, een wijk in<br />
Eindhoven met niets dan statige, witte, uniforme huizen. In de eerste plaats willen<br />
we dat de <strong>be</strong>woners na de renovatie het gevoel heb<strong>be</strong>n dat ze een volledig nieuwe<br />
woning heb<strong>be</strong>n gekregen. Dit vertaalt zich vooral in gevels met meer geleding,<br />
waarbij de witte penanten een hele nieuwe ritmiek creëren. De toepassing van<br />
verschillende isolatiediktes op het houtskelet gaf ons de mogelijkheid om er extra<br />
reliëf in te brengen. De gevels heb<strong>be</strong>n een hoogwaardige uitstraling dankzij de<br />
<strong>be</strong>kleding met strakke, Cradle-to-Cradle-gecertifi ceerde Mosa-tegels. We heb<strong>be</strong>n<br />
ook het dakvolume een tikkeltje geaccentueerd om de aandacht te vestigen op het<br />
feit dat nagenoeg de volledige energieproductie van de huizen daar plaatsvindt. De<br />
uniformiteit van de woningen (witte kleur, ritmiek in de gevels, zwarte (dak)kap over<br />
de woningen) straalt rust en kwaliteit uit, waardoor de hele buurt een zeer positieve<br />
uitstraling krijgt."<br />
78 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
153 renovaties<br />
Opdrachtgever<br />
Maurice Vincken, projectleider van initiatiefnemer<br />
HEEMwonen: "Hét uitgangspunt van dit project was<br />
het <strong>be</strong>perken van overlast. Tijdelijk verhuizen naar<br />
wisselwoningen is voor <strong>be</strong>woners vrij omslachtig, en dus<br />
heb<strong>be</strong>n we geopteerd voor een bouwmethode waarbij ze<br />
niet hoeven te verhuizen. Op basis van het type woningen<br />
dachten we al vrij snel in de richting van houtskeletbouw<br />
met geïntegreerde isolatie en installaties (snelle ingrepen<br />
met maximaal rendement). Dit heeft uiteindelijk geleid tot<br />
een uiterst duurzame realisatie, waarbij de grootschalige<br />
toepassing van zonnepanelen, de snelle renovatiemethode,<br />
de focus op energie<strong>be</strong>sparing en de daaruit resulterende<br />
verlaagde woonlasten, de aandacht voor het uiterlijk<br />
van de woningen en de integrale buurtaanpak een grote<br />
meerwaarde vormen."<br />
warmte<strong>be</strong>hoefte (phpp):<br />
22 kWh/m² j<br />
luchtdichtheid<br />
n50 < 0.6 vol/u<br />
U-waarde wanden en<br />
vensters:<br />
wanden: 0,950 W/m².K<br />
vloer: 0,209 W/m².K<br />
dak: 0,153 W/m².K<br />
Uw : 0,800 W/m².K<br />
technieken<br />
dak met geïntegreerde<br />
fotovoltaïsche cellen,<br />
zonneboiler, HRverwarmingsketel,<br />
hoogwaardig mechanisch<br />
ventilatiesysteem D met<br />
warmterecuperatie.<br />
budget: ca.<br />
<strong>10</strong>0 000 € per huis
e.<strong>passive</strong> 15 79
Al meer dan <strong>10</strong> jaar stellen het atelierphilippemadec<br />
en Tribu innoverende oplossingen voor inzake natuurlijke<br />
ventilatie; tot op heden liggen zij aan de basis van het enige<br />
Franse woningproject met gecontroleerde vraaggestuurde<br />
natuurlijke ventilatie, het type ventilatie waarmee zij al hun<br />
projecten van openbare gebouwen uitrusten1 .<br />
De <strong>be</strong>zoekers van de onderzeese basis in Saint-Nazaire, en<br />
ook de inwoners zelf, zijn geïntrigeerd door de hoge gekleurde<br />
vlinders die dansen op het dak van een nabijgelegen gebouw.<br />
Het zijn de 19 schoorstenen van de natuurlijke ventilatie van het<br />
Parc Delzieux, 5 gebouwen2 met 95 gemengde woningen (sociale<br />
en intermediaire huurwoningen, sociale en vrije toegang). Het<br />
ontwerp van de schoorstenen is qua vorm geïnspireerd op de<br />
passagiersschepen die gebouwd worden in Saint-Nazaire, en de<br />
kleuren op de boeien en vuurtorens: ze werden vervaardigd door<br />
de lokale koperslagers. De oude inwoners van de stad weten wel<br />
hoe het zit, maar de kinderen van de naburige kunstschool zien er<br />
eekhoorns in.<br />
De meeste woningen genieten van een dub<strong>be</strong>le blootstelling<br />
die een gevarieerd licht biedt en een traverserende ventilatie die<br />
het comfort in de zomer garandeert. Alle keukens, de badkamers<br />
en de gemeenschappelijke doorgangsruimtes heb<strong>be</strong>n ramen,<br />
zodat een natuurlijke verlichting en ventilatie gegarandeerd zijn.<br />
Een koker per woning groepeert de vochtige ruimten: keuken, toilet<br />
en badkamer. De blinde luiken garanderen een <strong>be</strong>scherming tegen<br />
80 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 detail<br />
de zon en laten voldoende lucht door om de nachtkoeling in de<br />
zomer te garanderen. Het energieverbruik is conform het la<strong>be</strong>l van<br />
de geldende Franse reglementering (oorspronkelijk THPE Enr. met<br />
40% van de <strong>be</strong>hoeften aan sanitair warm water gedekt door een<br />
zonne-installatie, vervolgens BBC voor de laatste leveringen, zie<br />
kadertekst). Dat is echter niet de <strong>be</strong>langrijkste kwaliteit van deze<br />
woningen: het zijn de eerste nieuwbouwwoningen in Frankrijk die<br />
enkel gebruik maken van natuurlijke ventilatie.<br />
Niet zo eenvoudig<br />
Een woning natuurlijk ventileren lijkt kinderlijk eenvoudig: het<br />
volstaat de ramen open te zetten. De Franse reglementeringen<br />
laten dit echter niet toe. Deze reglementeringen stipuleren dat<br />
de lucht perfect onder controle gehouden moet worden. Ze mag<br />
zich enkel van de <strong>be</strong>langrijkste ruimten naar de vochtige ruimten<br />
verplaatsen. Er mag niet teveel lucht ontsnappen in de winter,<br />
zodat het verwarmingsverbruik binnen de reglementaire limiet blijft,<br />
maar in de zomer moeten dezelfde debieten <strong>be</strong>houden blijven.<br />
Bovendien moet de lucht zich schikken naar de wensen van de<br />
<strong>be</strong>woner die, bijvoor<strong>be</strong>eld wanneer hij gaat koken, een sterkere<br />
ventilatie kan eisen.<br />
Om te kunnen voldoen aan al deze vereisten heeft het<br />
ontwerpteam van het Parc Delzieux 2 het ontwerp voor een<br />
gecontroleerde en vraaggestuurde natuurlijke ventilatie op punt<br />
gesteld. Dit ventilatiesysteem biedt een alternatief voor het
"volledig mechanische" systeem: de balansventilatie die niet erg<br />
doeltreffend is in de warmere regio’s ten zuiden van de Loire, of<br />
de hygroregelbare balansventilatie, waarmee alle energie-effi ciënte<br />
huizen vandaag zijn uitgerust in Frankrijk, maar die wel leidt tot een<br />
verslechtering van de kwaliteit van de binnenlucht in woningen die<br />
veel te weinig geventileerd worden.<br />
De principes<br />
Aan de basis doet de thermische trek het grootste deel van het werk<br />
en vervangt het de motor van de mechanische ventilatiesystemen.<br />
Maar deze thermische trek moet zo nu en dan geholpen worden,<br />
vooral in de zomer wanneer de buitentemperaturen niet voldoende<br />
trek mogelijk maken of zelfs kunnen leiden tot een omkering van de<br />
luchtstroom. Daarvoor doet het systeem eerst <strong>be</strong>roep op de wind,<br />
voornamelijk door statische torentjes bovenop de schoorsteen. De<br />
wind waait immers meer dan 90% van de tijd tegen een snelheid<br />
van meer dan 2m/s. Bovendien versnellen de windvangers, vol in<br />
de wind geplaatst dankzij de uitwaaiering van de schoorstenen<br />
waardoor ze ronddraaien als windvaantjes, de trek door inductie.<br />
Onderaan de schoorsteen, die op het zuiden georiënteerd staat,<br />
zorgt een <strong>be</strong>glazing voor een zonnebaan.<br />
De controle is vooral in de winter nuttig wanneer de lage<br />
buitentemperaturen een te sterke thermische trek veroorzaken.<br />
Deze controle ge<strong>be</strong>urt door registers die gekoppeld zijn aan de<br />
luchtsnelheid in de leiding. De wet op de programmering van deze<br />
registers laat toe om twee debietlimieten te <strong>be</strong>palen voor binnen de<br />
woning. En zelfs drie limieten, want een positie "zomer" maakt het<br />
mogelijk het maximum te <strong>be</strong>reiken van de mogelijke debieten om<br />
het comfort in de zomer te vergemakkelijken.<br />
Bij het gebruik is gebleken in welke mate onze collectieve<br />
denkwereld afhankelijk geworden is van machines: de eerste keren<br />
dat de gebruikers de trek verhoogden, dachten ze dat het systeem<br />
niet werkte, omdat ze geen versnelling van een motor hoorden! Het<br />
volledige systeem <strong>be</strong>staat uit:<br />
• zelfregelende luchtinlaten, specifi ek voor natuurlijke ventilatie<br />
(een product van de Belgische fabrikant Renson);<br />
• afvoerleidingen en –openingen in de vochtige ruimtes;<br />
• een hoofdafvoer per woning waarop de secundaire<br />
afvoerleidingen van de vochtige ruimtes zijn aangesloten;<br />
• een regelsysteem voor de debieten per woning (een register<br />
en een sensor per leiding, gestuurd door een regelautomaat);<br />
• een windtorentje, aangesloten op verschillende<br />
hoofdafvoerleidingen, en dus op verschillende woningen.<br />
Drie jaar van strijd<br />
Het op punt stellen van het systeem hield geen grote technische<br />
moeilijkheden in: de dimensionering ge<strong>be</strong>urde aan de hand van een<br />
dynamische thermische simulatie op TRN SYS. De echte obstakels<br />
waren van een heel andere aard. De eerste moeilijkheden waren<br />
detail<br />
de<br />
gecontroleerde<br />
vraaggestuurde<br />
natuurlijke<br />
ventilatie<br />
tekst<br />
Alain Bornarel (Tribu) en Philippe Madec (atelierphilippemadec)<br />
detail<br />
1 opengaande<br />
ramen en<br />
opengaande<br />
luiken<br />
2 opengaande<br />
ramen, vaste<br />
luiken<br />
3 balanswisselaar<br />
4 schoorsteen<br />
voor natuurlijke<br />
ventilatie<br />
5 VANC register<br />
6 zonwerende<br />
overzet dak<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 81
elationeel. De bouwheer, het studiebureau, de aannemers, …<br />
moesten overtuigd worden. Enerzijds moesten het principe van de<br />
2 ventilatiesnelheden in de woning gerespecteerd worden, evenals<br />
de onafhankelijkheid van de afvoerleidingen en de permanentie van<br />
de ventilatie door scanning. Anderzijds werden achtereenvolgens<br />
twee ATEX (Avis Technique Expérimental aangevraagd door de<br />
verzekeraars van de aannemer en de bouwheer) ingediend. De<br />
eerste is mislukt, omdat we, aangezien we het geschikte product niet<br />
vonden in Europa, afvoertorentjes waren gaan halen in Australië.<br />
Uiteraard stemde hun test-PV enkel overeen met het Australische<br />
protocol en dat werd door de ATEX-commissie als niet ontvankelijk<br />
<strong>be</strong>schouwd. De tweede keer heb<strong>be</strong>n we het probleem omgedraaid<br />
en de correlaties <strong>be</strong>rekend tussen de Australische en Europese<br />
protocols. De opgeleverde woningen maken het voorwerp uit<br />
van een opvolging door het Centre d’Etudes Techniques de<br />
l’Equipement (CETE) de l’Ouest.<br />
Balansventilatie of natuurlijke ventilatie?<br />
De passiefstandaard <strong>be</strong>veelt de mechanische balansventilatie<br />
aan. Deze laat toe de kwaliteit van de binnenlucht te verenigen<br />
met voldoende luchtverversing en een energie<strong>be</strong>sparing dankzij<br />
de warmterecuperatie op de afgevoerde lucht. Ze verbruikt<br />
echter meer elektriciteit voor de twee ventilatoren. De voordelen<br />
compenseren de zwakke punten echter ruimschoots, … zolang het<br />
verwarmingsseizoen lang genoeg duurt en streng genoeg is, en dat<br />
is het geval in de noordoostelijke regio’s van Frankrijk. Zodra we<br />
verder naar het zuiden gaan, compenseert de overconsumptie van<br />
de ventilatoren niet langer de winst op de afgevoerde lucht en dan<br />
zijn de enkele mechanische systemen doeltreffender. We komen<br />
nog terug op dit vraagstuk in een volgend artikel. ■<br />
82 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
1 statische extractor in zwart inox<br />
2 aansluitingselementen sloterij<br />
3 <strong>be</strong>vestiging van de leiding in inox<br />
4 aansluitingselementen<br />
5 <strong>be</strong>vestiging van de leiding in inox<br />
op het <strong>be</strong>ton<br />
6 register voor autonome depressie<br />
7 gemotoriseerd register met<br />
geïsoleerde lamellen<br />
8 grint<br />
9 luchtdichtheid<br />
<strong>10</strong> PUR isolatie, dikte <strong>10</strong>0 mm<br />
11 zinken deksel<br />
12 <strong>be</strong>ton<br />
13 CF-leidingen van het type<br />
Promatect<br />
14 EP-afvoer<br />
15 spin<br />
16 zinken deksel<br />
17 geïsoleerde inox leiding<br />
18 geplooide staalplaten zonwering<br />
19 metalen overzet dak<br />
detail<br />
1 www.madec.net en www.tribu-concevoirdurable.fr<br />
2 atelierphilippemadec (architectuur), Tribu (Advies rond duurzame<br />
ontwikkeling), Inex (vloeistoffen)<br />
• Het la<strong>be</strong>l Très haute performance énergétique -<br />
Environnement (THPE EnR 2005) kan toegekend<br />
worden aan de gebouwen die een winst van 30%<br />
mogelijk maken ten opzichte van de RT 2005. Deze<br />
gebouwen moeten ook hernieuwbare energiebronnen<br />
gebruiken, zoals biomassa, warmtepompen, thermische<br />
of fotovoltaïsche zonne-energie;<br />
• Het la<strong>be</strong>l Bâtiment de Basse Consommation (BBC 2005)<br />
kan toegekend worden aan nieuwe woongebouwen die<br />
maximaal 50 kWh/m²jaar verbruiken (aan te passen<br />
met een factor 0,8 tot 1,3 naargelang de hoogte<br />
en de klimaatzone) en aan tertiaire gebouwen met<br />
verbruik van minder dan 50 % van het conventionele<br />
referentieverbruik van de RT 2005.<br />
• Let wel, deze verbruikswaarden worden helemaal<br />
niet <strong>be</strong>rekend zoals in PHPP en kunnen daar dus<br />
niet mee vergeleken worden. Het <strong>be</strong>treft slechts 6<br />
gebruiksvormen (verwarming, sanitair warm water,<br />
airco, verlichting, ventilatie en hulpinstallaties) en de<br />
equivalentiecoëfficiënten in primaire energie <strong>be</strong>dragen<br />
1 voor de brandstoffen en 2,58 voor de elektriciteit.<br />
• Een THPE EnR zou dus overeenstemmen met de<br />
PHPP-conventies met verwarmings<strong>be</strong>hoeften in de<br />
orde van 29 kWhEP/m²SHAN en een algemeen verbruik<br />
van 138 kWhEP/m²SHAN.
Bouwen met stro krijgt vaak af te rekenen met<br />
vooroordelen en hardnekkige foute geruchten. Deze oude<br />
manier van bouwen is in de loop der jaren blijven evolueren<br />
en kent vandaag een toenemend succes in Europa. Frankrijk<br />
telt meer dan duizend gebouwen in stro en kondigt voor de<br />
komende jaren 300 bijkomende constructies per jaar aan! Als er<br />
dicht bij ons zoveel van dergelijke woningen <strong>be</strong>staan, waarom<br />
zien we er dan niet meer in ons eigen vlakke land? Gaat het<br />
om een gebrek aan informatie en sensibilisering van de spelers<br />
binnen de bouwsector? Zijn ze vaak niet op de hoogte van de<br />
vele voordelen die gekoppeld zijn aan het gebruik van een baal<br />
stro als bouwmateriaal? Laten we er enkele overlopen.<br />
Dicht en compact<br />
Een baal stro in een wand heeft doorgaans een gemiddelde<br />
dichtheid van 120 kg/m³. Omdat het stro samengeperst is, geeft<br />
het aanleiding tot twee grote angsten: vuur en knaagdieren.<br />
Het stro wordt zo hard samengeperst dat het gebrek aan<br />
zuurstof de verspreiding van vlammen doorheen het materiaal<br />
verhindert waardoor we een heel langzame verbranding<br />
krijgen die maar met moeite tot in de kern van de baal komt.<br />
Een studie, uitgevoerd door het WTCB, waarbij een gevel van<br />
twee verdiepingen van een constructie in stro in brand gestoken<br />
werd, heeft het mogelijk gemaakt de brandweerstand van<br />
dergelijke wanden te controleren. Een bijkomend voordeel is<br />
nog dat een strobaal geen toxische stoffen verspreidt en dat de<br />
rookontwikkeling ons snel verwittigt dat er gevaar dreigt.<br />
In tegenstelling tot hooi <strong>be</strong>vat stro geen of heel weinig<br />
voedingsmiddelen (onkruid, granen, enz.) en de densiteit van<br />
de baal vormt ook een <strong>be</strong>lemmering voor knaagdieren die niet<br />
door het materiaal geraken om naar voedsel te zoeken.<br />
detail<br />
Stro,<br />
een<br />
materiaal<br />
van de<br />
toekomst<br />
tekst<br />
Benjamin Biot (ICEDD), Arnaud Evrard (UCL), Frédéric Le<strong>be</strong>au<br />
en Arnaud Louis (ULg-UMC)<br />
84 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 detail<br />
Inertie<br />
De inertie van het gebouw is nuttig om de oververhitting in<br />
de zomer tegen te gaan en te genieten van een "warmteopslag"<br />
in de wanden tijdens de winter. Dit <strong>be</strong>grip wordt echter nog<br />
te onduidelijk opgenomen in de huidige modellen. Bepaalde<br />
studies3 tonen echter aan dat de combinatie stro-grondpleister<br />
een hoge inertie mogelijk maakt en ingaat tegen het gebrek aan<br />
comfort in de zomer en de winter.<br />
Duurzaamheid<br />
Stro is een "duurzaam" en … "duurzaam" materiaal! Wat<br />
is er nu milieuvriendelijker dan een strobaal die rechtstreeks<br />
op het veld geproduceerd wordt en gewoon zo verwerkt wordt<br />
in een wand? Nog <strong>be</strong>ter is dat de koolstofbalans als negatief<br />
<strong>be</strong>schouwd wordt, omdat het graan meer CO2 zal heb<strong>be</strong>n<br />
opgeslagen dan dat er geproduceerd moet worden om het<br />
afgewerkte product te verwerken op de werf. En dan heb<strong>be</strong>n<br />
we het nog niet over de recyclage, die enkel zal <strong>be</strong>staan uit een<br />
terugkeer van het stro naar het veld of naar een installatie voor<br />
de verwerking van groenafval. Een dergelijke denkpiste kan<br />
gevolgd worden voor de grondpleister. Deze wordt rechtstreeks<br />
gewonnen uit de (indien mogelijk) lokale grond en gaat daar op<br />
het einde van zijn leven gewoon terug naartoe. Hetzelfde geldt<br />
voor hout dat ook op een duurzame manier getransformeerd en<br />
gerecycleerd kan worden.<br />
Stro is ook duurzaam in de tijd. Woningen die dateren uit<br />
1921 4 , 1905 5 en zelfs 18866 getuigen vandaag nog steeds van<br />
de <strong>be</strong>trouwbaarheid van dit materiaal.<br />
Hygrothermische prestaties<br />
De EPB7 NHQWHU HHQ ZDDUGH YDQ : P . DDQ WRH RI
1 Testmateriaal ontwikkeld door de Universiteit<br />
van Gembloux in het kader van het project<br />
"aPROpaille"<br />
2 Een van de geteste stalen, een kader van<br />
<strong>10</strong>0x<strong>10</strong>0x36cm.<br />
3 Prefabricatie van een module in stro door<br />
Paille-Tech [Bron: www.pailletech.<strong>be</strong>]<br />
4. De brandweerstandtest, uitgevoerd door het WTCB: de strobalen staan nog altijd op hun plaats in de laterale elementen van de gevel en zijn<br />
op sommige plaatsen enkel gecarboniseerd aan de oppervlakte. Om de staat van de binnenkant van de balen te controleren heeft het WTCB ze<br />
uit elkaar moeten halen. Andere foto’s laten de balen zien die nog steeds op hun plaats staan en lichtjes gecarboniseerd zijn aan de oppervlakte;<br />
ze zijn <strong>be</strong>schikbaar op www.lemoniteur.fr/media/FICHIER/20<strong>10</strong>/02/22/FICHIER_20<strong>10</strong>_02_22_<strong>10</strong>59781.pdf<br />
detail<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 85
0,06 W/mK naargelang het gebruikte product. PHP erkent<br />
een Duitse norm (n° Z-23.11-1595) die een λ van 0,08 W/<br />
mK of 0,052 W/mK toelaat naargelang de richting van de<br />
warmtestroom ten opzichte van de vezels.<br />
In het kader van het onderzoek "aPROpaille" meet<br />
het Département Agro-Bio Tech van Gembloux (ULg) de<br />
thermische geleiding van strobalen, en de eerste resultaten<br />
doen al vragen rijzen over de interpretatie van "de oriëntatie<br />
van de vezels ten opzichte van de warmtestroom".<br />
Bovendien laat de synergie tussen het stro en de<br />
grondpleister toe een goede prestatie te <strong>be</strong>komen wat<br />
<strong>be</strong>treft de regeling van de vochtigheid (doorgang van<br />
damp en herverdeling van de vochtigheid). In tegenstelling<br />
tot wat sommigen geloven zal een muur van stro, <strong>be</strong>dekt<br />
met een pleisterlaag en <strong>be</strong>schermd tegen slagregen, nooit<br />
vochtgehaltes <strong>be</strong>reiken die leiden tot een rotting van het<br />
stro. Een goed ontwerp van de wand en de afwerkingen is<br />
dus fundamenteel.<br />
Besluiten<br />
Nu blijkt dat de <strong>be</strong>langen van het duurzaam bouwen,<br />
het gebruik van lokale middelen en de ontwikkeling<br />
van goedkope afdelingen die <strong>be</strong>rusten op de regionale<br />
productie de toename in de hand werken van een<br />
professionalisering van de sector van het bouwen met stro,<br />
die een geloofwaardig alternatief biedt voor de wel<strong>be</strong>proefde<br />
traditionele bouwmethodes. De progressieve evolutie van de<br />
lastenboeken van de bouwsector naar duurzaamheidscriteria<br />
die uiteenlopender zijn dan de criteria die enkel gebaseerd<br />
zijn op de werkingsenergie rechtvaardigen de evaluatie van<br />
deze alternatieven. De kwaliteit van de binnenomgeving<br />
vormt ook een steeds <strong>be</strong>langrijker criterium en er worden<br />
86 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 detail<br />
meettechnieken ontwikkeld voor de vervuiling van de<br />
binnenlucht. Ook de <strong>be</strong>wustwording van het effect ervan op<br />
de gezondheid neemt toe.<br />
Hoewel de dikte van de muur vandaag niet langer een rem<br />
is (gezien de diktes waar we vaak mee te maken heb<strong>be</strong>n bij<br />
passiefbouw), is er nog steeds het onvermijdelijke vraagstuk<br />
van de kostprijs per m² van een dergelijke bouwmodus. In<br />
dit opzicht en met zelfbouw als eenvoudigste manier om de<br />
kosten te drukken lijkt de prefabricatie vandaag nog een<br />
weg van de toekomst.<br />
Nu de duurzame ontwikkeling steeds <strong>be</strong>langrijker<br />
wordt bij het architecturale en stedelijke ontwerp, is het<br />
noodzakelijk dat alle spelers – producenten, bouwheren,<br />
architecten, studiebureaus en aannemers, meer aandacht<br />
<strong>be</strong>steden aan de lokale materialen die "Moeder Natuur"<br />
zo vrijgevig aanbiedt, in plaats van te hopen op de komst<br />
van een industrieel mirakelproduct, dat waarschijnlijk wel<br />
slechter is voor het milieu. ■<br />
1 Bron : http://empreinte.asso.fr/lenquete-paille<br />
2 Bron : http://www.lemoniteur.fr/media/FICHIER/20<strong>10</strong>/02/22/<br />
FICHIER_20<strong>10</strong>_02_22_<strong>10</strong>59781.pdf<br />
3 Evrard A., Louis A., Biot B., Dubois S., "Moisture equilibrium in<br />
straw bale walls", Conférence PLEA2012, Pontificia Universidad<br />
Catolica del Peru, Lima, Novem<strong>be</strong>r 2012. Zie ook www.gemme.ulg.<br />
ac.<strong>be</strong>/?q=apropaille<br />
4 Maison Feuillette, Montargis, Frankrijk.<br />
5 Sturtz Ranch, Stapleton, Verenigde Staten.<br />
6 Een school van stro, Nebraska, Verenigde Staten.<br />
7 Geldende EPB-reglementering in 12/2012.
e.<strong>passive</strong> 15 87
Nu we alle<br />
verschillende<br />
types van<br />
milieuverklaringen<br />
heb<strong>be</strong>n<br />
doorgenomen,<br />
en dan in het<br />
bijzonder de<br />
la<strong>be</strong>ls en de<br />
EPD’s, is het tijd<br />
om eens te kijken<br />
naar de meest<br />
vooruitstrevende<br />
tools die het <strong>be</strong>st<br />
aansluiten bij de<br />
<strong>be</strong>hoeften van<br />
de ontwerpers.<br />
Ze worden<br />
voorgesteld in<br />
twee categorieën:<br />
de tools voor<br />
classifi catie en de<br />
tools voor evaluatie<br />
(die we zullen<br />
voorstellen in het<br />
volgend nummer).<br />
88 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
<strong>be</strong> global<br />
De tools voor classifi catie zijn wijdverspreid en vrij gemakkelijk<br />
te gebruiken. Ze compileren resultaten van levenscyclusanalyses<br />
(LCA) die opgesteld werden voor bouwmaterialen of –elementen,<br />
afkomstig van databanken of soms van evaluaties die uitgevoerd<br />
werden door de fabrikanten (EPD of andere). Ze zijn gebaseerd<br />
op vrij uitgebreide lijsten van criteria die bijvoor<strong>be</strong>eld de uitstoot<br />
van vervuilende substanties, het energieverbruik, het gebruik van<br />
natuurlijke hulpbronnen, de eliminatie van afval, enz. omvatten. Elk<br />
criterium krijgt een kwotering en het eindresultaat wordt <strong>be</strong>komen<br />
door de kwoteringen van elk criterium met elkaar te vergelijken.<br />
Dat resultaat wordt niet voorgesteld onder de vorm van een<br />
cijferresultaat, maar eerder van een waardering die vertaald wordt<br />
in een percentage, met een letter of een cijfer.<br />
Dit unieke resultaat dat alle criteria verenigt, maakt deze tools<br />
gemakkelijk te gebruiken door iedereen (ontwerpers, promotoren,<br />
ondernemers, bouwheren, enz.) om materialen of wanden te<br />
vergelijken. Het is echter moeilijk om precies te weten wat er schuil<br />
gaat achter deze globale balans en een gedetailleerdere analyse<br />
blijft moeilijk.<br />
De <strong>be</strong>sluiten kunnen sterk variëren van de ene tot de andere<br />
tool. Ze hangen af van de gebruikte databanken, maar deels ook<br />
van het gewicht dat toegekend wordt aan de criteria. Er werd nog<br />
geen echte consensus <strong>be</strong>reikt op wetenschappelijk niveau inzake<br />
het relatieve <strong>be</strong>lang van de verschillende vormen van impact op het<br />
milieu; de kwoteringen zijn dus vaak gebaseerd op de prioriteiten<br />
die <strong>be</strong>paald worden door de overheden van elk land. Hier volgen<br />
enkele voor<strong>be</strong>elden van dergelijke tools:<br />
• NIBE (www.ni<strong>be</strong>.org) is een Nederlandse tool die diverse<br />
factoren integreert om de impact op het milieu en de mens<br />
te evalueren. Deze tool maakt voornamelijk gebruik van de<br />
gegevensbank Ecoinvent 1 , maar ook van de eigen databank met<br />
LCA’s van producten. NIBE is vrij goed gekend en wordt ook<br />
wel gebruikt in België (BIM, VIBE), maar de wetenschappelijke<br />
<strong>be</strong> global<br />
4<br />
tools<br />
voor<br />
classifi catie<br />
tekst<br />
Aline Branders
enadering ervan wordt toch in twijfel getrokken door heel wat<br />
specialisten binnen het domein.<br />
• The Green Guide to Specification (http://www.bre.co.uk/<br />
greenguide/) werd gecreëerd door het Onderzoeksinstituut<br />
BRE (Building Research Establishment, Verenigd Koninkrijk).<br />
Deze tool maakt gebruik van twaalf afgewogen criteria. De<br />
ecobalansgegevens die hier gebruikt worden, zijn voornamelijk<br />
afkomstig van de LCA’s die opgesteld worden door de Engelse<br />
industriële sector en de fabrikanten van materialen. De<br />
Green Guide wordt onder andere gebruikt voor de BREEAMcertificaten<br />
die door hetzelfde instituut ontwikkeld werden.<br />
• Eco-Bau (www.eco-bau.ch) stelt verschillende tools voor<br />
die gratis gedownload kunnen worden op het internet, onder<br />
andere de KBOB-gegevensbank die de ecobalans omvat<br />
van heel wat materialen, gebaseerd op de gegevensbank<br />
Ecoinvent, en de CFK-fiches en de ECO-devis die een geheel<br />
van aan<strong>be</strong>velingen en voorschriften voorstellen met <strong>be</strong>trekking<br />
tot de verschillende bouwmaterialen en bouwprocessen, onder<br />
andere met de energie-, milieu- en gezondheidscriteria. De<br />
KBOB-gegevensbank stelt de resultaten van de ecobalansen<br />
voor voor de productie- en afbraakfase op basis van drie<br />
indicatoren: de grijze energie (globaal en niet-hernieuwbaar)<br />
[MJ], de uitstoot van broeikasgassen [kg CO2 éq.] en de UBP<br />
Ecopunten (globale evaluatie die rekening houdt met het gebruik<br />
van energiebronnen, natuurlijke hulpbronnen en water, met de<br />
vervuilende uitstoot en de eliminatie van afval).<br />
• Baubook (www.baubook.info) is een Oostenrijkse<br />
gegevensbank, aangemaakt door IBO (Österreichisches<br />
Institut für Baubiologie und Bauökologie – Oostenrijks Instituut<br />
voor ecologisch bouwen) die de milieu-impact omvat van heel<br />
wat bouwmaterialen en -elementen. De milieugegevens zijn<br />
afkomstig van de software SIMAPRO 2 die gebruik maakt van<br />
de gegevensbank Ecoinvent en van de verklaringsfiches van<br />
de fabrikanten, gecontroleerd door IBO. De milieu-indicatoren<br />
zijn de niet-hernieuwbare grijze energie [MJ], de uitstoot van<br />
broeikasgassen [kg CO² éq.], de uitstoot van zure gassen [kg<br />
SO2 éq.] en de globale indicator OI3Kon die op een afgewogen<br />
manier de drie voorgaande indicatoren verenigt. De tool werd<br />
aangepast om als ondersteuning te kunnen dienen voor de<br />
bouw van passiefgebouwen ("http://www.baubook.info/phbtk/").<br />
Een boek omvat ook <strong>be</strong>paalde gegevens uit de catalogus 3 .<br />
In het licht van het "zwarte doos"-aspect van deze tools is het<br />
interessant om, wanneer we ze gebruiken, ook rekening te houden<br />
met:<br />
• de <strong>be</strong>studeerde criteria en het <strong>be</strong>lang ervan,<br />
• de gebruikte gegevensbanken,<br />
• de levensduur en de fases van levenscyclus waarmee rekening<br />
gehouden werd,<br />
• de geëvalueerde functionele eenheid (materiaal, wand, enz.).<br />
Hoewel ze erg praktisch zijn, bieden deze tools niet altijd de<br />
flexibiliteit of de nodige informatie voor een nauwkeurige studie. De<br />
evaluatietools die voorgesteld zullen worden in het volgende artikel<br />
zullen het mogelijk maken nog verder te gaan door een globale<br />
evaluatie voor te stellen van de materialen en de meeste technieken,<br />
evenals van het energieverbruik voor de volledige levenscyclus en<br />
op gebouwniveau. ■<br />
1 Gegevensbank Ecoinvent: http://www.ecoinvent.ch<br />
2 SimaPro is een tool voor de Levenscyclusanalyse (LCA) van producten. Deze<br />
tool werd ontwikkeld door PRé Consultant in Nederland. Deze software is niet<br />
specifiek <strong>be</strong>doeld voor de bouwsector. Met SimaPro kunnen doorgedreven<br />
analyses gemaakt worden van de levenscyclus van producten en diensten.<br />
3 Tobias Waltjen, Passivhaus-Bauteilkatalog/Details For Passive Houses:<br />
Okologisch Bewertete Konstruktionen/A Catalogue Of Ecologically Rated<br />
Constructions, Springer Wien New York, 2009.<br />
<strong>be</strong> global <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> <strong>be</strong>.pass<br />
15 89
n50 [vol/u]<br />
n50 [vol/h]<br />
5<br />
4.5<br />
4<br />
3.5<br />
3<br />
2.5<br />
2<br />
281 resultaten van de luchtdichtheidstesten<br />
Sinds een tiental jaar zijn de<br />
luchtdichtheidstesten – of Blower Door ®<br />
- wijdverspreid in België en verschillende<br />
ondernemingen heb<strong>be</strong>n zich erin<br />
gespecialiseerd. Zo ook twee leden van het pmp<br />
en PHP: de fi rma Hoffmann & Dupont (www.<br />
eco-energie.<strong>be</strong>) uit Malmédy, opgericht in 2002,<br />
en de onderneming Isoproc (www.isoproc.<strong>be</strong>) uit<br />
Mechelen, gecreëerd in 2001. Deze twee fi rma’s<br />
voeren jaarlijks tussen 250 en 300 testen uit en<br />
wilden ons hun gegevens voor de voorbije <strong>10</strong> jaar<br />
communiceren. Samengevat in de resultaten van<br />
de certifi catietesten in Wallonië en Brussel omvat<br />
deze informatie bijna 4.000 waarden.<br />
De eerste grafi ek werd ons doorgestuurd<br />
ddoor<br />
Hoffmann & Dupont: de 281 resultaten<br />
zij zijn representatief voor de activiteitensector,<br />
na namelijk de courante "EPB"-bouw in Wallonië,<br />
mmet<br />
weinig passiefbouw. Zo kan vastgesteld<br />
wworden<br />
dat het gemiddelde lekdebiet q50 om en<br />
bij de 2 <strong>be</strong>draagt, en dus veel lager ligt dan de<br />
standaard waarde van de EPB (12 m³ /h.m²). In<br />
termen van n50 meent Hoffmann & Dupont dat<br />
het gemiddelde n50 vernieuwingspercentage in<br />
de standaard bouw in Wallonië om en bij de 1,5<br />
tot 5 vol/h <strong>be</strong>draagt voor oude gebouwen en om<br />
en bij de 0,25 tot 2 vol/h voor nieuwbouw, met<br />
een gemiddelde van 1,47 vol/h. De activiteit van<br />
Isoproc is meer gericht op de passiefbouw. Op<br />
basis van meer dan 1.900 testen stelt Isoproc<br />
een gemiddelde n50 waarde vast van 4 vol/h voor<br />
niet-passieve nieuwbouw en van 0,5 vol/h voor<br />
de passiefgebouwen. Deze waarde lijkt <strong>be</strong>vestigd<br />
te worden door de ervaring die opgedaan werd<br />
door het pmp dankzij 289 passiefcertifi caten in<br />
Brussel en Wallonië: de gemiddelde waarde van<br />
de n50 is er gelijk aan 0,47 vol/h.<br />
De recente ervaring toont bovendien<br />
aan dat het mislukkingspercentage van de<br />
Blower Door ® 1.5<br />
1<br />
1.47 1 47<br />
0.5<br />
0<br />
0 200 400 600 800 <strong>10</strong>00 1200<br />
oppervlakte [m²]<br />
gemiddeld<br />
gemiddeld1.47do<br />
289 passiefhuiscertifi caties<br />
0.70<br />
0.60<br />
0.50<br />
0.40<br />
0.30<br />
0.20<br />
0.47 0 47<br />
0.<strong>10</strong><br />
0.00<br />
0 20 40 60 80 <strong>10</strong>0 120 140 160 a<br />
B<br />
lager ligt dan 3% in Wallonië en<br />
oppervlakte [m²]<br />
Brussel. B Dat 97% van de aannemers slaagt in<br />
ggemiddeld<br />
0.47d<br />
de d luchtdichtheidstesten, met een gemiddelde<br />
waarde van 0,47 vol/h is op zich heel goed nieuws.<br />
Bij de door PHP gecertifi ceerde woningen ligt de<br />
gemiddelde waarde zelfs op 0,43 vol/h. En dat<br />
mag geweten zijn! ■<br />
cijfers<br />
3.996<br />
Blower<br />
Door ®<br />
testen<br />
tekst<br />
Bernard Deprez<br />
In Wallonië ligt het<br />
gemiddelde van<br />
de luchtdichtheid<br />
bij niet-passieve<br />
nieuwbouw op 1,47<br />
vol/h, niet slecht!<br />
90 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 cijfers<br />
0 47<br />
Over al haar<br />
certifi catiedossiers van<br />
woningen gemeten,<br />
komt de gemiddelde<br />
n50 bij PHP zelfs<br />
uit op 0,43 vol/h!<br />
In passiefbouw<br />
ligt de gemiddelde<br />
n50-waarde op<br />
0,50 vol/h, ook<br />
niet slecht!<br />
Bij passieve<br />
certifi catie<br />
stelt pmp<br />
vast dat de<br />
gemiddelde<br />
n50 0,47 vol/h<br />
<strong>be</strong>draagt, met<br />
minder dan 5%<br />
dossiers die<br />
boven 0,6 vol/h<br />
uitkomen!
1<br />
gebruiksaanwijzing<br />
van<br />
bruyn<br />
west<br />
Deze "gebruiksaanwijzing", ontwikkeld door architect Pierre Blondel,<br />
zijn medewerkers en de ingenieurs van MK Engineering, is niet gewoon een<br />
algemene gids van de passiefbouw, maar werd speciaal op punt gesteld voor<br />
de nieuwe huurders van de 79 passiefwoningen die het team opleverde in<br />
Neder-Over-Heem<strong>be</strong>ek voor het OCMW van Brussel Stad. Er werden al andere<br />
gebruiksaanwijzingen opgesteld, zoals die van architect Damien Carnoy en<br />
de vzw Bonnevie voor de woningen van L’Espoir in de Finstraat in Molen<strong>be</strong>ek.<br />
Het is zeker en vast een goede zaak voor het "correcte gebruik" van de nieuwe<br />
passiefgebouwen dat de projectteams en de promotoren dergelijke "instructies"<br />
maken voor de nieuwe <strong>be</strong>woners.<br />
>Meer informatie vindt u op www.pblondel.<strong>be</strong><br />
92 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
what's up
In België ge<strong>be</strong>urt de oplevering van de werken in de<br />
praktijk in twee fases (het Burgerlijk Wetboek voorziet er<br />
nochtans maar één), namelijk een voorlopige oplevering,<br />
doorgaans één jaar later gevolgd door een defi nitieve<br />
oplevering. Eenvoudig gezegd <strong>be</strong>staat de voorlopige<br />
oplevering erin het einde van de werken vast te stellen en<br />
een lijst op te maken van wat nog afgewerkt moet worden<br />
en van de fouten, waardoor een nieuwe interventie van<br />
de aannemer gerechtvaardigd is. Na een proefperiode<br />
wordt overgegaan tot de defi nitieve oplevering van de<br />
werken. De defi nitieve oplevering (en in sommige gevallen,<br />
afhankelijk van de contracten die ondertekend werden<br />
met de bouwheer, ook de voorlopige oplevering) vormen<br />
het uitgangspunt voor de tienjarige aansprakelijkheid. De<br />
gevolgen van een oplevering zijn extreem <strong>be</strong>langrijk en<br />
talrijk. De architect van een passiefgebouw moet uiteraard<br />
uiterst waakzaam zijn met <strong>be</strong>trekking tot de bijzonderheden<br />
van dit type constructie op het moment van de opleveringen.<br />
Passiefcertifi caat<br />
De bouwheer moet wettelijk eisen dat men de<br />
doeltreffendheid van het passiefgebouw controleert, onder<br />
andere om te kijken of de nagestreefde doelstellingen<br />
<strong>be</strong>haald werden. Wanneer u vandaag in België een<br />
passiefgebouw bouwt, dan kunt u gewestelijke en/of<br />
gemeentelijke premies ontvangen1 . De toekenning van deze<br />
premies is doorgaans ondergeschikt aan een certifi caat<br />
dat gegarandeerd wordt door de passiefhuis-platformen.<br />
Een "passief"-certifi caat, afgeleverd door deze platformen,<br />
is dus noodzakelijk om er recht op te heb<strong>be</strong>n, aangezien<br />
het <strong>be</strong>treffende certifi caat afgeleverd wordt wanneer het<br />
gebouw de luchtdichtheidstest doorstaat en ook voldoet aan<br />
een hele reeks criteria.<br />
Het spreekt voor zich dat de bouwheren zullen<br />
willen genieten van deze voordelen wanneer ze<br />
passiefgebouwen optrekken. Deze gebouwen zullen dus<br />
systematisch onderworpen worden aan de controletesten<br />
94 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
rechterhoek<br />
oplevering<br />
van de<br />
werken en het<br />
passiefcertifi caat<br />
tekst<br />
Frédéric Loumaye, Advocaat bij de Balie van Brussel<br />
rechterhoek<br />
en –<strong>be</strong>rekeningen die vereist zijn voor het verkrijgen van<br />
het passiefcertifi caat. De bouwheer van een dergelijk<br />
gebouw zal natuurlijk ook eisen dat het gebouw het<br />
certifi caat <strong>be</strong>haalt. Daarom moeten de architecten toch<br />
wat tijd <strong>be</strong>steden aan deze testen en aan de afl evering<br />
van dit certifi caat. We mogen ervan uitgaan dat dergelijke<br />
prestaties niet vallen onder de klassieke opdracht van de<br />
architect en de bijhorende erelonen. Het is dus logisch dat<br />
de architect bijkomende erelonen mag vragen voor zijn<br />
prestaties met <strong>be</strong>trekking tot de afl evering van dit certifi caat.<br />
Dus is het verstandig om in het contract met de architect<br />
te voorzien dat deze prestatie een supplement vormt en<br />
de <strong>be</strong>rekeningsmodus voor dit ereloon (forfait of per uur)<br />
duidelijk te vermelden.<br />
Ook al werden het certifi caat en de interventie van<br />
de passiefhuis-platformen op punt gesteld om andere<br />
redenen (premies en vroeger de fi scale aftrekbaarheid die<br />
ondertussen afgeschaft werd), toch zijn ze onvermijdelijk<br />
<strong>be</strong>trokken bij de problematiek van de oplevering van het<br />
gebouw. Het certifi caat, weliswaar ook gecreëerd voor<br />
andere doeleinden, wordt in de ogen van de bouwheer<br />
het <strong>be</strong>palende criterium om de oplevering al dan niet te<br />
aanvaarden, door te <strong>be</strong>vestigen dat de doelstellingen<br />
<strong>be</strong>reikt werden. De bouwheer verwacht dat de vakman<br />
die meewerkt in het kader van zijn project het nodige<br />
doet, zodat deze stap succesvol wordt genomen. De<br />
architect en de aannemer van het passiefgebouw worden<br />
dus geconfronteerd met een resultaatverplichting. Deze<br />
verplichting is uiteraard minstens dwingend en vergroot de<br />
risico’s op het in het geding roepen van de aansprakelijkheid<br />
van de vakmensen die aan het project heb<strong>be</strong>n meegewerkt.<br />
Het gebruik wil dat dit certifi caat afgeleverd wordt na<br />
de gesloten ruwbouw. Als in dit stadium echter problemen<br />
ontdekt worden met de luchtdichtheid, dan kan dit leiden<br />
tot een demontering van wat net afgewerkt werd om te<br />
pro<strong>be</strong>ren een oplossing te vinden voor de vastgestelde<br />
problemen en de test met succes te doorstaan. Het is dus
verstandig om, wanneer men vaak te maken heeft met<br />
passiefgebouwen, de aankoop te voorzien van hulpmiddelen<br />
die het mogelijk maken preventief een reeks controles uit te<br />
voeren en niet te wachten tot de test voor het certifi caat.<br />
Door preventief te handelen kan men dan nog interveniëren<br />
zonder afbraakwerken, die toch vaak duur zijn en heel wat<br />
vertragingen kunnen veroorzaken op de werf.<br />
Evolutie van de reglementaire vereisten<br />
Het certifi caat wordt afgeleverd als het gebouw voldoet<br />
aan normen die op punt gesteld werden in het kader van<br />
een promotiestrategie van de overheid. Deze normen<br />
zouden echter onaangepast of voorbijgestreefd kunnen<br />
blijken. We kunnen ons dus wel voorstellen dat een gebouw<br />
het certifi caat niet <strong>be</strong>haalt, maar toch voldoet aan de<br />
voorschriften van de passiefstandaard. De architect en de<br />
aannemers zouden er dus kunnen van uitgaan dat ze hun<br />
opdracht perfect heb<strong>be</strong>n uitgevoerd. Daarom is het dus<br />
<strong>be</strong>langrijk de aandacht van de bouwheren te vestigen op<br />
het onderscheid dat gemaakt moet worden tussen een echt<br />
passiefgebouw en de toekenning van het certifi caat dat<br />
gekoppeld is aan premies.<br />
Daarom heeft de architect er dus <strong>be</strong>lang bij de bouwheer<br />
te wijzen op het feit dat zijn prestaties gekoppeld aan het<br />
certifi caat bovenop zijn klassieke opdracht komen en dat de<br />
afl evering (of niet) van dit document enkel implicaties heeft<br />
wat <strong>be</strong>treft de premies. De weigering van het certifi caat<br />
impliceert niet systematisch dat het gebouw niet voldoet aan<br />
de kenmerken van de passiefstandaard.<br />
Dit onderscheid verdwijnt in het kader van gebouwen<br />
waarbij het gebruik van de passiefbouw verplicht is. We<br />
willen er even aan herinneren dat <strong>be</strong>paalde overheden de<br />
passiefbouw willen opleggen voor alle nieuwe gebouwen.<br />
In het Brussels Gewest moet vanaf 2015 elk nieuw gebouw<br />
een passiefgebouw zijn. De ontwerpers kunnen zich dan<br />
helaas niet langer verschuilen achter dit onderscheid,<br />
omdat de passiefbouw dan verplicht zal zijn en dus de<br />
noodzaak tot het <strong>be</strong>halen van het juiste certifi caat vereist.<br />
Deze wettelijke verplichting <strong>be</strong>last de constructeurs met een<br />
resultaatverplichting met een toch wel zware inhoud.<br />
Pseudola<strong>be</strong>ls?<br />
Bovendien moeten we ons er ook van <strong>be</strong>wust zijn dat<br />
niets om het even wie ervan weerhoudt zijn eigen certifi caat<br />
of passiefhuisla<strong>be</strong>l te creëren. Uiteraard geeft een dergelijk<br />
certifi caat of la<strong>be</strong>l geen recht op de premies. Maar toch kan<br />
het naar voor geschoven worden als een verkoopargument.<br />
Zo zouden we geconfronteerd kunnen worden met een<br />
juridische warboel met alle gerechtelijke gevolgen van dien<br />
waarbij een huis verkocht wordt met een pseudocertifi caat<br />
zonder doeltreffendheid wat <strong>be</strong>treft de premies. Eigenlijk<br />
<strong>be</strong>rust het dan gewoon op een basis van fantasieën. De<br />
koper van een dergelijk gebouw wordt dan zowel <strong>be</strong>drogen<br />
wat <strong>be</strong>treft de doeltreffendheid en de ernst van het<br />
certifi caat als wat <strong>be</strong>treft de gevolgen voor het krijgen van<br />
de premies. De politieke wil om de passiefbouw op te leggen<br />
zal de afl evering van een certifi caat dat erkend wordt door<br />
de overheden echter de facto noodzakelijk maken.<br />
Het vraagstuk rond de certifi caten <strong>be</strong>spreken we verder<br />
in het volgende nummer en dan zullen we de aspecten<br />
van de tienjarige aansprakelijkheid en de lichte verborgen<br />
gebreken in het kader van de passiefbouw aankaarten. ■<br />
1. Voor Wallonië en Brussel, zie www.maison<strong>passive</strong>.<strong>be</strong>/?-Aspectsfi<br />
nanciers-; voor Vlaanderen, zie www.passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/subsidiesfi<br />
nanciering.<br />
rechterhoek <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 95
15 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong>s & 1 special issue<br />
15 thema's, 15 gedeelde projecten<br />
> Bestel vorige nummers via: www.<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong>/shop/order/<br />
training &<br />
workshop<br />
Het opleidingsaanbod van PHP is<br />
opgebouwd uit drie thema’s om de nodige<br />
basiskennis te verwerven, een onderbouwde<br />
ontwerpaanpak uit te zetten en te toetsen<br />
aan de <strong>be</strong>rekening.<br />
U kan een volledig themablok volgen<br />
of inpikken op de deeldomeinen waar u uw<br />
kennis nog wil versterken. Elke module wordt<br />
op regelmatige basis en op verschillende<br />
locaties in Vlaanderen georganiseerd.<br />
Als erkend dienstverlener biedt PHP<br />
u met de KMO-portefeuille 50% korting<br />
op de inschrijfprijs. Vanaf 5 of meer<br />
opleidingsmodules, geniet u bovendien<br />
van 20% korting op het door u gekozen<br />
opleidingspakket.<br />
Meer informatie: www.<br />
passiefhuisplatform.<strong>be</strong>/opleidingen<br />
BASICS<br />
B01 – energieneutrale woningen<br />
De basisprincipes en –eisen kennen van<br />
een zeer energiezuinig/BEN-woning en<br />
strategieën kunnen ontwikkelen om deze te<br />
<strong>be</strong>reiken.<br />
• 14/05 Antwerpen<br />
• <strong>10</strong>/09 Leuven<br />
• 8/<strong>10</strong> Gent<br />
B02 – collectieve & tertiaire gebouwen<br />
Specifi eke eisen, principes en<br />
ontwerpstrategieën van een zeer<br />
energiezuinig/BEN tertiair gebouw kennen<br />
en kunnen toepassen.<br />
• 15/05 Antwerpen<br />
• 11/09 Leuven<br />
• 9/<strong>10</strong> Gent<br />
B03 – zeer energiezuinige renovaties<br />
Strategieën kunnen ontwikkelen voor<br />
een geslaagde renovatie naar een zeer<br />
96 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15 agenda<br />
energiezuinig gebouw.<br />
• 16/05 Antwerpen<br />
• 12/09 Leuven<br />
• <strong>10</strong>/<strong>10</strong> Gent<br />
DESIGN<br />
De verschillende deelaspecten van een<br />
BEN/NZEB gebouw worden hierin verder<br />
uitgediept. Zowel de gebouwschil als de<br />
technische installaties komen aan bod.<br />
D01 – isolatie & bouwknopen: elementair<br />
voor een kwalitatieve gebouwschil<br />
• 21/05 Antwerpen<br />
• 15/<strong>10</strong> Gent<br />
D02 – schrijnwerk, <strong>be</strong>glazing en zonwering:<br />
een positieve energiebalans<br />
• 21/05 Antwerpen<br />
• 15/<strong>10</strong> Gent<br />
D03 - luchtdichtheid: voorwaarde voor een<br />
performante gebouwschil<br />
• 22/05 Antwerpen<br />
• 16/<strong>10</strong> Gent<br />
D04 – bouwdetails in de praktijk:<br />
de hoeksteen van een goed<br />
constructiesysteem<br />
• 23/05 Antwerpen<br />
• 17/<strong>10</strong> Gent<br />
D05 – ventilatie en binnenklimaat: een<br />
gezond en comforta<strong>be</strong>l binnenklimaat<br />
15<br />
avr mai jui 2013<br />
<br />
<br />
global view 16<br />
<br />
<br />
vu et entendu 23<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<strong>be</strong>.batex 60<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong><br />
trimestriel du standard<br />
passif > www.<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong> <strong>10</strong> <strong>years</strong><br />
dankzij een uitgekiend ventilatiesysteem<br />
• 28/05 Antwerpen<br />
• 22/<strong>10</strong> Gent<br />
D06 – verwarming, koeling en sanitair warm<br />
water<br />
• 28/05 Antwerpen<br />
• 22/<strong>10</strong> Gent<br />
D07 - verlichting en elektrische apparaten<br />
• 29/05 Antwerpen<br />
• 23/<strong>10</strong> Gent<br />
TOOLS<br />
T01 – Therm<br />
Berekening van bouwknopen voor EPB en<br />
PHPP kennen.<br />
• 17 & 24/09 Antwerpen<br />
T02 – PHPP Woningen<br />
Leer de netto energie<strong>be</strong>hoefte voor<br />
verwarming, primaire energie<strong>be</strong>hoefte en<br />
verwarmingsvermogen van een woning<br />
correct <strong>be</strong>rekenen met PHPP. Wat is de<br />
verhouding met EPB?<br />
• 18 & 25/09 Antwerpen<br />
T03 – PHPP tertiair<br />
Zet de stap naar het ontwerpen en<br />
<strong>be</strong>rekenen van tertiaire gebouwen met de<br />
PHPP-software.<br />
• 26/09 Antwerpen
e.<strong>passive</strong> 15 97
e.<strong>passive</strong> driemaandelijks blad voor de<br />
passiefhuisstandaard van <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> vzw<br />
voor pmp asbl en php vzw<br />
Volgend nummer :<br />
juli augustus septem<strong>be</strong>r 2013<br />
www.<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
info@<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
magazine met een oplage van<br />
15.000 exemplaren<br />
Cover<br />
icechallenge 2007<br />
photo: SMV<br />
Hoofdredacteur<br />
Bernard Deprez<br />
Redactieraad<br />
Christophe Marrecau, Sebastian Moreno-<br />
Vacca, Julie Willem, Marion Bandin<br />
Redactie<br />
Adriaan Baccaert, Peter Dellaert, Tim<br />
Janssens, Marny Di Pietrantonio,<br />
Adeline Guerriat, Christophe Marrecau,<br />
Benoit Quevrin, Julie Willem<br />
Vormgeving en prepress<br />
Julie Willem<br />
Sebastian Moreno-Vacca<br />
Fotografen<br />
Olivier An<strong>be</strong>rgen, Filip Dujardin, Victor<br />
Levy, Nicolas Olivier<br />
Vertalingen<br />
Kathleen Kempeneers<br />
Bdd Translations<br />
PHP<br />
Bernard Deprez<br />
Verantwoordelijke uitgever<br />
Sebastian Moreno-Vacca<br />
<strong>be</strong>.<strong>passive</strong> asbl<br />
Flageyplein 19 te <strong>10</strong>50 Brussel<br />
Reclameregie<br />
advertise@<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong><br />
98 <strong>be</strong>.<strong>passive</strong> 15<br />
Heb<strong>be</strong>n aan dit nummer meegewerkt:<br />
Caroline Chapeaux, Gilles Toussaint, Aline Branders, Frédéric<br />
Loumaye (Advocaat aan de Balie van Brussel), George<br />
Monbiot (Guardian), Jean Cech, Wouter Hilderson (PHP), Bert<br />
Vanderwegen (PHP), Jeroen Poppe (PHP), Grégoire Clerfayt<br />
(Verantwoordelijke van de Directie Energie voor Leefmilieu<br />
Brussel), Erwin Mlecnik (PHP/OTB TU Delft), Marion Bandin<br />
(pmp), Marny Di Pietrantonio (pmp), Stefan Van Loon (PHP),<br />
Benjamin Biot (pmp), Aurore Vanden<strong>be</strong>rghe (pmp), Alain<br />
Bornarel (Tribu) et Philippe Madec (atelierphilippemadec),<br />
Benjamin Biot (ICEDD), Arnaud Evrard (UCL), Frédéric Le<strong>be</strong>au,<br />
Arnaud Louis (ULg-UMC), Aline Branders, Isa<strong>be</strong>lle Prignot (ULB<br />
Architecture)<br />
Copyright:<br />
P 16 et 24 : extract "The Hudsucker Proxy", 1994 Joel Coen,<br />
©Graham Place, Ethan Coen<br />
P 23 : extract : "I am a very stylish girl" van "Sacrebleu", ©<br />
Dimitri from Paris, La<strong>be</strong>l Yellow Productions, 1996. Samples<br />
quotes from Breakfast at Tiffany's. Holly (Audrey Hepburn) asks<br />
"How do I look?"<br />
P 32 : "Breathless", 20<strong>10</strong>, Installatie van Annette Etges<br />
Abonnementen<br />
www.<strong>be</strong><strong>passive</strong>.<strong>be</strong>/shop/subscri<strong>be</strong>/<br />
Drukkerij<br />
Claes Printing<br />
gedrukt met plantaardige inkten<br />
Copyright pmp/php<br />
Alleen de auteurs zijn verantwoordelijk voor hun artikelen.<br />
Alle rechten voor reproductie, vertaling en aanpassing (zelfs<br />
gedeeltelijk) zijn voor alle landen voor<strong>be</strong>houden.<br />
Play list <strong>be</strong>.<strong>passive</strong>15<br />
Nu<br />
Man O TO<br />
Fool<br />
Shirley Bassey meets<br />
Booster<br />
Light my fi re [The<br />
Doors] Experience<br />
Daft Punk<br />
Random access<br />
memories<br />
Underworld<br />
Moon in the water<br />
La yellow 357<br />
Quelle sensation<br />
bizarre<br />
Norah Jones<br />
Not too late<br />
Chemical brothers<br />
shake break bounce<br />
Depeche mode<br />
Soothe my soul
e.<strong>passive</strong> 15 99
Change language