Philologia Frisica
Philologia Frisica
Philologia Frisica
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong>
Fryske Akademy nr. 1060<br />
Tussen Hemsterhuis en Grimm<br />
© 2012 Fryske Akademy (Postbus 54, 8900 AB Ljouwert)<br />
Foarmjouwing: Roelof Koster<br />
Opmaak: Jan Tiemersma<br />
Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert<br />
NUR 616<br />
ISBN 978-90-6273-895-3<br />
Neat út dizze útjefte mei op hokker wize dan ek fermannichfâldige wurde<br />
sûnder dat dêr skriftlike tastimming fan de útjouwer oan foarôf giet.<br />
www.afuk.nl<br />
www.fryske-akademy.nl
<strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong><br />
Anno 2008<br />
Ljouwert 2012
... Ynhâld<br />
Foarôf 11<br />
Aldfrysk<br />
Anne Popkema<br />
Eine Perspektive der altfriesischen Lexikographie?<br />
Zu einem Online-Belegwörterbuch des Altfriesischen<br />
Gisela Hofmann<br />
Ansprache in der Fryske Akademy in Leeuwarden<br />
beim Philologenkongreß am 10. Dezember 2008<br />
Andreas Deutsch<br />
Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische<br />
Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte<br />
Oebele Vries<br />
It Aldfrysk yn rjochtshistoarysk perspektyf<br />
Arend Quack<br />
Het oudste Oudfries<br />
Ben Hermans<br />
The strength of posttonic syllables in Riustring Old Frisian<br />
Leksikografy<br />
Piter Boersma<br />
Kartoteken, databanken, leksikografy<br />
en oars wat op ’e Fryske Akademy<br />
Willy Martin<br />
Nieuwe wegen voor de Friese lexicografie?<br />
Nils Arhammar<br />
Das Helgoländische (Deät Halunder): Stand und Perspektiven<br />
seiner Erfassung, Erschließung und Erforschung<br />
Letterkunde/Kultuerskiednis<br />
Jelle Krol<br />
Santich jier de romte oan en foar ûndersyk nei<br />
Fryske literatuer by de Fryske Akademy<br />
Ernst Bruinsma<br />
50 jaar Fries letterkundig museum.<br />
Een geschiedenis van de oprichting<br />
5
Goffe Jensma<br />
Passagieren op een veer.<br />
Literatuurgeschiedenis van Friesland anno 2009<br />
Eep Francken<br />
De kunst of de boodschap?<br />
Schrijvers in de Zuid-Afrikaanse taalstrijd<br />
Roald van Elswijk<br />
Noarwegen en de wrâld. Over de ontwikkeling van het Nynorsk<br />
Jonathan Roper<br />
Some Varieties of English Frisophilia<br />
Taalsosjology/Sosjolinguistyk<br />
Durk Gorter<br />
De rispinge fan it sosjolingwistysk surveyûndersyk<br />
Alastair Walker<br />
Caught on the Tightrope. The Linguist between<br />
the Scientific Community and the Language Community<br />
Charlotte Gooskens /Renée van Bezooijen / Sebastian Kürchner<br />
Deens is makkelijker voor Friezen<br />
dan voor Nederlanders – feit of fabel?<br />
6 PHILOLOGIA FRISICA
... Foarôf
... Foarôf<br />
It tema fan it trijejierlikse Frysk Filologekongres 2008, wie ‘Balâns en<br />
Perspektyf fan de Frisistyk. 70 jier Fryske Akademy en hoe no fierder?’<br />
Dat tema waard benammen oan ’e oarder steld yn de plenêre lêzings. Op<br />
’e earste dei waarden twa plenêre lêzings hâlden oer it tema leksikografy,<br />
ien oer de leksikografy op ’e Fryske Akademy en ien oer mooglike nije<br />
wegen foar de Fryske leksikografy, op ’e twadde dei rjochten de plenêre<br />
lêzings har op de mooglikheden en de romte foar ûndersyk nei de Fryske<br />
literatuer en op de tredde dei gongen se oer it taalsosjologysk ûndersyk, it<br />
plak fan de taalkundige tusken wittenskip en maatskippij en it ûnderwiis<br />
yn it Frysk. De earste dei stie nêst de leksikografy benammen yn it teken<br />
fan de stúdzje fan it Aldfrysk. Dêr waard net allinne in seksje oan wijd, mar<br />
oan ’e ein fan ’e dei waard it Altfriesisich Handwörterbuch fan Hofmann<br />
en Popkema oanbean. By dy oanbieding waarden taspraken hâlden en in<br />
lêzing oer it belang fan de wurdskat fan it Aldfryske rjocht foar de Dútske<br />
rjochsskiednis.<br />
De plenêre lêzings op ien nei en de taspraken en de lêzing by de<br />
oanbieding binne yn dizze <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> opnommen. En dêrnêst in<br />
tal lêzings dy’t yn de ûnderskate seksjes hâlden binne. <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong><br />
befettet altyd artikels dy’t nei it kongres foar publikaasje oanbean wurde.<br />
Op it kongres waarden 38 lêzings hâlden, de risping fan dit boek is 16<br />
artikels plus twa taspraken, dy’t ûnderbrocht binne yn trije ôfdielings:<br />
Aldfrysk, Leksikografy, Letterkunde/Kultuerskiednis en Taalsosjology/<br />
Sosjolinguistyk.<br />
It hat lang, te lang, duorre foar’t dizze <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> 2008 it ljocht seach.<br />
Mar goed, de bondel is der no en kin syn wurk mar dwaan as bydrage oan<br />
de takomst fan de Frisistyk.<br />
De redaksje:<br />
P. Boersma<br />
G.T. Jensma<br />
R. Salverda<br />
9
... Aldfrysk
Eine Perspektive der altfriesischen Lexikographie?<br />
Zu einem Online-Belegwörterbuch des Altfriesischen 1<br />
Anne Tjerk Popkema (Groningen)<br />
Die Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs 2 während des<br />
Friesischen Philologenkongress vorzunehmen, stellt einen planerischen<br />
Glücksfall dar. Denn bei einem früheren Philologenkongress, dem fünften<br />
im Jahre 1969, legte Dietrich Hofmann erstmals seine Pläne zur Erstellung<br />
des Handwörterbuchs, das ich dann seit 2004 in Kiel fertigstellen<br />
konnte, der Öffentlichkeit dar. 3 Ich werde hier auf die sehr interessante<br />
Entstehungsgeschichte des Handwörterbuchs nicht näher eingehen; sie<br />
wird in der Einführung zum Handwörterbuch sehr detailliert erläutert.<br />
Stattdessen möchte ich die Vorstellung des Handwörterbuchs zum Anlass<br />
nehmen, auf die Perspektive der altfriesischen Lexikographie näher<br />
einzugehen. Dabei geht es vor allem um die Frage, ob das neue Altfriesische<br />
Handwörterbuch als Ersatz für das seit Jahrzehnten als großes Desideratum<br />
der Frisistik bezeichnete, wissenschaftliche, umfassende Wörterbuch<br />
des Altfriesischen gelten sollte? 4 Meine Antwort möchte ich kurz<br />
und knapp vorwegnehmen: Nein, das sollte es nicht.<br />
Dennoch ist es natürlich keineswegs meine Absicht, das Altfriesische<br />
Handwörterbuch irgendwie zu disqualifizieren. Es bietet ja im Vergleich<br />
zu den bisherigen Wörterbüchern des Altfriesischen sehr viel Neues und<br />
Nützliches, wie etwa Varianten, Quellenhinweise, idiomatische Informationen<br />
und zahlreiche neue Bedeutungen. Schließlich und das ist wohl<br />
am wichtigsten: die Gesamtzahl der Stichwörter hat sich, hauptsächlich<br />
wegen der Einbeziehung der sog. Sneker Rezessbücher und der etwa 1100<br />
altfriesischen Urkunden (deren Sprachinhalt in den bisherigen Wörter-<br />
1 Bei diesem Text handelt es sich um die überarbeitete und erweiterte Fassung des Vortrags,<br />
den ich bei der Präsentation des Altfriesischen Handwörterbuchs am 10. Dezember<br />
2008 in Leeuwarden gehalten habe. Im Anschluss daran wurde das erste Exemplar des<br />
Wörterbuchs der Witwe Dietrich Hofmanns, Frau Dr. Gisela Hofmann, überreicht.<br />
2 Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch.<br />
3 Vgl. Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’.<br />
4 Für ein solches wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen haben sich u.a. ausgesprochen:<br />
Munske, ‘Die Frisistik – ein Mauerblümchen der germanischen Sprachwissenschaft’,<br />
S. 164; Dyk, ‘In pleit foar ien grut Aldfrysk wurdboek’, S. 130; Bremmer., ‘De<br />
leksikografy fan it Aldfrysk’, S. 88; Deutsch, ,Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der<br />
altfriesische Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte’, Anm. 42.<br />
13
ücher leider ziemlich vernachlässigt wurde), erheblich vergrößert. 5 Weil<br />
bei seiner Bearbeitung erstmals sämtliche altfriesischen Quellen berücksichtigt<br />
wurden, gewährt das Altfriesische Handwörterbuch seinen Benutzern<br />
also leichteren und besseren Zugriff auf die altfriesischen Quellen<br />
als dies bisher möglich war. Kurz gesagt: ich halte es für ein gutes<br />
Wörterbuch, das einen bedeutenden Schritt zur weiteren Erschließung<br />
der altfriesischen Quellen darstellt.<br />
Seit seinen Anfängen in den frühen 60er Jahren wurde mit dem Altfriesischen<br />
Handwörterbuch nur eine lexikographische Zwischenlösung bezweckt.<br />
Es sollte einerseits mehr bieten als das knappe Altfriesische Wörterbuch<br />
von Ferdinand Holthausen, das 1925 in erster Auflage veröffentlicht<br />
worden war und 1985 von Dietrich Hofmann in einer zweiten, stark<br />
verbesserten Auflage erneut herausgegeben wurde. 6 Andererseits musste<br />
es die erschöpfende lexikographische Bearbeitung der Quellen dem<br />
künftigen, umfassenden, wissenschaftlichen Wörterbuch des Altfriesischen<br />
überlassen. Das Ziel des Altfriesischen Handwörterbuchs war also<br />
ausdrücklich nicht, den altfriesischen Wortschatz erschöpfend zu inventarisieren<br />
und mit Hilfe von Belegstellen und Zitaten darzustellen. Das<br />
wäre für eine Einzelperson auch nicht zu leisten gewesen. Ich zitiere gerne<br />
den ursprünglichen Autor zu Anlass und Ziel des Handwörterbuchs:<br />
‘Es wird aber sicher noch einige Zeit dauern, bis das [wissenschaftliche,<br />
ATP] Wörterbuch erscheinen kann […]. In dieser Situation und bei solchen<br />
Aussichten erscheint es sinnvoll, vor der endgültigen Erschließung<br />
des altfriesischen Wortschatzes noch einmal eine Zwischenstufe einzurichten<br />
und die Tradition des kleinen Wörterbuches von Holthausen<br />
fortzusetzen.’ 7 Hinsichtlich der ‘Vollkommenheit’ des Handwörterbuches<br />
sagt Hofmann, dass sie ‘von vornherein nicht an[gestrebt wurde], weil sie<br />
zu viel Zeit kostet und weil es wichtiger sein dürfte, daß so bald wie möglich<br />
überhaupt wieder ein altfriesisches Wörterbuch greifbar wird, auch<br />
wenn es immer noch Wünsche offen läßt. Diese werden ja von dem großen<br />
Wörterbuch erfüllt werden können.’ 8<br />
In der dem Altfriesischen Handwörterbuch zugrundeliegenden Materialsammlung<br />
konnte lediglich ein Querschnitt der altfriesischen Quellen<br />
verarbeitet werden. Auch wenn sämtliche altfriesischen Texte Berücksichtigung<br />
fanden, so konnten sie doch nicht alle erschöpfend exzerpiert<br />
werden, so dass noch vieles unbeschrieben geblieben ist. Das Altfriesi-<br />
5 Im Vergleich zu Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch hat sich die Zahl der Lemmata um etwa<br />
60% vergrößert, vgl. Popkema, ‘A New Step in Old Frisian Lexicography’, insbes. S. 120-121.<br />
6 Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch; Holthausen/ Hofmann, Altfriesisches Wörterbuch.<br />
7 Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, S. 108.<br />
8 Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’, S. 108.<br />
14 PHILOLOGIA FRISICA
sche Handwörterbuch ist ja ausdrücklich ein Handwörterbuch. An ein<br />
solches dürfen keine Vollständigkeitsansprüche gestellt werden, und so<br />
ist es auch nicht konzipiert worden.<br />
Auch vom Entwurf her steht das Altfriesische Handwörterbuch in der<br />
Tradition der Handwörterbücher, wie das Mittelniederdeutsche Handwörterbuch<br />
von August Lübben oder auch das Verdamsche Middelnederlandsch<br />
Handwoordenboek. 9 Wie jene Wörterbücher bietet das Altfriesische<br />
Handwörterbuch ebenfalls keine Belegstellen (auch wenn die Siglen<br />
auf Texte hinweisen, in denen das Stichwort belegt ist); die zusätzlichen<br />
Informationen zur Wortart sind beschränkt (z.B. wurde die (In)Transitivität<br />
von Verben nicht bezeichnet; bei Präpositionen und Verben wurde die<br />
Rektion nicht angegeben; etymologische Angaben fehlen; bei Adjektiven<br />
wurde nicht erörtert, ob sie attributiv oder prädikativ verwendet werden);<br />
die unterschiedlichen Bedeutungen und idiomatischen Verbindungen<br />
werden nicht nach Quellen getrennt; die große Fülle idiomatischer<br />
(sehr häufig spezifisch rechtsbezogener) Verbindungen konnte nur in<br />
beschränktem Maße dargestellt werden. Das sind alles bedeutende Unterschiede<br />
zu einem wissenschaftlichen Wörterbuch. An Handwörterbücher<br />
können eben nicht die gleichen Anforderungen gestellt werden, die<br />
man an ein wissenschaftliches Wörterbuch stellen würde. Das gilt umso<br />
mehr für das Altfriesische Handwörterbuch, weil ihm, im Gegensatz zu<br />
den beiden anderen erwähnten Handwörterbüchern, kein umfassendes<br />
mehrbändiges, wissenschaftliches Wörterbuch zugrundeliegt, auf das die<br />
Benutzer im Zweifelsfalle mit Blick auf zusätzliche lexikographische Informationen<br />
und erläuternde Belegstellen zurückgreifen können.<br />
Es dürfte klar geworden sein: Auch nach dem Erscheinen des Altfriesischen<br />
Handwörterbuchs bleibt der Wunsch bestehen nach einem umfassenden,<br />
wissenschaftlichen Wörterbuch, das das Altfriesische wirklich erschöpfend<br />
erschließt. Zwar wurden schon seit den 40er Jahren in Groningen<br />
viele vorbereitende Schritte zu einem solchen Belegwörterbuch des<br />
Altfriesischen durchgeführt, allerdings mussten die lexikographischen<br />
Arbeiten wegen unzureichender finanzieller Möglichkeiten unterbrochen<br />
werden. Es ist deswegen äußerst erfreulich, dass die Fryske Akademy<br />
(Leeuwarden) die Notwendigkeit eines umfassenden Wörterbuchs des<br />
Altfriesischen feststellte und sich angesichts der nur sehr beschränkten<br />
personell-finanziellen Möglichkeiten der Abteilung Friesische Sprache<br />
und Kultur der Reichsuniversität Groningen zu einer diesem gemeinsamen<br />
Ziel verpflichteten Zusammenarbeit mit der Universität bereitfand.<br />
9 Lübben, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch; Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek.<br />
15
Hierzu wurde 1996 zwischen Universität und Akademy eine offizielle<br />
Vereinbarung getroffen, 10 deren Anfangszeilen ich hier übersetze: „Die<br />
Fryske Akademy und das Frysk Ynstitút der Rijksuniversiteit Groningen<br />
schließen eine Vereinbarung über die Zusammenarbeit hinsichtlich der<br />
lexikographischen Erschließung des vollständigen Korpus altfriesischer<br />
Texte. Diese Vereinbarung über Zusammenarbeit beinhaltet: gemeinsam<br />
Verantwortung zu tragen über das Aufarbeiten eines wissenschaftlichen<br />
Wörterbuchs des Altfriesischen, in dem das vollständige Korpus altfriesischer<br />
Texte erschlossen wird (…)“. 11 Eine klare Aufgabe, die, das wird wohl<br />
niemand bestreiten, bis heute leider immer noch nicht erfüllt ist. 12<br />
Das Altfriesische Handwörterbuch ist also keineswegs als Ersatz für ein<br />
wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen zu betrachten. Könnte 13<br />
dies eventuell durch eine digitale Verknüpfung altfriesischer Belegstellen,<br />
wie sie künftig in der Online-Sprachdatenbank der Fryske Akademy<br />
vorhanden sein werden, mit den zugehörigen Einträgen des Altfriesischen<br />
Handwörterbuchs erreicht werden? 14 Wäre eine derartige Kombination<br />
von Belegstellen und Wörterbuchartikeln im Stande, Leistungen<br />
zu bieten, die sich mit denen eines wissenschaftlichen Wörterbuchs vergleichen<br />
lassen? Leider nicht: Eine solche Auffassung würde auf einer<br />
10 Ut de Smidte fan de Fryske Akademy 30/4 (1996), S. 10; Bremmer, ‘De leksikografy fan it<br />
Aldfrysk’, S. 89; ders.: ‘Lexicography of Old Frisian’, S. 656.<br />
11 “1. De Fryske Akademy (FA) en het Fries Instituut (FI) van de Rijksuniversiteit Groningen<br />
gaan een samenwerkingsverband aan voor de lexicografische beschrijving van het<br />
volledige corpus Oudfriese teksten. 2. Dit samenwerkingsverband houdt in: a. Het onder<br />
gemeenschappelijke verantwoordelijkheid tot stand brengen van een wetenschappelijk<br />
Oudfries woordenboek, waarin het volledige corpus Oudfriese teksten wordt<br />
beschreven (…)”.<br />
12 Siehe auch: http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/<br />
leksikografy-terminology/projekt-aldfrysk (Stand: 1. Juli 2009), wo es (in Übersetzung)<br />
heißt: ‘Eines der Fortsetzungsprojekte (der Fryske Akademy, ATP) des WFT (Wurdboek<br />
fan de Fryske Taal/Woordenboek van de Friese Taal), des wissenschaftlichen Wörterbuchs<br />
des Neuwestfriesischen (ab 1800), wird ein vergleichbares Wörterbuch des Altfriesischen<br />
(das Friesische bis 1550) sein. Es wird in Zusammenarbeit mit dem Frysk Ynstitút<br />
der Rijksuniversiteit Groningen durchgeführt. Das Projekt wird im Moment noch<br />
vorbereitetet. Der Abschluss des WFT ist für 2010 vorgesehen, vgl. http://www.fa.knaw.<br />
nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/leksikografy-terminology/wurdboek-fan-e-fryske-taal/wurdboek-fan-e-fryske-taal<br />
(Stand: 1. Juli 2009).<br />
13 In diesem Abschnitt weiche ich von dem Originaltext meines Vortrags ab, indem ich<br />
Tendenzen, die während einer der Präsentation des Wörterbuchs unmittelbar vorangehenden<br />
öffentlichen Diskussion über die Zukunft der Altfrisistik (Teil des offiziellen<br />
Kongressprogramms) angesprochen wurden, wegen ihrer hohen Relevanz zum hier angeführten<br />
Thema eingearbeitet habe.<br />
14 Ein Prototyp, in dem eine derartige Verknüpfung benutzbar ist, ist im Moment schon<br />
über http://www.fryske-akademy.nl/tdb im Internet abrufbar (Stand 1. Juli 2009).<br />
16 PHILOLOGIA FRISICA
Fehleinschätzung der Art und der ,Vollkommenheit‘ des Altfriesischen<br />
Handwörterbuchs einerseits, und, wohl noch gravierender, auf einer<br />
Unterschätzung der Ansprüche an ein wissenschaftliches Wörterbuch<br />
andererseits beruhen. Bei der Ausarbeitung der Lemmata eines wissenschaftlichen<br />
Wörterbuchs wären ja sämtliche Belegstellen des Stichwortes<br />
zu berücksichtigen und nicht, wie im Fall des Altfriesischen Handwörterbuchs,<br />
lediglich ein repräsentativer Durchschnitt. Nur durch erschöpfendes<br />
Exzerpieren können sämtliche Verwendungsweisen eines Wortes gesammelt<br />
und beschrieben werden und könnte sich der Benutzer darauf<br />
verlassen, dass alle relevanten Informationen hinsichtlich des von ihm<br />
befragten Wortes sich im Wörterbuch auffinden lassen.<br />
Nach meiner Auffassung wäre eine falsche lexikographische Strategie in<br />
diesem Fall umso gravierender, als gerade diejenigen potentiellen Benutzer,<br />
die nicht zur engeren Frisistik gehören, mit einem neuen Wörterbuchprojekt<br />
angeregt werden könnten, das Friesische in ihre Forschungen<br />
mit einzubeziehen. Zu dieser Nutzergruppe gehören Wissenschaftler<br />
aus anderen Disziplinen und Sprachlandschaften, und sie würde den Weg<br />
zu der dringend erwünschten Internationalisierung der Frisistik öffnen.<br />
Unzugänglichkeit oder unzureichende Zugänglichkeit im lexikographischen<br />
Bereich können leicht dazu führen, dass die altfriesischen Quellen<br />
auch weiterhin von der internationalen wissenschaftlichen Gemeinschaft<br />
ausgeklammert bleiben. Hier trifft wohl immer noch die schon 1979 geäußerte<br />
Aussage von Munske zu: ‘Bedauerlicherweise ist heutzutage ein<br />
Germanist als Vertreter eines Massenfaches nur noch sehr begrenzt in<br />
der Lage, sich eingehend sogenannten fernerliegenden Gegenständen<br />
zu widmen. Er kann dies nur dann und vor allem in vergleichender<br />
Hinsicht, wenn die hauptamtliche Forschung dafür die Grundlagen geschaffen<br />
hat.’ 15 In der heutigen Situation bedeutet das: es sollte auch ein<br />
wissenschaftliches Wörterbuch des Altfriesischen erarbeitet werden. Anderenfalls<br />
dürfte die Frisistik, wie Munske konstatiert, den Status eines<br />
Mauerblümchens der germanischen Sprachwissenschaft wohl kaum entkommen<br />
können.<br />
Auch wenn eine Verknüpfung der oben erwähnten Online-Datenbank<br />
der Fryske Akademy mit den Einträgen des Altfriesischen Handwörterbuchs<br />
keinen Ersatz für ein umfassendes Belegwörterbuch bieten kann,<br />
würde sie selbstverständlich eine außerordentlich nützliche Möglichkeit<br />
zum Aufbau eines wissenschaftlichen Wörterbuchs bieten. Insbesondere<br />
bezüglich des erschöpfenden Exzerpierens der Quellen ist die Online-<br />
Datenbank ein ausgezeichnetes Arbeitsmittel, und sie würde die lexiko-<br />
15 Munske, ‘Mauerblümchen‘, S. 176.<br />
17
graphische Bearbeitung und Einordnung der Daten erheblich erleichtern:<br />
Einzelwörter sowie Wortgruppen sind leicht abzurufen, zu kodieren<br />
und mit relevanten zusätzlichen Informationen auszustatten. Es ist also<br />
nicht die Frage, ob die Online-Datenbank eingesetzt werden sollte, sondern<br />
vielmehr wie sie eingesetzt werden sollte.<br />
Es ist hier nicht der Ort, tiefgreifend auf lexikographisch-methodische<br />
Probleme einzugehen. Jedoch wäre sehr zu hoffen, dass sich die Altfrisistik<br />
bald eine grundsätzliche Diskussion ihrer künftigen lexikographischen<br />
Aufgaben in Angriff nimmt. Dabei müsste es auch um die Art<br />
und Weise gehen, wie ggf. ein neues wissenschaftliches Wörterbuch des<br />
Altfriesischen erarbeitet werden sollte. Des Weiteren ist es von äußerster<br />
Wichtigkeit, dass Sachverständige und Interessenten aus möglichst vielen<br />
anderen der Frisistik verbundenen Fachgebieten, und zwar sowohl<br />
aus den Niederlanden als auch aus dem Ausland, zur Mitarbeit eingeladen<br />
werden: Nur so lässt sich ein klares Bild der Voraussetzungen für ein<br />
neues Wörterbuch des Altfriesischen gewinnen.<br />
Was den möglichen Ausgangspunkt für eine solche Diskussion angeht,<br />
so möchte ich an dieser Stelle gern eine Vorlage geben, wie man fußballerisch<br />
sagen würde. Die Vereinbarung zwischen Akademy und Universität<br />
bezüglich der Erarbeitung eines wissenschaftlichen Wörterbuchs wurde<br />
zu einer Zeit verfasst, in der die Möglichkeiten der EDV (Elektronischen<br />
Datenverarbeitung, niederl.: IT) noch keineswegs im vollen Umfang bekannt<br />
waren. Heutzutage wäre ein solch umfangreiches lexikographisches<br />
Projekt unbedingt, vor allem auch von der Methodik her, als Online-Wörterbuch<br />
zu konzipieren. 16 Und genau zu einem solchen digitalen Projekt<br />
hat es niemals bessere grundlegende Bausteine gegeben als gerade heute:<br />
das hervorragende Handbuch des Friesischen, eine moderne Grammatik<br />
des Altfriesischen, 17 zuverlässige Editionen und Übersetzungen vieler<br />
Handschriften und Rechtstexte 18 und nun das neue Handwörterbuch des<br />
Altfriesischen. Sehr wichtig ist auch die Tatsache, dass schon zahlreiche<br />
16 Relevant zur Methodik der Online-Lexikographie: Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie<br />
electronische woordenboeken’, insbes. S. 199-217; (vergleiche auch meine Besprechung<br />
der Tagungsband in Us Wurk 58 (2009), S. 55-61, insbes. S. 59).<br />
17 Bremmer, An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary.<br />
18 Z.B. Oebele Vries, Asega, is het dingtijd? Hinsichtlich weiterer Editionen und Übersetzungen<br />
vgl. ders.: ‘Metodyk âldfryske tekstútjeften‘.<br />
18 PHILOLOGIA FRISICA
vergleichbare lexikographische Online-Projekte existieren, 19 so dass aus<br />
vielen relevanten Erfahrungen Lehren gezogen werden können. Überdies<br />
gibt es die schon erwähnte Online-Sprachdatenbank der Fryske<br />
Akademy, die das Friesische, unter Einbeziehung des Altfriesischen, auf<br />
möglichst vielseitige Weise erforschbar zu machen bezweckt. Gerade der<br />
digitale Entwurf der Sprachdatenbank, der einen bequemen Zugriff auf<br />
die Quellen ermöglicht, und die große Erfahrung mit digitalen sprachwissenschaftlichen<br />
Projekten bei der Fryske Akademy sollten meines Erachtens<br />
Anlass für die Fryske Akademy sein, sich unvermindert um die<br />
Ausarbeitung eines wissenschaftlichen Online-Belegwörterbuchs des Altfriesischen<br />
zu bemühen.<br />
Einen erheblichen Nachteil stellt die jetzige, aus meiner Sicht nicht optimale<br />
wissenschaftspolitische Kultur in den Niederlanden dar, die die<br />
sprachwissenschaftliche Grundlagenforschung benachteiligt. Vielleicht<br />
kann man daraus aber doch auch einen Vorteil ziehen, weil man hierdurch<br />
gezwungen ist, über seine engen Grenzen hinaus Vereinbarungen über<br />
die Zusammenarbeit zu treffen. Und gerade hierfür scheint im Moment<br />
das Klima erfolgversprechend, denn es besteht international ein großes<br />
Bedürfnis nach einer digitalen Vernetzung der friesischen Wörterbücher.<br />
Obwohl heute auch in den Niederlanden der Wunsch nach einer solchen<br />
Verknüpfung immer stärker hörbar wird, ist er vor allem im Ausland zu<br />
spüren. In persönlicher Korrespondenz haben Fachkollegen vom monumentalen<br />
Oxford English Dictionary es mir gegenüber beklagt, dass die<br />
(Alt)Frisistik im digitalen Wörterbuchnetz nicht zugänglich ist. Vor allem<br />
aber habe ich diesen Wunsch in den letzten Jahren häufig in Deutschland<br />
feststellen können, wo die digitale Wörterbuchvernetzung wohl den<br />
19 Die meisten heutigen Online-Wörterbücher (wie z.B. die Online-Fassungen des Deutschen<br />
Rechtswörterbuchs (http://drw-www.adw.uni-heidelberg.de/drw/), des Woordenboek der<br />
Nederlandsche Taal (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=468<br />
&Itemid=540) oder des Oxford English Dictionary (http://www.oed.com/)) sind digitale Fortsetzungen<br />
bereits existierender traditioneller Wörterbücher. Obwohl diese und ähnliche<br />
Online-Projekte sicherlich sehr relevant sind für die Erstellung eines neuen Online-Wörterbuchs<br />
des Altfriesischen, sollten ebenfalls Wörterbuchprojekte berücksichtigt werden,<br />
die von Anfang an als Online-Wörterbuch konzipiert wurden. Diese sind allerdings noch<br />
nicht sehr zahlreich, Beispiele sind das Algemeen Nederlands Woordenboek des Instituut voor<br />
Nederlandse Lexicologie (http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=<br />
463&Itemid=526) sowie das Online-Wörterbuch zur deutschen Gegenwartssprache Elexiko<br />
(http://www.owid.de/elexiko_/index.html). Vgl. Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie electronische<br />
woordenboeken’, insbes. S. 198-199.<br />
19
größten Aufschwung erlebt. 20 Während der alljährlichen Arbeitsgespräche<br />
zur historischen Lexikographie, an denen sich Kollegen der meisten<br />
bedeutenden deutschen Wörterbuchprojekte beteiligen, 21 wurde mir<br />
klar, dass man sich sehr gerne friesischer Online-Wörterbücher bedienen<br />
würde – man war darüber erstaunt, dass es solche überhaupt noch nicht<br />
gibt. Und noch im November 2008, als ich in Heidelberg während einer<br />
vom Deutschen Rechtswörterbuch veranstalteten Tagung über den Wert<br />
der altfriesischen Rechtsquellen für die Erforschung des germanischen<br />
Rechtswortschatzes sprach, erfuhr ich erneut, dass die Möglichkeiten, die<br />
die Erforschung der altfriesischen Texte bieten, nicht nur von Sprachwissenschaftlern,<br />
sondern auch von Historikern und Juristen als sehr anregend<br />
betrachtet wurden. Dennoch werden sie derzeit nur sporadisch ausgewertet,<br />
weil es, so wurde mir klar, einfach zu wenig leicht zugängliche<br />
(und dann vor allem auch Online-)Zugriffsmöglichkeiten gibt.<br />
Eine Vorlage muss präzise sein, sonst findet sie ihr Ziel nicht: Ich hoffe,<br />
dass die Altfrisistik kurzfristig eine Diskussion anstoßen wird, in welcher<br />
der Wunsch nach einem wissenschaftlichen Wörterbuch des Altfriesischen<br />
zu thematisieren wäre. Nach meiner Einschätzung wäre es empfehlenswert,<br />
wenn nicht nur die niederländischen Institute der Frisistik, d.h. vor<br />
allem die Fryske Akademy und das Die Abteilung Friesische Sprache und<br />
Kultur der Reichuniversität Goningen, bei der Erstellung eines Online-<br />
Wörterbuchs des Altfriesischen zusammenarbeiteten, sondern wenn man<br />
sich zugleich auch um Anschluss bei geeigneten deutschen wissenschaftlichen<br />
Instituten bemühte, bei denen Interesse an der weiteren Erschließung<br />
des Altfriesischen besteh. Der Standort eines solchen lexikographischen<br />
Projektes müsste nicht unbedingt in den Niederlanden angesiedelt<br />
sein; er könnte angesichts der Tatsache, dass es sich um eine gemeinsame<br />
Heimatsprache handelt, grundsätzlich genauso gut an einem deutschen<br />
Institut angebunden sein. Die modernen Kommunikationsmöglichkeiten<br />
würden eine solche Organisation leicht zulassen.<br />
Jetzt habe ich also, ähnlich wie Dietrich Hofmann vor fast vierzig Jahren,<br />
einige programmatische Gedanken im Bereich der altfriesischen Lexikographie<br />
vortragen können. Wurde damals mit dem Hofmannschen<br />
Vortrag das Projekt des Altfriesischen Handwörterbuchs erstmals einer<br />
interessierten Öffentlichkeit bekanntgemacht, so wird mit dem heutigen<br />
20 Vgl. beispielsweise: Plate, ‘Zur Online-Lexikographie des mittelalterlichen Deutsch und<br />
ihrer Vernetzung. Zwischenbalanz 2008’.S. 136-139 (ebenfalls verfügbar über http://www.<br />
zfda.de/beitrag.php?id=782&mode=maphilinet) und das sog. Wörterbuch-Netz der Universität<br />
Trier: http://germazope.uni-trier.de/Projects/WBB/.<br />
21 Siehe: http://www.uni-trier.de/index.php?id=14673 (Stand: 1. Juli 2009)<br />
20 PHILOLOGIA FRISICA
Vortrag dieses Projekt abgeschlossen. Das Altfriesische Handwörterbuch<br />
ist fertig.<br />
Jetzt habe ich die angenehme Pflicht, den Institutionen und Personen,<br />
die das Erscheinen des Handwörterbuchs ermöglicht haben, zu danken.<br />
Zunächst gebührt der Deutschen Forschungsgemeinschaft wegen<br />
der vollständigen finanziellen Förderung des Projektes mein herzlicher<br />
Dank. Auch der Nordfriesischen Wörterbuchstelle der Christian-Albrechts-Universität<br />
Kiel bin ich wegen der Unterstützung des Projektes<br />
sehr verbunden. Von den Anfängen in den sechziger Jahren bis zum Abdruck<br />
in Dezember 2008 wurde die Herausgabe des Handwörterbuchs<br />
vom Heidelberger Universitätsverlag Winter begleitet, wofür ich herzlich<br />
danke. Der Fryske Akademy bin ich für ihre Mitwirkung im Bereich der<br />
digitalen Unterstützung zu Dank verpflichtet.<br />
Des Weiteren danke ich allen Personen, die sich besonders um die Fertigstellung<br />
des Handwörterbuchs verdient gemacht haben. Ohne im Einzelnen<br />
auf ihre Beiträge einzugehen 22 und ohne eine bestimmte Reihenfolge,<br />
nenne ich: Horst Haider Munske, Nils Århammar, Derk Drukker,<br />
Arjen Versloot, John Foulks, Aaron Mitchell, Dirk-Jan Henstra, Hermann<br />
Niebaum, Rolf Bremmer, Bram Jagersma, Han Nijdam, Willem Visser,<br />
Henk Meijering, Johanneke Sytsema, Sjoerd Siebinga, Redmer Alma und<br />
Tom Johnston. Spezielle Erwähnung verdient der 1970 verstorbene Jurist<br />
Meinte Oosterhout, der sich in den 60er Jahren sehr für das Wörterbuchprojekt<br />
eingesetzt hat.<br />
Besonders dankbar bin ich den Herren Dr. Oebele Vries, Mitarbeiter der<br />
Abteilung Friesische Sprache und Kultur der Reichsuniversität Groningen,<br />
und Prof. Dr. Jarich Hoekstra, Leiter der Nordfriesischen Wörterbuchstelle<br />
der Kieler Universität sowie Projektleiter dieses Wörterbuchprojektes.<br />
An Vries und Hoekstra, den Projektberatern und Mitlesern des Wörterbuchmanuskripts,<br />
hatte ich allzeit einen festen Rückhalt; von ihren großen<br />
Kenntnissen des Altfriesischen habe ich viel gelernt.<br />
Im persönlichen Bereich danke ich meiner Partnerin, Tina Lolkema, für<br />
ihre stete Unterstützung und Ausdauer. Es war nicht immer leicht, uns<br />
vier Jahre lang jede Woche für mehrere Tage trennen zu müssen.<br />
Ich danke Herrn Dr. Andreas Deutsch, dem Leiter der Forschungsstelle<br />
des Deutschen Rechtswörterbuchs, dafür, dass er die Präsentation des<br />
Altfriesischen Handwörterbuchs durch einen sehr interessanten, wissenschaftlichen<br />
Vortrag ergänzt hat. 23<br />
22 Im Vorwort zum Handwörterbuch wird ausführlicher auf die Leistungen der Personen,<br />
denen hier gedankt wird, eingegangen (Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch,<br />
S. viii-ix).<br />
23 Deutsch, ‘Von der Kunst, einen Schatz zu heben’.<br />
21
Aber vor allem verdient Frau Dr. Gisela Hofmann eine ehrenvolle Erwähnung.<br />
Ohne ihren Einsatz hätte das Projekt gewiss nicht in vier Jahren<br />
zu einem befriedigenden Ende geführt werden können. Möglicherweise<br />
wäre die Vollendung gar nicht realisierbar gewesen. Die Bedeutung ihres<br />
Einsatzes und ihrer Leistung für die Fertigstellung des Handwörterbuchs<br />
kann kaum überschätzt werden; deshalb wird Gisela Hofmann zu Recht<br />
auf dem Titelblatt als Mitarbeiterin genannt. Und wie es mir immer eine<br />
Ehre war, das von ihrem Mann begonnene Altfriesische Handwörterbuch<br />
fertigstellen zu dürfen, so ist es mir jetzt eine große Freude, ihr das erste<br />
Exemplar überreichen zu können.<br />
> Literatur<br />
Rolf H. Bremmer jr., ‘De lezzksikografy fan it Aldfrysk’, in: Anne Dykstra/<br />
Rolf H. Bremmer jr. (Hrsgg.), In skiednis fan ‘e Fryske taalkunde. Leeuwarden<br />
(2000), S. 75-94.<br />
Rolf H. Bremmer jr., An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader,<br />
Glossary. Amsterdam/Philadelphia (2009).<br />
Rolf H. Bremmer jr., ‘Lexicography of Old Frisian’, in: Horst Haider<br />
Munske u.a. (Hrsgg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies,<br />
Tübingen (2001), S. 653-657.<br />
Andreas Deutsch, ‘Von der Kunst, einen Schatz zu heben – der altfriesische<br />
Rechtswortschatz und die deutsche Rechtsgeschichte’, an anderer<br />
Stelle in diesem Band, Anm. 42.<br />
Sybren Dyk, ‘In pleit foar ien grut Aldfrysk wurdboek’, in: Us Wurk 41<br />
(1992), S. 130-138.<br />
Dietrich Hofmann, ‘Die Erschließung des altfriesischen Wortschatzes’,<br />
in: <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 1969. Lêzingen en neipetearen fan it 5te Fryske<br />
Filologekongres septimber 1969. Groningen (1970), S. 100-118.<br />
Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch.<br />
Heidelberg (2008).<br />
Ferdinand Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg (1925).<br />
Ferdinand Holthausen/Dietrich Hofmann, Altfriesisches Wörterbuch (zweite,<br />
verbesserte Auflage). Heidelberg (1985).<br />
August Lübben, Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Nach dem Tode des<br />
Verfassers vollendet von Christoph Walther (2 Bnde). Norden (1885-1888),<br />
reprographischer Nachdruck Darmstadt (1965).<br />
Fons Moerdijk, ‘Een nieuwe generatie electronische woordenboeken’,<br />
in: Piter Boersma u.a. (Hgg.): <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 2005. Lêzingen op<br />
it santjinde Frysk Filologekongres 14, 15 en 16 desimber 2005. Leeuwarden<br />
(2007), S. 195-217.<br />
Horst Haider Munske, ‘Die Frisistik – ein Mauerblümchen der germani-<br />
22 PHILOLOGIA FRISICA
schen Sprachwissenschaft, in: Us Wurk 28 (1979), S. 163-178.<br />
Ralf Plate, ‘Zur Online-Lexikographie des mittelalterlichen Deutsch und<br />
ihrer Vernetzung. Zwischenbalanz 2008’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum<br />
und deutsche Literatur 138 (2009), S. 136-139 (ebenfalls verfügbar<br />
über http://www.zfda.de/beitrag.php?id=782&mode=maphilinet)<br />
und das sog. Wörterbuch-Netz der Universität Trier: http://germazope.<br />
uni-trier.de/Projects/WBB/.<br />
Anne Tjerk Popkema, Besprek Philogia <strong>Frisica</strong> anno 2005, in: Us Wurk 58<br />
(2009), S. 55-61.<br />
Anne Tjerk Popkema, ‘A New Step in Old Frisian Lexicography’, in: Marijke<br />
Mooijaart/Marijke van der Wal (Hgg.), Yesterday’s Words. Contemporary,<br />
Current and Future Lexicography, Cambridge (2008), S. 110-122<br />
Ut de Smidte fan de Fryske Akademy 30/4 (1996), S. 10.<br />
Jacob Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek, onveranderde herdruk<br />
en vanaf het woord sterne af opnieuw bewerkt door C.H. Ebbinge<br />
Wubben (2e druk). ’s-Gravenhage (1932).<br />
Oebele Vries, Asega, is het dingtijd? De hoogtepunten van de Oudfriese tekstoverlevering.<br />
Leeuwarden/Utrecht 2007.<br />
Oebele Vries, ‘Metodyk âldfryske tekstútjeften’, in: Anne Dykstra/Rolf H.<br />
Bremmer jr., In skiednis fan ’e Fryske taalkunde, Leeuwarden (2000), S.<br />
95-110.<br />
Deutsches Rechtswörterbuch (http://drw-www.adw.uni-heidelberg.de/drw/)<br />
Woordenboek der Nederlandsche Taal des Instituut voor Nederlandse Lexicologie<br />
(http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=46<br />
8&Itemid=540)<br />
Oxford English Dictionary (http://www.oed.com/)<br />
Algemeen Nederlands Woordenboek des Instituut voor Nederlandse Lexicologie<br />
(http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=46<br />
3&Itemid=526)<br />
Online-Wörterbuch zur deutschen Gegenwartssprache Elexiko (http://<br />
www.owid.de/elexiko_/index.html).<br />
http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/<br />
leksikografy-terminology/projekt-aldfrysk (Stand: 1. Juli 2009).<br />
http://www.fa.knaw.nl/fa/3fakgroepen-en-dissiplinen/fakgroep-taalkunde/leksikografy-terminology/wurdboek-fan-e-fryske-taal/wurdboekfan-e-fryske-taal<br />
(Stand: 1. Juli 2009).<br />
http://www.fryske-akademy.nl/tdb<br />
http://www.uni-trier.de/index.php?id=14673 (Stand: 1. Juli 2009)<br />
23
Ansprache in der Fryske Akademy in Leeuwarden<br />
beim Philologenkongreß am 10. Dezember 2008<br />
Frau Dr. Gisela Hofmann (...............)<br />
> Meine sehr verehrten Damen und Herren!<br />
Sie werden sich vorstellen können, daß es für mich ein sehr bewegendes<br />
Ereignis ist, den soeben von Herrn Anne Popkema vorgestellten stattlichen<br />
Wörterbuchband fertig vor mir zu sehen. Die Arbeit an diesem<br />
Wörterbuch hat meinen Mann über mehrere Jahrzehnte begleitet, da er<br />
sie ja niemals ausschließlich machen konnte, sondern eigentlich fast nur<br />
in seiner freien Zeit, die ihm neben seinen Lehrverpflichtungen blieb.<br />
Nach jahrelangem Materialsammeln, an dem in der ersten Zeit auch Herr<br />
Oosterhout großen Anteil hatte, begann mein Mann am 22. September<br />
1973 mit der handschriftlichen Ausarbeitung der einzelnen Artikel, und<br />
es ist schon ein merkwürdiges Zusammentreffen, daß er auf den Tag genau<br />
25 Jahre später am Abend des 22. September 1998 als letztes Wort das<br />
Lemma stal im Computer abspeicherte, bevor am nächsten Morgen die<br />
schwere Krankheit zum Ausbruch kam, die knapp drei Monate später zu<br />
seinem Tod führte.<br />
Schon im Sommer 1995 hatte ihn ein unerwarteter Schicksalsschlag getroffen,<br />
indem er durch eine Augenthrombose einen großen Teil seiner<br />
Sehkraft verlor, wodurch seine Arbeitsfähigkeit stark beeinträchtigt<br />
wurde. Es war eine bewundernswerte Leistung, daß er trotzdem weiter<br />
an seinem Wörterbuchprojekt arbeitete, wenn die Arbeit jetzt natürlich<br />
auch noch langsamer vorankam, als vorher. Mein Angebot, ihm sozusagen<br />
„meine Augen zu leihen“ und nach seiner Anweisung für ihn zu arbeiten,<br />
nahm er nicht an; er hatte schon immer größten Wert auf absolute Selbständigkeit<br />
und Unabhängigkeit gelegt. Auch den Vorschlag von Herrn<br />
Munske, sich durch eine Hilfskraft unterstützen zu lassen, welche die<br />
umfangreichen handschriftlichen Aufzeichnungen (im ganzen 1600 DinA<br />
4-Bogen) in den Computer eingeben sollte, hielt er für undurchführbar,<br />
weil er meinte, daß niemand seine Handschrift, die außerdem noch<br />
durchsetzt war von stenographierten Eintragungen, würde lesen können.<br />
Am 3. April 1998, 51/2 Monate vor dem Ausbruch seiner schweren Erkrankung,<br />
schrieb er in einem Brief an Herrn Rolf Bremmer:“Wenn ich so<br />
weiterarbeiten kann wie bisher ... denke ich, daß ich für das Wörterbuch<br />
noch etwa 10 Jahre brauchen werde. Es ist sicher keine unrealistische Vorstellung,<br />
daß ein Gelehrter bis zu seinem 84., 85. Lebensjahr und länger in<br />
hinreichender körperlicher und geistiger Frische arbeiten kann“.<br />
24 PHILOLOGIA FRISICA
Es war meinem Mann nicht vergönnt, sein Werk zum Abschluß bringen<br />
zu können, aber dank des großartigen Einsatzes vieler Menschen konnte<br />
sein hier aufgestellter Zeitplan doch noch eingehalten werden: wir haben<br />
heute den 10. Dezember - am 13. Dezember jährt sich sein Todestag<br />
zum zehnten Mal und am 17. Dezember dieses Jahres wäre er 85 Jahre<br />
alt geworden.<br />
Die Gelegenheit, daß ich heute hier vor Ihnen stehen darf, möchte ich<br />
nutzen, um allen denen meinen aufrichtigen Dank zu sagen, die zum<br />
Gelingen dieses Vorhabens beigetragen haben. Dabei wird sich vieles<br />
von dem wiederholen, was Herr Popkema schon gesagt hat, ich möchte<br />
es aber doch selbst noch einmal aussprechen. Ich danke an erster Stelle<br />
der Deutschen Forschungsgemeinschaft, die so großzügig die finanziellen<br />
Mittel zur Verfügung gestellt hat, und Herrn Jarich Hoekstra, der<br />
das Projekt betreut hat (und der mich in die Geheimnisse des Altfriesischen<br />
eingeführt hat). Ferner danke ich den leitenden Mitarbeitern des<br />
Universitätsverlages Winter in Heidelberg, daß sie einen so langen Atem<br />
gehabt haben und das Projekt trotz der jahrelangen Verzögerung nicht<br />
aus den Augen verloren haben. Mit Namen nennen muß ich jetzt Einige,<br />
denen ich großen Dank schulde: Herrn Alastair Walker für viel persönliche<br />
Unterstützung, Herrn Nils Århammar für manchen guten Hinweis,<br />
der mir weiter geholfen hat, Herrn Oebele Vries für seine Mitarbeit an<br />
dem Projekt und für die große Geduld, mit der er meine vielen Fragen<br />
beantwortet hat, sowie einigen jungen Nachwuchswissenschaftlern für<br />
ihre Mitarbeit: Herrn Aaron Mitchell, Frau Wendy Vanselow und Herrn<br />
John Foulks.<br />
Im Deutschen kennen wir die Redensart „Das Beste kommt immer zuletzt“.<br />
In diesem Sinne nenne ich jetzt Herrn Anne Popkema, der es übernommen<br />
hat, das Werk meines Mannes fortzusetzen. Eine solche Aufgabe<br />
ist in keinem Fall leicht und manchmal sogar undankbar, weil nicht<br />
immer wirklich deutlich wird, wie viele eigene Anteile in dieser Arbeit<br />
stecken. Ich habe es mit großer Dankbarkeit empfunden, wie sehr er sich<br />
bemüht hat, im Sinne meines Mannes weiterzuarbeiten, ich habe aber<br />
auch erlebt, wieviel Eigenes er dazu gegeben hat, vor allem durch seine<br />
hervorragende Kenntnis des „Alten Druk“, der meinem Mann ja nur als<br />
Photokopie zur Verfügung gestanden hatte, und der altwestfriesischen<br />
Urkunden, zu denen er als gebürtiger Westfriese sicher einen besseren<br />
Zugang hatte. Was er da noch an Neuem gefunden hat, wäre für meinen<br />
Mann sicher eine große Freude gewesen. Auch mit der Überarbeitung der<br />
Siglen wäre er bestimmt einverstanden gewesen, denn er war selbst noch<br />
nicht damit zufrieden und hatte immer wieder Änderungen vorgenommen.<br />
Es war auch charakteristisch für ihn, daß er gut begründete abweichende<br />
Meinungen von jüngeren Kollegen gerne akzeptierte.<br />
25
Ganz besonders möchte ich Ihnen, lieber Herr Popkema, und ebenso Ihrer<br />
Partnerin Tina dafür danken, daß Sie beide um der Sache willen die<br />
allwöchentlichen Trennungen über vier volle Jahre auf sich genommen<br />
haben; das war ein ganz persönliches Opfer, das ich wohl zu schätzen<br />
weiß. Erwähnen möchte ich auch noch, wie sehr es mich gefreut hat, daß<br />
wir so gut zusammen arbeiten konnten. Es war ein schönes Beispiel dafür,<br />
daß soetwas zwischen Angehörigen ganz verschiedener Generationen bei<br />
gegenseitiger Achtung und Anerkennung hervorragend gelingen kann.<br />
Meinen aufrichtigen Dank an Sie verbinde ich mit den besten Wünschen<br />
für Sie selbst und Ihre Familie und dem Wunsch, daß Sie bald wieder eine<br />
ähnlich wichtige und befriedigende Aufgabe<br />
bekommen, bei der Sie Ihre wissenschaftlichen und menschlichen<br />
Fähigkeiten zum Nutzen der Frisistik einsetzen können.<br />
Vielen Dank!<br />
26 PHILOLOGIA FRISICA
Von der Kunst, einen Schatz zu heben –<br />
der altfriesische Rechtswortschatz und die<br />
deutsche Rechtsgeschichte 1<br />
Andreas Deutsch, Deutsches Rechtswörterbuch an der Heidelberger Akademie der<br />
Wissenschaften<br />
> Die Anfänge der Erforschung der Altfriesischen Rechtsquellen<br />
Als um die Mitte des 19. Jahrhunderts die wissenschaftliche Strömung der<br />
‘Rechtsgermanistik’ auf ihren Höhepunkt zuging, versuchten führende<br />
Rechtshistoriker, dem System des römischen Rechts ein zweites großes<br />
kontinentales Rechtssystem entgegenzusetzen: das Germanische. 2 Man<br />
hoffte nicht zuletzt aus den zum Teil altertümlich wirkenden friesischen<br />
Rechtsquellen echt-germanische Rechtsinstitute herausdestillieren zu<br />
können. Bereits bei Karl Friedrich Eichhorn findet sich die Idee des Zusammenhangs<br />
aller ‘germanischen Rechte’, wenn er 1815 über die seiner<br />
Ansicht nach unbestreitbare ‘Einheit des Deutschen Rechts’ schreibt, ‘die<br />
man leicht aus den ältesten Gesetzen der deutschen Völkerstämme und<br />
aus den Rechtsbüchern des Mittelalters darthun’ könne. 3<br />
Wichtiger noch waren freilich die 1829 erstmals erschienenen Rechtsalterthümer<br />
von Jacob Grimm. Grimm setzte zur Darlegung seiner altertümlichen<br />
Rechtseinrichtungen auf die Zusammenstellung seiner Ansicht<br />
nach ähnlicher Institute oder Phänomene aus unterschiedlichsten<br />
Texten des germanischen Sprachraums, die zudem den verschiedensten<br />
Zeiten entstammen, wobei Grimm ohne Probleme viele Jahrhunderte<br />
überbrückte. 4 Dem Grundgedanken nach setzte Grimm ‘deutsches’ und<br />
‘germanisches Recht’ weitgehend gleich, 5 primär der Praktikabilität halber<br />
schied er freilich für sein Deutsches Wörterbuch (1854) ‘den alten gotischen<br />
stamm aus’, ebenso den ‘nordischen’, so dass ‘deutsch’ zum Oberbegriff<br />
für die gesamte westgermanische Sprachfamilie wurde, weshalb auch ‘die<br />
1 Um Fußnoten erweiterte Version eines Vortrags aus Anlass der Präsentation des Altfriesischen<br />
Handwörterbuchs auf dem ‘Frysk Filologekongres’ (10.-12. Dezember 2008) an<br />
der Fryske Akademy in Leeuwarden.<br />
2 Wenig ergiebig zu dieser Frage: Wolfgang Fliess, Die Begriffe Germanisches Recht und Deutsches<br />
Recht bei den Rechtshistorikern des 19. und 20. Jahrhunderts.<br />
3 Karl Friedrich Eichhorn, ‘Ueber das geschichtliche Studium des Deutschen Rechts’.<br />
4 Vgl. Jan Schröder, Art. ‘Jacob Grimm’.<br />
5 Hierzu auch Ruth Schmidt-Wiegand, ‘ Einleitung’, S. *34; Jacob Grimm, Rechtsalterthümer, S. X.<br />
27
friesische, niederländische, altsächsische und angelsächsische noch der<br />
deutschen sprache in engerm sinn zufallen’ sollte. 6 Diese Vorstellung<br />
färbte auf die gesamte Literatur der sog. ‘germanistischen Rechtswissenschaft“<br />
bis weit ins 20. Jahrhundert hinein ab. So lesen wir etwa im Lehrbuch<br />
von Richard Schröder und Eberhard Freiherr von Künßberg über<br />
die ‘Nation der Germanen’: ‘Die sprachlichen Verschiedenheiten ergeben<br />
die Sonderung der Nation in zwei Gruppen, nach ihren ursprünglichen<br />
Wohnsitzen als Ost- und Westgermanen unterschieden.’ Hierbei zählten<br />
als ‘Westgermanen die Deutschen mit Einschluß der Franken und Friesen,<br />
sowie die Langobarden und Angelsachsen’ 7<br />
Als wichtigstes Anzeichen besonders hohen Alters und echter Urtümlichkeit<br />
eines Rechtstextes befand Grimm die darin enthaltene Bildhaftigkeit<br />
und Poesie. 8 Bei zwei ähnlichen Texten, sei der poetischere stets zugleich<br />
der ältere, denn so Grimm wörtlich: ‘Nachsammlungen gerathen beständig<br />
trockener, wie auch, verglichen mit dem sächsischen spiegel, der<br />
schwäbische beweist.’ 9 In Bezug auf das friesische Recht meinte Grimm:<br />
‘Der alten Friesen Gesetzbuch hat durchgehends seinem altem besten<br />
Stück nach, poetisches Schrot und Korn in sich und es bleibt recht auffallend,<br />
daß die sonst damit so genau bis ins wörtliches stimmenden angelsächsischen<br />
Gesetze daneben gänzlich nüchtern prosaisch erscheinen.<br />
Ich bin der Meinung eher, die Poesie sei in ihnen absichtlich weggelaßen,<br />
als ins friesische später eingetragen worden.’ 10<br />
Es ist übrigens kein Zufall, dass gerade der begeisterte Eichhorn-Schüler<br />
Karl Freiherr von Richthofen zum ersten Editor altfriesischer Rechtsquellen<br />
wurde, dass er seine Zusammenstellung ‘aus inniger Liebe und Verehrung’<br />
seinem zweiten Lehrer Jacob Grimm widmete: Wie aus dem Vorwort<br />
seines Altfriesischen Wörterbuchs (1840) hervorgeht, sah auch er die friesischen<br />
Texte primär als ‘reiche fundgruben des älteren deutschen rechtes’.<br />
Er hatte sie zu untersuchen begonnen, weil „das studium des friesischen<br />
Volkslebens für das verstehen deutscher geschichte“ besonders wichtig<br />
sei, da die ‘rechtsdenkmäler Frieslands … in solchem reichthum vorhanden<br />
[seien], wie bei keinem andern deutschen stamme’. 11<br />
6 DWB, Sp. XIV.<br />
7 Richard Schröder/Eberhard Freiherr von Künßberg, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte,<br />
S. 15, dort auch zu damaligen Streitfragen.<br />
8 Vgl. Jacob Grimm, Rechtsalterthümer, Einleitung, S. X ff.<br />
9 Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, S. 36; Sonderausgabe: Darmstadt 1957, S. 15 f.<br />
10 Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, S. 36; Sonderausgabe: S. 15 f.<br />
11 Karl Otto Johannes Theresius von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Vorrede.<br />
28 PHILOLOGIA FRISICA
In die gleiche Richtung weist rund 60 Jahre später Rudolf His mit seinem<br />
Strafrecht der Friesen im Mittelalter. 12 Auch wenn sich His hier auf das Recht<br />
des friesischen ‘Stammes’ beschränkt, so entspricht die dahinter stehende<br />
Intention doch ganz jener der anderen Germanisten: ‘Eine zusammenfassende<br />
Darstellung [gemeint ist: für alle westgermanischen Gebiete],<br />
… ist für das Strafrecht des deutschen Mittelalters noch nicht möglich.’<br />
Einzelne Vorarbeiten seien hierfür zwar schon gemacht. Jedoch, so<br />
betont His, ‘harrte ein Stammesrecht, das wegen seiner Eigenart, seines<br />
zähen Festhaltens an alten, anderswo längst überwundenen Grundsätzen<br />
ganz besondere Aufmerksamkeit verdient hätte, bis jetzt noch immer des<br />
Bearbeiters: das Recht der Friesen.’ 13<br />
Dieses Grundverständnis entspricht dem Prinzip der Zeit. So zog Wilhelm<br />
Eduard Wilda in seinem 1842 veröffentlichten Strafrecht der Germanen,<br />
laut Kleinheyer/Schröder 14 ‘der ersten den gesamten “germanischen”<br />
Quellenbestand einschließenden Bearbeitung’ des Rechtsgebiets, die<br />
vorgefundenen Quellen zu einem ‘System der nordischen Rechte’ (S.<br />
583) zusammen, dessen Grundlage das ‘altgermanische System’ (etwa S.<br />
553) sei. Nicht alle Rechtsquellen waren hierzu gleich tauglich. Wilda formulierte:<br />
‘Es sind uns noch drei Rechtssammlungen von Volksstämmen<br />
aufbewahrt, bei denen sich die germanischen Verhältnisse in ihrem eigenthümlichen<br />
Charakter reiner und unvermischter erhalten hatten. Wir<br />
meinen die der Friesen, Sachsen und Thüringer. Wenngleich diese Völker<br />
nicht so fern und unberührt von dem Aufeinanderstossen und Drängen<br />
der Völker geblieben, welche der Gründung der germanischen Staaten<br />
im heutigen Europa vorhergegangen sind und diese begleitet haben,<br />
als es bei den nordischen Stämmen der Fall war, so sind sie doch auch<br />
nicht als Eroberer und Staatengründer in Ländern aufgetreten, welche<br />
von nicht-germanischen, auf einer ganz andern Stufe geselliger Entwickelung<br />
stehenden Völkern bewohnt waren.’ 15 Wilda räumt zwar ein, dass<br />
auch dort nicht reines germanisches Recht überliefert sei, dass vielmehr,<br />
‘das, was der Rechtsverfassung der Friesen, Sachsen und Thüringer zur<br />
Zeit, als ihre Rechtssammlungen zuerst aufgezeichnet wurden, angehört<br />
hat, von den Aenderungen, fremdartigen Zusätzen u.s.w. zu scheiden’ sei.<br />
Dies sei ‘die schwierigste Aufgabe, der eine vollkommene Lösung wohl<br />
nie werden wird’, aber, so Wilda weiterhin wörtlich: ‘Eine genauere, ins<br />
Einzelne gehende Vergleichung der lex Saxonum mit dem Sachsen-<br />
12 Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter.<br />
13 Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen, Vorwort.<br />
14 Jan Schröder/Eberhard Kleinheyer, Art. ‘Wilda, Wilhelm Eduard’.<br />
15 Wilhelm Eduard Wilda, Das Strafrecht der Germanen, S. 94.<br />
29
spiegel, vorzüglich aber der lex Frisionum mit den späteren friesischen<br />
Volks- und Landesrechten, dürfte auf eben so interessante, als in ihren<br />
Ergebnissen vielleicht lehrreiche Untersuchungen führen.’ 16<br />
Karl von Amira griff diese Idee der systematischen Analyse in seinem<br />
Grundriss des germanischen Rechts (1893) 17 auf, forderte einen noch gründlicheren,<br />
breiteren Ansatz auf der Grundlage der ‘Rechtsüberlieferungen<br />
germanischer Nationalität’. Nicht die inhaltliche Ähnlichkeit ist für ihn<br />
allerdings der Beweis tatsächlicher Verwandtschaft. Vielmehr ist laut<br />
Amira, ‘der einzige, wenn auch nur relativ verlässige Maßstab in dem Satze<br />
gegeben, daß die Rechtsfamilien der älteren Zeit sich mit den Sprachfamilien<br />
(ost- und westgermanisch, gotisch i.w.S. und skandinavisch …<br />
usf.) decken. Die Sprachfamilien sind der Ausdruck der geschichtlichen<br />
Verwandtschaft unter den Völkern’. 18 Merkwürdigerweise geht Amira auf<br />
das friesische Recht dann unter der Überschrift ‘Südgermanische Schriftwerke’<br />
ein. 19 ‘Erst aber, wenn man aufgehört haben wird, achtlos an der<br />
Fülle der angelsächsischen und friesischen Ueberlieferungen vorüber<br />
zu gehen, wird man von einer wahren geschichtlichen Wissenschaft des<br />
deutschen Rechts sprechen dürfen’, ist Amira bereits 1876 überzeugt. 20 In<br />
seiner Programmschrift Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte<br />
sucht er die Rechtsgeschichte der ‘germanischen Cultur’ anhand<br />
der Entwicklungsstufen einzelner Rechtsinstitute zu ‘periodisiren’. Als<br />
Beispiel dafür, dass dies nicht schematisch geschehen könne, nennt er<br />
das Spätmittelalter und thematisiert, ‘wie weit damals hinter den Rechten<br />
der meisten andern deutschen Stämme das Friesenrecht zurück geblieben<br />
war, wie dasselbe … noch altgermanisches Gepräge trug’. 21 Einen<br />
Beleg für die gewagte These vom germanischen Gepräge eines weit über<br />
tausend Jahre später aufgezeichneten Rechts liefert Amira freilich nicht.<br />
Umso waghalsiger ist sein Versuch, aus den schmalen Belegen ein System<br />
des gemeingermanischen Rechts zu entwickeln. 22<br />
16 Wilhelm Edurad Wilda, Strafrecht der Germanen, S. 95.<br />
17 Unter diesem Titel seit 1897. Zuvor: ‘Recht’, in: Hermann Paul (Hrsg.), Grundriss der<br />
germanischen Philologie.<br />
18 Karl von Amira, Grundriss des germanischen Rechts, S. 8.<br />
19 Die implizite Bezugnahme auf Jacob Grimm muss nicht zuletzt deshalb verwundern,<br />
weil dieser die Suche nach einem System des Rechts in der Geschichte im Vorwort<br />
seiner Rechtsalterthümer entschieden ablehnte. Hierzu: Jan Schröder, Art. ‘Jacob Grimm’.<br />
20 Vgl. Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte, S. 20.<br />
21 Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte, S. 15 und 16 f.<br />
22 Kritisch gegenüber den noch weitergehenden Konstrukten von Philip Heck (vgl. insb.:<br />
Die altfriesische Gerichtsverfassung): Hugo Jaekel, Forschungen zur altfriesischen Gerichts- und<br />
Ständeverfassung.<br />
30 PHILOLOGIA FRISICA
Aus Sicht der modernen Forschung kann die verallgemeinernde, wenn<br />
man so will ‘germanisierende’ Beurteilung des mittelalterlichen friesischen<br />
Rechts nicht aufrechterhalten werden. Zwar schreibt Nikolaas<br />
Egbert Algra 23 2001 ‘...die Unterschiede zwischen friesischem Recht und<br />
dem Recht der anderen germanischen Stämme im Mittelalter’ seien<br />
‘nur gering’, jedoch bezieht sich diese Äußerung auf einen Vergleich<br />
mit dem römischen Recht und dem vom römischen Recht geprägten<br />
modernen Recht. Im Übrigen stellt Algra durchaus die Spezialität des<br />
friesischen Rechts als eigenständiges ‘Stammesrecht’ heraus. Präziser<br />
formuliert Oebele Vries, wenn er in seiner Studie über die ‘altfriesische<br />
Terminologie im Bereich des Zivilprozessrechts’ vom ‘mittelalterliche[n]<br />
friesische[n] Prozessrecht germanischer Prägung’ schreibt 24 - und ‘germanisch’<br />
hier nicht zuletzt auf die Sprachfamilie bezieht. Vries verweist<br />
explizit auf den mittelalterlichen Charakter der Quellen und erklärt sie<br />
aus ihrer Zeit heraus.<br />
Ebenso ordnet Karl Kroeschell die überlieferten altfriesischen Rechtstexte<br />
klar dem Mittelalter zu, betont zugleich ihre Eigenständigkeit, indem<br />
er 2005 hervorhebt: ‘Auch in der Rechtsgeschichte ist Friesland bis in die<br />
Neuzeit hinein seine eigenen Wege gegangen... Angesichts der wirtschaftlichen<br />
und sozialen Unterschiede zwischen Friesland und den angrenzenden<br />
Landstrichen … ist dies gut begreiflich.’ 25<br />
Insbesondere hinsichtlich des von der älteren rechtshistorischen Forschung<br />
propagierten hohen Alters der Texte (und der darin festgehaltenen<br />
Rechtsinhalte) sind Zweifel angebracht, wie sich anhand der von<br />
Jacob Grimm 26 als ‘germanisches Rechtsaltertum’ qualifizierten dritten<br />
Not im Zweiten Landrecht illustrieren lässt.<br />
„Dio tredde need is: hwanneer dat kijnd is alle stocknaken iefta<br />
huuslas ende dan dio tiostere niewelnacht ende di truchkalda<br />
winter toekomt, soe faert allermannic oen zijn hoff ende jn<br />
zijn huus ende oen warma gaete ende dat berwilde diaer seect<br />
des birghes hlij ende den hoella baem, aldeer hit dat lijf oen bihalde.<br />
Soe weineth ende scryieth dat onierighe kijnd ende wypt<br />
23 Nikolaas Egbert Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’, S. 558.<br />
24 Oebele Vries, ‘Her Bendix is wrbeck fonden’, S. 429.<br />
25 Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, Rechtsgeschichte Niedersachsens,<br />
Göttingen 2005, S. 155.<br />
26 Ja c o b G r i m m , Rechtsalterthümer, S. 71; ders., ‘Von der Poesie im Recht’, S. 52,<br />
Sonderausgabe: S. 29.<br />
31
dan sijn nakeda leda ende sin huuslas ende zijn faedir, deer him<br />
reda sculd iens den hongher ende den kalda niewelwinter, dat hi<br />
so diae pe ende soe dimme mey dae fiouwer neilum is vndir eke<br />
ende vndir molda bisletten ende bitacht. Soe moet dio moedir<br />
des kijndes eerwa setta ende sella, omdat hio ple ende plicht aech,<br />
alsoe langhe als hit onierich is, dat hit oen froeste ner oen honghere<br />
wrfaere.“ 27<br />
Zu Recht fasst Kroeschell den Stand der neueren Forschung wie folgt zusammen:<br />
‘Wenn man lange geglaubt hat, hier gleichsam den feierlichen<br />
Rechtsvortrag eines 28 altgermanischen Gesetzessprechers zu vernehmen,<br />
so wird man heute zurückhaltender urteilen. Angesichts der ernüchternden<br />
Ergebnisse von Untersuchungen zu vergleichbaren altnordischen<br />
Texten, ist es fraglich, ob die >>Poesie im Recht
Frisionum (wohl um 802/803) wurde in der neueren Forschung wiederholt<br />
hingewiesen. 33<br />
Wenn sich die altfriesischen Rechtsregeln somit nicht ohne weiteres auf<br />
ein altgermanisches Recht zurückführen lassen, können sie auch nicht<br />
als Belege für ein angebliches ‘gemeingermanisches Recht’ herangezogen<br />
werden, als Teile für ein vorgebliches Rechtssystem einer vermeintlichen<br />
‘germanischen Nation’, die es so sicherlich nie gegeben hat. Die<br />
Rechtstexte stammen vielmehr aus dem Mittelalter, sind ‘echt friesisch’<br />
und müssen als eigenständige Rechtsquellen ihres spezifischen Rechtsraumes<br />
anerkannt werden. 34<br />
Soweit sich allerdings Gemeinsamkeiten mit anderen mittelalterlichen<br />
Rechtsquellen ergeben, sollten gemeinsame Einflüsse, etwa durch das<br />
kanonische Recht und ganz allgemein die Christianisierung, nicht übersehen<br />
werden. 35<br />
Im Ergebnis zeigt sich also, dass sich die Inhalte der altfriesischen Rechtsquellen<br />
v.a. aufgrund ihrer zahlreichen Besonderheiten von hohem Interesse<br />
sind – wenn sie so wollen: Ein wahrer Schatz der Rechtsgeschichte.<br />
Bei der Hebung dieses rechtshistorischen Schatzes erwies sich bis heute<br />
die lückenhafte Aufarbeitung der altfriesischen Rechtssprache als besonderes<br />
Manko. Das will ich nun aus der Sicht des rechtshistorisch geprägten<br />
Wörterbuchmachers schildern.<br />
> Das DRW und die Altfriesischen Rechtsquellen<br />
Das im Jahre 1896 begründete Deutsche Rechtswörterbuch ist ein Kind<br />
der Rechtsgermanistik des 19. Jahrhunderts. Zu seinen Paten zählen<br />
Männer wie Karl von Amira, Heinrich Brunner und Otto von Gierke.<br />
33 Vgl. nur Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum, u.a. S. 164, 286, 325 f. und 355 ff.; Karl<br />
August Eckhardt (Hrsg.), Lex Frisionum, Einleitung S. 13 ff.<br />
34 Kroeschell will nicht einmal ein einheitliches friesisches Recht anerkennen, meint vielmehr:<br />
‘Wenn schon die Lex Frisionum regionale Unterschiede erkennen läßt, so zeigt<br />
sich im Mittelalter noch deutlicher, daß das friesische Recht keine Einheit bildete. Die<br />
sog. >gemeinfriesischen< Rechtstexte sind in ihrer Bedeutung womöglich überschätzt<br />
worden….’ Vgl. Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, S. 155.<br />
35 Zur Lex Frisionum als ‘christlich bestimmtes Gesetz’: Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum,<br />
S. 339 ff. Zu kirchlichen Einflüssen im Prolog der Lex Baiuvariorum: Karl Kroeschell,<br />
‘Germanisches Recht als Forschungsproblem’, S. 80 f. Zu kanonistischen Einflüssen<br />
auf das Recht in Friesland schon seit dem 14. Jahrhundert vgl. Pieter Gerbenzon,<br />
Excerpta legum – onderzoekingen betreffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw.<br />
33
Richard Schröder und Eberhard Freiherr von Künßberg waren die ersten<br />
Forschungsstellenleiter. Rudolf His zählte zum großen Kreis derer,<br />
die für das DRW Quellen exzerpierten. Es verwundert daher kaum, dass<br />
die Grundidee vom ‘westgermanischen’ gleich ‘deutschen Recht’ auch<br />
zur Grundlage des DRW wurde und die große Mehrzahl der wichtigen<br />
altfriesischen Rechtstexte in das Quellencorpus des Wörterbuchs aufgenommen<br />
wurde.<br />
> Beispiel-Belegzettel 1<br />
Als Beispiel sei ein Belegzettel zum Wort ‘Schatz’ herausgegriffen, der ein<br />
Zitat aus dem Fivelgoer Landrecht bringt. Dieses Landrecht wurde für<br />
das DRW von Rudolf His exzerpiert. Bei dem Belegzettel dürfte es sich<br />
also um ein Autograph des jungen (damals noch Heidelberger) Professors<br />
handeln. Die am unteren Rand des Zettels zu entziffernde Sigle ‘Hett.’<br />
verweist auf die Edition Het Fivelingoër en Oldampster landregt : een oudfriesch<br />
Handschrift uit de 14. ceuw von Montanus de Haan Hettema (Dokkum<br />
1841), die von der DRW-Redaktion nicht mehr verwendet wird. Der<br />
Beleg muss also ‘umgelesen’ werden, das heißt, die entsprechende Fundstelle<br />
in der neueren Edition ‘FivelgoR.’, also Wybren Jan Buma/Wilhelm<br />
Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht (Göttingen 1972), gesucht werden. Die Stelle<br />
findet sich auf S. 154:<br />
‘Sa thi breydgoma slain is in drecht, sa fulgat thio breyde tha<br />
lyke to howe ende to grewe and to huse and wint thermithe here<br />
drechtpund and thene wetma, thet sent xviij enza, and thet inreste<br />
34 PHILOLOGIA FRISICA
iefta thet vterste rider, vndschawidis kern. Sa ach thet mundlase<br />
meydene to kiasan hire fremeda formunde. Thet kapade se mith<br />
schette ende mith scillinge, tha capstedene. Hire halsepund thet<br />
sen xiij enza ende viij panningan.’<br />
In den jüngeren Bänden des DRW wird bei altfriesischen und altenglischen<br />
Texten wegen ihrer großen Ferne zum Neuhochdeutschen die<br />
Übersetzung der Fundstelle (hier wieder aus Buma/Ebel) in kleinerer<br />
Schrift mit abgedruckt:<br />
‘Wenn ein Bräutigam im Brautzug erschlagen worden ist, so folgt<br />
die Braut der Leiche zum Kirchhof und zum Grabe und [den<br />
Schwiegereltern] zum Hause und sie gewinnt damit ihr Brautzugsgeld<br />
und das Wittum, das sind achtzehn Unzen, und das innerste<br />
oder das äußerste Rind, ungesehen ausgewählt. Ferner hat<br />
das vormundlose Mädchen das Recht, ihren neuen Gatten zu wählen.<br />
Das kaufte sie mit Gut und mit Geld, [nämlich] die Gültigkeit<br />
des Ehevertrages. Ihr Beilagergeld beträgt dreizehn Unzen und<br />
acht Pfennige.’<br />
Das Wort ‘Schatz’ mit allen seinen Komposita wird übrigens derzeit gerade<br />
für das aktuelle Doppelheft des Rechtswörterbuchs bearbeitet. Für<br />
das Grundwort ‘Schatz’ und das Verb ‘schätzen’ stehen naturgemäß auch<br />
aus dem Friesischen (friesisch hier sowohl im räumlichen wie im sprachlichen<br />
Sinne) zahlreiche Belege zur Verfügung, beispielsweise aus dem<br />
Westerlauwersschen Recht, Ostfriesischen Urkunden oder auch aus dem<br />
Ostfriesischen Bauernrecht. 36<br />
Das DRW greift heute auf ein weit über 8000 Titel umfassenden Quellencorpus<br />
zurück, das über rund 2,5 Millionen Belegzettel und ein stetig<br />
wachsendes elektronisches Textarchiv erschlossen wird. Während es daher<br />
zu ‘Schatz’ und ‘schätzen’ naturgemäß viele hundert Nachweise aus<br />
36 Schatz: ‘djt sint dae sauwentien kesten, deer dae Fresen kaepeden mit schette ende<br />
mit scillinge etta koning Kaerle ende hia mey riochte habbe schelleth [dies sind die<br />
siebzehn Küren, welche die Friesen mit Schatz und Schilling von König Karl gekauft<br />
haben und die sie Rechtens handhaben dürfen]; WesterlauwersR. I, 146. um 1080 (Hs.<br />
1464)’. Schätzen-1.4: ‘so einig vieh auf dem gemeinen escher, vor der zeit, daß das saat in<br />
den acker geworffen, biß es gäntzlich wieder eingeärndtet ist, ertapfft wird, soll solches<br />
gleichfalß angebunden und festgehalten werden, biß der schade geschätzet und bezahlet,<br />
auch den schüttemeistern 1 gl. als brüche erleget worden, OstfriesBauerR. 75, 1743‘;<br />
schätzen-4.0: ‘ellic sal ziine vanghenen scatten, als he hogest mach, na redene, ende sal<br />
dat ghelt opboeren, OstfriesUB. I, 235, 1420‘.<br />
35
den verschiedensten ‘westgermanischen’ Sprachen und Sprachvarietäten<br />
gibt, die aus allen nur denkbaren Regionen stammen, finden sich in<br />
dieser Wortstrecke dennoch einzelne Komposita, die nur im Friesischen<br />
nachweisbar sind:<br />
So zum Beispiel die ‘(Schatzskiale)’, auf Neuhochdeutsch: Viehstall. Hier<br />
der Beleg, der ins DRW aufgenommen wurde:<br />
‘vverther en mon slain ieftha vndad inna stule ieftha ina sketskiala<br />
[ieftha] inare bere, thrimne further al thetter sketh, ief the redieua<br />
thet onlet [wird ein Mann in der Vogelhütte oder im Viehstall oder<br />
in der Scheune erschlagen oder verwundet, (so ist) alles, was da<br />
geschieht, anderthalbfach (zu büßen), wenn der Redjeve das (die<br />
Tatumstände) bestätigt]; BrokmerR. 76, Ende 13. Jh.’ 37<br />
An dieser Stelle sei darauf hingewiesen, dass das DRW seit jeher grundsätzlich<br />
alle Belege unter einem neuhochdeutschen Lemmaansatz einsortiert.<br />
So wird der zitierte ‘schette’-Beleg eben unter ‘Schatz’ zu finden<br />
sein. 38 Gibt es für einen Beleg kein passendes neuhochdeutsches Wort,<br />
so wird ein Kunstwort geschaffen, gewissermaßen eine an der Wortbildung<br />
orientierte Übersetzung des vorgefundenen niederdeutschen, mittelniederländischen<br />
oder altfriesischen Wortes ins Neuhochdeutsche.<br />
Wenn es im Neuhochdeutschen bei einem Kompositum für einen Teil<br />
des Wortes keine Entsprechung gibt, wird notfalls auch nur ein Teil des<br />
Wortes ‘übersetzt’, so wird aus der ‘sketskiala’ 39 die ‘Schatzskiale’. Damit<br />
man erkennt, dass ein Lemmaansatz künstlich ist, wird das Lemma dann<br />
übrigens in Klammern gesetzt. Das Kunstlemma hilft bei der Einsortierung<br />
eines Wortes in die entsprechende neuhochdeutsche Wortstrecke,<br />
dies dürfte anfänglich aber vor allem deshalb betrieben worden sein, weil<br />
man so den ‘gesamtgermanischen’ Zusammenhalt des Wortschatzes besser<br />
darstellen konnte. Selbst wenn dieses Prinzip der Lemmatisierung<br />
und Wortsortierung aus heutiger Sicht nur noch begrenzt nachvollziehbar<br />
scheint, sollte man davon nach über elf fertiggestellten Bänden mit<br />
rund 90.000 Artikeln nicht mehr abweichen – zu groß wäre der Bruch.<br />
Wer jetzt Sorge trägt, er werde ein altfriesisches Wort unter diesem Umständen<br />
im DRW kaum finden können, der sei auf die Online-Version<br />
37 Vgl. jetzt: DRW XII, Sp. 302.<br />
38 Bei Dietrich Hofmann/ Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch findet sich<br />
das gesuchte Wort unter dem altfriesisch normalisierten Lemma ‘sket, skat’, S. 438.<br />
39 Vgl. hierzu auch Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches handwörterbuch,<br />
S. 439: ‘sketskile OL f. Viehstall – BEm-E3, BrB-B, PnB-E3‘.<br />
36 PHILOLOGIA FRISICA
des Wörterbuchs verwiesen, die für alle frei unter www.deutsches-rechtswoerterbuch.de<br />
verfügbar ist: Dort gibt es nämlich eine spezielle Suchfunktion<br />
‘Schreibformen der Stichwörter’, die es erlaubt, jedes ins DRW<br />
aufgenommene Wort in allen im DRW belegten Graphien (also in der<br />
quellengetreuen Schreibweise) aufzurufen. Da eingegebene Suchbegriffe<br />
auch trunkiert werden können, sollte auf diesem Wege jede gesuchte Vokabel<br />
zu finden sein.<br />
In einer bereits gedruckten Wörterbuchstrecke des DRW findet sich ein<br />
anderes Wort, das für die besondere Rolle des Altfriesischen im DRW als<br />
Beispiel dienen kann: der ‘Mundschatz’. Das Wort begegnet zwar auch<br />
in anderen Regionen Deutschlands mit der Bedeutung ‘Zins, den ein<br />
Mundmann (I) für die Gewährung von Schutz an den Mundherrn zahlt’,<br />
im Altfriesischen hat das Substantiv aber eine ganz andere Bedeutung,<br />
wie dieser Ausschnitt aus der Online-Fassung des DRW belegt:<br />
II nur afries.<br />
Gabe des Mannes für die Übernahme der Vormundschaft über<br />
seine Frau<br />
vgl. Morgengabe (I)<br />
Sachhinweis: HRG.1 III 752<br />
1 ief hij dyne mondschet naet iaen wol ende dat wyff aftes oenfenzen<br />
haet, dat hij des manendeys ende ford alle dae degan<br />
ont den saterdey ban tiwlda schel ende aller degalikes des<br />
halsfenges twirasim oenswerra ief den mondschet laesta ende<br />
des saterdeis den mondschet twischette laesta [wenn einer den<br />
Muntschatz nicht zahlen will und er die Frau zur Ehe erhalten hat,<br />
so soll er am Montag und weiter alle Tage bis zum Samstag einer<br />
richterlichen Ladung Folge leisten und sich jeden Tag mit einem Eidhelfer<br />
vom Beischlaf freischwören oder den Muntschatz zahlen, und<br />
am Samstag soll er den Muntschatz doppelt bezahlen oder aber einen<br />
gerichtlichen Zweikampf ausfechten]<br />
2. Hälfte 11. Jh. (Hs. 1464) WesterlauwersR. I 78<br />
Textarchiv: WesterlauwersR. I 78<br />
2 soe aegh hi dis mondscettis fan der frouwa en colnsch pond,<br />
alsoe fijr so hi riocht mond hab wessen der frowa ende dera<br />
kijndena [dann gebührt ihm (dem Vormund) ein kölnisches Pfund<br />
vom Muntschatz der Frau, sofern er ein rechter Vormund der Frau und<br />
der Kinder gewesen ist]<br />
1. Hälfte 13. Jh. (Hs. 1464) WesterlauwersR. I 362<br />
Textarchiv: WesterlauwersR. I 362<br />
3 uversa ma ene frowa afte deth and ihu mitha sogen vedden bi-<br />
37
wrocht is and thi kerena se capad het mitha riuchta mundscette<br />
etta riuchta foremunda, sa stent thiu frowe thenne a fria foten<br />
[wenn man eine Frau zur Ehe gibt und sie durch sieben Gelöbnisse<br />
gesichert ist und der Bräutigam sie mit dem gesetzlichen Muntschatz<br />
gekauft hat, so steht die Frau damit auf eigenen Füßen]<br />
um 1300 HunsingoR. 62<br />
Textarchiv: HunsingoR. 62<br />
Eine oberflächliche Recherche in unserer Datenbank ergab, dass im DRW<br />
mehrere hundert Wörter abgedruckt sind, zu denen es entweder nur altfriesische<br />
Belege gibt oder wo sich aus den altfriesischen Belegen eine Spezialbedeutung<br />
ergibt, die sonst nirgendwo nachweisbar ist. Gerade unter<br />
diesen rein ‘altfriesischen’ DRW-Artikeln häufen sich übrigens Artikel, in<br />
denen nur ein singulärer Beleg vorkommt. Das bedeutet, dass das jeweilige<br />
ins Wörterbuch aufgenommene Wort ist in diesen Fällen – jedenfalls auf<br />
der Basis des Quellencorpus des DRW – nur in einer einzigen Textquelle<br />
nachgewiesen ist. Eine vorläufige Recherche ergab nicht weniger als 493<br />
Artikel im DRW, die einzig einen singulären Beleg aus dem Altfriesischen<br />
aufweisen: So etwa – ich nenne jeweils das belegte Wort mit dem neuhochdeutschen<br />
Lemmaansatz in Klammern – morthcase (Mordkose), notscada<br />
(Notschaden), arclewis (Ohrklef ), piseldura (Pfieseltür), quickfia (Quickvieh)<br />
und saexdaede (Sachstat), um nur ein paar wenige zu nennen.<br />
Gerade bei derartigen nur selten oder gar nur singulär belegten Rechtswörtern<br />
ergeben sich bei der Lemmatisierung immer wieder Schwierigkeiten.<br />
Ohne fundierte sprachwissenschaftliche und rechtshistorische<br />
Aufarbeitung sind sie nicht seriös einzuordnen. Insbesondere was die<br />
sprachliche Seite betrifft, ergaben sich bislang – trotz der sehr hilfreichen<br />
Übersetzungen etwa in den Ausgaben von Buma und Ebel – erhebliche<br />
Defizite, die auch das 2005 erschienene altfriesische etymologische<br />
Wörterbuch von Boutkan und Siebinga 40 nicht vollständig ausgleichen<br />
konnte.<br />
Völlig zu Recht wies Rolf H. Bremmer jr. noch im Jahre 2001 darauf hin:<br />
‘The lexicographie of Old Frisian has known a long history, dating back to<br />
the 17th century, but it has not yet reached a satisfactory state.’ 41 Bremmer<br />
bedauerte in seinem Beitrag zum Stand der Friesischen Lexikographie,<br />
40 Dirk Boutkan/ Sjoerd Michiel Siebinga, Old Frisian etymological dictionary; vgl. auch Rolf.<br />
H. Bremmer Jr., An Introduction to Old Frisian – History, Grammar, Reader, Glossary.<br />
41 Rolf H. Bremmer, ‘Lexicography of Old Frisian’.<br />
38 PHILOLOGIA FRISICA
dass Hofmanns hoffnungsvolles Projekt eines neuen altfriesischen Handwörterbuchs<br />
mit dessen Tod 1998 ein jähes Ende fand – und mit Bremmer<br />
bedauerten dies auch viele andere. Umso größer war die Freude, als wir<br />
vor nun schon einiger Zeit erfahren durften, dass sich ein DFG-Projekt<br />
in Kiel mit der Aufarbeitung des Hofmann´schen Nachlasses beschäftigt.<br />
Federführend sei ‘eine gewisse Anne Popkema in Kiel’ – dass es sich dabei in<br />
Wirklichkeit um einen ‘Oahne’ handelte, erfuhren wir erst später.<br />
Zweifellos wird das jetzt der Öffentlichkeit präsentierte Altfriesische Handwörterbuch<br />
eine ganz erhebliche neue Hilfestellung für das Verständnis<br />
und die Aufarbeitung der altfriesischen Rechtstexte darstellen. Bald<br />
schon wird der ‘Hofmann/Popkema’ eine feste Hausnummer in der Wörterbuchlandschaft<br />
sein. 42<br />
Bereits vor dem offiziellen Erscheinungstermin des neuen ‘Hofmann/<br />
Popkema’ hatte ich die Gelegenheit ein wenig damit zu arbeiten, denn<br />
Herr Popkema war so freundlich, mir zur Vorbereitung dieses Vortrags<br />
die Druckfahnen zur Verfügung zu stellen. Daher kann ich Ihnen erste<br />
Beispiele nennen, die den hohen Nutzen des Handwörterbuchs für die<br />
tägliche Wörterbucharbeit illustrieren mögen.<br />
Ausgangspunkt sei nochmals ein Belegzettel aus dem DRW-Archiv, den<br />
Rudolf His exzerpiert hat.<br />
> Beispiel-Belegzettel 2<br />
Auch diesmal ist die zitierte Quelle auf ‘FivelgoR.’, also Wybren Jan Buma/<br />
Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht (Göttingen 1972), umzulesen.<br />
Dort findet sich die Belegstelle auf S. 146:<br />
‘Hwersa ma ene monne anne kap tosprecht and ma fon nena witum<br />
ni sprecht ni fon nena hondefta skette, sa is ma niar on tha witum<br />
den kap ti vntswerane, sa hi is iechta to daiane. Jef ma sprecht van<br />
witum and fon hondefta schette, sa is ma niar thene kap to haldane<br />
sa hi is to slitane [Wenn man einen Mann wegen eines Kaufs belangt<br />
und man keine Zeugen noch ein Handgeld anführt, so ist man (der<br />
Angeklagte) eher berechtigt, sich auf die Reliquien von dem Kaufe<br />
42 Was freilich nach wie vor aussteht, ist ein großes Altfriesisches Wörterbuch, das auch<br />
Quellenbelege aufnimmt. Zu den schon lange bestehenden Plänen für dieses wichtige<br />
Projekt etwa: Oebele Vries, ‘Zu einem Wörterbuch der altfriesischen Urkundensprache’.<br />
39
freizuschwören, als (gezwungen) sich die Anerkennung (desselben)<br />
gefallen zu lassen. Wenn man Zeugen und Handgeld anführt, so ist<br />
man (der Kläger) eher berechtigt, den Kauf geltend zu machen, als<br />
der andere, ihn für nichtig zu erklären].’<br />
Was meint hier ‘skette’ bzw. ‘schette’? Die beigegebene Übersetzung – das<br />
muss ich offen zugeben – verwirrte mich hier (wegen der Umstellung der<br />
Wörter) mehr, als dass sie half. Ein Blick in das neue Handwörterbuch<br />
von Hofmann/Popkema führte aber dann zur Auflösung des Problems:<br />
‘hondeftOL, hondechtOL (-e?) adj. (eig.) in der Hand befindlich. Nur in:<br />
hondeft sket ‘Handgeld’ – Kap-F’ 43<br />
Aus Zeitgründen möchte ich mich auf ein zweites Beispiel aus unserer<br />
aktuellen Arbeit beschränken: Das Wort ‘Schächmach’, zu dem wir folgenden<br />
Beleg ins DRW aufgenommen haben:<br />
‘fon skechmeke. hwersar en foune sketh, sa skeppe thet feder and<br />
brother, hu stor hia hire to boldbrenge resze [von der Heirat einer<br />
Davongelaufenen. Wenn ein Mädchen (mit einem Manne) davonläuft,<br />
so sollen (ihr) Vater und (ihr) Bruder bestimmen, wieviel sie<br />
ihr als Brautschatz geben wollen]; BrokmerR. 68, Ende 13. Jh’ 44<br />
43 Dietrich Hofmann/Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch, S. 229.<br />
44 DRW XII, Sp. 41; vgl. Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Brokmer Recht, S. 68 f.<br />
40 PHILOLOGIA FRISICA
Bislang steht in unserer Erklärung hierzu:<br />
‘(Schächmach), wohl neutrum, unerlaubte Heirat einer Frau, die zu<br />
diesem Zweck aus dem Elternhaus flieht’.<br />
Eine sichere Aussage zum Geschlecht des Substantivs finden wir bei Hofmann/Popkema<br />
– eine Information, auf die wir uns gerne verlassen 45 :<br />
‘skekmekOL (oder skech-?) n. Ehe einer von Hause Fortgelaufenen – BrB-<br />
B2‘ 46<br />
Die Beispiele ließen sich fortsetzen. Aber ich denke, es ist bereits klar<br />
geworden, dass der neue ‘Hofmann/Popkema’ ein wichtiges, leicht handhabbares<br />
Hilfsmittel für die Arbeit mit altfriesischen Texten ist. Wenn<br />
mein Vortrag zum Thema hat ‘Von der Kunst einen Schatz zu heben’, so<br />
will ich damit sagen: Hier wurde ein Schatz gehoben, liebe Frau Hofmann,<br />
lieber Herr Popkema. Ein Wörterbuch, das in solcher Weise aus<br />
den Quellen arbeitet, wie Dietrich Hofmann und Anne Tjerk Popkema<br />
dies getan haben, hebt wahrhaft einen Schatz – einen Sprachschatz eben.<br />
Dafür gilt mein herzlicher Dank.<br />
> Literatur<br />
Nikolaas Egbert Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’,<br />
in: Horst Haider Munske (Hrsg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of<br />
Frisian Studies. Tübingen (2001), S. 555-570.<br />
Karl von Amira, Grundriss des germanischen Rechts, 3. Aufl.. Straßburg (1913).<br />
Karl von Amira, Ueber Zweck und Mittel der Germanischen Rechtsgeschichte,<br />
Akademische Antrittsrede (Freiburg). Berlin (1876).<br />
Dirk Boutkan/ Sjoerd Michiel Siebinga, Old Frisian etymological dictionary<br />
(Leiden Indo-European Etymological Series 1). Leiden/Boston (2005).<br />
Rolf H. Bremmer Jr., An Introduction to Old Frisian – History, Grammar, Reader,<br />
Glossary, (Amsterdam/Philadelphia (2009).<br />
Rolf H. Bremmer Jr. , ‘Lexicography of Old Frisian’, in: Horst Haider<br />
Munske (Hrsg.), Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies.<br />
Tübingen (2001), S. 653-657.<br />
45 Für eine Korrektur in der gedruckten Version des DRW (Bd. 12, Sp. 41) war es bereits zu<br />
spät, vgl. aber die Onlineversion (www.deutsches-rechtswoerterbuch.de).<br />
46 Hofmann/Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch, S. 434.<br />
41
Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Westerlauwerssches Recht I, Jus<br />
municipale Frisonum (hrsg. unter Mitw. von Martina Tragter-Schubert).<br />
Göttingen (1977).<br />
Wybren Jan Buma/ Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Brokmer Recht. Göttingen<br />
(1965).<br />
Wybren Jan Buma/Wilhelm Ebel (Hrsg.), Das Fivelgoer Recht. Göttingen<br />
(1972).<br />
DWB: Deutsches Wörterbûch, Bd. 1. Leipzig (1854).<br />
Karl August Eckhardt (Hrsg.), Lex Frisionum. Hannover (1982).<br />
Karl Friedrich Eichhorn, ‘Ueber das geschichtliche Studium des Deutschen<br />
Rechts’, in: Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft, 1 (1815).<br />
Wolfgang Fliess, Die Begriffe Germanisches Recht und Deutsches Recht bei den<br />
Rechtshistorikern des 19. und 20. Jahrhunderts. Hannover (1968).<br />
Pieter Gerbenzon, Excerpta legum – onderzoekingen betreffende enkele Friese<br />
rechtsboeken uit de vijftiende eeuw. Groningen (1956).<br />
Jacob Grimm, ‘Von der Poesie im Recht’, in: Zschr. für geschichtliche Rechtswissenschaft,<br />
2 (1816) (Sonderausgabe: Darmstadt (1957).<br />
Jacob Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer. Nachdruck der 4., vermehrten<br />
Ausgabe, Leipzig (1899), besorgt von Ruth Schmidt-Wiegand (Die Werke<br />
Jacob Grimms, Bd. 17 u. 18), Hildesheim u.a. (1992).<br />
Philip Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung. Weimar (1894).<br />
Rudolf His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter. Leipzig (1901).<br />
Dietrich Hofmann/ Anne Tjerk Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch<br />
(unter Mitwirkung von Gisela Hofmann). Heidelberg (2008).<br />
Hugo Jaekel, Forschungen zur altfriesischen Gerichts- und Ständeverfassung.<br />
Weimar (1907).<br />
Gerd Kleinheyer/Jan Schröder, Wilda, Wilhelm Eduard’, in: Gerd Kleinheyer/<br />
Jan Schröder (Hrsg.), Deutsche und Europäische Juristen aus neun<br />
Jahrhunderten, 5. Aufl., Heidelberg (2008).<br />
Karl Kroeschell, ‚Germanisches Recht als Forschungsproblem’, in: Studien<br />
zum frühen und mittelalterlichen deutschen Recht. Berlin (1995), S. 65-88.<br />
Karl Kroeschell, recht unde unrecht der sassen, Rechtsgeschichte Niedersachsens,<br />
Göttingen (2005).<br />
Hermann Paul (Hrsg.), Grundriss der germanischen Philologie, Bd.3. Straßburg<br />
(1893).<br />
Karl Otto Johannes Theresius von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Berlin<br />
(1840).<br />
Ruth Schmidt-Wiegand,‘Einleiting’, in: Jacob Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer.<br />
Nachdruck der 4., vermehrten Ausgabe. Leipzig 1899, besorgt<br />
von Ruth Schmidt-Wiegand (Die Werke Jacob Grimms, Bd. 17 u.<br />
18). Hildesheim u.a. (1992).<br />
Jan Schröder, Art. „Jacob Grimm“, in: Gerd Kleinheyer/ Jan Schröder<br />
42 PHILOLOGIA FRISICA
(Hrsg.), Deutsche und Europäische Juristen aus neun Jahrhunderten, 5. Aufl..<br />
Heidelberg (2008).<br />
Richard Schröder/Eberhard Freiherr von Künßberg, Lehrbuch der deutschen<br />
Rechtsgeschichte, 7. Aufl.. Berlin/Leipzig (1932) (nur um einen Literaturnachtrag<br />
ergänzter Abdruck der Auflage von 1922).<br />
Harald Siems, Studien zur Lex Frisionum. Ebelsbach (1980).<br />
Oebele Vries, ‘Her Bendix is wrbeck fonden – Die altfriesische Terminologie<br />
im Bereich des Zivilprozessrechts’, in: R.H. Bremmer Jr., S. Laker en<br />
O. Vries (Hrsg.) Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge<br />
zur älteren Germanistik, Bd. 64; Estrikken 80.. Amsterdam/New York<br />
(2007), S. 427-462.<br />
Oebele Vries, ‘Zu einem Wörterbuch der altfriesischen Urkundensprache’,<br />
in: Rolf H. Bremmer jr., Geart van der Meer, Oebele Vries (Hrsg.),<br />
Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik,<br />
Bd. 31/32; Estrikken 69. Amsterdam/Atlanta; Groningen/<br />
Grins (1990), S. 483-494.<br />
Wilhelm Eduard Wilda, Das Strafrecht der Germanen (Geschichte des deutschen<br />
Strafrechts, Bd.1). Halle (1842).<br />
www.deutsches-rechtswoerterbuch.de<br />
43
It Aldfrysk yn rjochtshistoarysk perspektyf<br />
Oebele Vries (Rijksuniversiteit Groningen)<br />
1. Ynlieding<br />
Op 29 maart 1969 waard yn de senaatsseal fan de universiteit fan Utert<br />
in stúdzjekonferinsje hâlden oer it ûnderwerp “De studie van de Friese<br />
taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten, nu en in de<br />
toekomst”. 1 De ûnderskate sprekkers beljochten de stân fan saken op<br />
it mêd fan de Nijfryske literatuer, de Nijfryske taalkunde, it Midfrysk, it<br />
Aldfrysk en de Aldfryske rjochtsliteratuer. It wie in rûzige gearkomste.<br />
Dat kaam benammen troch de sprekker oer de stúdzje fan it Aldfrysk, drs.<br />
H.D. Meijering, dy’t doe krekt beneamd wie ta wittenskiplik meiwurker<br />
by de stúdzjerjochting Frysk oan de Frije Universiteit yn Amsterdam.<br />
Meijering begûn syn útiensetting nammentlik mei ‘enkele persoonlijke<br />
opmerkingen, die niet direct op de studie van het Oudfries betrekking<br />
hebben’ en dy rûnen út op in fûleindige oanfal op it bestjoer fan de Fryske<br />
Akademy yn ferbân mei in kwestje dy’t doe krekt spile. 2<br />
Yn it saaklike part fan syn ynlieding gie Meijering ek yn op ‘e betsjutting<br />
fan de rjochtsskiednis foar de bestudearring fan it Aldfrysk. Hy hie dêr mar<br />
ien sin foar nedich, dêr’t lykwols fuortdaalk alles mei sein waard: “Door het<br />
numerieke overwicht van de rechtsteksten is de Oudfriese literatuurstudie<br />
buiten de rechtsgeschiedenis nauwelijks realiseerbaar”. Oars sein: sûnder<br />
rjochtshistoaryske ekspertize is in grut part fan it Aldfryske tekstcorpus<br />
ynhâldlik net goed tagonklik. As taalkundige, krekter sein as filolooch,<br />
liet er op ‘e oanhelle wurden noch wol in warskôging folgje: “Wel dient<br />
de filoloog bij voortduring de rechtshistorikus taalkundig na te rekenen.”<br />
Nei syn betinken wienen rjochtshistoarisy op it Aldfryske mêd dus net<br />
alhiel los fertroud, om’t se yn taalkundige kennisse fan it Aldfrysk wol ris<br />
tekoartsjitte koenen.<br />
Nei Meijering kaam de as rjochtshistoarikus spesjalisearre jurist prof.<br />
mr. P. Gerbenzon, heechlearaar Aldfrysk en kanonyk rjocht en elemintêre<br />
útwindige Nederlânske rjochtsskiednis oan de Ryksuniversiteit fan Grins,<br />
oan it wurd. 3 Dy brocht earst nei foaren dat it Aldfryske rjocht op in tal<br />
punten ek bûten it strikt-Fryske kader, sa’t er dat neamde, fan belang is.<br />
1 Sjoch it ferslach: Miedema (red.), De studie.<br />
2 Meijering, ‘De studie’. Dy kwestje wie dat it bestjoer fan de Fryske Akademy oergien<br />
wie ta opheffing fan it Taelkundich Wurkforbân, wat neffens Meijering in stap wie yn it<br />
konflikt tusken it Akademybestjoer en de skriuwster fan dat wurkferbân (Tony Feitsma).<br />
3 Gerbenzon, ‘De studie’.<br />
44 PHILOLOGIA FRISICA
Dêrnei joech er in momintopname fan de stân fan it ûndersyk en neamde<br />
er in tal desiderata. As lêste wiisde er der op dat yn Grins alle juridyske<br />
studinten yn it ramt fan it fak ‘elementaire uitwendige Nederlandse<br />
rechtsgeschiedenis’ ek wat Aldfrysk rjocht meikrigen. By it doktoraal<br />
eksamen koe Aldfrysk rjocht sels as ien fan de beide karfakken keazen<br />
wurde en it koe ek ûnderdiel foarmje fan in frij doktoraal eksamen. Mar<br />
dy beide gefallen kamen hast net foar, want de foarkar fan de studinten<br />
gie út nei fakken dy’t mear nut hienen foar de praktyk. Nijsgjirrich is<br />
dat de jurist Gerbenzon fan syn kant krityk hearre liet op ‘e oersetting<br />
fan Aldfryske rjochtsteksten sa’t dy troch de filologen levere waarden<br />
(hy hie benammen it each op ‘e heechlearaar Frysk yn Grins, prof. dr.<br />
W.J. Buma, dy’t op ‘e konferinsje ferstek gean liet). Neffens him wurke<br />
de ynterpretaasjemetoade fan Van Helten, in ‘Junggrammatiker’ dy’t ek<br />
in soad semantyske stúdzjes ferrjochte hie, 4 dêr noch tefolle yn troch.<br />
Gerbenzon wie dus fan miening dat, as it om de ynterpretaasje fan<br />
Aldfryske rjochtsteksten giet, ek filologen der net altiten goed útkomme.<br />
Wy kinne wol stelle dat Meijering syn útspraak fan fjirtich jier lyn ek<br />
no noch jildt. Sels soe ik it no sa formulearje wolle: foar in optimale<br />
ynterpretaasje fan de Aldfryske rjochtsteksten is en bliuwt in mear as<br />
oerflakkige kennisse fan it Aldgermaanske, yn it bysûnder it Aldfryske<br />
rjocht nedich. Dat jildt benammen foar de âldere teksten, dy’t in argayske<br />
foarm fan rjocht befetsje. Foar de jongere, dy’t troch it ‘gelearde’, d.w.s.<br />
kanonike en Romeinske rjocht, beynfloede binne, is boppedat ek kennisse<br />
fan it kanonike en Romeinske rjocht fereaske.<br />
Ik jou no earst in koart oersjoch fan de skiednis fan it rjochtshistoarysk<br />
ûndersyk nei de Aldfryske rjochtsteksten. Dêrnei wol ik sjen litte dat der<br />
bliuwend ferlet is fan rjochtshistoaryske ekspertize by de stúdzje fan it<br />
Aldfryske tekstcorpus.<br />
2. Rjochtshistoarisy, filologen en it Aldfryske rjocht<br />
Der hat in tiid west dat der navenant in soad belangstelling wie fan<br />
rjochtshistoarisy foar it Aldfryske rjocht. 5 In ieu lang, fan likernôch 1780<br />
oant 1880, wie de stúdzje fan it Aldfrysk sels fierhinne it monopoaly fan<br />
rjochtshistoarisy, oars sein: fan juristen. Yn dit ferbân kinne de folgjende<br />
nammen neamd wurde: Van Halsema, Wierdsma en Brantsma, Wiarda,<br />
De Haan Hettema en Von Richthofen. Opfallend is dat de pionier fan de<br />
4 Van Helten, Zur lexicologie des altwestfriesischen; idem, Zur lexicologie des altostfriesischen. In<br />
grut part fan de wurden dy’t yn dy beide stúdzjes behannele wurde, binne rjochtswurden<br />
(dat jildt wol hiel sterk foar de earste titel).<br />
5 By it folgjende is tankber gebrûk makke fan Miedema, Paedwizers.<br />
45
Fryske filology, Wassenbergh, gjin bliken jûn hat fan belangstelling foar<br />
it Aldfrysk. Der wienen oars wol inkelde bûtelânske taalkundigen dy’t har<br />
yn dizze tiid mei it Aldfrysk dwaande hâlden ha en dat wienen net de<br />
minsten: Rask en Grimm.<br />
De grutte man op it mêd fan de Aldfryske stúdzje yn dit tiidrek wie<br />
sûnder mis Von Richthofen. Yn 1840 ferskynden twa standertwurken fan<br />
syn hân, dy’t no, nei mear as oardelieu, noch altiten grut respekt ôftwinge:<br />
de mânske boarneútjefte Friesische Rechtsquellen en it grutte Altfriesische(s)<br />
Wörterbuch. Von Richthofen (1811-1888) wie ôfgryslike goed kwalifisearre:<br />
hy hat earst rjochten studearre yn Breslau, dêrnei hat er him yn Berlyn<br />
útlein op ‘e rjochtsskiednis by de beide bêste rjochtshistoarisy fan dy<br />
tiid, Von Savigny en Eichhorn, en ta beslút hat er yn Göttingen ek noch<br />
in filologyske oplieding krige fan Grimm, de bêste germanist dy’t der<br />
doe te finen wie. Ek al die Von Richthofen mei syn beide publikaasjes<br />
út 1840 typysk it wurk fan in filolooch, hy wie dochs earst en meast<br />
rjochtshistoarikus. Yn feite wienen boarneútjefte en wurdboek foar him<br />
net mear as foarstúdzjes fan wat syn haadwurk wurde moast: in grutte<br />
Fryske rjochtsskiednis. Yn dat wurk, dêr’t pas mear as fjirtich jier letter de<br />
earste dielen fan ferskine soenen, is er úteinlik hingjen bleaun.<br />
Sûnt 1880 wienen it de filologen, en wol út de skoalle fan de<br />
‘Junggrammatiker’, dy’t op it Aldfryske mêd foar master opsloegen:<br />
earst Siebs en Buitenrust Hettema, troch Miedema typearre as de twa<br />
paadwizers fan de Fryske filology, folge troch de al neamde Van Helten<br />
en letter troch Steller en benammen Sipma, lektor Frysk yn Grins fan<br />
1930 oant 1942. Sipma kaam net allinnich sels op ‘e lappen mei in rige<br />
diplomatyske tekstútjeften, mar it wie ek foaral oan him te tankjen dat<br />
der yn Grins tusken 1937 en 1949 mar leafst sân dissertaasjes op it mêd<br />
fan de Aldfryske filology, stik foar stik edysjes fan rjochtsboarnen mei<br />
kommintaar, ferdigene waarden. Men soe hast sprekke kinne fan in<br />
‘altfriesischer Wasserfall’. In filologyske wetterfal, wol te ferstean.<br />
Ien fan dy sân proefskriften wie fan Brouwer, dy’t fuortdaalk nei syn<br />
promoasje yn 1941 ta earste heechlearaar Fryske taal- en letterkunde<br />
yn Grins beneamd waard. Brouwer syn dissertaasje wie in útjefte mei<br />
kommintaar fan in Aldfrysk rjochtsboek mei gâns ûntlieningen oan it<br />
kanonike en it Romeinske rjocht. 6 Dat wie in ûnderwerp dat eins net sa<br />
bêst by de filolooch Brouwer paste, want dêr wie frijwat rjochtshistoaryske<br />
kennisse foar nedich, en dêr hie Brouwer wol oan. Nei de oarloch sette it<br />
Frysk Ynstitút yn Grins ûnder syn lieding in stevich aksint op ‘e útjefte<br />
fan Aldfryske teksten en de leksikografy fan it Aldfrysk, typysk filologyske<br />
6 Brouwer, Thet Autentica riocht.<br />
46 PHILOLOGIA FRISICA
saken. 7 Brouwer hie lykwols skerp foar it ferstân dat er dêr net filologen,<br />
mar juristen foar oanlûke moast. ‘(I)n die Oudfriese rechtsteksten voelde<br />
hij zich niet veilig genoeg’, soe de yn it begjin al neamde Gerbenzon<br />
dêr folle letter fan sizze. 8 Yn 1947 wist Brouwer dyselde Gerbenzon<br />
nei it Frysk Ynstitút ta te heljen. Gerbenzon hie yn Grins njonken syn<br />
juridyske oplieding mei rjochtshistoaryske spesjalisaasje by Immink, de<br />
heechlearaar ‘oud-vaderlands recht’, ek noch in deeglike ynlieding yn de<br />
Aldfryske filology krige fan Sipma en Brouwer. In pear jier letter koe oan<br />
it Frysk Ynstitút ek noch in plakje ynrjochte wurde foar in twadde jurist<br />
mei rjochtshistoaryske niget: Oosterhout.<br />
Gerbenzon en Oosterhout ha har beide fertsjinstlik makke mei it<br />
besoargjen fan tekstútjeften, mei typysk filologysk wurk dus. Gerbenzon<br />
promovearre lykwols by syn âlde learmaster Immink, en dus op in<br />
rjochtshistoarysk ûnderwerp, net in tekstútjefte mei kommintaar,<br />
mar in wiidweidich en tagelyk djipdollend ûndersyk nei it romanokanonistyske<br />
Aldfryske rjochtsboek Excerpta Legum (1956). 9 Gerbenzon hie<br />
as rjochtshistoarikus sa’n goede reputaasje dat er yn 1964 beneamd waard<br />
yn de juridyske fakulteit fan de Grinzer Ryksuniversiteit as persoanlik<br />
heechlearaar yn it Aldfryske rjocht en it kanonike rjocht, syn twadde<br />
spesjalisme, en nei Immink syn dea yn 1965 ek yn de elemintêre útwindige<br />
Nederlânske rjochtsskiednis. Yn de achttjin jier fan syn heechlearaarskip<br />
hat er ien promovendus hân mei in dissertaasje op it mêd fan it Aldfryske<br />
rjocht. Dat wie Algra (1966), dy’t eins ek noch by Immink promovearje sild<br />
hie. 10 Wol kin noch neamd wurde dat Gerbenzon yn 1974 ko-promotor<br />
west hat fan de filolooch Meijering, de ‘angry young man’ fan de frisistyk<br />
út it begjin fan dizze lêzing.<br />
It wie de bedoeling dat ek Oosterhout by Gerbenzon promovearje soe<br />
op in rjochtshistoarysk ûnderwerp, te witten de rjochtsprosedueres yn<br />
de Snitser Recesboeken. Oosterhout ferstoar lykwols yn 1970, doe’t syn<br />
proefskrift noch skreaun wurde moast. In pear jier letter waard op it<br />
Frysk Ynstitút dochs wer in plakje ynromme foar in jurist en noch wol ien<br />
dy’t ek yn de âldgermanistysk ôfstudearre wie: Martina Tragter-Schubert.<br />
Nei in jier (1975-1976) gie hja lykwols oer nei it Juridysk Ynstitút, dêr’t se<br />
7 Ferl. Feitsma, Oud en nieuw, 15.<br />
8 Faber en Heirbaut, ‘Rechtshistorici’, 10, 12.<br />
9 Gerbenzon, Excerpta Legum.<br />
10 Algra, Ein. Immink hat mar twa promovendi hân. De oare wie Klaas de Vries (1955), de<br />
lettere wittenskiplik direkteur fan de Fryske Akademy. Dy syn dissertaasje gie lykwols<br />
net oer it ûnderwerp op it mêd fan it Aldfryske rjocht. Wol is er de auteur fan it haadstik<br />
oer rjochtsskiednis yn it hânboek oer de Fryske skiednis út 1968: De Vries, ‘That is<br />
riucht...’. Sjoch oer Immink: BWN III, 286-288.<br />
47
etter te plak wie. Hja hie in promoasjeûnderwerp dat lei op it mêd fan<br />
it Aldfryske famyljerjocht. Lykwols, al rillegau heakke se ôf om dêrnei<br />
karjêre te meitsjen by de rjochterlike macht.<br />
Brouwer syn opfolger, Buma, dy’t yn 1949 it lêste proefskrift fan de hjirfoar<br />
neamde ‘altfriesische Wasserfall’ ôflevere hie, hat him letter set ta in útjefte<br />
fan yn prinsipe alle Aldfryske rjochtshânskriften mei Dútske oersetting<br />
foar ‘in breder publyk’. 11 Dat die er net allinnich, mar yn ‘e mande mei<br />
in foaroansteand Dútsk rjochtshistoarikus, Ebel, dy’t ferbûn wie oan de<br />
universiteit fan Göttingen. Fan de oankundige acht dielen binne tusken<br />
1963 en 1977 seis ferskynd. Benammen Algra hie frijwat krityk: der soe te<br />
min ôfstân nommen wêze fan de wurdferklearringen fan Van Helten. 12 Dy<br />
krityk waard, sa’t wy hjirboppe sjoen ha, op ‘e stúdzjekonferinsje fan 1969<br />
troch Gerbenzon oernommen.<br />
Nei Gerbenzon syn ôfgean yn 1982 hanthavene de juridyske fakulteit yn<br />
Grins it byfak ‘Oudfries recht’. Dat waard no tabetroud oan syn learlinge<br />
Dieneke Hempenius-van Dijk. Dy lei har lykwols net út op it midsieuske<br />
Aldfryske rjocht, mar op it Fryske en Grinslanner rjocht fan benammen<br />
de 17de en 18de ieu. 13 Har oanstelling hâldt op yn 2009 en dêrmei ferdwynt<br />
lang om let ek it oant no ta troch har noch fersoarge byfak.<br />
Yn 2001 like der yn Grins dochs wer in nije kandidaat mei niget oan<br />
it Aldfryske rjocht fûn te wêzen. Doe waard nammentlik Monique<br />
Smit, dy’t tagelyk mediévistysk en rjochten studearre hie, 14 beneamd ta<br />
assistint yn oplieding oan it Frysk Ynstitút mei as ûndersyksûnderwerp:<br />
Ommelanner erfrjocht (1250-1600). Lykwols, doe’t it oangean soe, loek hja<br />
har werom, om’t in baan bûten de wittenskip ek har mear perspektiven<br />
like te bieden.<br />
Yn Nederlân is fanâlds de Universiteit fan Leiden it sintrum fan de stúdzje<br />
fan it ‘oud-vaderlands recht’. Dat is benammen te tankjen oan Fockema<br />
Andreae, dy’t yn 1877 oansteld waard ta heechlearaar op dat fakgebiet,<br />
yn itselde jier dat dat juridysk spesjalisme yn it Akademysk Statút as<br />
akademysk learfak talitten wie. Hy soe mar leafst 37 jier oanbliuwe en hat<br />
11 Buma en Ebel, Das Rüstringer Recht, 5.<br />
12 Algra, besprek fan Buma en Ebel, Das Brokmer Recht, 605. Letter hat Algra him folle<br />
ôfwizender útsprutsen: “Als rechtshistoricus kan ik mij niet tevreden stellen met een<br />
vertaling die weliswaar een logische zin geeft, maar waarvan de rechtshistorische zin<br />
duister is”: Algra, Oudfries recht, 15.<br />
13 In foar de Fryske rjochtsskiednis fan nei 1500 wichtige publikaasje fan har hân is:<br />
Hempenius-van Dijk, Procesgids.<br />
14 Har doktoraalskripsje (foar beide stúdzjes) is: Smit, Het Hunsingoër Overrecht. In netjuridyske<br />
doktoraalskripsje út Nijmegen dy’t hjirre ek neamd wurde kin, is: Bary, Aspekten.<br />
48 PHILOLOGIA FRISICA
gâns ynfloed útoefene. 15 Fockema Andreae wie in Fries, 16 dy’t ek grutte<br />
belangstelling hie foar it Aldfryske rjocht. 17 Yn 1921, ûnder syn opfolger<br />
De Blécourt (1917-1939), waard ‘oud-vaderlands recht’ in ferplichte<br />
ûnderdiel fan de kandidaatsstúdzje rjochten, wylst it boppedat as frij fak<br />
fan it doktoraal eksamen keazen wurde koe. De Blécourt, in Grinslanner<br />
fan komôf, 18 joech ek rejaal omtinken oan it Aldfryske rjocht. Sa naam<br />
er yn it earste diel (1924) fan de Bewijsstukken by syn earder ferskynd Kort<br />
begrip van het oud-vaderlandsch burgerlijk recht, dat benammen yn Leiden<br />
sels lange tiid it learboek by útstek op dat mêd west hat, ek ûnderskate<br />
fragminten op fan Aldfryske rjochtsteksten (dêrnjonken ek inkelde<br />
Aldfryske oarkonden). 19 Ien en oar wie sels de oanlieding ta it útbringen<br />
fan in yn earste opslach foar juristen ornearre Aldfrysk hânwurdboekje,<br />
dat in foaropwurd fan De Blécourt meikrige. 20<br />
De Blécourt hat ien promovendus mei in Aldfrysk ûnderwerp hân: Van<br />
Oosten, lyksa in Grinslanner (1938). 21 Dy gie lykwols net fierder yn de<br />
wittenskip, mar makke karjêre by de rjochterlike macht (hy soe it bringe<br />
ta prokureur-generaal by de Hege Rie yn Den Haach). Wol binne der noch<br />
inkelde wichtige artikels op it mêd fan de Aldfryske rjochtsskiednis út<br />
syn pinne floeid. 22<br />
Nei de oarloch wie Fischer de heechlearaar ‘oud-vaderlands recht’ yn<br />
Leiden (1946-1964). 23 Doe’t yn 1952 Fokkema as bysûnder heechlearaar<br />
15 Sjoch oer him: BWN III, 7-8.<br />
16 Wumkes hat him sels opnommen yn syn ‘List fan wirkers en striders nei 1900’: Wumkes,<br />
Bodders, 700.<br />
17 Fockema Andreae hat boppedat as earste it Frysk as wittenskipstaal brûkt yn in<br />
publikaasje út 1903 oer de Aldfryske dedeth en dat noch wol yn in feestbondel foar in net-<br />
Fryske kollega-heechlearaar út Leiden: Fockema Andreae, ‘Dedeth’. Sjoch ek: Feitsma, ‘It<br />
Frysk as wittenskipstael’.<br />
18 Sjoch oer him: BWN III, 50-52. Hy hie ek grutte belangstelling foar it Grinslanner<br />
dialekt.<br />
19 De Blécourt, Bewijsstukken, I, 65-250 (hjirby ek gâns stikken fan nei 1500). Yn 1933-<br />
1938 ferskynde in learboek foar studinten ‘oud-vaderlands recht’ fan de hân fan in<br />
heechlearaar oan de Katholieke Universiteit fan Nijmegen. Dêryn wurdt folle minder,<br />
mar dochs ek noch frij rejaal omtinken jûn oan de Aldfryske rjochtsboarnen: Vn der<br />
Heijden, Aanteekeningen, II, 20-29.<br />
20 Nauta, Oudfriesche woordenlijst.<br />
21 Van Oosten, De ambtshalve vervolging.<br />
22 Sjoch Bremmer, A bibliographical guide.<br />
23 Sjoch oer him: BWN II, 156-157. Fan syn hân ferskynde yn 1950 in besprek fan ferskate<br />
publikaasjes fan Aldfryske rjochtsboarnen: Fischer, ‘Nieuwe uitgaven’. Dêrút it folgjende<br />
sitaat (480): “Op het gebied van de uitgave der oud-Friese rechtsbronnen hebben dus<br />
tegenwoordig de philologen de leiding; van die taalkundige editie kunnen echter<br />
de rechtshistorici veel profijt trekken, al hadden zij gaarne gezien, dat (…) met hun<br />
belangen wat meer rekening was gehouden!”.<br />
49
Frysk oan de Leidske universiteit talitten waard (hy hie dêr trije jier<br />
earder al syn yntree dien as privaatdosint), kaam it ta in goed oparbeidzjen<br />
tusken Fischer en Fokkema. Lêstneamde bea in kolleezje ‘Lezen van<br />
Oudfriese rechtsteksten’ oan, dat spesjaal ornearre wie foar juridyske<br />
studinten. Fischer joech syn studinten it advys om dat te folgjen en<br />
plichte ek sels by dat kolleezje oan te skowen. Goed fan pas kaam no de<br />
yn 1950 by Brill yn Leiden mei troch Fokkema útjûne lytse karlêzing fan<br />
Aldfryske teksten. 24 Earst skine der noch wol aardich wat dielnimmers<br />
oan Fokkema syn kolleezje west te hawwen, letter wienen de tallen lyts. 25<br />
Nei 1965 bea Fokkema syn opfolger Galama lyksa in kolleezje Aldfrysk<br />
foar juristen oan. Dêr kamen sa’t it liket earst flinke tallen studinten op<br />
ôf, 26 mar letter wie it in saak fan mar inkelden, frijwol altiten studinten fan<br />
Frysk komôf. 27 Ien en oar hong ek gear mei it feit dat ein jierren sechstich<br />
it fak ‘oud-vaderlands recht’ as ferplichte ûnderdiel fan de rjochtestúdzje<br />
skrast waard. Sa is ek yn Leiden de saak deablet. 28<br />
Oan de Universiteit fan Utert fersoarge de bysûnder heechlearaar Frysk<br />
Miedema, dy’t yn 1966 mei syn wurk úteinsette (hy wie ek de organisator<br />
fan de yn it begjin neamde stúdzjekonferinsje fan 1969), in skoftlang in<br />
kolleezje, titele ‘Oudfriese rechtsbronnen’, foar juridyske studinten. 29<br />
Wa’t dêr oan meidien hie, krige op it tentamen ‘Oudvaderlands recht’ ek<br />
fragen oer Aldfrysk rjocht. Yn 1972 kaam in ein oan dat kolleezje, mar<br />
dêrnei joech in meiwurker fan it Rechtshistorisch Instituut, mr. dr. L.W.<br />
Rosdorff, noch in tal jierren it fak Aldfrysk rjocht. Uteinlik bleau ek yn<br />
Utert lykwols fan dat alles neat oer.<br />
Te neamen falt fierders noch dat yn 1921 de heechlearaar rjochtsskiednis<br />
oan de Gemeenteuniversiteit fan Amsterdam, Van Apeldoorn, in oraasje<br />
hâlden hat oer in ûnderwerp op it mêd fan it Aldfryske rjocht. 30 Fierders<br />
hat er him dêr ek noch wol ris mei dwaande hâlden, 31 mar hy hat gjin<br />
24 Brouwer e.a., Specimina.<br />
25 Freonlike meidieling fan prof. dr. A.H. Huussen, dy’t yn it stúdzjejier 1961-1962 it<br />
kolleezje folge hat. Huussen hat it oer trije of fjouwer meistudinten.<br />
26 Breuker, ‘Egidius Gerardus Antonius Galama’, 84. Galama wie ek bysûnder heechlearaar<br />
Frysk oan de Universiteit fan Amsterdam, dêr’t er lyksa in kolleezje Aldfrysk foar juristen<br />
oanbea.<br />
27 Freonlike meidieling fan mr. K. Rotschaeffer, dy’t it kolleezje fiif jier lang folge hat.<br />
28 Wol kaam fanút Leiden folle letter, ûnder Galama syn opfolger Breuker, noch in edysje<br />
ta stân fan in Aldfryske rjochtstekst, mar dêr ha gjin Leidske juristen oan meiwurke:<br />
Breuker (red), Landrecht.<br />
29 Miedema, Fries en Nederlands, 65-66.<br />
30 Van Apeldoorn, Ontbindende en samenbindende krachten. Sjoch oer him: BWN VI, 3-6.<br />
31 Sjoch Bremmer, A bibliographical guide.<br />
50 PHILOLOGIA FRISICA
studinten opkweekt mei niget oan dat terrein fan stúdzje. 32<br />
Dan bliuwt noch ien namme oer: Immink syn learling Algra. Dy hat<br />
heechlearaar west yn Utert, lykwols net yn de rjochtsskiednis, mar yn<br />
de ynlieding ta de rjochtswittenskip. Yn it bysûnder nei syn emeritaat<br />
yn 1992 hat er him wer útlein op ‘e stúdzje fan it Aldfryske rjocht, wat<br />
gâns publikaasjes opsmiten hat, mei as hichtepunt in mânske Aldfryske<br />
rjochtsskiednis, dy’t – en dat is wat bysûnders – spesjaal ornearre<br />
is foar filologen. 33 Algra gie der sa’t it liket fan út dat der nei him gjin<br />
rjochtshistoarisy mear wêze soenen dy’t thús wienen yn it Aldfryske rjocht,<br />
en dat er syn eigen kennisse dêrom trochjaan moast oan de taalkundigen<br />
dy’t har mei it Aldfrysk dwaande hâlden. Yn 2002 is er ferstoarn en sa is<br />
ek dizze tried ôfbrutsen.<br />
Yn it Dútske taalgebiet is lyksa net folle oerbleaun fan de earder dochs<br />
sa opfallende belangstelling dêr foar it Aldfryske rjocht. Oant yn de<br />
earste desennia fan de 20ste ieu joegen ferneamde rjochtshistoarisy as<br />
Heck en His noch wol gâns omtinken oan de Aldfryske rjochtsboarnen.<br />
Beide publisearren, resp. yn 1894 en 1901, grutte monografyen oer in<br />
Aldfrysk ûnderwerp. 34 Nei likernôch 1930 hat it Aldfryske rjocht yn it<br />
Dútske taalgebiet lykwols net mear echt objekt fan stúdzje west. Op ‘e<br />
stúdzjekonferinsje fan 1969 neamde Gerbenzon allinnich Ebel as ien dy’t<br />
yn Dútslân goed op ‘e hichte wie mei it Aldfryske rjocht. 35 Nei dy syn dea yn<br />
1980 hat inkeld Köbler, heechlearaar rjochtsskiednis oan de universiteit<br />
fan Innsbruck, wol ris wat op it Aldfryske mêd út ‘e wei set, mar folle fan<br />
belang hat dat net opsmiten. 36<br />
32 Oan de Vrije Universiteit yn Amsterdam is ien kear in dissertaasje op it mêd fan it<br />
Aldfryske (en it lettere Fryske) rjocht ferdigene, mar doe wie Van Apeldoorn al gjin<br />
heechlearaar mear: Winsemius, De historische ontwikkeling. Winsemius wie advokaat, mar<br />
hat ek nei syn promoasje noch wol oer Aldfryske rjochtsskiednis publisearre. Sjoch<br />
Bremmer, A bibliographical guide.<br />
33 Algra, Oudfries recht. Algra is ek de skriuwer fan de haadstikken oer (Ald)frysk rjocht<br />
yn de Encyclopedie van Friesland (de ynliedende paragraaf is fan Gerbenzon) en yn it<br />
Handbuch des Friesischen: Gerbenzon en Algra, ‘Oudfries recht’; Algra, ‘Grundzüge’.<br />
34 Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung; His, Das Strafrecht. His is ek de skriuwer fan it haadstik<br />
oer Aldfrysk rjocht yn Borchling en Muuss (red.), Die Friesen: His, ‘Das friesische Recht’.<br />
35 In moai blyk dêrfan is syn artikel oer de ‘rjochtskeunst’ fan de Friezen: ‘Etwas von der<br />
Rechtskunst’.<br />
36 Sjoch Bremmer, A bibliographical guide. Köbler is ek de skriuwer fan de lemma’s oer<br />
Frysk rjocht yn it gesachhawwende Lexikon des Mittelalters en de twadde edysje fan it<br />
Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte: Köbler, ‘Friesisches Recht’. In benammen<br />
op âldere literatuer basearre haadstik oer Frysk rjocht is te finen yn Kroeschell, recht<br />
unde unrecht, 155-172. Neamd moat ek noch wurde: Siems, Studien, in Münchener<br />
‘Habilitationsschrift’, dêr’t de auteur yn 1982 de Halbertsmapriis fan de provinsje<br />
Fryslân foar takend is.<br />
51
3. Bliuwend ferlet fan rjochtshistoaryske ekspertize<br />
Yn it foargeande ha ik sjen litten dat der op dit stuit neist Gerbenzon, dy’t<br />
ûnderwilens 88 jier is, 37 gjin juristen mear binne dy’t har yn it Aldfryske<br />
rjocht spesjalisearre ha. Dêrom is no oan my, gjin jurist, mar histoarikus, 38<br />
de taak tafallen om hjirre it rjochtshistoaryske belang fan it ûndersyk fan<br />
it Aldfrysk ta te ljochtsjen.<br />
Om te begjinnen slút ik my oan by Gerbenzon syn opmerking op ‘e<br />
stúdzjekonferinsje fan 1969 dat de stúdzje fan it Aldfrysk rjocht ek bûten<br />
it strikt-Fryske kader fan belang wêze kin. 39 Ik bin it ek mei him iens dat<br />
by de ynterpretaasje fan Aldfryske rjochtsteksten de ynbring fan juristen<br />
net mist wurde kin. Yn dat ferbân wol ik graach wize op in útspraak fan<br />
Algra yn in lêzing op ditselde filologekongres, mar dan wol fan tolve jier<br />
lyn, nammentlik dat “nagenoeg elke Oudfriese tekst gebruikt kan worden<br />
om het belang van rechtshistorisch inzicht bij het vertalen van Oudfriese<br />
teksten aan te tonen”. 40 Ik ha dat sels ek ûnderfûn by it oersetten fan de<br />
Aldfryske rjochtsteksten foar it boek Asega, is het dingtijd?, dêr’t ik de help<br />
by frege en krige ha fan rjochtshistoarika Dieneke Hempenius-van Dijk<br />
(en op ‘e eftergrûn ek noch fan Gerbenzon). 41<br />
In momintopname fan de stân fan saken hoech ik nei it hjirboppe<br />
presintearre histoarysk oersjoch wol net mear te jaan. Allikemin jou ik<br />
in brede opsomming fan rjochtshistoaryske desiderata. Wol konstatearje<br />
ik dat der sûnt de stúdzjekonferinsje fan 1969 frijwat út ‘e wei set is op<br />
it mêd fan de stúdzje fan de net-Frysktalige Ommelanner rjochtsteksten<br />
en dat de boetetaksen ûnderwilens yngeand ûndersocht binne, al is it<br />
ek net troch juristen. 42 Dêrmei is foldien oan twa fan de desiderata dy’t<br />
Gerbenzon fjirtich jier lyn nei foaren brocht hat. Wêr’t ik it àl oer ha wol,<br />
is in saak dêr’t Gerbenzon ek al op wiisd hat, al wie de tastân yn 1969<br />
minder dramatysk as no, nammentlik dat der gjin ‘Nachwuchs’ is fan<br />
rjochtshistoarisy mei niget oan it Aldfryske rjocht.<br />
Dat is fanút de frisistyk wei besjoen om mear as ien reden in minne boel. Yn<br />
it foarste plak moat der noch hiel wat flyt dien wurde op ‘e ynterpretaasje<br />
fan it almeast út rjochtsteksten besteande Aldfryske tekstcorpus, dêr’t<br />
– sa’t Algra as lêste dúdlik makke hat – rjochtshistoaryske ekspertize út<br />
noch yn net by mist wurde kin. Dan moatte der noch altiten Aldfryske<br />
teksten útjûn en oerset wurde. Twa dêrfan, Druk en noch mear Codex<br />
37 Hy is net folle letter, op 2 septimber 2009, ferstoarn.<br />
38 Algra tsjut my yn Oudfries recht, 14, – grif by fersin – oan as jurist.<br />
39 Ferl. ek: Immink, ‘Remarques’.<br />
40 Algra, ‘Enkele Oudfriese rechtstermen’, 9.<br />
41 Vries (m.m.v. Hempenius-van Dijk), Asega.<br />
42 Johnston, Codex Hummercensis; Sytsema, De 17 Keuren; Nijdam, Lichaam.<br />
52 PHILOLOGIA FRISICA
Roorda, ha foar de net-juridyske tekstútjouwer it bykommende probleem<br />
dat dêr, lykas ek yn Codex Aysma, 43 gâns Latynske glossen yn steane, dy’t<br />
nei it kanonike en Romeinske rjocht ferwize. De needsaak fan op syn<br />
alderminst assistinsje fan rjochtshistoaryske kant is yn sokke gefallen<br />
fansels evidint.<br />
Dy rjochtshistoaryske ekspertize is ek in conditio sine qua non foar de<br />
leksikografy fan it Aldfrysk. Want sels nei it ferskinen fan it Aldfrysk<br />
hânwurdboek fan Hofmann en Popkema 44 is de leksikografy fan it Aldfrysk<br />
in fjild dêr’t noch fierder op wurke wurde moat. Dat hânwurdboek is<br />
ommers net as einprodukt fan de Aldfryske leksikografy bedoeld. Wat<br />
noch mist, is de slútstien, in grut Aldfrysk wurdboek. Hjirby kin men ek<br />
wer net om it feit hinne dat it Aldfryske tekstcorpus foar it grutste part út<br />
rjochtsteksten bestiet.<br />
Fan grut belang foar de Aldfryske leksikografy is en bliuwt in yngeand<br />
ûndersyk fan de rjochtsterminology, by útstek in ûndernimmen op<br />
it snijpunt fan filology en rjochtsskiednis. 45 Iksels bin al in skoftlang<br />
dwaande mei in ûndersyk nei wat ik oantsjut as ‘juridyske wurdfjilden’.<br />
Ik seach en sjoch dat as foarwurk foar it grut Aldfrysk wurdboek en ek<br />
foar it Deutsche(s) Rechtswörterbuch. 46 By dat wurk is my dúdlik wurden<br />
dat der ek noch altiten hiaten binne yn it rjochtshistoaryske ûndersyk<br />
fan it Aldfryske rjocht. Sa kaam ik by de bewurking fan de terminology<br />
fan it âldere prosesrjocht ta de ûntdekking dat dat prosesrjocht troch<br />
de rjochtshistoarisy amper ûndersocht is. 47 Der is dus sa’t it liket foar<br />
rjochtshistoarisy noch wurk genôch op it mêd fan it Aldfryske rjocht. 48 Mar<br />
ek as alle Aldfryske rjochtsteksten útjûn binne en it Aldfrysk leksikografysk<br />
optimaal ûntsletten is, ynklusyf dy faak lestige rjochtsterminology,<br />
bliuwe de Aldfryske rjochtsteksten foar rjochtshistoarisy in belangryk en<br />
ynteressant objekt fan stúdzje.<br />
Moat der fanút de ynstellingen dêr’t de frisistyk bedreaun wurdt (dêrby<br />
ynbegrepen de Fryske Akademy), prikken yn it wurk steld wurde om<br />
wer ien of mear spesjalisten op it mêd fan de Aldfryske rjochtsskiednis<br />
opkweekt te krijen? Soks is fansels min te stjoeren. Boppedat hat it fak<br />
rjochtsskiednis it, noch mear as fjirtich jier lyn, sels al dreech genôch om<br />
43 Fan Codex Aysma is ûnderwilens in útjefte mei treflike oersetting ferskynd: Buma,<br />
Gerbenzon en Tragter-Schubert (ed.), Codex Aysma.<br />
44 Hofmann en Popkema, Handwörterbuch.<br />
45 Ferl. Munske, Der germanische Rechtswortschatz, 7.<br />
46 Vries, ‘The importance’.<br />
47 Vries, ‘HerBendix’, 429.<br />
48 Nijdam hat oanjûn dat er him yn syn takomstich ûndersyk konsintrearje wol op it<br />
Aldfryske erfrjocht.<br />
53
oan ‘Nachwuchs’ te kommen. Sterker noch, it rjochtshistoarysk ûnderwiis<br />
oan de juridyske fakulteiten wurdt troch ferskillende ûntwikkelingen<br />
bedrige, sa’t de tsjintwurdige heechlearaar rjochtsskiednis oan de<br />
Universiteit fan Amsterdam, Cappon, in pear jier lyn op heldere wize<br />
nei foaren brocht hat. 49 Troch op frisistyske ynstituten foar wurk op it<br />
Aldfryske mêd ek wer juristen oan te stellen, soe der yn alle gefallen foar<br />
rjochtshistoarisy wer in lyts stikje mear karjêreperspektyf ta stân brocht<br />
wurde kinne. Ta heil fan de Aldfrisistyk!<br />
> Literatuer<br />
N.E. Algra, Ein. Enkele rechtshistorische aspecten van de grondeigendom in<br />
Westerlauwers Friesland (Groningen 1966).<br />
N.E. Algra, besprek fan W.J. Buma en W. Ebel, Das Brokmer Recht<br />
(Altfriesische Rechtsquellen 2, Göttingen 1965), Tijdschrift voor<br />
Rechtsgeschiedenis 36 (1968) 599-611.<br />
N.E. Algra, ‘Enkele Oudfriese rechtstermen rechtshistorisch belicht’, yn:<br />
<strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 1996 (Ljouwer 1998) 9-40.<br />
N.E. Algra, Oudfries recht 800-1256 (Ljouwert 2000).<br />
N.E. Algra, ‘Grundzüge des friesischen Rechts im Mittelalter’, yn: H.H.<br />
Munske e.a. (red.), Handbuch des Friesischen Handbook of Frisian Studies<br />
(Tübingen 2001) 555-570.<br />
L.J. van Apeldoorn, Ontbindende en samenbindende krachten in het Friesche<br />
rechtsleven der Middeleeuwen (Leeuwarden 1921).<br />
E.H. Bary, Aspekten van de zeend. Een studie van de kerkelijke strafrechtspraak<br />
tussen Vlie en Weser, inzonderheid van het westerlauwers zeendrecht, tegen<br />
de achtergrond van haar ontwikkeling tijdens de Karolingische renaissance<br />
(doctoraalscriptie kerkgeschiedenis, Katholieke Universiteit<br />
Nijmegen, 1974).<br />
A.S. de Blécourt, Bewijsstukken behoorende bij het Kort begrip van het oudvaderlandsch<br />
burgerlijk recht, 2 dln. (Groningen-Den Haag 1924-1926).<br />
R.H. Bremmer Jr., A bibliographical guide to Old Frisian studies (Odense 1992).<br />
Ph.H. Breuker (red.), Landrecht der Vriesne: tekstuitgave en commentaar<br />
(Leeuwarden 1996).<br />
Ph.H. Breuker, ‘Egidius Gerardus Antonius Galama’, yn: Jaarboek van de<br />
Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 2003-2004 (Leiden<br />
2005) 76-88.<br />
J. Brouwer, Thet Autentica riocht. Met inleiding, glossen, commentaar en<br />
woordenlijst (Assen 1941).<br />
49 Cappon, ‘Heeft de rechtsgeschiedenis’.<br />
54 PHILOLOGIA FRISICA
J.H. Brouwer, K. Fokkema, G. Gosses en J. Hoekstra, Specimina linguae<br />
Frisiae veteris (Leiden 1950).<br />
W.J. Buma en W. Ebel (ed.), Das Rüstringer Recht. Altfriesische Rechtsquellen<br />
1 (Göttingen 1963).<br />
W.J. Buma, P. Gerbenzon en M. Tragter-Schubert (ed.), Codex Aysma. Die<br />
altfriesischen Texte (Assen-Maastricht 1993).<br />
BWN: Biografisch Woordenboek van Nederland, 6 dln. (’s-Gravenhage-<br />
Amsterdam 1979-2008). Ek digitaal beskikber: http://www.inghist.nl/<br />
Onderzoek/Projecten/BWN.<br />
C.M. Cappon, ‘Heeft de rechtsgeschiedenis nog toekomst?’, Pro Memorie.<br />
Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden 5 (2003) 177-180.<br />
W. Ebel, ‘Etwas von der Rechtskunst der Friesen’, yn: idem,<br />
Rechtsgeschichtliches aus Niederdeutschland (Göttingen 1978) 1-18.<br />
S. Faber en D. Heirbaut, ‘Rechtshistorici uit de Lage Landen: Interview<br />
met P. Gerbenzon’, Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der<br />
Nederlanden 3 (2001) 3-18.<br />
A. Feitsma, ‘It Frysk as wittenskipstael’, yn: Fryslân Oerein! Bernlef<br />
Lustrumnûmer (okt. 1965) 58-67.<br />
A. Feitsma, Oud en nieuw in de Frisistiek (Ljouwert/Leeuwarden 1993).<br />
H.F.W.D. Fischer, ‘Nieuwe uitgaven van oud-Friese rechtsbronnen’,<br />
Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 18 (1950) 477-480.<br />
S.J. Fockema Andreae, ‘Dedeth, dedjuramentum’, yn: Album Kern. Opstellen<br />
geschreven ter eere van Dr. H. Kern (Leiden 1903) 161-163.<br />
P. Gerbenzon, Excerpta Legum. Onderzoekingen betreffende enkele Friese<br />
rechtsboeken uit de vijftiende eeuw (Groningen-Djakarta 1956).<br />
P. Gerbenzon, ‘De studie van de Oudfriese rechtsliteratuur’, yn: H.T.J.<br />
Miedema (red.), De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de<br />
Nederlandse universiteiten nu en in de toekomst. Verslag der Utrechtse<br />
Studieconferentie van 29 maart 1969 (Utrecht 1969) 35-37.<br />
P. Gerbenzon en N.E. Algra, ‘Het Friese recht tot 1795’, yn: J.H. Brouwer<br />
(red.), Encyclopedie van Friesland (Amsterdam-Brussel 1958) 35-39.<br />
Ph. Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung (Weimar 1894).<br />
E.J.J. van der Heijden, Aanteekeningen bij de geschiedenis van het oude<br />
vaderlandsche recht, 2 dln. (Nijmegen-Utrecht 1933-1938).<br />
W.L. van Helten, Zur lexicologie des altwestfriesischen (Amsterdam 1896).<br />
W.L. van Helten, Zur lexicologie des altostfriesischen (Amsterdam 1907).<br />
B.S. Hempenius-van Dijk, Procesgids Hof van Friesland (Hilversum 2004).<br />
R. His, Das Strafrecht der Friesen im Mittelalter (Leipzig 1901).<br />
R. His, ‘Das friesische Recht’, yn: C. Borchling en R. Muuss (red.), Die<br />
Friesen (Breslau 1931) 108-120.<br />
D. Hofmann en A.T. Popkema, Altfriesisches Handwörterbuch (Heidelberg<br />
2008).<br />
55
P.W.A. Immink, ‘Remarques générales sur l’importance de l’ancien droit<br />
frison dans le cadre de l’histoire du droit occidental’, Revue du Nord 38<br />
(1956) 179-183.<br />
Th.S.B. Johnston, Codex Hummercensis (Groningen, UB, PEIP 12). An Old<br />
Frisian legal manuscript in Low Saxon guise (Leeuwarden 1998).<br />
G. Köbler, ‘Friesisches Recht’, yn: Lexikon des Mittelalters, Bd. IV (München-<br />
Zürich 1989) 978-979.<br />
G. Köbler, ‘Friesisches Recht’, yn: Handwörterbuch zur deutschen<br />
Rechtsgeschichte, 2. Aufl., Bd. I (Berlin 2008) 1850-1854.<br />
K. Kroeschell, recht unde unrecht der sassen. Rechtsgeschichte Niedersachsens<br />
(Göttingen 2005).<br />
H.D. Meijering, ‘De studie van het Oudfries’, yn: H.T.J. Miedema (red.), De<br />
studie van de Friese taal- en letterkunde aan de Nederlandse universiteiten nu<br />
en in de toekomst. Verslag der Utrechtse Studieconferentie van 29 maart 1969<br />
(Utrecht 1969) 28-34.<br />
H.T.J. Miedema, Paedwizers fan de Fryske filology. Th. Siebs (1862-1941), F.<br />
Buitenrust Hettema (1862-1922) en de Fryske filology tusken 1880 en 1940<br />
(Ljouwert/Leeuwarden 1961).<br />
H.T.J. Miedema (red.), De studie van de Friese taal- en letterkunde aan de<br />
Nederlandse universiteiten nu en in de toekomst. Verslag der Utrechtse<br />
Studieconferentie van 29 maart 1969 (Utrecht 1969).<br />
H.T.J. Miedema, Fries en Nederlands in Leeuwarden, Groningen en Utrecht.<br />
Bijdragen tot de taalgeschiedenis van Nederland en van Friesland in het<br />
bijzonder. Met gegevens over onderzoek en onderwijs, studenten en bibliografie<br />
(De Bilt 1987).<br />
H.H. Munske, Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der Missetaten.<br />
Philologische und sprachgeographische Untersuchungen, Bd. I: Die<br />
Terminologie der älteren westgermanischen Rechtsquellen (Berlin-New York<br />
1973).<br />
G.A. Nauta, Oudfriesche woordenlijst (Haarlem 1926).<br />
J.A. Nijdam, Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie naar de<br />
Oudfriese boeteregisters (Hilversum 2008).<br />
M.S. van Oosten, De ambtshalve vervolging naar oud-Friesch recht (Leiden<br />
1938).<br />
H. Siems, Studien zur Lex Frisionum (Ebelsbach 1980).<br />
M.Y. Smit, Het Hunsingoër Overrecht (doctoraalscriptie mediaevistiek en<br />
rechtsgeleerdheid, Rijksuniversiteit Groningen, 1998).<br />
J. Sytsema, De 17 Keuren en de 24 Landrechten in de Ommelander<br />
rechtshandschriften (Amsterdam 1998).<br />
K. de Vries, ‘That is riucht...’, yn: J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek en K.<br />
de Vries (red.), Geschiedenis van Friesland (Drachten 1968) 165-181.<br />
56 PHILOLOGIA FRISICA
O. Vries, ‘The importance of legal history for Old Frisian lexicography’,<br />
yn: K.H. van Dalen-Oskam e.a. (red.), Dictionaries of medieval Germanic<br />
languages. Selected proceedings of the International Medieval Congress<br />
University of Leeds, 4-7 July 1994 (Turnhout 1997) 135-147.<br />
O. Vries (m.m.v. D. Hempenius-van Dijk), Asega, is het dingtijd? De<br />
hoogtepunten van de Oudfriese tekstoverlevering (Leeuwarden-Utrecht<br />
2007).<br />
O. Vries, ’Her Bendix is wrbeck fonden. Die altfriesische Terminologie im<br />
Bereich des Zivilprozessrechtes’, yn: R.H. Bremmer Jr., S. Laker en O.<br />
Vries (red.), Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge<br />
zur älteren Germanistik 64 (Amsterdam-New York 2007) 427-462.<br />
J.P. Winsemius, De historische ontwikkeling van het waterstaatsrecht in<br />
Friesland (Franeker 1947).<br />
G.A. Wumkes, Bodders yn de Fryske striid (Boalsert 1926).<br />
57
Het oudste Oudfries<br />
(Arend Quak, Universiteit van Amsterdam)<br />
1 Inleiding<br />
Zoals misschien bekend zal zijn, wordt er sinds 2000 bij het Instituut<br />
voor Nederlandse Lexicologie in Leiden gewerkt aan een Oudnederlands<br />
woordenboek. Als het goed is zal de bewerking van de lemmata in de loop<br />
van 2009 zijn afgesloten en is het meeste materiaal op 18 mei 2009 on<br />
line gekomen. Bij de samenstelling van dit materiaal is de redactie nogal<br />
voortvarend geweest: al het materiaal voor 1200 is opgenomen met uitzondering<br />
van de persoonsnamen maar mét de plaatsnamen. Het jaartal<br />
1200 is met opzet gekozen, want daardoor sluit het woordenboek nauw<br />
aan bij het ‘Vroegmiddelnederlands woordenboek’ dat het materiaal van<br />
1200 tot 1300 omvat. Als zuidgrens van het Oudnederlands is daarbij de<br />
taalgrens met het Romaans gekozen. Die is immers redelijk duidelijk. De<br />
afgrenzing naar het oosten en noordoosten toe ligt natuurlijk veel moeilijker.<br />
Het verschil tussen Oudnederlands en Oudsaksisch is vanzelfsprekend<br />
gering en zeker bij korte teksten valt nauwelijks uit te maken tot<br />
welke taal men de betreffende tekst moet rekenen. Het feit alleen al dat<br />
in het Oudnederlandse gedeelte van het Corpus Gysseling (CG) teksten<br />
zijn opgenomen die door velen eerder als Oudsaksisch zijn gekwalificeerd,<br />
geeft al aan dat het uiterst moeilijk is om een grens te trekken. De<br />
redactie heeft ervoor gekozen niet al te precies te zijn. We zitten tenslotte<br />
in een periode waarin begrippen als “Oudnederlands” en “Oudsaksisch”<br />
eigenlijk anachronistisch zijn en eerder als overkoepelende aanduidingen<br />
voor een aantal dialecten met gelijksoortige kenmerken dienen. De<br />
‘Hêliand’ is niet opgenomen, maar enkele kleinere teksten wel, met name<br />
zulke – zoals gezegd - die Maurits Gysseling in zijn corpus Oudnederlands<br />
noemt, al is dat eerder vanwege het feit dat het CG het uitgangspunt<br />
vormde dan dat men het volledig eens is met zijn interpretaties. Verder<br />
liet men – min of meer willekeurig - de taalgrens voor een groot deel<br />
laten samenvallen met de staatsgrens tussen Nederland en Duitsland. Alleen<br />
een gebied in Duitsland bij Kleef en Xanten werd ook opgenomen,<br />
zoals ook – op advies van met name Duitse (!) onderzoekers – werd besloten<br />
om de ‘Middelfrankische Rijmbijbel’ (1151-1200), ontstaan in het<br />
grensgebied tussen Neder- en Middelfrankisch in het woordenboek op<br />
te nemen. Er is ook naar gestreefd al het appellatieve materiaal uit de<br />
periode vóór 1200 in het latere Nederlandse en Vlaamse gebied (inclusief<br />
Frans Vlaanderen en een klein stukje Duitsland) te verzamelen, voorzover<br />
het nog herkenbaar is.<br />
58 PHILOLOGIA FRISICA
Het zal duidelijk zijn dat het hier genoemde gebied waaruit de bronnen<br />
voor het woordenboek komen, ook Oudfries – of in een wat meer algemene<br />
term: Noordzeegermaans - materiaal oplevert dat ook als zodanig<br />
gekenmerkt en dus in principe opvraagbaar is Dit zonder dat het in de<br />
bedoeling lag om “expansief ” bezig te zijn. Eerder ging het erom het complete<br />
materiaal, dat vóór 1200 in het nederlands- én friestalig gebied is geattesteerd,<br />
bijeen te brengen, onafhankelijk van de vraag of het nu allemaal<br />
werkelijk “Oudnederlands” is. De Groningse psalmglossen uit de tweede<br />
helft van de 12e eeuw en de meeste runeninscripties (6e-8e eeuw) zijn<br />
natuurlijk Fries en dat wordt ook keurig netjes vermeld. Ook een groot<br />
aantal plaatsnamen langs de kust is eerder Oudfries dan Oudnederlands.<br />
En hier hebben we dan ook te maken met een van de redenen waarom er<br />
geen “taalzeef ” is gebruikt. Bij bepaalde plaatsnamen blijkt uit sommige<br />
overgeleverde vormen dat ze van origine Oudfries zijn, maar tegelijkertijd<br />
dat de overlevering plaats vindt in niet-Friese kloosters die de neiging<br />
hebben de namen aan te passen aan hun eigen dialect. Dat betekent dat<br />
ze ook Oudnederlandse vormen bieden, want de monniken hebben vaak<br />
de Oudfriese vormen omgezet in Oudnederlandse of soms zelfs in Oudhoogduitse<br />
zoals het geval is bij de kloosters Fulda en Lorsch. Dat geldt<br />
bijvoorbeeld voor de plaats Akersloot in Noord-Holland. In het ‘Lexicon<br />
van Nederlandse Toponiemen’ wordt gezegd dat de naam is samengesteld<br />
met onl. slôt resp. ofri. slât met een onbekend eerste element (Künzel e.a.<br />
1988: 59). We vinden als attestaties: Evo de Ekkerslato [1105-20], in Ekerslate<br />
[1105-20], in Ekerslato [ falsum 1125-50], in Ekerslote [1125-30]. Hugo de<br />
Eckersloot [1174], parrochianos de Eckersslote [1175], in Ekkerslote – in Ekkerslato<br />
[12e e.] en Hugoni de Elkerslote [1182-1206]. De meeste attestaties stammen<br />
uit het klooster Egmond in Noord-Holland en lijken de Friese vorm slât<br />
van slôt te bevatten. De vraag is dan, of het eerste deel – waarvan het LNT<br />
dus zegt dat het een onbekend woord is - ook niet gewoon Oudfries is en<br />
het om de Friese vorm e(k)ker (Hofmann-Popkema 2008: 116) van het Oudnederlandse<br />
woord akkar gaat. De wisseling tussen enkele en dubbele <br />
is in dit woord niet uitzonderlijk. Het is hoogstens opvallend dat de Hollandse<br />
schrijvers soms wel het tweede element hebben aangepast aan hun<br />
dialect, maar niet het eerste. Dat hebben ze wel gedaan in het geval van de<br />
naam Franeker die geheel is omgezet: in Fronakre [ falsum ca. 1200],<br />
maar deze attestatie komt dan ook uit Utrecht, dat nu eenmaal verder weg<br />
ligt van het Friese gebied dan het klooster Egmond, zodat de vorm ekker<br />
hier misschien minder vertrouwd was dan in de omgeving van Egmond.<br />
In elk geval zijn zowel de Oudfriese als de Oudnederlandse vormen van<br />
de plaatsnamen van betekenis voor het woordenboek. Het Oudfriese materiaal<br />
omvat zoals gezegd runeninscripties, de Groningse psalmglossen,<br />
wat materiaal in oorkonden en vooral plaatsnamen. Hieronder wordt in-<br />
59
gegaan op een aantal aspecten van dit materiaal en op de problematiek<br />
van de overlevering. Ook zullen er wat mogelijkheden worden aangestipt<br />
die het eventueel voor toekomstig onderzoek biedt.<br />
2 Runen<br />
Als we het Oudfriese materiaal bekijken, komen we een aantal bekende<br />
teksten tegen. Het oudst zijn natuurlijk de runeninscripties (6e-8e eeuw),<br />
maar voor een woordenboek vormen die een bron die met de nodige voorzichtigheid<br />
moet worden gehanteerd. Zoals bekend is de interpretatie van<br />
deze teksten vaak omstreden. De runeninscriptie Westeremden B bijvoorbeeld<br />
kan men nauwelijks als bron gebruiken, aangezien de lezing en de<br />
vertaling van de inhoud uiterst onzeker is. Zelfs de veel kortere inscriptie<br />
van Bernsterburen: tuda æwudukiriþu tuda levert eigenlijk weinig op. Iedereen<br />
lijkt het erover eens dat aan het begin en aan het eind de mannelijke<br />
persoonsnaam Tuda staat, die in Oudengelse bronnen inderdaad is<br />
geattesteerd. Voor de rest is de tekst onduidelijk. De w-rune is niet geheel<br />
zeker en zou ook een l-rune kunnen zijn. Eén interpretatie gaat uit van de<br />
wat problematische lezing æwudu kius þu met als betekenis: ‘een getuige<br />
kies jij’ (Looijenga 2003: 314-16). Taalkundig lijkt dat wat vreemd, omdat oe.<br />
æwda ‘getuige’ (BT 25) wel een parallel biedt, maar een geheel andere substantiefdeclinatie<br />
lijkt te zijn en wel een n-stam. Daar het over een persoon<br />
zou moeten gaan, verwacht je ook in het Oudfries iets als *æw(u)dan als accusatief<br />
enkelvoud. Zelf heb ik aan de interpretatie a wudu kiri þu ‘naar het<br />
bos keer jij’ gedacht, wat mogelijk zoiets als ‘loop naar de duivel’ betekent,<br />
maar dat is maar één mogelijkheid. Het zou wel een aardige Friese vorm<br />
opleveren: kiri, imperatief enkelvoud bij het zwakke werkwoord kêren met<br />
de ontwikkeling van lange ê naar î. Maar ook deze interpretatie is onzeker.<br />
Slechts af en toe kan men door deze problemen met de interpretatie in<br />
de runeninsripties met enige zekerheid Oudfriese vormen vinden, zoals<br />
kambu en vooral kombu ‘kam’ met een mooie overgang van /a/ naar /o/<br />
voor een gedekte nasaal. Beide vormen staan inderdaad op een kam 1 en<br />
lijken dus redelijk zeker. Tette Hofstra heeft enkele van de andere vormen<br />
beschreven in verband met een vergelijking met het Oudnederlandse materiaal,<br />
zoals deda in de inscriptie van Oostum en ek ‘ik’ in de inscriptie<br />
van Raskwerd (Hofstra 2003: 78). In die laatste inscriptie – met de tekst<br />
ekumæditoka – staat naast dit persoonlijke voornaamwoord mogelijk ook<br />
een imperfectvorm tok bij het sterke werkwoord *takan. Hier wordt het<br />
interessant, omdat dit werkwoord bijna uitsluitend in het Gotisch en in<br />
1 Kam van Toornwerd: ko[m]bu en die van Oostum ka[m]bu.<br />
60 PHILOLOGIA FRISICA
de Noordgermaanse talen is overgeleverd. Maar de wortel ervan lijkt ook<br />
in de Westgermaanse talen te hebben bestaan. Dat blijkt uit een vorm als<br />
het zelfstandig naamwoord alachtaca ‘inbezitname van een hoeve’ in de<br />
Malbergse Glossen van de ‘Lex Salica’ (Quak 2008: 477-78) en het zwakke<br />
Middelnederlandse werkwoord taken ‘pakken, grijpen; krijgen’ (MNHW).<br />
Aan de andere kant staat echter het feit dat ook deze interpretatie omstreden<br />
is. Zo vindt men ook: ek unmædit oka ‘ik de niet verminkte, Oka’. Het<br />
laatste woord zou dan een persoonsnaam zijn. Het woord unmædit lijkt<br />
mij grammaticaal vreemd en ook syntaktisch gezien lijkt een werkwoord<br />
eerder voor de hand te liggen, vooral als men bedenkt dat in runeninscripties<br />
de runen twee keer gelezen kunnen worden, ook als ze in twee verschillende<br />
woorden staan: dus ek unmædit [t]oka. Maar Ray Page heeft in<br />
dit verband al terecht opgemerkt: “The variety of meanings given to a set<br />
of runes illustrates the readiness of runologists to seek for new versions<br />
without paying much attention to commons sense” (2001: 528).<br />
3 Samenhangende tekst<br />
De enige min of meer samenhangende tekst wordt gevormd door de<br />
Groningse psalmglossen uit ca. 1151-75. Deze tekst werd al uitvoerig<br />
behandeld door Erika Langbroek in 1990 met name wat betreft de lezingen.<br />
Toch valt hier nog wel het een en ander toe te voegen. Zo is<br />
Langbroek niet diep ingegaan op de Latijnse varianten in de tekst en<br />
op eventueel verband met andere interlineaire psalmvertalingen uit de<br />
vroege middeleeuwen. In ps. 17,12 stelt zij voor om de onbegrijpelijke<br />
lezing lat. ed... met de glosse thusternesse ‘duisternis’ bij Gysseling te lezen<br />
als het zelfstandig naamwoord caliginem ‘duisternis’ inplaats van<br />
het adjectief tenebras (aquas) ‘donkere (wateren)’ zoals de Vulgata biedt.<br />
Ofschoon caligo in hetzelfde fragment in ps. 17,10 voorkomt met exact<br />
dezelfde Oudfriese vertaling, lijkt dit mij toch wat gewaagd, omdat er in<br />
geen enkel Latijns handschrift sprake is van een dergelijke vorm. Mogelijk<br />
heeft de vertaler verkeerd gelezen en tenebras opgevat als accusatief<br />
van tenebrae ‘duisternis’ en is hier dus alleen sprake van een leesfout.<br />
Ook in ps. 17,17 heeft het handschrift een variant: eripuit met de vertaling<br />
grep inplaats van eripiet ‘hij zal pakken’ zoals de Vulgata biedt. Hier<br />
hebben echter ook sommige handschriften van de Vulgata, met name<br />
de handschriften IWSK, dezelfde variant. Diezelfde handschriften WSK<br />
hebben in ps. 17,18 ook de variant confortati in plaats van confirmati. De<br />
Oudfriese vertaling creftegad bevestigt de juistheid van de eerste variant.<br />
Een minder begrijpelijke variant staat in ps. 17,19, waar de Oudfriese<br />
tekst use ‘onze’ heeft wat op nostre in de legger wijst – het handschrift<br />
is hier onleesbaar -, terwijl de Vulgata hier steeds meae heeft. In ps. 27,5<br />
61
heeft het handschrift destrue met de glosse urdue, een gebiedende wijs<br />
enkelvoud, terwijl de Vulgata destrues ‘jij zult vernietigen’ heeft. De variant<br />
van de Groningse Psalmglossen staat ook in de handschriften RIL-<br />
WK en we zien hier dus weer de handschriften W en K opduiken die we<br />
bij de eerdere afwijkingen ook al zagen. Opvallend genoeg staat er in het<br />
Groningse fragment wel edificabis met een futurum, maar de Oudfriese<br />
tekst heeft ook hier de gebiedende wijs enkelvoud: timbrege. De laatste<br />
variant staat in ps. 28,9, waar de Vulgata heeft: et in templo eius omnis dicet<br />
gloriam ‘en in zijn tempel moge een ieder eer bewijzen’. De Groningse<br />
Psalmen hebben hier: et in templo eius omnis dicens gloriam, waarbij Langbroek<br />
opmerkt (1990: 270) dat de lezing dicens zeker is, hoogstens zou<br />
het een schrijffout voor dicent kunnen zijn. Die variant komt in enkele<br />
Latijnse handschriften van de Vulgata inderdaad voor o.a. in S. De Oudfriese<br />
vertaling is sprekath, wat Langbroek (1990: 277) met ‘hij spreekt’<br />
weergeeft, maar wat gezien de vorm eventueel ook een meervoud zou<br />
kunnen zijn. Als men dan aanneemt, dat het futurum dicent met een<br />
onvoltooid tegenwoordige tijd is vertaald, zou dat goed passen en erop<br />
duiden dat dicens inderdaad een schrijf- of kopiëerfout is. Daartegenover<br />
staat dan wel benediath ‘hij zegent’ in ps. 27,11.<br />
Andere nog onbeantwoorde vragen in verband met de Groningse<br />
Psalmglossen zouden kunnen zijn die naar de woordenschat. Vertoont<br />
die overeenkomsten met andere Oudfriese teksten? Is er een relatie met<br />
andere interlineaire psalmvertalingen uit de vroegste periode van de<br />
Germaanse talen? Er wordt immers aangenomen dat een aantal van die<br />
vertalingen in het Nederlandse en Nederduitse gebied met elkaar in verband<br />
staat. Het lijkt niet uitgesloten dat de Oudfriese tekst op de een of<br />
andere manier met die traditie verbonden is. Of is er anders mogelijk<br />
verwantschap met de Oudengelse psalmvertalingen? Helaas bevatten de<br />
korte fragmenten zeer weinig vergelijkingsmateriaal. Maar een combinatie<br />
van Oudfriese tekst en Latijnse varianten kan misschien toch wat<br />
informatie verschaffen. Een korte blik op de oudste Middelnederlandse<br />
vertaling, het psalter van Leningrad (Heymans 1973), laat al zien, dat de<br />
bovengenoemde variant eripuit in ps. 17,17 ook hier staat: Hi verloste mi,<br />
wat dan ook weer overeenkomt met de Oudnederlandse psalmfragmenten:<br />
generida mi. Ook het Psalterium Leningradense heeft in ps. 17,18<br />
vermoedelijk de variant confortati gehad gezien de tekst si waren starc<br />
over mi en in ps. 27,5 staat: destruerse ende du ne zulse niet wederstichten,<br />
wat met zijn combinatie van gebiedende wijs en futurum overeenkomt<br />
met de Groningse tekst. Ook hier lijken de Oudnederlandse psalmen<br />
dezelfde constructie te hebben: testore ‘vernietig’ in het eerste geval en<br />
stihtan ‘stichten’, een infinitief, in het tweede, wat wijst op een futurum<br />
in de legger. Dit als korte illustratie van wat er nog gedaan kan worden.<br />
62 PHILOLOGIA FRISICA
4 Woorden in Latijnse teksten<br />
De derde groep van teksten omvat woorden in Latijnse teksten. Ook dit<br />
is, voor wat het Oudfries betreft, maar een kleine groep, aangezien er in<br />
Latijnse teksten wel een aantal woorden in de volkstaal wordt genoemd,<br />
maar slechts uiterst zelden wordt uitdrukkelijk gezegd dat ze Fries zijn<br />
en zelfs dan kun je je nog afvragen wat er precies met Frisia is bedoeld.<br />
Een van de weinige gevallen staat in de inkomstenlijst van het klooster<br />
Fulda uit het begin van de 9e eeuw. De tekst luidt: ... hoc est in Lanthusa<br />
villa XII den. et XX solidi2: secundus census ad siceram emendam X den.; tercius<br />
census ad herbam solvendam XXX den., quod est apud Fresones rosbannare, id<br />
est equi commune pabulum habeant in prato post abscisionem feni; ab omnibus<br />
datur constitutus census; quartas census qui dicitur rutforst X denarii; Naschfelden<br />
de duobus unus census constitutus est, qui census erit XXX, et bis X. De<br />
possesione Gerwihi lantsture solvendam X den., ad siceram emendam X den.,<br />
heribannum solvendum3 id est ad rosbannum XXX den., rutforstar X den.; hic<br />
census adhuc est. De ministerio Luterichi VII pondera frumenti et duas uncias<br />
et X den. De ministerio Einungi VIIII pondera frumenti et XXX denarii exceptis<br />
nascpendinge. We vinden hier enkele woorden in de volkstaal: lanthura – te<br />
vergelijken met ofri. londhêre ‘landhuur, pacht’ (Hofmann-Popkema 2008:<br />
311) -, nascscelde, resp. nascpending ‘som geld ter betaling van het drinkgelag<br />
na afsluiting van een pachtverdrag’, rosbannare, -bannus ‘belasting voor het<br />
feit dat pachters na het hooien hun paarden op de gemeenschappelijke<br />
weide mogen laten grazen’, rutforst ‘bedrag voor het gebruik van struiken<br />
en struikgewas voor brandstof ’, vgl. Quak 2001: 305-7. Het gaat om<br />
verschillende soorten belasting, waarbij de exacte interpretatie overigens<br />
niet helemaal zeker is. Hetzelfde geldt voor het woord wurthaccher in de<br />
attestatie et duos pedes et unum wurthaccher virgarum et III pedum [ca. 825-45).<br />
Dit kan zowel bij wurt ‘kruid’ als bij wurth ‘woonheuvel’ behoren, al lijkt<br />
mij de eerste interpretatie waarschijnlijker.<br />
Een opvallende vorm vinden verder bij Walter van Terwaan in de ‘Vita<br />
Karoli’: “De tot dan toe ongetemde wildheid der barbaren die de kustgebieden<br />
van Vlaanderen bewonen – een wildheid waarbij het normaal<br />
was om, ongevoelig voor de vreze Gods, op wreedaardige wijze menselijk<br />
bloed te vergieten – bedwong hij met een verbazende gestrengheid ... Ten<br />
enenmale verbood hij hun ook om voortaan nog de tekens op te richten<br />
die zij gewoon waren in de hoogte te laten oprijzen om hun bondgenoten<br />
tot de strijd op te roepen; in hun taal plegen zij die tekens bachas te<br />
noemen, vast en zeker vanwege de waanzin die zij razend in de strijd aan<br />
2 Waarschijnlijk te lezen als: hoc est ... lanthura ... XII den. ... solvendi.<br />
3 Waarschijnlijk te lezen als: herbam solvendam.<br />
63
de dag leggen” [1127-28]. 4 Uit de kontekst blijkt dat hier het Nederlandse<br />
woord baken ‘teken’ moet zijn bedoeld met een Oudfriese â. We zien hier<br />
dus een zuidelijke attestatie voor een Oudfriese vorm, want invloed uit<br />
Engeland lijkt hier minder waarschijnlijk, omdat de vorm eenduidig<br />
Fries is. Ook hem ‘door een sloot omgeven stuk land’ (Hofmann-Popkema<br />
2008: 210) is drie keer in Noord-Holland geattesteerd: ab occidentali parte<br />
Flet quartum decimum hem a via usque in Hi ‘vanaf het westelijke deel van<br />
de Vliet het zevende door sloten omgeven perceel vanaf de weg tot in<br />
Hij’ [1182-1206; ONW], ab occidentali parte Fliet quartum decimum hem de via<br />
usque in Hi ‘vanaf het westelijke deel van de Vliet het zevende door sloten<br />
omgeven perceel vanaf de weg tot in Hij’ [1182-1206; ONW], ... septimum<br />
hem in Thorengeest est abbatis hem ‘in Torengeest is het door sloten omgeven<br />
perceel van de abt’ [1182-1206; ONW]. Daarnaast staat natuurlijk<br />
de overlevering in plaatsnamen: in He[m] [] onbekend in Westergo<br />
(LNT 174) en in Hemmwurð [10e-11e e.], in Hemuurth [11e e.] ‘Hemert, Gr.’<br />
(LNT 174). Het verkleinwoord daarbij hemkîn verschijnt nog in een paar<br />
Zeeuwse plaatsnamen, een keer zelfs in combinatie met een duidelijk<br />
Noordzeegermaanse persoonsnaaam: Everdeishemkin [1181-1210] (LNT 135).<br />
Een bekende bron voor Oudfriese woorden is natuurlijk ook de ‘Lex Frisionum’.<br />
Daarbij kan men de gelatiniseerde woorden uit de volkstaal in<br />
de Latijnse tekst zoals bannus, weregeldus en campio maar beter buiten beschouwing<br />
laten. Die lijken eerder bij het Vulgairlatijn van de betreffende<br />
periode te behoren, daar ze ook in andere Latijnse teksten voorkomen.<br />
Het is beter zich te beperken tot de woorden die uitdrukkelijk met quod<br />
vulgo dicitur of een gelijksoortige omschrijving worden ingeleid zoals<br />
quam bortmagad vocant (Lex Frisionum XIII,1), of die als titel boven de<br />
betreffende hoofdstukken en paragrafen staan: thiubda ‘diefstal’. Daarbij<br />
moeten dan echter De mordrito (blz. 30 en 64) en quod mordritum vocant (blz.<br />
64) weer vervallen, daar het hier ook weer om een woord uit de Latijnse<br />
traditie gaat (Niermeyer 918). Als men op die manier te werk gaat, komt<br />
men tot de volgende groep volkstalige woorden die mogelijk Oudfries<br />
zijn: barmbrakko ‘schoothond’, bortmagad ‘tafeldienares’ (vgl. bord ‘tafel’ –<br />
Hofmann-Popkema 2008: 75), brond ‘brand’ (Hofmann-Popkema 2008: 82),<br />
dolch ‘wonde’ (Hofmann-Popkema 2008: 103), du[st]slegi ‘zware klap’ (vgl.<br />
ofri. dudslêk ‘slag die iemand doet tuimelen’ – Hofmann-Popkema 2008:<br />
108), farlegani ‘hoererij’, forresni aanstichting‘, herthamon ‘hartbuidel’ (Holthausen<br />
1985: 43, alleen deze attestatie!), kladolg ‘krabwond’ (Holthausen<br />
1985: 57), lithuwegi ‘verminking’ (Hofmann-Popkema 2008: 306), midhrithri<br />
4 De -a- in bachas is tamelijk zeker vanwege het verband met Bacchanten dat Walter hier<br />
duidelijk legt.<br />
64 PHILOLOGIA FRISICA
‘middenrif ’ (Hofmann-Popkema 2008: 328), notnumfti ‘wegnemen met geweld’,<br />
sipido ‘verdiept litteken‘, smelido ‘vermagering’ (vgl. Nijdam 2008: 75),<br />
smelo ‘span’, tên ‘teen, rijs’, thiubda ‘diefstal’ (Hofmann-Popkema 2008: 490-<br />
91) 5 en wlitiwam ‘gezichtsverminking’ (vgl. wlitewemmelsa ‘gezichtsverminking’<br />
– Hofmann-Popkema 2008: 597). Of al deze woorden in de volkstaal<br />
inderdaad Oudfries zijn is minder zeker. Met uitzondering van brond, wliti-<br />
en smelo – indien dat tenminste iets met ofri. smel ‘klein’ te maken heeft<br />
– zijn daaronder niet zoveel specifiek Friese vormen, maar het lijkt ook<br />
hier niet uitgesloten dat de Frankische bewerkers/schrijvers de woorden<br />
enigszins hebben aangepast aan hun eigen taal. Met name nôtnumft ziet er<br />
met nôt in plaats van nêd niet erg Oudfries uit. Munske meent zelfs dat het<br />
woord eerder naar het Zuidduits verwijst (“oberdeutsch”: 1973: 107), maar<br />
volgens het woordenboek van Schützeichel komt het ook in Frankische<br />
teksten als de ‘Tatian’ en in de ‘Weißenburger Kathechismus’ voor. Op<br />
een zuidelijk Oudfrankisch duiden misschien ook de spelling lidu- inplaats<br />
van lithu- en het konsekwente –ido voor een te verwachten –itha.<br />
Dus de mogelijkheid van “franconismen” is een reëel gegeven.<br />
5 Plaatsnamen<br />
Veruit de grootste groep van eventueel Oudfriese attestaties wordt gevormd<br />
door de plaatsnamen. Alle plaatsnamen in het eerder genoemde<br />
gebied uit de periode vóór 1200 staan hier bij elkaar voorzover ze tenminste<br />
met enige zekerheid interpretabel zijn. Natuurlijk is hier ook al<br />
het een en ander aan onderzoek gebeurd, maar het kan m.i. geen kwaad<br />
om nog eens naar de totale overlevering te kijken. Ik heb zelf ooit al een<br />
aantal plaatsnaamelementen bij elkaar gezet in een vroegere studie (Quak<br />
2003). Het is dan zaak te kijken, of er specifiek Friese elementen opduiken.<br />
Zoals ik al eerder heb gezegd, is dat soms het geval, maar vindt de<br />
overlevering nu eenmaal in niet-Friese kloosters plaats, zodat men rekening<br />
moet houden met aanpassing van de namen.<br />
Rolf Bremmer heeft onlangs in een artikel een aantal punten opgesomd<br />
op grond waarvan men het Fries kan definiëren (2008: 287-88):<br />
1. de nasalering van /a/ voor /m n/;<br />
2. de verdwijning van nasalen voor s, f, þ;<br />
3. het ontstaan van /æ:/ uit /a:/ in gesloten lettergrepen;<br />
5 De spelling met lijkt niet zo’n sterk tegenargument. Het komt vaker voor dat in<br />
Latijnse teksten staat waar men of zou verwachten, vgl. Liobulf [823-24], een<br />
mancipium in het ‘Liber Traditionis’ van de Sint-Pietersabdij te Gent.<br />
65
4. de monoftongering van /ai/ en /au/ tot /e:/ of /a:/ en /a:/;<br />
5. het ontstaan van /æ/ uit /a/ in gesloten lettergrepen;<br />
6. palatalisering /k/ en /g/ voor of na palatale klinkers;<br />
7. i-umlaut van lange klinkers;<br />
8. breking van i en e voor c en ct;<br />
9. ontronding.<br />
De vraag is of deze verschijnselen ook in het plaatsnamenmateriaal zijn<br />
te vinden. 6<br />
Het onder 1 genoemde verschijnsel lijkt zelden voor te komen, al zou men<br />
eventueel enkele vormen van de plaatsnaam Assendelft hier kunnen plaatsen:<br />
Eskmundelf [1125-30; falsum 1125-ca.1150; 1130-61; (2x) 12e e.] in<br />
plaats van *Askmanna-. Maar er kan hier natuurlijk ook sprake zijn van<br />
afzwakking in onbeklemtoonde lettergrepen. Opvallend is wel, dat deze<br />
vijf attestaties allemaal in het begin ook Esk- hebben in plaats van Ask-, vgl.<br />
punt 5 bij Bremmer, hoewel deze vorm ook in andere attestaties, die wel<br />
–a- in –manna- hebben, verschijnt. Helaas zijn er verder onder de plaatsnamen<br />
zeer weinig elementen met de combinatie aNC in de stam. De enige<br />
zekere vindplaats lijkt te zijn: in uilla qui dicitur Longonmor [819-25] voor<br />
een plaats op Texel. Er zijn nog wat andere vindplaatsen met long, maar die<br />
liggen in of nabij franstalig gebied en de mogelijkheid van invloed door<br />
Latijns longus ‘lang’ lijkt hier meer voor de hand te liggen.<br />
Wat punt twee betreft, vinden we een vorm Goselant [1093] bij Duinkerken<br />
(TW 416), die waarschijnlijk bij het woord voor ‘gans’ behoort’. Ook<br />
hier dus een zeer zuidelijke overlevering, vgl. het voorkomen van mêda<br />
‘weide, hooi land’ hieronder. Natuurlijk zijn er nog de vindplaatsen met<br />
mûtha ‘monding’, maar Rentenaar heeft al naar voren gebracht dat deze<br />
vormen niet specifiek Fries zijn maar eerder algemeen Noordzeegermaans<br />
(2006: 195).<br />
De overgang van /a:/ naar /æ:/ in gesloten lettergrepen vinden we natuurlijk<br />
in de eerste plaats in het element mêda ‘weide, hooiland’. Rolf Bremmer<br />
heeft onlangs (2008) nog geschreven dat het Noordzeegermaans verder<br />
naar het zuiden reikte dan men vaak aanneemt. Vermoedelijk heeft<br />
hij gelijk. Dat wordt duidelijk als men de attestaties van mêda ‘weide’ uit<br />
de tijd vóór 1200 vergelijkt (vgl. Rentenaar 1972). In het (voormalig) Friese<br />
gebied liggen er twee: naast Lantlosemade [1125-30], Lantlosamade []<br />
vindt men ook Landlosmede [12e e.] ‘onbekend bij Limmen, NH’, en verder<br />
extra Scaldmeda [11e e.] ‘onbekende plaats bij Schildwolde, Gr.’. We vinden<br />
6 Het meeste vindt men trouwens al bij Gysseling 1960.<br />
66 PHILOLOGIA FRISICA
een groep van zulke namen in Zeeland: Birnemede [1181-1210]; in Bretmede<br />
[1181-1210]; in Burgermede [1181-1210]; in Grotmeda ... Grotemede [1181-1210]; in<br />
Holmet [1181-1210]; in Midelmeda [[1181-1210]; Northmede [1181-1210]; (in) Ostmede<br />
[3x; 1181-1210]; in Suthmet [1162], in Suthmeda [2x; 1181-1210]; Stekelmeda<br />
[2x; 1181-1210]; in Dirinmede [1181-1210]; Westmede, in Westmeda, in Westmede<br />
(2x) [1181-1210]; in Volqimed [1181]; in Keinzemede [1181-1210]; in Collerdesmede<br />
[1181-1210]; Frisemede ... in Frisemede [1181-1210]; in Vlimede [118-1210], allemaal<br />
onbekende plaatsen op Walcheren. Daarbij komen dan nog Cornemed<br />
[1060] ‘plaats bij Groede, Z.’, in Husmiet [2x;1189] naast in husmet [1189] ‘onbekende<br />
plaats bij Kadzand’ en Comet [1177-87], Cumed [2x; 1093] ‘onbekende<br />
plaats bij Kadzand’. 7 In het tegenwoordige België en Noord-Frankrijk liggen<br />
dan nog: terra vocatur Meden [1184] ‘bij Loberge, W.Vl.’; Metcherche [1175],<br />
Metkerka [1193], Metkerca [1199] naast in Matkerke [1041], Madkerca [1089],<br />
Matchirca [1108] ‘Meetkerke ten noordwesten van Brugge, W.Vl.’; Fronemede<br />
[2x; 1093] ‘plaats bij Duinkerken’; Langemeeth [1162] ‘plaats bij Veurne, W.<br />
Vl.’; Hosmet [1171] ‘plaats bij Oostende, W. Vl.’; Suthmeeth [1162] ‘onbekende<br />
plaats bij Veurne, W. Vl.’; Tomed [1187] ‘onbekende plaats in W. Vl.’; Alfgeres<br />
meeth [1162] ‘plaats in W. Vl.’; Auinemed [1130] ‘plaats in de buurt van Oudenburg,<br />
W.Vl.’; Bertildmed [1176] ‘plaats bij Diksmuide, W. Vl.’; Ermennardes<br />
meeth [1162] ‘plaats bij Veurne, W. Vl.’; Euerardsmeeth [1162] ‘plaats bij Veurne,<br />
W. Vl.’; Uoplinmet [1171] ‘plaats bij Oudenburg, W. Vl.’; Liuildenmeeth [1162]<br />
‘in de buurt van Veurne, W. Vl.’; Woburgmet [1171] ‘bij Oudenburg, W. Vl.’.<br />
We kunnen dus vaststellen dat de mêda-namen zelfs tot West-Vlaanderen<br />
en Duinkerken reiken. Mogelijk hebben we zelfs ook een vindplaats voor<br />
de overgang van /e:/ naar /i:/ in Husmiet ‘onbekende plaats bij Kadzand’,<br />
dat twee keer is geattesteerd in 1189 naast husmet in hetzelfde jaar. Een<br />
ander geval waarin sprake is van /æ:/ voor /a:/ is in grêva ‘kuil, gat’ dat te<br />
vergelijken is met oe. græfa, grêfa ‘gat. put, hol’ (BT 486). Het verschijnt in<br />
de gelatiniseerde vorm grevas in drie oorkonden uit Vlaanderen: salinas<br />
in Sintonis quas grevas dicunt [1067; ONW], quas incolae grevas vocant [1121;<br />
ONW] en et salinas quas grevas vocant [1183; de Flou V,174]. Ook hier zien we<br />
dus weer zeer zuidelijke attestaties. Mogelijk behoort hierbij ook Ler [918-<br />
48], een onbekende plaats in Zuid-Holland (LNT 224), dat bij lâr ‘intensief<br />
benut bos’ behoort. Enkele verdere gevallen met een in Vlaanderen<br />
en verder - bijvoorbeeld de Uflere [1169] naast Ufflar [1174], een onbekende<br />
plaats bij Gent - zouden nader onderzocht moeten worden, omdat hier<br />
eventueel van Romaanse invloed sprake kan zijn. Bovendien kan hier de<br />
positie in een onbeklemtoonde lettergreep een rol spelen.<br />
7 Hierbij behoort dan ook nog het collectivum *gimêdi in Ostersgemede [1181-1210] een<br />
plaats in Zeeland (LNT 281).<br />
67
De monoftongering van pgm. /au/ naar /a:/ is ook met zekerheid in de<br />
plaatsnamen geattesteerd. Zo verschijnt driemaal kâg voor onl. kôg ‘buitendijks<br />
land’: in Cache [?1116], in Abbatis cache in Harragan [<br />
falsum ca. 1200; LNT 55] en in Kimppenkaghere [1151-57; LNT 207], alle in de<br />
provincie Noord-Holland. Verder komt een paar keer âst- ‘oost-‘ voor: in<br />
Astbroech [1130-61], in Asbroke [1130-61], in Astbroeke [1130-61] ‘Oostbroek bij<br />
Velzen’ (LNT 272-73); Asdunc [eind 9e e.] ‘Oostdonk bij Gent, België’ (TW<br />
765); in Ast(h)em [11e e.] ‘Oostum, Gr.’ (LNT 276); in Asthusa minore ... de Asthusa<br />
[12e e.] ‘Oosthuizen, NH’ (LNT 275). Het bijvoeglijk naamwoord rôd<br />
verschijnt enkele keren als in Radenburch [1125-34; falsum 1125-50],<br />
in Radenburgh [12e e.] naast in Rodanburg [918-48] ‘Roomburg bij Zoeterwoude,<br />
ZH’ (LNT 305) – daarbij ook de afgeleide bewonersnaam: in Radenburgherbroeke<br />
[1125-30], in Radenburgarebroke [ falsum 1125-50], in<br />
Radenburgarebroeke [12e e.]. Ook de vindplaatsen ad villam que Saden dicitur<br />
[ca. 1180] bij Zaandam (LNT 414) en de Sadenhorn [1130-61] een samenstelling<br />
met dezelfde plaatsnaam (LNT 187-88) behoren mogelijk hierbij, als<br />
we de naam niet verbinden met *sâtha ‘zode’ zoals het LNT doet, maar<br />
met *sâtha ‘put, poel, meer’ dat bij oe. seaþ m. ‘put, gat, meer’ (BT 853)<br />
en mnl. sood behoort, vgl. Dat alle putten ofte sooden, kalckdobben off andere<br />
periculose ende sorchlijcke kuylen omme dezelve met deckselen of lidden te holden,<br />
dat ze bedect geholden werden (MNW III,1454-55). Verder vinden we de monofongering<br />
in namen met frâna – onl. frôno8, gâ – onl. gô, mogelijk hâ<br />
– onl. hô, skâta – onl. skôta, lâ – onl. lô, slât – onl. slôt en vermoedelijk ook<br />
in skrâ ‘spitsmuis’ als genitief meervoud in Scranaholt [918-48] ‘onbekende<br />
plaats in Noord-Holland’ (LNT 321). Gysseling (1980: 20) merkt al op dat<br />
dit verschijnsel tot in Vlaanderen voorkwam.<br />
De overgang van /a/ naar /æ/ (Bremmers punt 5) vinden we ook in de<br />
plaatsnamen: mogelijk in Ernauurd [11e e.] naast Arnuurd [10e-11e e.] voor<br />
Arwerd, Gr. (LNT 71), het bn. ber in Berle [1153] ‘Baerle, verdwenen plaats<br />
bij Aardenburg, Z.’ (LNT 76), in Greft [12e e.] naast in Graft [falsum ± 1200]<br />
‘Graft, NH’ (LNT 153) 9 ; in het eerder al genoemde element ekker ‘akker’ in<br />
de vindplaatsen voor Akersloot (LNT 59); in Heselon [944] naast Hasalon<br />
(2x), Hasulun en Haslum ‘Hieslum, Fr.’ (LNT 180); mogelijk in het bn. skald<br />
‘ondiep’ in: in Scelduualda (2x; 10e—11e e.; 11e e., Werden] voor een plaats bij<br />
Slochteren, Gr. (LNT 318) 10 , super Smelengheest (2x) naast Smalegheest [1130-<br />
8 Wrsch. ook in de afleiding frânig in de plaatsnaam in Franiglande [944] ‘ergens in<br />
Friesland’ (LNT 140).<br />
9 Interessant is ook de plaatsnaam Millengret [1178] voor een plaats bij Bourbourg in Frans-<br />
Vlaanderen (de Flou X,619), wat mogelijk ook bij graft/greft behoort. Hiermee komen we<br />
weer ver naar het zuiden.<br />
10 Hiermee te vergelijken is misschien in Scelfleta [1003] ‘Schellevliet, een waterloop bij<br />
Zuienkerke, Brugge’ (TW 895-96).<br />
68 PHILOLOGIA FRISICA
61] ‘een plaats bij Velzen, NH’ (LNT 326). De vormen verschijnen maar een<br />
enkele keer, maar dat lijkt ermee te maken te hebben dat de monniken<br />
in de niet-Friese kloosters de namen aanpasten, als ze de verschillende<br />
elementen herkenden. Men is bij wijze van spreken afhankelijk van de<br />
slordigheid van een schrijver. Gysseling heeft er al op gewezen dat in de<br />
persoonsnamen nog meer voorbeelden te vinden zijn (1960: 78). De vorm<br />
gers, hier ‘maat voor grasland’ bij gras vinden we in Noord-Holland maar<br />
ook in gershura ‘pacht voor grasland’ [1190 en 1194; ONW] in West-Vlaanderen.<br />
Verder ook in de plaatsnaam Vivescapergers [1181-1210] in Zeeland<br />
(LNT 369). Misschien kan ook de onzekere plaatsnaam in Fifanbetan [2x;<br />
11e-12e e.; ca. 1150] ‘onbekende plaats in Gr.’, overgeleverd in het klooster<br />
Werden (LNT 356) in dit verband verklaard worden, als men aanneemt dat<br />
men *Fif-ambe(h)tan moet lezen. Dan zou hier een nasaalstreep verkeerd<br />
zijn geïnterpreteerd.<br />
Ook de namen met ê ‘natuurlijke waterloop’ hebben hun kerngebied aan<br />
de kust. Zoals bekend is er een groep in Zeeland: aquam que sicitur E [±1200]<br />
‘ergens in Zeeland’ (LNT 122); Arnoldus dictus He [1188] ‘misschien de Ee<br />
die langs Maldegem, Ede en Aardenburg loopt’ (LNT 167); super fluuium Laraha<br />
[976], Lara [1003] en Lara [1148-1200] naast Laræ [1040], Lare [1169; 1176]<br />
‘onbekende waterloop’ (LNT 218-19; TW 596); insulam Bomne, [1165] naast<br />
Bomna [1189] en Bomena [1197-1212] ‘Bommenee’ (LNT 94); aqua que, dicitur<br />
Hildeheres he [1156] ‘Elkersee, voormalige waterloop op Schouwen’ (LNT<br />
180); inter Sceld et Hiddenze [1167] ‘Heidenzee voormalige waterloop tussen<br />
Wulpen en Koezand aan de monding van de Honte’ (LNT 179); Otene [1160]<br />
‘bij Zaamslag’ (LNT 282; TW 776); en zelfs een Leuedalee [1148] ‘waterloop bij<br />
Leefdaal, Leuven’ (TW 601). Daarnaast natuurlijk de vormen in het eigenlijk<br />
Friese gebied: in Emedun [944], in Emuthon [2x;11e e.] naast Amuthon [2x;<br />
10e/11e e.] ‘Westeremden, Gr.’ (LNT 293) en in Emuthero uualda [12e e.] naast<br />
in Amuthariouualda [11e e.] ‘Emmerwolde, Gr.’ (LNT 130; TW 317). Het meest<br />
opvallend blijft natuurlijk Eewijk in Gelderland: Euuic [855], *Auuic [949],<br />
Awich [1076-81], Ewic [1196; 12e e.] (LNT 124) dat getuige de varianten in de<br />
spelling door de oorkondenschrijvers blijkbaar met ê/â is verbonden, maar<br />
nogal ver landinwaarts ligt, zodat men moet aannemen dat het of een ander<br />
woord als eerste element heeft of een exportproduct is.<br />
Palataliseringen van /k/ en /g/ lijken ook voor te komen, als men de spelling<br />
in enkele vindplaatsen zo mag interpreteren: Chinheim [908, ad<br />
884] ‘Kennemerland’ (LNT 204) en Chinnelosara gemarchi [985] bij Medemblik,<br />
NH (LNT 207), in het laatste geval ook met een fraaie genitief meervoud<br />
op –a. Misschien ook in Chinicwirde [786-87] ‘Kenwerd, Gr.’ (LNT<br />
206) uit Echternach.<br />
In verband met punt 7 bij Bremmer lijkt ook interessant het mogelijke<br />
voorkomen van de umlautvorm van bûr ‘woning, hoeve’ (in die beteke-<br />
69
nis niet in Hofmann-Popkema). Die vindt men waarschijnlijk in de attestaties<br />
voor een onbekende plaats in Zuid-Holland: in Westerbieran tres<br />
mansas [1061-91], in Westerbeiran tres mansus [ falsum 1125-50; OHZ<br />
107]. Het LNT (393) geeft aan dat het tweede element onduidelijk is, maar<br />
vermoedelijk gaat het om een poging om de umlautsvorm van bûr in de<br />
datief meervoud weer te geven, zoals we die ook vinden in Friese plaatsnamen<br />
als Sexbierum: Sixtebeeren [1322]. Sexberum [1371]. In dat geval zal<br />
het niet identiek zijn met Westerlee, gem. De Lier, maar een ligging in de<br />
buurt van de kust lijkt wel aannemelijk. Natuurlijk behoren hierbij ook<br />
bekende en vaak geciteerde vormen als in Suetan [918-48], in Zweten [1125-<br />
30], in Suetan [ falsum 1125-50; 12e e.] ‘Zwieten, ZH’ (LNT 419) en in<br />
Kinlesun [
6 Woordenschat<br />
Het lijkt dus van groot belang dat al het materiaal vóór 1200 toegankelijk<br />
wordt. Alleen zo kunnen er ook studies gemaakt worden van de woordenschat<br />
in het materiaal. In veel gevallen valt natuurlijk niet met zekerheid te<br />
zeggen of een bepaalde vorm Oudfries is. Vaak hebben het Oudnederlands<br />
en het Oudfries dezelfde vorm zoals bij burg, hûs, etc. Maar er kan toch wel<br />
een vermoeden uitgesproken worden dat bepaalde woorden in de eerste<br />
plaats Oudfries zijn. Als de totale woordenschat is verzameld kan men ook<br />
een beter inzicht krijgen in de verbreiding van bepaalde woorden en met<br />
name ook van enkele zeer archaische woorden. Het Oudfries lijkt een aantal<br />
van dat soort woorden te kennen. Gysseling merkte in een lezing op het<br />
filologencongres in 1969 al op dat het toponiemisch materiaal in het Friese<br />
gebied archaische trekken vertoont (Gysseling 1970). Zo’n archaische vorm<br />
vindt men in een oude aanduiding voor een paard als ofri. wigge, widze<br />
‘paard’ (Hofmann-Popkema 2008: 586) naast oe. wicg, os. wiggi en on. viggr.<br />
Deze komt ook voor in de glossen van de ‘Lex Salica’: Si quis admissarium<br />
furauerit malb. huicthe sonistha<br />
MMDC den. qui faciunt solid. LXII cum dimidio, culpabilis iudicetur, excepto capitale<br />
et delatura. ‘Als iemand een dekhengst , steelt, gerechtelijk huicthe sonistha (l. uuiccho sonista ‘kudde paarden’),<br />
dan wordt hij veroordeeld tot 2600 penningen, die maken 62en halve<br />
schellingen, zonder waarde en weigeringsgeld’ (PLS XXXVIII,5). Dit soort<br />
informatie kan aanwijzingen opleveren over een nader verband tussen bepaalde<br />
Oudgermaanse talen. Hetzelfde geldt voor ofri. *herd- ‘schouder’ dat<br />
in het Oudfries alleen in de samenstellingen herdafang ‘het bij de schouder<br />
pakken’, herdbled ‘schouderblad’ en herdlemithe ‘verlamming in de schouder’<br />
verschijnt (Hofmann-Popkema 2008: 214). Ook dit woord verschijnt in de<br />
vorm chardi in de ‘Malbergse Glossen’ in eenzelfde kontekst als de Oudfriese<br />
woorden: Si super cubitum manu miserit, malb. milicharde sol. XXXV. ‘Als<br />
het boven de ellenboog komt, gerechtelijk milicharde, 35 schellingen’ met de<br />
variant: chamnin mane charde (PLS XX,3 – C6) en Certe si super cupitum manum<br />
miserit, mallobergo chrannis malichardi, solidus XXXV culpabilis iudicetur ‘Als het<br />
boven de ellenboog komt, gerechtelijk chrannis malichardi, 35 schellingen’,<br />
met de varianten: chrannes malichardi (LS XXVI,3 – D7). Verdere verwanten<br />
bestaan in het Oudnoords: herðar ‘schouders’ en in het Oudhoogduits harti,<br />
hartin ‘schouderblad’ (Glwb. 257-58). Zulke vergelijkingen worden iets gemakkelijker<br />
als ook al het Oudnederlandse materiaal is verzameld.<br />
7 Slot<br />
In dat laatste punt, de woordenschat, liggen m.i. ook nog belangrijke onderzoeksmogelijkheden<br />
voor Friese filologen. Ik denk hierbij met name<br />
71
aan de morfologische en semantische kant. De plaatsnaam Scranaholt in<br />
Noord-Holland lijkt een fraaie genitief meervoud te bevatten van een verder<br />
niet overgeleverde n-stam ofri. skrâ ‘spitsmuis’ dat overeenkomt met<br />
oe. screa ‘spitsmuis’. Zo zal het in de toekomst misschien mogelijk zijn om<br />
enkele tot nu toe duistere plaatsnamen te verklaren.<br />
Een - naar men hoopt – volledige verzameling van het “Oudnederlandse”<br />
materiaal zal mogelijk nadere inzichten verschaffen in de verspreiding<br />
van bepaalde Oudfriese of Noordzeegermaanse verschijnselen. Er is hier<br />
al enkele keren aangeduid dat bepaalde verschijnselen veel verder naar<br />
het zuiden reiken dan meestal wordt gedacht. Het moge echter duidelijk<br />
zijn dat bij een zulk verder onderzoek ook de persoonsnamen betrokken<br />
moeten worden. Met name geldt dat misschien ook voor de persoonsnamen<br />
in de plaatsnamen. Eerder al werd de plaatsnaam Everdeishemkiin<br />
[1181-1210] in Zeeland genoemd met de duidelijk Noordzeegermaanse<br />
naam Everdei. Deze naam is te vergelijken met Euerdei de Siricasha [1156],<br />
een getuige uit Zierikzee (LNT 417). Zo kan verder men het element ôs- in<br />
de namen van twee mancipia in Wieringen Osbraht en Oslef (DB 340), twee<br />
mancipia bij Gent; Osgarda en Osgiua (DB 133) en een pachter Ostet in<br />
Oostkerke, W.Vl. (DB 297) vergelijken met de plaatsnamen Osbragttashem,<br />
Osfrithhem en Osgeresgest in Zuid-Holland en de attestaties Ostmundi capella<br />
[1150] en apud ... Osmundi capellam [1166] voor Oostmankerke in Zeeland.<br />
Er is dus nog genoeg te doen.<br />
> Literatuur<br />
Bremmer, Rolf, 1997: “Het ontstaan van het Fries en het Hollands”, in: Ph.<br />
H. Breuker & A. Janse. Negen eeuwen Friesland-Holland. Geschiedenis van<br />
een haat-liefdeverhouding, Leeuwarden-Zutphen, 67.76.<br />
Bremmer, Rolf, 2004: Hir is eskriven. Lezen en schrijven in de Friese landen<br />
rond 1300. Hilversum –Leeuwarden.<br />
Bremmer, Rolf, 2008: “North-Sea Germanic at the Crossroads: The Emergence<br />
of Frisian and Hollandish”, in: Early and Pre-Historic Language<br />
Development in North-Western Europe (NOWELE 54-55), Odense 279-308.<br />
BT = J. Bosworth & T. Northcote Toller, An Anglo-Saxon Dictionary, Oxford<br />
1976.<br />
CG = Gysseling 1980.<br />
DB = M. Gysseling & A. C. F. Koch. Diplomata Belgica ante annum millesimum<br />
centesimum scripta (Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis<br />
en de lexicografie van het Nederlands I), Brussel 1950.<br />
de Flou = K. de Flou, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen,<br />
Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de gGraafschappen Guines en Boulogne,<br />
en een geddelte van het graafschap Ponthieu. Deel 1-18, Brugge 1914-38.<br />
72 PHILOLOGIA FRISICA
Glwb. = Taylor Starck & John C. Wells. Althochdeutsches Glossenwörterbuch (Germanische<br />
Bibliothek. Zweite Reihe: Wörterbücher). Heidelberg 1990.<br />
Gysseling, Maurits, 1960: “Chronologie van enkele klankverschijnselen in<br />
het oudste Fries”, in: Fryske studzjes oanbean oan prof. dr. J. H. Brouwer op<br />
syn sechstichste jierdei 23 augustus 1960, Assen, 77-80.<br />
Gysseling, Maurits, 1962: “Het oudste Fries”, in: It Beaken 24, 1-26.<br />
Gysseling, Maurits, 1970: “De oudste Friese toponymie”, in: <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong><br />
anno 1969, Groningen, 41-51.<br />
Gysseling, Maurits, 1980: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het<br />
jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften, Deel 1: Fragmenten, s-Gravenhage.<br />
Heymans, J. G., (uitg.) 1973: Het Psalter van Leningrad (Verzameling van<br />
Middelnederlandse Bijbelteksten. Kleine Reeks, Afdeling V: Psalters:<br />
Deel 1, Leiden.<br />
Hofmann, Dietrich, 1973: “Teche und tiuche. Niederdeutsche und friesische<br />
Zeugnisse zur Geschichte eines alten germanischen Terminus<br />
genossenschaftlicher Arbeitsorganisation”, in: Niederdeutsches Wort 13,<br />
1-17 (herdrukt in: D. H. Gesammelte Schriften. II: Studien zur friesischen<br />
und niederdeutschen Philologie, Hamburg 1989, 349-65.<br />
Hofmann, Dietrich & Anne Tjerk Popkema 2008: Altfriesisches Wörterbuch.<br />
Heidelberg.<br />
Hofstra, Tette, 2003: “Altfriesisch und Altniederländisch”, in: Pijnenburg-<br />
Quak-Schoonheim 2003, 77-92.<br />
Holthausen, Ferdinand, 1985: Altfriesisches Wörterbuch. Zweite, verbesserte<br />
Auflage von Dietrich Hofmann, Heidelberg.<br />
Langbroek, Erika, 1990: “Condensa atque tenebrosa. die altfriesischen Psalmen:<br />
Neulesung und Rekonstruktion”, in: Rolf Bremmer Jr., Geart van<br />
der Meer and Oebele Vries (eds.), Aspects of Old Frisian Philology = ABäG<br />
31-32/Estrikken 69, 255-84.<br />
LNT = R. E. Künzel, D. P. Blok en J. M. Verhoef. Lexicon van Nederlandse<br />
toponiemen tot 1200. Amsterdam 1988.<br />
Looijenga, Tineke, 2003: Texts and Contexts of the Oldest Runic Inscriptions<br />
(The Northern World, Vol. 4), Leiden.<br />
LS = Karl August Eckhardt (Hg.). Lex Salica (MGH. Leges nationum Germanicarum<br />
4,2). 1969.<br />
MNHW = J. Verdam, Middelnederlandsch handwoordenboek. Onveranderde<br />
herdruk en van het woord sterne af opnieuw bewerkt door C. H. Ebbinge<br />
Wubben. -’s-Gravenhage z.j.<br />
MNW = E. Verwijs & J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek. Deel I-XI,<br />
‘s-Gravenhage 1885-1941.<br />
Munske, Horst.Haider, 1973: Der germanische Rechtswortschatz im Bereich der<br />
Missetaten. Philologische und sprachgeographische Untersuchungen I. Terminologie<br />
der älteren westgermansichen Rechtsquellen, Berlin-New York.<br />
73
Munske, Horst Haider, 2001: H. H. Munske, Handbuch des Friesischen, Tübingen.<br />
Niermeyer, J. F. & C. van der Kieft: Mediae latinitatis lexicon minus, Damstadt<br />
2002.<br />
Nijdam, Han, 2008: Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie<br />
naar de Oudfriese boeteregisters (Middeleeuwse Studies en Bronnen<br />
CXIV), Hilversum.<br />
ONW = Oudnederlands woordenboek. Leiden 2009 (via internet: http://gtb.<br />
inl.nl).<br />
Page, Ray I., 2001: “Frisian Runic Inscriptions”, in: Munske 2001, 523-30.<br />
Pijnenburg, Willy, Arend Quak und Tanneke Schoonheim (Hgg.), 2003.<br />
Quod vulgo dicitur. Studien zum Altniederländischen = ABäG 57.<br />
PLS = Karl August Eckhardt (Hg.). Pactus Legis Salicae (MGH. Leges nationum<br />
Germanicarum 4,1). 1962. Nachdruck: Hannover 2002.<br />
Psalterium Leningradense/Het Psalter van Leningrad, = Heymans 1973.<br />
Quak, Arend, 2001: “Unbekanntes altniederländisches Wortmaterial”, in:<br />
Rolf Bergmann, Elvira Glaser, Claudine Moulin-Fankhänel (Hgg.).<br />
Mittelalterliche volkssprachige Glossen (Germanistische Bibliothek 13),<br />
Heidelberg, 297-323.<br />
Quak, Arend, 2003: “Altfriesisches in altniederländischen Ortsnamen’, in:<br />
Pijnenburg e.a. 2003, 279-310.<br />
Quak, Arend, 2008: “Archaische Wörter in den Malbergischen Glossen<br />
der ‘Lex Salica’”, in: A. Lubotsky. J. Schaeken, J. Wiedenhof (eds.). Evidence<br />
and Counter-Evidence. Essays in Honour of Frederik Kortlandt. Vol. I:<br />
Balto-Slavic and Indo-European Linguistics, Amsterdam, 469-87.<br />
Rentenaar, Rob, 1972: “Mad en made in de toponymie van Westnederland’,<br />
in: Naamkunde 4, 284-319.<br />
Rentenaar, Rob, 2006: “Muide and mouth. A medieval place-name-element”,<br />
in: Peder Gammeltoft & Bent Jørgensen (eds.). Names through<br />
the Looking-Glass. Festschrift in Honour of Gillian Fellows Jensen. July 5th<br />
2006, Copenhagen, 189-207.<br />
TW = Maurits Gysseling. Toponymisch woordenboek van België, Nederland,<br />
Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) I-II (Bouwstoffen<br />
en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands<br />
6), Brussel.<br />
74 PHILOLOGIA FRISICA
The strength of posttonic syllables in Riustring<br />
Old Frisian.<br />
Ben Hermans (Meertens Instituut, Amsterdam)<br />
> Introduction<br />
In Riustring Old Frisian high and mid vowels are in complementary<br />
distribution, at least in certain environments. The first to observe this<br />
phenomenon was Heuser in his Altfriesisches Lesebuch (Heuser 1903). Kock<br />
(1904) discovered that high vowels occur after a short stem, and mid vowels<br />
after a long stem, a pattern he called Vowel Balance. Kock also made<br />
the suggestion that the mid vowels are the result of a reduction process<br />
applying in a weak position. This interpretation of Vowel Balance was<br />
also adopted by Van Helten (1907). Since then it has never been questioned<br />
by later researchers, such as Boutkan (1995, 1996), Smith and van<br />
Leyden (2007), Versloot (2001, 2008) and Smith (2004, 2007). It is generally<br />
accepted, then, that Vowel Balance is a kind of reduction. Concretely this<br />
means that high vowels are lowered to mid in prosodically weak positions.<br />
In this article I want to show that this analysis is suspect on typological<br />
grounds. In Crosswhite’s extensive overview of vowel reduction, published<br />
in (2001), there is not a single case where the high vowels {i, u} are<br />
reduced to {e, o}. In fact, we find the opposite; in many languages the<br />
mid vowels {e, o} are reduced to the high vowels {i, u}. This indicates that<br />
vowel lowering cannot be a type of reduction.<br />
If Vowel Balance is not reduction, then what is it? I propose that it consists<br />
of two components, Lowering and Raising. The first component<br />
it is the exact complement of what the tradition takes it to be. It is a<br />
strengthening process lowering high vowels in prosodically strong positions.<br />
High vowels are of low sonority and for that reason they tend to<br />
avoid strong positions. When they do appear there, Riustring Old Frisian<br />
has the strategy of lowering them, so that the relation between positional<br />
strength and a vowel’s sonority is improved. The second component,<br />
Raising, is a weakening process, changing, among other things, mid vowels<br />
to high in a weak position.<br />
I propose that weak and strong positions can be defined in terms of foot<br />
structure. Following Smith (2004, 2007) I assume that Riustring Old Frisian<br />
had a moraic trochee. On the basis of this hypothesis the distribution<br />
of weak and strong positions can be stated in the following way. A<br />
syllable following a stressed light syllable occupies the dependent position<br />
75
of a foot, which is a weak position; in any other position a syllable occupies<br />
the head-position of a foot, and this is a strong position.<br />
Although the strengthening process applies in strong positions, it does<br />
not apply in the strongest position of the entire word. This, I claim, is<br />
a consequence of a constraint that blocks changes in the main stressed<br />
vowel. This constraint is generally referred to as Positional Faithfulness.<br />
My proposal thus consists of three main ingredients: 1) a syllable immediately<br />
following a stressed light syllable is weak, and a weak domain<br />
is subject to weakening; 2) other syllable types are strong, and strong domains<br />
are subject to strengthening; 3) the main stressed vowel, however,<br />
is unchangeable, although it is strong.<br />
These three ingredients can be motivated by two processes of vowel<br />
harmony. One process, Stress Dependent Harmony, is also an instance of<br />
weakening, and, as it turns out, it applies in exactly the same domain as<br />
Raising. This shows that the syllable immediately following a stressed,<br />
light syllable is indeed weak. The second process, Metaphonic Harmony<br />
is a case of strengthening, on a par with Lowering, and it supports the<br />
second ingredient of my analysis, the idea that high vowels tend to be<br />
strengthened/lowered in strong positions. Finally, Positional Faithfulness<br />
is required independently, because this constraint determines the<br />
directionality of the two harmony processes.<br />
There is one aspect of my proposal that deserves further investigation.<br />
This concerns the relation between Old Frisian Vowel Balance and Scandinavian<br />
level stress. It is clear that these phenomena share many characteristics.<br />
In both phenomena, for instance, the syllable immediately<br />
following a stressed light syllable behaves differently from any other<br />
syllable. As in the Frisian tradition, the Scandinavian linguistic tradition<br />
unanimously claims that this syllable is relatively strong (cf. Kristofferson<br />
2008 for an extensive overview). Is it possible to rephrase this<br />
tradition in complementary terms? I will not undertake this task in this<br />
article, but clearly it has to be done at some point. Concretely, the rather<br />
important question that remains to be answered is whether, in Scandinavian<br />
level stress, the syllable immediately following a stressed light<br />
syllable can be analyzed as weak, rather than as strong.<br />
The structure of this article is as follows. In the first section I present<br />
the facts of Vowel Balance and Vowel Harmony. In the second section I<br />
raise the question how to fit them into the typology of weakening and<br />
strengthening processes. Then, in the third section I propose an analysis<br />
of the two strengthening processes, Lowering and Metaphonic Harmony,<br />
in terms of Optimality Theoretic constraints. In the fourth section I<br />
develop an analysis of the two weakening processes, Raising and Stress<br />
Dependent Harmony.<br />
76 PHILOLOGIA FRISICA
1 Vowel Balance and Vowel Harmony; the facts<br />
In Riustring Old Frisian high and mid vowels are in complementary distribution<br />
in certain environments. After a stem with a single light syllable<br />
no mid vowels are found; after a stem with a heavy syllable, or two syllables<br />
the first of which is light no high vowels are found. The following<br />
forms illustrate this distributional pattern. They are taken from Smith<br />
(2004, 2007).<br />
1 i and u after a light syllable<br />
mithi ‘with’ mugu ‘may, 1pl.pres.ind.’<br />
stidi ‘place, dat.sg.’ sunu ‘son, nom./acc.sg.’<br />
cumi ‘come, 3sg.pres.opt.’ skipu ‘ship, nom.pl.’<br />
e and o after a heavy syllable (with a long vowel)<br />
stne ‘stone, dat.sg.’ gon ‘eye, nom./acc.pl.’<br />
hse ‘house, dat.sg.’ bkon ‘book’, dat.pl.’<br />
fre ‘travel, 3sg.pret.opt.’ fror ‘further, adv.’<br />
e and o after a heavy syllable (with a vowel followed by consonant)<br />
alle ‘all, adj.’ gerso ‘grass, nom.pl.’<br />
drochten ‘Lord, nom.sg.’ anglon ‘angel, dat.pl.’<br />
wralde ‘world, dat.sg./gen.sg.’<br />
e and o after polysyllabic stems<br />
stapule ‘block, dat.sg.’<br />
himule ‘heaven, dat.sg.’<br />
tholade ‘endure, 3sg.pret.ind.’<br />
In those cases where the quantity of the stem varies, as happens in certain<br />
strong verbs, the following suffix adapts its quality according to the<br />
distributional rules mentioned above. A few examples illustrating this are<br />
given in (2). These examples are taken from Smith (2007).<br />
2 quantity switch in stems + quality switch in suffix<br />
fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’ fre ‘travel, 3sg.pret.opt.’<br />
skilu ‘must, 1pl.pres.ind.’ skille ‘must, 1sg.pres.opt.’<br />
The forms in (1) and (2) demonstrate that what is called Vowel Balance<br />
consists of two distributional patterns. Firstly, mid vowels are not allowed<br />
in a syllable that immediately follows a light stressed syllable, but high<br />
vowels are allowed in this position. I refer to this distributional rule as<br />
77
Raising. Secondly, high vowels are not tolerated in a syllable that follows<br />
a heavy syllable, or two syllables the first of which is light. I refer to this<br />
rule as Lowering. Both Raising and Lowering can create alternations. This<br />
is shown by examples like stidi and stne. These forms have the same inflectional<br />
ending. Yet in one case the suffix is realized with a high vowel,<br />
but with a mid vowel in the other.<br />
There is one systematic exception to the rule disallowing mid vowels<br />
after short, stressed syllables (i.e. Raising). If the stressed vowel is light<br />
and contains a mid vowel, then the posttonic syllable is mid, not high. It<br />
seems that this is a type of Vowel Harmony. Since it is the stressed vowel<br />
which determines the quality of the posttonic vowel it is an instance of<br />
Stress Dependent Harmony, in the terminology of Majors (1998). Some<br />
examples illustrating this process are given in (3). They are also taken<br />
from Smith (2004, 2007).<br />
3 Stress Dependent Harmony<br />
kere ‘law, nom.sg.’ fretho ‘peace, acc.sg.’<br />
sletelon ‘keys, dat.pl.’ skeron ‘ploughshare, dat.sg.’<br />
steue ‘staff, dat.sg.’ felo ‘many’<br />
Like Raising and Lowering, Stress Dependent Harmony can create alternations.<br />
Comparing the forms stidi and steue, for instance, we note that<br />
the dative ending is realized as a high vowel or as a mid vowel, depending<br />
on the height of the stem vowel.<br />
Riustring Old Frisian has a second harmony process, as has been pointed<br />
out in Löfstedt (1932) and, recently, in Bremmer (2009). This process lowers<br />
a high vowel in a light stressed syllable to mid if a low vowel follows<br />
in the neighboring syllable. Since in this process it is the posttonic vowel<br />
which determines the height of the stressed vowel, I refer to it as Metaphonic<br />
Harmony. Examples illustrating this process are given in (4). The<br />
last two forms in (4) are taken from Smith and van Leyden (2007). All remaining<br />
forms are from Bremmer’s book (ibid.: 42-43).<br />
4 Metaphonic Harmony<br />
Riustring non-Riustring<br />
letha ‘bodily parts, gen.pl.’ litha<br />
nema ‘to take’ nima<br />
wetanda ‘to know, infl.inf.’ witanda<br />
koma ‘to come’ kuma<br />
dora ‘doors, gen.pl.’ dura<br />
opa ‘up’ upa<br />
78 PHILOLOGIA FRISICA
No Metaphonic Harmony after heavy syllables<br />
libba ‘to live’<br />
buuta ‘outside’<br />
Metaphonic Harmony can also result in alternations. Bremmer (2009:<br />
112) gives the pair letha, lith where the first form is the gen. plur. and the<br />
second the nom. sg. Another illustrative pair, also taken from Bremmer<br />
(ibid.: 112) is dora, durum. The first form is the gen. plur. again, and the<br />
second form is the dat. plur.<br />
Obviously, the examples in (4) also demonstrate that low vowels are tolerated<br />
in a syllable that immediately follows a light stressed syllable. Earlier<br />
I given one other form showing the same. This is tholade in (1).<br />
Let me now summarize these facts and put them in the perspective of<br />
the overall short vowel system of the language. There are five short vowels<br />
in Old Frisian {i,u,e,o,a}. All vowels can appear in the main stressed<br />
syllable of a word, as is shown by forms like fisk ‘fish’, iung ‘young’, feld<br />
‘field’, holt ‘wood’, nacht ‘night’. These are all taken from Bremmer (2009:<br />
42-43). Since all vowels can appear in the main stressed syllable, it is clear<br />
that neither Raising nor Lowering applies in this environment. In other<br />
words, in main stressed syllables the contrast between high and mid vowels<br />
is preserved.<br />
In larger words vowels of adjacent syllables can influence each other. In<br />
the main stressed syllable high and mid vowels are neutralized to mid if<br />
the stressed syllable is light, and the neighboring syllable contains the<br />
low vowel a. This is Metaphonic Harmony. Furthermore, if the stressed<br />
syllable contains a mid vowel, and if the stressed syllable is light, then<br />
no contrast is possible between high and mid vowels in the posttonic<br />
syllable. In that case the contrast is neutralized to mid. This is Stress Dependent<br />
Harmony.<br />
In words where neither Stress Dependent Harmony nor Metaphonic<br />
Harmony can apply we also find neutralization. After a light stressed<br />
syllable the contrast between high and mid vowels is neutralized in the<br />
direction of high vowels. This is Raising. We can also say that in this environment<br />
the five vowel set is reduced to a three vowel set {i,u,a}. After a<br />
heavy stressed syllable, or after two syllables the first of which is light, the<br />
contrast between high and mid is also neutralized, this time in the direction<br />
of mid vowels. This is Lowering. Due to Lowering the five vowel set<br />
is reduced to {e,o,a}. Traditionally, the distributional patterns that I call<br />
Lowering and Raising are referred to as Vowel Balance.<br />
In the next section I raise the question whether Raising + Lowering (=<br />
Vowel Balance), Stress Dependent Harmony and Metaphonic Harmony<br />
are instances of weakening or of strengthening.<br />
79
2 Vowel Balance and Vowel Harmony; a first approximation<br />
The traditional view of Vowel Balance holds that Lowering is an instance<br />
of reduction applying in weak positions. In strong positions, the process<br />
does not apply, a pattern I have called Raising. According to the tradition,<br />
then, Lowering applies in weak positions, whereas Raising applies<br />
in strong positions.<br />
How can these rules be related to well established typologies of vowel<br />
raising and vowel lowering. Due to Crosswhite’s overview of these phenomena<br />
(Crosswhite 2001), we know that raising of mid vowels is particularly<br />
frequent in a weak, or unstressed position. She shows that there<br />
are many languages where this phenomenon occurs. One example is<br />
the Native American language Luseño. On p. 28 of her book Crosswhite<br />
writes ‘In the Luseño case, unstressed mid vowels are eliminated by raising’.<br />
Another language is Bulgarian. Also in this language mid vowels are<br />
raised when they appear in an unstressed position. Particularly revealing<br />
are alternating forms. A few of them are given in (5); they are taken from<br />
Crosswhite (2001: 40).<br />
(5) Bulgarian vowel raising<br />
vowels under stress same vowels unstressed root<br />
sélu ‘village’ silá ‘villages’ /sel/<br />
róguf ‘of horn’ rugát ‘horned’ /rog/<br />
In (5) I have tried to indicate that vowel raising can result in alternations.<br />
Roots with an underlying mid vowel undergo this process if it appears in<br />
an unstressed syllable. Of course, looking just at these two examples one<br />
could easily be tempted to postulate the complementary process; high<br />
vowels are lowered in a stressed syllable. However, Crosswhite convincingly<br />
demonstrates that this analysis is impossible for Bulgarian (op. cit.:<br />
39-43). All in all, we can conclude that raising of mid vowels is well attested,<br />
and that it typically applies in weak positions.<br />
Lowering of high vowels is also well attested. Looking at typological studies<br />
again, we find that this only happens in stressed positions. A clear<br />
example is given in Crosswhite (2001). She shows that in the Zabie dialect<br />
of Slovenian ‘… etymological short accented high vowels are realized<br />
as mid vowels’ (p. 47). Similar lowering processes apply in the Saipanese<br />
dialect of Chamorro (ibid.: 48). This clearly suggests that high vowels tend<br />
to be lowered in stressed positions.<br />
Comparing the traditional view of Vowel Balance with what is found<br />
cross-linguistically, we observe that the Frisian processes of Raising and<br />
Lowering are not very well behaved. In the traditional view mid vowels<br />
are raised in strong positions, and high vowels are lowered in weak<br />
80 PHILOLOGIA FRISICA
positions. Cross-linguistically, however, we find the exact opposite; mid<br />
vowels are raised in weak positions, and high vowels are lowered to mid<br />
in strong positions.<br />
Is it possible to redefine the domains of Riustring Old Frisian Raising<br />
and Lowering in such a way that Raising applies in a weak position, and<br />
Lowering in a strong position? The answer to the first half of this question<br />
is easy. Recall that Raising applies after a light stressed syllable. Can<br />
the syllable that immediately follows a stressed light syllable be identified<br />
as a weak position? Interestingly, theories of stress, such as Hayes<br />
(1995), have established that there is a foot type, the moraic trochee, that<br />
allows us to characterize this position as weak. A moraic trochee typically<br />
contains one syllable that is heavy, or two syllables if the stressed syllable<br />
is light. Now consider the foot structure of two of the examples given in<br />
(1), mithi and mugu. In these forms the stressed syllable is light, so the<br />
posttonic syllable can be parsed in the same foot that also dominates the<br />
stressed syllable. In (6) I clarify this with the foot structure of mugu (‘’ and<br />
‘F’ represent syllables respectively foot structure).<br />
(6) Foot structure of mugu<br />
F<br />
mu gu<br />
In this representation, the first syllable is the head of the moraic trochee.<br />
It therefore counts as a strong position. On the other hand, the second<br />
syllable occupies the dependent position of the foot. It is therefore a weak<br />
position. Headship is indicated by straight lines; dependent positions<br />
have a slanted line.<br />
It seems clear, then, that the raising part of Vowel Balance can very well<br />
be interpreted as a process applying in a weak position. The process can<br />
now be rephrased in the following way: mid vowels are raised in a foot’s<br />
dependent position. Thus, mugo, for instance, would be raised to mugu.<br />
Typologically, this is not a strange process at all, because, as we have seen,<br />
mid vowels are typically raised in weak positions. What about Lowering?<br />
Can its domain of application be identified as a strong position?<br />
I have shown in (1) that high vowels are lowered to mid in a syllable that<br />
immediately follows a stressed heavy syllable, or two light syllables. Three<br />
representative examples are stne, gerso (with a stressed heavy syllable in<br />
the stem) and stapule (with two syllables in the stem, the first of which is<br />
light). A syllable following a heavy syllable, or two light syllables, does not<br />
81
occupy the dependent position of a moraic trochee. In fact, I propose that<br />
they occupy a foot’s head position, as in (7).<br />
(7) Foot structure of st ne, gerso and stapule<br />
F F F F<br />
F F<br />
st ne gerso stapule<br />
In stne, the first syllable is heavy. Hence, the next syllable cannot be<br />
parsed in the same foot, because that violates the basic properties of a<br />
moraic trochee. Exactly the same situation obtains in the example gerso.<br />
The difference is that in this form the heaviness of the stressed syllable is<br />
caused by the fact that it is closed. In stapule the third syllable cannot be<br />
parsed in the moraic trochee dominating the first two syllables, because a<br />
trochee can never contain more than two syllables.<br />
We can now rephrase Lowering in the following way: high vowels are<br />
lowered in the head position of a foot. A foot’s head is typically a strong<br />
position, and, as we have seen, lowering in a strong position is not an<br />
uncommon process.<br />
The problem with this approach is that the strongest position of a word<br />
should not undergo lowering, because the contrast between high and<br />
mid vowels is preserved under main stress. A form like fisk, for instance,<br />
maintains its high vowel. In fact, it is very easy to solve this problem.<br />
Optimality Theory (OT) recognizes a constraint, or family of constraints,<br />
called Positional Faithfulness. The precise formulation will be given in the<br />
next section. At this moment it is sufficient to know that this constraint<br />
blocks any change in the strongest position of a word. Assuming that this<br />
constraint is active in Riustring Old Frisian, we get the following situation.<br />
High vowels in strong positions are lowered, but not in the strongest<br />
position.<br />
To sum up my proposal so far: in Riustring Old Frisian there is a process<br />
of Lowering. This process changes a high vowel to mid in a foot’s<br />
head position, typically a strong position. It does not apply in the strongest<br />
syllable of the word, though, because Positional Faithfulness inhibits<br />
a change in a main stressed vowel. The language has another process,<br />
Raising, which applies in a foot’s dependent position, typically a weak<br />
position. Due to this process, a mid vowel is changed to high in a weak<br />
position. Cross-linguistically these processes are not uncommon at all.<br />
Obviously, Metaphonic Harmony is closely related to Lowering, in the<br />
sense that it also has the effect of lowering a high vowel in a strong position.<br />
In that respect it can also be seen as a strengthening process. In the<br />
82 PHILOLOGIA FRISICA
next section I will show that both Lowering and Metaphonic Harmony<br />
are triggered by the same force. Metaphonic Harmony differs from Lowering<br />
in that it is not blocked by Positional Faithfulness. In the next section<br />
I will explain why Positional Faithfulness cannot block Metaphonic<br />
Harmony.<br />
This leaves us with Stress Dependent Harmony. I claim that this process<br />
is a weakening process, applying in a foot’s dependent position.<br />
In that sense it is closely related to Raising. In section 4 I will show<br />
that both Raising and Stress Dependent Harmony are triggered by the<br />
same force. At first sight it might seem rather counterintuitive, to say<br />
the least, that Stress Dependent Harmony is a case of weakening. How<br />
could that be possible if it changes high vowels to mid? This seems<br />
strange, indeed, because mid vowels are typically stronger than high<br />
vowels. Strange though it might seem, it is true, nonetheless, as I will<br />
show in section 4.<br />
In this section I have suggested that Riustring Old Frisian has two<br />
strengthening processes, applying in a foot’s head position: Lowering<br />
and Metaphonic Harmony. The language also has two weakening processes,<br />
applying in a foot’s dependent position. These processes are Raising<br />
and Stress Dependent Harmony. In the next section I will develop an<br />
analysis of the strengthening processes, trying to uncover their common<br />
source. In section 4 I propose an analysis of the two weakening processes,<br />
arguing that they too have a common trigger.<br />
3 An analysis of strengthening; Lowering and Metaphonic Harmony<br />
Before we can proceed we need a theory of vowel height. Various theories,<br />
like Government Phonology (Harris 1994, 1998), Contrastive Phonology<br />
(Dresher 2009) and the Parallel Structures model (Morén 2003, 2007) propose<br />
that mid vowels (can) have a more complex representation than the<br />
peripheral vowels. Here I follow the Parallel Structures model. My main<br />
reason for doing so is that it allows us to refer to high vowels as a natural<br />
class in a relatively straightforward way. In the Parallel Structures model<br />
high vowels have the feature Closed at the level of the (Vowel) Manner<br />
node. Low vowels are characterized by the feature Open. The representation<br />
of mid vowels consists of the combination of these two features.<br />
I propose that, in Riustring Old Frisian, low vowels are central vowels,<br />
phonologically, and therefore do not have a Place node. I will motivate<br />
this step in the next section. The essential properties of the five vowels<br />
{i,u,e,o,a} can be depicted in the following way (here I neglect the fact<br />
that, strictly speaking, in vowels there is second Manner node and also a<br />
second place node).<br />
83
(8) High vowels Mid vowels Low vowels<br />
Root node<br />
Place<br />
Place<br />
Vowel Manner<br />
Closed<br />
The three representations differ from each other in various important<br />
ways. In the next section I will focus on the differences in structural complexity.<br />
In this section I will be concerned with the fact that high vowels<br />
differ from mid and low vowels in that they lack the feature Open.<br />
To ensure that a high vowel is lowered in a strong position, we need the<br />
following constraint.<br />
(9) STRENGTHENING<br />
The head vowel of a foot must have the feature Open<br />
This constraint penalizes high vowels, but not mid and low vowels, in the<br />
head position of a foot. In order to satisfy this constraint the feature Open<br />
is inserted, lowering a high vowel to mid. Let us now go back to our earlier<br />
examples and see where exactly Open is inserted. For the time being<br />
I will neglect the main stress position.<br />
We have seen in (1) that the dat. sg. has two realizations, depending on<br />
the structure of the preceding syllable. This alternation is exemplified<br />
by forms like hse, ‘house, dat.sg.’ and stidi, ‘place, dat.sg.’ Looking at the<br />
foot structure of these forms, we can understand why, in hse, but not in<br />
stidi, the vowel of the suffix must be mid. In the former case the suffix is<br />
located outside of the moraic trochee dominating the initial heavy syllable.<br />
The next syllable therefore has a foot of its own. Thus, the vowel of<br />
the suffix occupies a foot’s head position, for that reason it is subject to<br />
STRENGTHENING. A form like wralde ‘world, dat. sg.’ is similar to hse.<br />
The difference is that, in wralde, the initial syllable is heavy because it is<br />
closed, not because its vowel is long. In polysyllabic stems, the stressed<br />
syllable of which is light, we also find a lowered suffix, as we have seen in<br />
(1). We thus have forms like stapule ‘block, dat.sg.’ and himule ‘heaven, dat.<br />
sg.’ In forms of this type the stem’s initial syllable is light. The next syllable<br />
can therefore be incorporated in the moraic trochee. The remaining<br />
syllable receives its own foot. Being in the head position of a foot, the<br />
suffixal vowel is subject to STRENGTHENING. As a result it is lowered<br />
to mid. The precise representations of forms like h se, wralde and himule<br />
have already been given in (7).<br />
84 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Closed<br />
Open<br />
Open
In stidi, on the other hand, the initial syllable is light, and the next syllable<br />
can therefore be incorporated in a moraic trochee, occupying a<br />
dependent position in that foot. This being the case, it is not subject to<br />
STRENGTHENING, so that there is no necessity for Lowering to apply in<br />
this environment. The precise prosodic representation of forms of this<br />
type can be found in (6). Naturally, STRENGTHENING must be able to<br />
take effect. In terms of constraint ranking this implies that it must be<br />
higher ranked than the constraint blocking the change from high to mid.<br />
This is a typical Faithfulness constraint. It is formulated in (10).<br />
(10) IDENT(VOWEL-MANNER)<br />
Two corresponding root nodes must have the same Vowel-Manner<br />
features<br />
This constraint requires that an underlying segment (root node) preserve<br />
its values for the features Open and Closed. In other words, it is not possible<br />
to insert or delete Open or Closed.<br />
Ranking STRENGTHENING above IDENT(VOWEL-MANNER) accounts<br />
for the fact that a high vowel is lowered to mid in a foot’s head position.<br />
The ranking argument is summarized in the tableau in (11).<br />
(11) STRENGTHENING » IDENT(VOWEL-MANNER)<br />
hsi STRENGTHENING IDENT(V-M<br />
hsi *!<br />
hse *<br />
This tableau shows that an underlying form like hsi is mapped onto the<br />
optimal surface candidate hse.<br />
High vowels in the main stressed syllable are not lowered. This can be accounted<br />
for with a member of the family of Positional Faithfulness. The<br />
constraint we specifically need is formulated in (12).<br />
(12) MAIN-STRESS/IDENT(VOWEL-MANNER)<br />
Two corresponding root nodes, one of which occupies the<br />
main stress position, must have the same Vowel-Manner features<br />
This is a more specific version of Faithfulness, one that forbids a change<br />
in a segment located in the main stressed syllable. This specific version<br />
must dominate STRENGTHENING. The effect of this ranking is shown<br />
in the tableau in (13).<br />
85
(13) MAIN-STRESS/IDENT(VOWEL-MANNER) » STRENGTHENING »<br />
IDENT(V-M)<br />
fisk M-Stress/IDENT(V-M) STRENGTHENING IDENT(V-M)<br />
fesk *! *<br />
fisk *<br />
This tableau shows that, if Positional Faithfulness were absent, fesk would<br />
be the optimal candidate. Due to the blocking effect of the new constraint,<br />
however, the contrast between high and mid vowels is preserved in main<br />
stressed syllables.<br />
We have seen that there is another process which also has a lowering effect,<br />
Metaphonic Harmony. Due to this process stressed high vowels in a<br />
light syllable are lowered to mid if they are followed by a low vowel. Illustrative<br />
examples have been given in (4). The feature Open seems to spread<br />
from the vowel in the foot’s dependent position to the vowel in the foot’s<br />
head position. The spreading of Open proceeds in the following way:<br />
(14) underlying structure surface structure<br />
/kuma/ [koma]<br />
Place Place<br />
In these configurations only the structure of vowels is taken into consideration.<br />
In the underlying representation of this form the first vowel is high and<br />
the second is low. Phonologically, the initial vowel is therefore specified<br />
as Closed and the following vowel as Open. In the surface representation,<br />
where foot structure is present, the feature Open spreads from the dependent<br />
position to the foot’s head position, creating a mid vowel in the<br />
domain of the stressed syllable. If this account is correct, then this process<br />
is truly metaphonic, because in metaphonic processes of the type found<br />
86 PHILOLOGIA FRISICA<br />
k m k m root nodes<br />
Closed<br />
Open<br />
F<br />
Closed<br />
Open<br />
Vowel Manner nodes
in Romance dialects a height feature spreads from the posttonic syllable<br />
to the stressed syllable (Calabrese 1988, Walker 2005, among many others).<br />
Obviously, spreading is activated by STRENGTHENING, and in this sense<br />
Metaphonic Harmony constitutes independent evidence for the existence<br />
of this constraint. The problem, though, is that spreading seems to<br />
change the vowel quality of the main stressed syllable. This should not be<br />
possible, because, as we have seen in the tableau in (13), STRENGTHEN-<br />
ING is not able to change the quality of the main stressed syllable. Why,<br />
then, can it do so in cases where a feature spreads from the unstressed to<br />
the stressed syllable?<br />
After spreading the feature Open is linked to two Vowel Manner nodes,<br />
as is shown by the representation in (14). Could this be the reason why<br />
Faithfulness is not able to block STRENGTHENING? I propose that Positional<br />
Faithfulness constraints of the type formulated in (12) indeed do<br />
not control branching features. In other words, the spreading of a feature<br />
is allowed, as far as Positional Faithfulness is concerned, even though<br />
spreading seems to change the quality of the main stressed segment. In<br />
the next section I will come back to this issue, and be more precise about<br />
the interaction between Positional Faithfulness and spreading.<br />
We have seen in (4) that Metaphonic Harmony does not apply if the<br />
stressed syllable is heavy. How can this be explained? Why is it that buuta<br />
is not changed to boota? The answer to this question is quite simple. We<br />
have to assume that the Open cannot spread across a foot boundary. Since<br />
a heavy syllable constitutes a foot of its own, the stressed vowel cannot<br />
undergo spreading from a vowel to the right of the heavy syllable, because<br />
that vowel is located outside the foot.<br />
In this section I have proposed an analysis of the two strengthening processes<br />
of Riustring Old Frisian, Lowering and Metaphonic Harmony.<br />
The most important claim is that STRENGTHENING is the source of<br />
both processes. Normally STRENGTHENING cannot take effect in the<br />
main stressed syllable, because Positional Faithfulness is high ranked. Yet<br />
sometimes Positional Faithfulness cannot block a change, and this happens<br />
when a neighboring vowel supplies a spreading feature. The fact<br />
that vowels are lowered exactly in the environment where Faithfulness<br />
does not play a role provides independent evidence for my claim that<br />
STRENGTHENING is active in Riustring Old Frisian.<br />
4 An analysis of weakening; Raising and Stress Dependent Harmony<br />
In (1) we have seen that mid vowels cannot occur in a syllable immediately<br />
following a stressed light syllable. Only the vowels {i,u,a} can appear in<br />
that position. Concretely this means that words like fare and stapole, or<br />
stide and mugo are not allowed. Words of this type have to be changed to<br />
87
fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’, stapule ‘block, dat.sg.’, respectively stidi ‘place, dat.<br />
sg.’ and mugu ‘may, 1pl. pres. ind.’. These examples can be found in (2) and<br />
(1). I have called this distributional pattern Raising.<br />
We have also seen that, under certain conditions, high vowels are not tolerated<br />
either in the dependent position of a foot. This happens when the<br />
vowel occupying the foot’s head position is mid. Forms like steui and felu<br />
are systematically ruled out. Instead we find steue ‘staff, dat.sg.’ and felo<br />
‘many’, as was demonstrated in (3). I have referred to this distributional<br />
pattern as Stress Dependent Harmony, because it involves spreading from<br />
the stressed vowel to the vowel on its right.<br />
In section 2 I have suggested that both processes are instances of weakening.<br />
Specifically, I will propose that they are both triggered by a constraint<br />
imposing severe limitations on the type of segment appearing in the dependent<br />
position of a foot. This constraint is formulated in (15).<br />
(15) NO-COMPLEXITY<br />
A branching node must be licensed by the foot’s head segment<br />
The foot’s head segment is the vowel occupying the stressed syllable, of<br />
course. It is not too difficult either to understand what it means for a node<br />
to be branching. A node branches if it has two daughters. Let us go back<br />
to the representations in (8) to pinpoint the branching nodes. At the level<br />
of the root nodes two out of three segments have a branching node. These<br />
are the high vowels and the mid vowels. They branch at this level because<br />
they have a Place node and a Vowel Manner node. The low vowel, on the<br />
other hand, does not have a branching root node, because a low vowel<br />
does not have a Place node; phonologically it is a central vowel. Proceeding<br />
to the nodes at the level of Vowel Manner we note that mid vowels are<br />
branching, whereas the high vowels and the low vowels are not. The mid<br />
vowels branch, because they have two Aperture features, whereas the high<br />
vowels and the low vowels have just one. Defining complexity in terms of<br />
branching nodes leads us to conclude that low vowels are the least complex,<br />
followed by high vowels, followed by mid vowels; low vowels do not<br />
branch at any level, high vowels branch at the root node level only, and mid<br />
vowels branch at the root node level and the Vowel Manner level.<br />
What does it mean for a segmental foot head to license another segment?<br />
In the literature the notion of licensing has been used in a variety of ways<br />
and there is much confusion about this concept. Here I propose that it<br />
ought to be understood as a special type of autosegmental relation between<br />
the segmental head of a foot and some other segment. The definition<br />
of licensing I have in mind is the following:<br />
88 PHILOLOGIA FRISICA
(16) What does licensing mean?<br />
A foot’s head root node, Rhead, licenses another node, Rnon-head,<br />
iff there exists an autosegmental path between Rhead and Rnon-head<br />
that exclusively consists of Nodes.<br />
To understand this definition of licensing consider the following representations:<br />
(17) R head does not license R non-head R head licenses R non-head<br />
R head<br />
F<br />
Closed<br />
R non-head<br />
R head<br />
root nodes<br />
Vowel Manner nodes<br />
In the representation on the left, the branching feature Closed constitutes<br />
the autosegmental link between the heading root node and the<br />
root node in the dependent syllable. It is therefore not the case that<br />
one can follow a path from the head to the dependent which exclusively<br />
contains nodes; one crucial member of this path is a feature, not a node.<br />
On the other hand, in the representation on the right, the heading root<br />
node does license the dependent root node. Now there is a path leading<br />
from the heading root node to the foot’s dependent root node that<br />
consists of nodes only. This is a consequence of the fact that now the autosegmental<br />
bridge between the two root nodes is a node itself. Therefore,<br />
given the definition of licensing in (16) the heading root node does<br />
not license the dependent root node in the representation on the left,<br />
whereas it does license it in the representation on the right. The definition<br />
of licensing given in (16) entails that a licensing relation is possible<br />
across a branching node, but not across a branching feature. Let us now<br />
see how NO-COMPLEXITY can account for the two weakening processes,<br />
Raising and Stress Dependent Harmony. I will start with the latter.<br />
Stress Dependent Harmony lowers a high vowel after a stressed mid<br />
vowel in a light syllable. Thus, a form like felu is ruled out and should<br />
be changed into felo. To see why this happens, consider the essential<br />
aspects of the representation of this form if Stress Dependent Harmony<br />
would not have applied.<br />
F<br />
Closed<br />
R non-head<br />
89
(18) ill formed [felu]<br />
Place Place<br />
f l root nodes<br />
Closed Closed<br />
In this configuration<br />
Open<br />
there is no autosegmental bridge of any kind connecting<br />
the foot’s segmental head (the first root node) with the nodes<br />
located in the foot’s dependent position. The dependent root node<br />
branches, because it carries a Place node and a Vowel Manner node. NO-<br />
COMPLEXITY does not allow this. There are various options to repair<br />
this undesirable situation. The first option one can think of is deletion<br />
of the Place node, creating a central high vowel. Obviously, this must be<br />
excluded, and this can be done by placing the Faithfulness constraint that<br />
penalizes deletion of Place very high in the hierarchy. In Riustring Old<br />
Frisian, I claim, it is not possible to manipulate Place in order to satisfy<br />
NO-COMPLEXITY. The second option would be to remove the Vowel<br />
Manner node located in the second syllable. This would create an empty<br />
root node. Although it is allowed cross-linguistically, it is not a possible<br />
repair in Riustring Old Frisian. To account for this we have to say that<br />
empty vowels are not possible in this language.<br />
Yet another option would be to spread the Vowel Manner node of the first<br />
vowel to the right. The effects of this operation are illustrated in (19).<br />
After spreading of the Vowel Manner Node, indicated with an arrow, an<br />
agreeable autosegmental link is established between the foot’s heading<br />
root node and the root node in the foot’s dependent position. From the<br />
heading root node to the dependent root node there is a path that exclu-<br />
90 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Vowel Manner nodes<br />
(19) rightward spreading, creating [felo]<br />
Place Place<br />
f l root nodes<br />
Closed<br />
Open<br />
Vowels Manner nodes
sively consists of nodes. To see this, just follow the track leading from the<br />
first root node to the Vowel Manner node, and then down again to the<br />
second root node. Having followed that track you will notice that you did<br />
not cross any feature at all.<br />
Rightward spreading associates the aperture features of the stressed vowel<br />
to the unstressed vowel. In other words, the second vowel assimilates<br />
to the stressed vowel. The effect is that a high vowel is lowered to mid<br />
after a mid vowel. It is important to understand that this type of lowering<br />
is not an instance of strengthening at all, even though the sonority of<br />
the unstressed vowel seems to increase. As we have seen, strengthening<br />
means that a strong prosodic position attracts the feature Open. This implies<br />
that Open is inserted in the domain of a stressed syllable, or that it<br />
spreads to the stressed syllable, as happens when a low vowel follows. The<br />
type of lowering induced by Stress Dependent Harmony is of a completely<br />
different type. This is an instance of weakening, in the sense of the NO-<br />
COMPLEXITY constraint. Dependent positions, so this condition states,<br />
do not like complex structures. When a complex configuration does appear<br />
in a weak position, something must be done. Riustring Old Frisian<br />
follows the strategy of removing the offending Vowel Manner node and<br />
spreading the Vowel Manner node of the stressed vowel to the vacated<br />
position. Stress Dependent Harmony, then, is an instance of weakening<br />
in the sense that it is triggered by the NO-COMPLEXITY constraint. This<br />
is true, even though the weakened vowel is lowered, misleadingly creating<br />
the phonetic impression that it has been strengthened.<br />
One final repair mechanism, leftward spreading, would be quite catastrophic.<br />
It would have the effect of raising the stressed mid vowel, so<br />
that felu would incorrectly be changed to filu. While this might be possible,<br />
cross-linguistically, as in metaphonic processes in Romance dialects,<br />
it certainly is not possible in Riustring Old Frisian. How, then, can we<br />
explain why leftward spreading is impossible?<br />
The obvious answer is provided by Positional Faithfulness, the constraint<br />
that blocks any change in the domain of the main stressed vowel. Apparently,<br />
then, this constraint blocks the leftward spreading of the Vowel<br />
Manner node from the second vowel to the main stressed root node.<br />
However, if this approach is on the right track, then we have to explain<br />
what the difference is between the spreading of an individual feature,<br />
which is not under the control of Positional Faithfulness, as I have shown<br />
with Metaphonic Harmony, and spreading of a full node, which is controlled<br />
by Positional Faithfulness. The crucial difference between the two<br />
types of structure is depicted in (20).<br />
91
(20) Positional Faithfulness to R head<br />
does not control Feature F<br />
R head R non-head root nodes<br />
Positional Faithfulness to R head<br />
does control Feature F<br />
root nodes<br />
R head<br />
Feature F<br />
Feature F<br />
R non-head<br />
The first configuration is representative for Metaphonic Harmony, where<br />
an individual feature spreads from the dependent root node to the root<br />
node occupying the foot’s head position. We have seen that this type of<br />
spreading should not be restrained by Positional Faithfulness. On the<br />
other hand, the type of spreading whereby a Vowel Manner node spreads<br />
from the dependent position to the foot’s head position has to be blocked<br />
by Positional Faithfulness, as we now discover. To account for the difference<br />
between the two spreading modes with respect to Positional Faithfulness,<br />
I propose the following condition:<br />
(21) The Scope Condition<br />
A Positional Faithfulness constraint governing a root node in a word’s<br />
head position only has scope over a feature F if every intermediate<br />
node to which F is linked occupies that head position.<br />
In the representation on the left in (20) Feature F is linked to two intermediate<br />
nodes. These are the two Vowel Manner nodes. One of these intermediate<br />
nodes occupies the word’s head position (i.e. the main stressed<br />
vowel), whereas the other does not. This being the case, Feature F is not<br />
in the scope of Positional Faithfulness. As a result, this constraint is not<br />
able to block the spreading of a feature from a dependent position to the<br />
word’s head, even though this changes the quality of the main stressed<br />
vowel. Concretely this means that, in Riustring Old Frisian, Metaphonic<br />
Harmony cannot be blocked by Positional Faithfulness, although this<br />
constraint is highly ranked in this language. In the representation on the<br />
right in (20), however, there is just a single intermediate node to which<br />
Feature F is linked. This node occupies the head position. Therefore, every<br />
intermediate node to which Feature F is linked occupies the head posi-<br />
92 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Vowel Manner nodes<br />
Vowel Manner nodes
tion. According to the Scope Condition just formulated, Feature F is now<br />
in the scope of Positional Faithfulness. Consequently, this condition now<br />
does block spreading from the dependent to the word’s head position. In<br />
sum, due to the Scope Condition, Stress Dependent Harmony cannot be<br />
satisfied by leftward spreading of a Vowel Manner node. Doing so would<br />
change the features of the main stressed vowel, and that is not allowed<br />
by high ranked Positional Faithfulness. Stress Dependent Harmony can<br />
only be satisfied by rightward spreading, because spreading of the Vowel<br />
Manner node from the word’s head vowel to a dependent vowel does not<br />
involve a change of the head vowel. I have now shown how Stress Dependent<br />
Harmony works, a phenomenon that changes a posttonic high<br />
vowel to mid after a stressed mid vowel. Let us now turn to another important<br />
environment, and see what happens when the stressed vowel is<br />
high and is followed by an unstressed mid vowel.<br />
At the beginning of this section I have shown that forms of the type<br />
stide and mugo do not exist in Riustring Old Frisian. In these forms the<br />
posttonic mid vowel undergoes a process I have called Raising. I will<br />
start the discussion with the representation of the impossible form stide,<br />
given in (22).<br />
(22) ill formed [stide]<br />
Place Place<br />
st d root nodes<br />
Closed Closed<br />
Open<br />
Vowel Manner nodes<br />
In a form like stide the stressed vowel contains the feature Closed, whereas<br />
the unstressed vowel has two features, Open and Closed. This heavily<br />
violates NO-COMPLEXITY. Not only does the root node of the unstressed<br />
vowel branch, this time also its Vowel Manner node branches.<br />
NO-COMPLEXITY is therefore violated at the root node level, and at the<br />
level of the Vowel Manner node. This situation is undesirable and should<br />
be repaired.<br />
The best repair mechanism consists of elimination of the Vowel Manner<br />
node from the unstressed position, and filling the vacated position by<br />
spreading the Vowel Manner node of the stressed vowel to the right. The<br />
resulting structure is given in (23).<br />
93
(23) rightward spreading, creating [stidi]<br />
Place Place<br />
Closed<br />
st d root nodes<br />
Since the Vowel Manner node is now connected to two vowels, these vowels<br />
are pronounced with the same height. In other words, the unstressed<br />
mid vowel assimilates to the height of the high, stressed vowel.<br />
In this account the raising of the unstressed mid vowel after a stressed<br />
high vowel is really an instance of Stress Dependent Harmony. Just as<br />
high vowels are lowered after a stressed mid vowel, so the unstressed mid<br />
vowels are raised after a stressed high vowel. In both cases this only happens<br />
in the foot’s dependent position, which is the vowel of the syllable<br />
that immediately follows a stressed light syllable. Under this interpretation<br />
Riustring Old Frisian uses Stress Dependent Harmony more widely<br />
than the tradition has acknowledged. Usually, only the lowering of high<br />
to mid after a mid vowel is seen as the result of Stress Dependent Harmony,<br />
as I have explained in the second section.<br />
So far my analysis covers the distribution of high and mid vowels in a foot’s<br />
dependent position following high and mid stressed vowels in light syllables.<br />
In this context the quality of the unstressed vowel is determined<br />
by the stressed vowel. This is a consequence of various interacting constraints.<br />
Most importantly, NO-COMPLEXITY does not allow complex<br />
vowels in a foot’s dependent position. At the instigation of this constraint<br />
the Vowel Manner node of the unstressed vowel is removed, and the vacated<br />
root node is filled again by the Vowel Manner node of the stressed<br />
vowel. Positional Faithfulness plays an important role as well, because it<br />
decides which Vowel Manner node spreads. Without this constraint NO-<br />
COMPLEXITY could in principle be satisfied by removing the Vowel Manner<br />
node of the stressed syllable, and spreading the Vowel Manner node of<br />
the unstressed syllable leftward to the vacated root node. This possibility,<br />
however, is blocked by Positional Faithfulness. Recall that I have proposed<br />
this constraint in order to prevent the constraint STRENGTHENING from<br />
applying in the domain of the main stressed syllable. The facts of Stress<br />
Dependent Harmony, then, provide us with independent evidence that Positional<br />
Faithfulness is indeed active in Riustring Old Frisian. Let us now<br />
see what happens when we combine a low vowel in any position, stressed<br />
or unstressed, with high and mid vowels in any position.<br />
94 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Vowel Manner nodes
To some extent we already know what happens when a low vowel is located<br />
in a foot’s dependent position. Strictly speaking, a low vowel is free<br />
to appear in this position, because it is not complex at any level. To demonstrate<br />
this I repeat the representation of underlying /kuma/.<br />
(24) /kuma/, ill formed at surface level<br />
Place<br />
Closed<br />
k m root nodes<br />
Open<br />
Vowel Manner nodes<br />
The low vowel in dependent position is not complex at all; it does not<br />
have a branching root node, neither does it have a branching Vowel<br />
Manner node. It is therefore not subject to NO-COMPLEXITY. As far as<br />
this constraint is concerned, there should be no spreading at all. And yet<br />
the vowel does undergo spreading, as I have shown in (4). This indicates<br />
that other forces must be at work urging the low vowel to spread, even<br />
though it is not complex. Of course, this is the constraint STRENGTH-<br />
ENING. Due to this constraint, the feature Open spreads to the left,<br />
making the high vowel more sonorous. I have already stressed the point<br />
that the leftward spreading of Open at the instigation of STRENGTH-<br />
ENING provides independent evidence for this constraint. Not only do<br />
we need it to account for ‘spontaneous’ lowering, we also need it to enforce<br />
the leftward spreading of Open.<br />
The final environment we have to pay attention to is the sequence<br />
stressed low vowel followed by an unstressed mid vowel. We have seen<br />
that a mid vowel cannot occur in this environment. Thus, words like fare<br />
and stapole do not exist, because the mid vowels immediately following<br />
the stressed (light) syllables are raised to high. The well formed congeners<br />
of these words are fari ‘travel, 3sg.pres.opt.’ and stapule ‘block, dat.<br />
sg.’ They appear in (1) and (2).<br />
Let me start the discussion by presenting a configuration that has to<br />
undergo raising. The relevant part of the structure of fare is given in (25).<br />
95
(25) ill formed [fare]<br />
Place<br />
f r root nodes<br />
Open Open<br />
The unstressed syllable contains a heavily complex vowel, branching at<br />
no less than two levels, the root node and the Vowel Manner node. This is<br />
not allowed by NO-COMPLEXITY, and we are therefore led to expect that<br />
the usual procedure applies; the Vowel Manner node is removed from the<br />
unstressed syllable, and the Vowel Manner node of the stressed syllable<br />
spreads to the right to fill the vacated position. The result looks as follows:<br />
(26) ill formed [fara]<br />
Closed<br />
f r root nodes<br />
Open<br />
The phonetic realization of this configuration is [fara], which is blatantly<br />
wrong. Why is it wrong? It is here that one fundamental property of low<br />
vowels becomes crucial: the fact that low vowels do not have a Place node.<br />
In itself it is legitimate to spread the Vowel Manner node to the right in<br />
an attempt to license the branching root node in the unstressed syllable.<br />
However, if the spreading Vowel Manner node contains just the feature<br />
Open the effect will be that the spreading low vowel receives the Place<br />
node of the unstressed vowel. Since the language does not tolerate low<br />
vowels that are specified for Place, the Place node must be removed. The<br />
result of this repair mechanism has been incorporated in the representation<br />
in (26). Once we realize that spreading of just Open implies deletion<br />
of Place, it becomes obvious how we can avoid the spreading of the Vowel<br />
Manner node containing only Open. The Faithfulness constraint controlling<br />
Place must be high ranked in Riustring Old Frisian. Given the high<br />
ranked status of this constraint it is impossible to create a representation<br />
that violates it. This explains why the representation in (26) is impossible.<br />
96 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Vowel Manner nodes<br />
Vowel Manner nodes
I have suggested before that Faithfulness to Place must be high ranked in<br />
Riustring Old Frisian. In the discussion accompanying ill formed felu in<br />
(18) I have suggested that, in principle, NO-COMPLEXITY can be satisfied<br />
by removing the Place node. This, I said, should be avoided, and that can<br />
be done by high ranking Faithfulness to Place. Here again, we see that this<br />
is indeed necessary. Riustring Old Frisian just does not tolerate any repair<br />
mechanism that involves the deletion or insertion of a Place node. In sum,<br />
it is high ranking Faithfulness to Place which explains why a Vowel Manner<br />
node just containing Open cannot spread to the dependent position.<br />
Let us now turn to the representation of (25) again and see how we can<br />
explain the raising of the mid vowel in the unstressed position.<br />
Obviously, in this representation not only does the root node branch, also<br />
the Vowel Manner Node has a complex configuration. It would be a significant<br />
improvement if one of the aperture features would be removed<br />
from the Vowel Manner node. If that were done, the node would no longer<br />
be complex. In (27) I give the output of deletion of Open.<br />
(27) deletion of Open, creating [fari]<br />
Place<br />
f r root nodes<br />
Open<br />
Closed<br />
Vowel Manner nodes<br />
At the level of the Vowel Manner node, there is no complexity anymore,<br />
since it contains one feature only. This, indeed, is a significant improvement<br />
from the perspective of NO-COMPLEXITY.<br />
But why is the feature Open deleted, rather than Closed? The latter operation<br />
would lead to a representation that would be realized phonetically as<br />
[fara]. The output of this repair is given in (28).<br />
(28) ill formed [fara]<br />
f r root nodes<br />
Open Open<br />
Vowel Manner nodes<br />
97
Again this can be explained in terms of the fundamental property of the<br />
low vowel; the vowel a should not have a Place node. As a consequence of<br />
a’s fundamental property, deletion of Closed to satisfy NO-COMPLEXI-<br />
TY necessitates deletion of Place. However, in Riustring Old Frisian it is<br />
not possible to delete a Place node, as we have seen before. Since it is not<br />
possible to delete the Place node, it is not possible to remove Closed. This,<br />
then, explains why, in Riustring Old Frisian, it is not possible to reduce<br />
a mid vowel by lowering it. In this language mid vowels are reduced by<br />
raising them.<br />
The raising applying after low vowels is entirely different from the type<br />
of raising attested after high vowels. The first process is truly raising, not<br />
only phonetically, but phonologically as well, in the sense that it involves<br />
deletion of Open. The second process is a spreading process involving the<br />
Vowel Manner node of the stressed syllable. The phonetic effect might be<br />
the same, but the phonological machinery involved in it is different. On<br />
the other hand, in a more abstract sense, the two processes are closely<br />
related, of course, because they are both triggered by the same constraint,<br />
NO-COMPLEXITY. I would like to point out again that raising of mid<br />
vowels in unstressed syllables is not uncommon in the languages of the<br />
world, as has been shown, among others, by Crosswhite (2001).<br />
The removal of Open from the unstressed syllable might be an improvement,<br />
but the representations created by it are certainly not perfect yet.<br />
The structure in (27), for instance, still branches at the level of the root<br />
node, constituting a violation of NO-COMPLEXITY at the root node level.<br />
This might be so, and yet there is nothing the language can do about<br />
it. There is simply no repair available to solve this problem. Spreading of<br />
the unstressed Vowel Manner node leftward to the stressed syllable is not<br />
allowed, because in Riustring Old Frisian it is not possible to change the<br />
quality of the main stressed vowel (pace Metaphonic Harmony). Spreading<br />
of the stressed Vowel Manner node rightward to the unstressed root<br />
node is impossible as well, because that would enforce the removal of the<br />
Place node, which is not allowed in Riustring Old Frisian. Finally, removing<br />
the Vowel Manner node is not possible, because the language does not<br />
tolerate empty root nodes. No option is left, therefore, but to preserve the<br />
Vowel Manner of the unstressed syllable.<br />
In this section I have developed an analysis of the two weakening processes<br />
of Riustring Old Frisian. I have proposed that NO-COMPLEXITY<br />
is high ranked in this language. Therefore, complex mid vowels in a foot’s<br />
dependent position must be simplified. After high and mid vowels in<br />
the stressed syllable the Vowel Manner node of the unstressed syllable is<br />
completely deleted, resulting in the spreading of the Vowel Manner node<br />
in the stressed syllable. These are instances of Stress Dependent Har-<br />
98 PHILOLOGIA FRISICA
mony. After a low vowel in the stressed syllable elimination of the Vowel<br />
Manner node, with subsequent spreading, is not possible. The reason is<br />
that, in Riustring Old Frisian, low vowels do not have a Place node, and it<br />
is not possible to insert or to delete a Place node. Since mid vowels cannot<br />
be simplified by deletion of the entire Vowel Manner node, they are<br />
simplified by deletion of Open. After a stressed low vowel mid vowels are<br />
therefore typically raised.<br />
The two weakening processes are of immense importance for one of<br />
the main arguments of this article. I have claimed that the syllable immediately<br />
following a stressed light syllable is a weak position. This is<br />
confirmed because, as I have extensively argued in the current section, it<br />
is indeed a position where the weakening force par excellence, NO-COM-<br />
PLEXITY, applies.<br />
5 Conclusion<br />
In this article I have suggested that what has traditionally been termed<br />
Vowel Balance is really a combination of two processes, Lowering and<br />
Raising. The former typically applies in strong positions, the latter in<br />
weak positions. Typologically, this makes perfect sense, as I have shown<br />
in the second section. Whether a position is strong or weak is entirely<br />
determined by foot structure. Vowels in the head position of a foot occupy<br />
a strong position, and vowels in a foot’s dependent position occupy a<br />
weak position. Riustring Old Frisian has a moraic trochee, and from this<br />
it follows that the posttonic syllable immediately following a stressed light<br />
syllable is weak. It also follows that a syllable which is separated from a<br />
stressed light syllable by one syllable is strong. Likewise, a posttonic syllable<br />
immediately following a heavy stressed syllable is strong.<br />
Lowering is triggered by the constraint STRENGTHENING, formulated<br />
in (9). It has the effect of lowering a high vowel in strong positions. Although<br />
Lowering applies in strong positions, it typically does not apply<br />
in the strongest position of the entire word. This might seem very strange<br />
indeed, and yet it makes perfect sense from the perspective of OT, which<br />
holds that main stressed syllables tend to preserve their quality. Positional<br />
Faithfulness is formulated in (12). In section 3 have tried to show that<br />
there is independent evidence for the constraint STRENGTHENING. In<br />
those cases where Positional Faithfulness cannot take effect, high vowels<br />
can be lowered by Metaphonic Harmony. Due to this process, the feature<br />
Open spreads from the posttonic low vowel to the stressed high vowel,<br />
thereby strengthening it.<br />
My claim that the posttonic syllable immediately following a stressed<br />
light syllable is weak is independently motivated by the weakening pro-<br />
99
cesses applying in this position. There are two such processes, Raising<br />
and Stress Dependent Harmony. The former reduces mid vowels to high<br />
after low vowels. This is truly raising in the sense that the feature Open is<br />
removed, leaving the feature Closed behind. The other process applying<br />
in weak positions is Stress Dependent Harmony. This process spreads the<br />
Vowel Manner node from the stressed syllable to the adjacent unstressed<br />
syllable, giving it the same height quality. Stress Dependent Harmony applies<br />
after stressed high and mid vowels, but only if the unstressed vowel<br />
is not low. Neither Raising nor Stress Dependent Harmony have any formal<br />
status in my account. As I have shown in section 4, the real force<br />
behind them is the constraint NO-COMPLEXITY, formulated in (15).<br />
The precise details of the weakening processes also provide us with independent<br />
evidence for Positional Faithfulness. Without this constraint<br />
it is not possible to understand why Stress Dependent Harmony induces<br />
spreading from the stressed vowel to the unstressed vowel, rather than<br />
the other way around.<br />
The central hypotheses on which my analysis is based constitute a break<br />
with the traditional view of Vowel Balance. Tradition holds that the lowering<br />
of high vowels to mid is a case of weakening. Typologically, this is<br />
very strange, to say the least, as I have shown in section 2. My account fits<br />
better with typology, because I have decomposed Vowel Balance into phenomena<br />
that can be interpreted as instances of strengthening in strong<br />
positions and weakening in weak positions.<br />
I am aware of the fact that, recently, Versloot (2008) has argued that a<br />
syllable immediately following a stressed heavy syllable is weak. I would<br />
like to end this article by dedicating a few words to his claim. First of<br />
all, as far as I can see it does not harm my approach of Vowel Balance in<br />
Riustring Old Frisian in any way. Regarding this language Versloot just<br />
follows the tradition, adding nothing new, and my analysis has shown<br />
that the tradition is wrong. Yet Versloot is probably right with respect to<br />
other variants of Frisian. There is good evidence that, in Old West Frisian,<br />
vowels immediately following a stressed heavy syllable tend to be reduced<br />
to schwa. Is this a problem for the analysis of strong and weak positions<br />
I have proposed in this article? The answer is both positive and negative.<br />
It is indeed a problem if it were true that all variants of Old Frisian had<br />
the same foot structure at all times. If that were true it would indeed be<br />
difficult to understand why in West Frisian vowels are reduced to schwa<br />
in a syllable immediately following a heavy syllable. This should not be<br />
possible, because it would mean that a weakening process applies in a<br />
strong position. It is not a problem, however, if we assume that Old West<br />
Frisian and Riustring Old Frisian differed in their foot structure. This is<br />
not unlikely, since West Frisian is quite distant from Riustring both tem-<br />
100 PHILOLOGIA FRISICA
porally and geographically. It might be the case that West Frisian allowed<br />
uneven trochees, allowing it to parse the syllable immediately following a<br />
heavy syllable in a foot’s weak position. The vowel occupying that position<br />
would then be liable to undergo reduction. I suggest, then, that over time,<br />
Frisian changed its feet from strict moraic trochees to uneven trochees.<br />
Whether this claim can be motivated independently must be left for further<br />
research.<br />
> References<br />
Boutkan, D. (1995), The Germanic ‘Auslautgesetze’, Amsterdam: Rodopi.<br />
Boutkan, D. (1996), A concise grammar of the Old Frisian dialect of the First<br />
Riustring Manuscript, Odense: Odense University Press.<br />
Bremmer, R. H. (2009), An introduction to Old Frisian; History, grammar,<br />
reader, glossary, Amsterdam: John Benjamins.<br />
Calabrese, A. (1988), Towards a theory of phonological alphabets, Ph. D. Dissertation,<br />
MIT, Cambridge, Massachusetts.<br />
Dresher, B. E. (2009), The contrastive hierarchy in phonology, Cambridge:<br />
Cambridge University Press.<br />
Crosswhite, C. (2001), Vowel reduction in Optimality Theory, New York, London:<br />
Routledge.<br />
Harris, J. (1994), English sound structure, Oxford: Blackwell.<br />
Harris, J. (1998), ‘Licensing inheritance: An integrated theory of neutralisation’,<br />
Phonology, 14, 315-370.<br />
Hayes, B. (1995), Metrical stress theory: Principles and case studies, Chicago:<br />
University of Chicago Press.<br />
Helten, W. van (1907), ‘Nachträge zur Vocalbalance und -harmonie im Altfriesischen’,<br />
Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur,<br />
32, 517-532.<br />
Heuser, W. (1903), Altfriesisches Lesebuch mit Grammatik und Glossar, Heidelberg.<br />
Kristoffersen, G. (2008), ‘Level stress in North Germanic’, Journal of Germanic<br />
Linguistics, 20, 87-157.<br />
Kock, A. (1904), ‘Vocalbalance im Altfriesischen’, Beiträge zur Geschichte der<br />
deutschen Sprache und Literatur, 29, 175-193.<br />
Löfstedt, E. (1932), Zwei Beiträge zur Friesischen Sprachgeschichte, Lund: Ohlson.<br />
Majors, T. J. (1998), Stress dependent harmony: Phonetic origins and phonological<br />
analysis, PhD Dissertation, University of Texas, Austin.<br />
Morén, B. (2003), ‘The Parallel Structures Model of feature geometry’, in:<br />
J. Brugman and A. Riehl (red.), Working Papers of the Cornell Phonetics<br />
Laboratory, 15, 194-270.<br />
Morén, B. (2007), Minimalist/substance-free feature theory: Why and how.<br />
Course held at the 14th EGG Summer School, Brno, the Czech Republic.<br />
101
Smith, L.C. (2004), Cross-level interactions in West Germanic phonology<br />
and morphology, Ph. D. Dissertation, University of Winsonsin, Madison.<br />
Smith, L. C. (2007), ‘Old Frisian vowel balance and its relationship to West<br />
Germanic apocope and syncope’, in: R. H. Bremmer, S. Laker and O.<br />
Vries (red.), Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur<br />
Alteren Germanistik, 64, 379-410.<br />
Smith, N. and K. van Leyden (2007), ‘The unusual outcome of a levelstress<br />
situation: The case of Wursten Frisian’, North-Western European<br />
Language Evolution, 52, 31-66.<br />
Versloot, A. (2001), ‘Vergleichende Aspekte friesischer Lautgeschichte’, in:<br />
H. H. Munske (red.), Handbuch des Friesischen, Tübingen: Max Niemeyer<br />
Verlag, 767-775.<br />
Versloot, A. (2008), Mechanisms of language change; Vowel reduction in<br />
15th century West Frisian, Ph. D. Dissertation, University of Groningen.<br />
Walker, R. (2005), ‘Weak triggers in vowel harmony’, Natural Language and<br />
Linguistic Theory, 23, 917-989.<br />
102 PHILOLOGIA FRISICA
... Leksikografy<br />
103
104 PHILOLOGIA FRISICA
Kartoteken, databanken, leksikografy<br />
en oars wat op ’e Fryske Akademy<br />
Piter Boersma (Fryske Akademy)<br />
1 Ynlieding<br />
Ien fan ’e fakgroepen op ’e Fryske Akademy is de fakgroep Taalkunde. Yn<br />
1952 wie dêr noch gjin sprake fan en yn 1977 doe’t ik op ’e Fryske Akademy<br />
kaam te wurkjen ek net. Der wie in wurdboekstêf.<br />
Yn 1952 waard op it Frysk Ynstitút fan ’e Grinzer universiteit it tydskrift<br />
Us Wurk oprjochte. As prof. dr. J.H. Brouwer yn 1956 Grins ferruilet foar<br />
Ljouwert om wittenskiplik-direkteur fan ’e Fryske Akademy te wurden<br />
skriuwt de redaksje fan Us Wurk dit: ‘Hy (Brouwer dus) hie foar it ferstân,<br />
dat der nêst It Beaken plak wie foar in orgaen, dêr’t de taelkunde better<br />
har gerak yn krije koe.’ (Us Wurk 1956) It Beaken is it wittenskiplik<br />
tydskrift fan ’e Fryske Akademy, dêr’t doe en no noch de taalkunde swak<br />
yn byspilet. Dat seit wat oer wat hiel lang de oriïntaasje fan de Fryske<br />
Akademy op it mêd fan de taalkunde west hat. Op ’e Fryske Akademy waard<br />
net yn ’e brede sin oan taalkunde dien, mar waarden kartoteken opboud<br />
en wurdboeken skreaun, de Akademy rjochte him op dokumintaasje,<br />
fêstlizzen en it soargjen foar foarsjennings.<br />
Dat wie yn 1977 noch sa. Der waard folop skreaun oan it Grut Frysk<br />
Wurdboek, wat doe de wurktitel wie fan wat yn 1984 de wrâld yn gean<br />
soe as Wurdboek fan de Fryske taal / Woordenboek der Friese taal (WFT),<br />
dêr’t al fan fan 1938 ôf materiaal foar sammele wie en fan 1960 ôf oan<br />
arbeide waard.<br />
Yn dizze lêzing sil oan ’e oarder komme wat de ôfrûne 70 jier de wei west<br />
hat dy’t de Fryske Akademy op it mêd fan de Fryske taalkunde gongen is.<br />
Ik lit dêrby de aktiviteiten fan wurkferbannen en wurkgroepen gewurde<br />
en bygelyks ek it sûnt 1956 organisearjen fan it Frysk filologekongres. It<br />
sil dúdlik wurde dat it op ’e yn 1938 oprjochet FA de earste tritich jier eins<br />
allinne om wurdboekwurk giet en pas sûnt 1980 in ferskowing nei oare<br />
taalkundige mêden op gong komt, lykwols net mei faasje, want hieltyd<br />
tsjinne him wer in nij wurdboekprojekt oan en dêrnêst waard úteinset<br />
mei it ‘projekt taaldatabank’. Wat it wurdboekwurk oangiet krijt it grutste<br />
projekt, it WFT, fansels it measte omtinken.<br />
105
2 It primaat fan de leksikografy en it WFT1<br />
2.1 De oanrin<br />
By de iepening fan de Fryske Akademy yn 1938 sei Piter Sipma, de earste<br />
Akademy-foarsitter, yn syn taspraak ‘Wurk en wêzen fan de Fryske<br />
Akademy’ it folgjende: ‘Nou oer it wirk fen de Fryske Akademy. Yetris<br />
moat ik werom nei de kêst fen ús Karbrief, dy’t ús opleit ús út to lizzen op<br />
“de wittenskip, dy’t mei Fryslân en it Fryske folk yn al syn uteringen yn de<br />
wiidste omfieming to krijen hat”. Hjir sit in oeribel great program yn, dat<br />
alle wittenskippen, meije wy wol sizze, rekket: de geasteswittenskippen, de<br />
natuerkindige en mathematyske wittenskippen, de sociale en de tapaste<br />
wittenskippen. Wy binne wol sa elf om yn to sjen, dat it ondwaenlik is, fen<br />
de miet ôf oan alles syn gerak to jaen, wy scille sikersonk net bisiikje, alle<br />
hea yn ien foarkfol op<br />
to nimmen. Wy moatte ús der op biriede, hwet in goed en in útfierber<br />
bigjin wêze kin.’ (Sipma 1938)<br />
En dan komt Sipma mei in útstel: ‘Neffens my scoene wy earst in ôfdieling<br />
for linguistyk meitsje kinne, om’t dit it measte driuwt en om’t wy hjir<br />
de measte wirkers for hawwe. Binammen de ûnderdielen: lexicografy,<br />
nammekinde, dialektology en syntaxis scoene oanlein wirde kinne.’ En<br />
fierder tinkt er oan ôfdielingen biografy, bibliografy en dokumintaasje.<br />
As de Fryske Akademy dan út ein set, is der finansjele romte om dat<br />
te dwaan mei ien wurknimmer yn dieltiid en dat wurdt de taal- en<br />
letterkundige Ype Poortinga. Yn 1939 wurdt dêr yn It Beaken dit fan<br />
sein: ‘It wier dêrom in skoan ding for ús, det de Heer IJ. Poortinga ré<br />
foun waerd om for in minimale forgoeding, - om it sa mar to neamen,<br />
- wittenskiplik assistint to wirden. It wier ús hast to slim, mar de winsk<br />
om fen ’e ein to setten mei it wirk, hat dien, det wy syn help oannamen.’<br />
(P. Sipma 1938-’39a)<br />
Ien fan de ûnderdielen dy’t Sipma by de ôfdieling linguistyk neamde wie<br />
‘lexicografy’ en de taak dy’t Poortinga krige lei op dat terrein: hy moast in<br />
begjin meitsje mei it oanlizzen fan in kartoteek.<br />
Dat de Fryske Akademy as taak ynearsten foar linguistyk en dêrbinnen<br />
foar leksikografy keas wie logysk. It lei foar de hân. It idee foar in Fryske<br />
Akademy wie ûntstien binnen de rûnten fan de Fryske Beweging mei syn<br />
striid foar it behâld fan de Fryske taal. It wiene Frysk bewegers, taalkenners<br />
en taalwittenskippers dy’t yn it foarste plak belang hiene by sokssawat as<br />
in Fryske Akademy. Dat komt moai ta utering yn it memorandum fan 7<br />
1 By it skriuwen fan dizze paragraaf is gebrûk makke van Van der Veen 1988b.<br />
106 PHILOLOGIA FRISICA
jannewaris 1938 fan de Federaesje fen Fryske Studinteforienings oan de De<br />
Provinsjale Underwiisrie. It giet dêryn oer de winsklikheid fan in sa breed<br />
mooglike ‘Fryske Akadeemje fen Wittenskippen’, mar der wurdt klam lein<br />
op it beoefenjen dêrfan yn ‘Fryske sfear’, it Frysk moat fiertaal wêze en seit<br />
it memorandum: ‘De Fryske tael- en âldheitkindige wittenskippen nimme<br />
nou al wol sa’n plak yn, det se siker wirdich binne, om yn in Akadeemje fen<br />
Wittenskippen opnomd to wirden en det ek forneare kinne.’ (Memorandum<br />
1938). De winsklikheid fan in ‘Fryske Akadeemje fen Wittenskippen’ wie<br />
troch de opsteller fan it memorandum, de biology-studint S. Bloembergen<br />
yn 1937 oan ’e oarder steld yn in skôging yn it Frysk Studinte-almenak ,<br />
dy’t er besleat mei: ‘As ien fen de foarste bilangrike risseltaten fen dizze<br />
Fryske Akadeemje for de Fryske tael biskôgje ik, det den de needsaek<br />
komt om in wittenskiplike nomenklatuer for alle rjuchtings to skeppen<br />
en dizze nomenklatuer den ek wezentlik sin kriget.’ (Bloembergen 1937)<br />
En lykoprinnend mei it idee fan in Fryske Akademy (yn 1914 pleite S.<br />
Huismans dêr al foar) (Huismans 1914) waard fuort nei it ferskinen fan<br />
it tredde en lêste diel fan it Friesch Woordenboek fan Waling Dysktra yn<br />
1911 al it ferlet field fan in nij wurdboek. Yn 1919 komt G.R. Veendorp mei<br />
de winsk om taalmateriaal dat yn dat wurdboek oerslein wie te sammeljen<br />
om sa letter ta in útwreide wurdboek te kommen, mar eins wol er mear:<br />
‘Koe it wirde den scoe ik sa graech ús Wirdboek biarbeide hawwe wolle op<br />
in wize lyk as it greate “Woordenboek der Nederlandsche Taal” gearstald<br />
wirdt; wol sa wiiidweidich net, mar dochs scoene de wirden folle mear<br />
omskreaun wirde moatte as nou dien is.’ (Veendorp 1919) En yn 1937, it jier<br />
dat Bloembergen syn skôging publisearre, wie it Sipma, krekt al neamd as<br />
earste foarsitter fan de Fryske Akademy, dy’t op it fjirde Greatfrysk Kongres<br />
kaam mei in plan foar in nij Frysk wurdboek. (Van der Veen 1988b).<br />
Fuort nei de oprjochting fan de Fryske Akademy publisearret Sipma yn in<br />
it earste nûmer fan it Akademytydskrift It Beaken it wurkplan dat er foar<br />
de leksikografy yn ’e holle hat (Sipma 1938-‘39b): ‘Ien fen de allerearste - en<br />
allernedichste - dingen dêr’t wy oan wirkje kinne, is it lexicografysk plan. It<br />
leit yn ús foarnimmen, in Wirdboek-apparaet gear to stallen, yn de foarm<br />
fen in great kaert-systeem, dat yn de kartotheek fen it Coulon-hûs birgen<br />
wirde scil en dêr troch elk rieplachte wirde kin. Dêr wolle wy gearfandelje<br />
en opstelle alle wird-materiael fen it Frysk en syn tongslaggen, fen nou<br />
en fen earder tiid, en dat sa folslein as dwaenlik is.’ En dêr heakket er dan<br />
noch wat opfallends oan ta: ‘Hokker Wirdboek dêr ienkear út skreaun<br />
wirde scil, is fen letter soarch en wirdt hjir nou net neijer útlein, it giet<br />
der nou mar om, de earste stap to dwaen.’ Wol apart fansels dat it doel<br />
dêr’t de samling foar oanlein waard troch Sipma net krekter oanjûn<br />
waard, mar faaks woe er noch neat útslute en hie er miskien gruttere<br />
ambysjes as op dat stuit foar mooglik achte wurde soene. Lykwols leit yn<br />
107
de útwurking fan dy ‘earste stap’ al besletten hokker kant it útgean soe.<br />
Foar it gearstallen fan de kartoteek neamt er sân aksjepunten: 1. It op<br />
kaart bringen fan de besteande wurdboeken. 2. it op kaart bringen fan<br />
wurden dy’t neamd of behannele binne yn stúdzjes, samlingen, listen,<br />
opmerkingen hjir of dêr, wêr ek mar te finen, yn printing of yn hânskrift.<br />
3. it op kaart bringen fan mûnlinge of skriftlike opjeften (de minsken<br />
wurde ta it dwaan fan sokke opjeften oantrune) fan wurden, sprekwurden<br />
en siswizen dy’t net yn it wurdboek fan Waling Dykstra stean. 4. It<br />
sammeljen fan fakwurden, beneamingen fan wurksumheden, nammen<br />
fan ark en de ûnderdielen dêrfan. 5.‘It opskriuwen fen wirdskiften lyk<br />
as fûgelnammen, plantnammen, ensfh.; wirden oer waer en yn, lân en<br />
wetter, bosk en fjild, loft en ierde, minske en dier, en sa foart hinne. Ek<br />
hjir is alles wolkom, ta de lytste bydrage ta.’ 6. De dialektwurden, dat wol<br />
sizze ‘de inkele ôfwikingen hjir, de rike foarrie dêr, fen wirden (mei hjar<br />
bitsjutting), en fen wirdfoarmen (lyk as bg. fen it tiidwird), as dy ôfwike’.<br />
En dan as lêste 7. it ekserpearjen fan boeken en tydskriften. By dat lêste<br />
punt wurdt sein, dat it giet om de wichtichste wurden. En Sipma stelt dan<br />
út om te begjinnen mei wat sûnt 1800 ‘yn it ljocht jown is’.<br />
De boarnelist fan it Wurdboek fan de Fryske Taal (yn diel 1) docht út bliken<br />
dat Sipma syn programma útfierd is. In protte frijwilligers ha dêr oan mei<br />
holpen. Oangeande Sipma syn punt 6, it sammeljen fan dialektwurden<br />
wol ik noch in opmerking meitsje. Yn it Friesch Woordenboek fan Walinga<br />
Dykstra hie ek al omtinken west foar dialektysk ferskaat. By it Wurdboek<br />
fan de Fryske Taal kin wat dat oangiet in ûntjouwing konstatearre wurde:<br />
de redakteurs kamen geandewei losser te stean fan it dêrfoar libjende<br />
idee fan in wurdboek ‘mei in noarmative ynslach’, sadat yngeander<br />
besocht waard om it dialektysk ferskaat yn it wurdboek syn gerak te jaan.<br />
Dêrta wurde fan 1978 oan 1996 skriftlike dialektenkêtes hâlden en yn<br />
2001 in boek útbrocht mei de neilitten dialektgeografyske oantekens fan<br />
Jan Jelles Hof, dy’t al yn 1933 it standertwurk Friesche Dialectgeographie<br />
publisearre hie.<br />
It Wurdboek fan de Fryske Taal beskriuwt it sammele Frysk út de perioade<br />
1800-1975. Yn 1950, doe’t de wurdboekstêf miende ‘dat der al safolle<br />
materiael byinoar wie, dat mei frucht oer de opset fan it wurdboek praet<br />
wurde koe’ wie oars ien fan de fragen dy’t de doe ynstelde advyskommisje<br />
foarlein krige, oft der ek Midfrysk yn it wurdboek opnommen wurde<br />
moast. Foar it Wurdboek fan de Fryske Taal is dat der dus net fan kommen.<br />
Yn syn wurkplan hie Sipma it hân oer ‘alle wird-materiael fen it Frysk<br />
en syn tongslaggen, fen nou en fen earder tiid, en dat sa folslein as<br />
dwaenlik is’, mar en ek in kartoteek mei alle Frysk kaam der op ’e Fryske<br />
Akademy net, want om 1950 hinne ûntstie op it mêd fan de taalperioaden<br />
in ferdieling tusken de Fryske Akademy en it Frysk Ynstitút fan de<br />
108 PHILOLOGIA FRISICA
universiteit fan Grins: it Nijfrysk (it Frysk fan 1800 ôf ) foar de Akademy<br />
en it Mid- en Aldfrysk foar Grins, dêr’t kartoteken fan it Frysk út dy twa<br />
perioaden opboud waarden. Dat ek yn Grins kartoteken opboud waarden<br />
is tekenjend foar wat binnen de Frisistyk as gehiel en dus net allinne foar<br />
de Fryske Akademy de prioriteit wie: it beskikber krijen foar ûndersyk fan<br />
alle Frysk fan no en earder.<br />
Doe’t op oanstean fan de nije wittenskiplik-direkteur Brouwer yn 1956<br />
besletten waard dat it net gean moast, sa’t earst it idee wie, om ‘in soarte<br />
fan ‘Fryske ‘Van Dale’ mei in noarmative ynslach’, mar om in wittenskiplik<br />
beskriuwend wurdboek die bliken dat de oant dan ta opboude kartoteek<br />
dêr noch net op berekkene wie. Yn de kartoteek gong it benammen om<br />
de ynhâldswurden en wie fan funksjewurden en guon tiidwurden gjin<br />
of lang net genôch materiaal oanwêzich. Yn twa jier waard doe mei wer<br />
in grutte groep frijwilligers in trochsneed fan ’e brûkte boarnen (boeken<br />
en artikels út tydskriften) wurd foar wurd op kaart brocht en yn in nije<br />
kartoteek ûnderbrocht. Mar doe koe mei it skriuwen fan it wurdboek út<br />
ein set wurde. Alhoewol, der moast earst noch al in striid útfochten wurde,<br />
in striid oer de fiertaal fan it wurdboek, moast dy Frysk of Nederlânsk<br />
wurde. Wittenskiplike, taalpolitike en kulturele arguminten en de fraach<br />
‘wat is praktysk en helber’ spilen dêrby in rol. It waard it Nederlânsk.<br />
(Brochure 1960). Yn 1982 kaam dat punt nochris op it aljemint en it<br />
bestjoer fan de Fryske Akademy besleat doe dat it dochs Frysk wurde<br />
moast, mar de minister lei dêr it near op.<br />
Der waard om’t it om in wittenskiplik wurdboek gean soe fansels tocht<br />
oan it WNT, it Woordenboek der Nederlandse Taal, sa’t Veendorp dat yn<br />
1919 ek al dien hie en doe’t yn 1960 mei it redigearjen fan it wurdboek<br />
úteinset wurde koe, ha twa leden fan de wurdboekstêf in skoftke nei<br />
Leiden west om dêr by it INL har ljocht op te stekken.<br />
2.2 Inkelde aspekten fan it WFT<br />
It earste diel fan it wurdboek kaam pas út yn 1984. By neier ynsjen hat dat<br />
in gelok west, want doe’t om 1980 hinne serieus oer útjefte praat waard,<br />
wie it advys fan it INL om te kiezen foar in elektroanysk printprosedee<br />
en de tekst dus earst yn ’e kompjûter yn te fieren en sadwaande stapte it<br />
wurdboek fan it earste diel ôf it digitale tiidrek ynstapte.<br />
Dat fan it wurdboek no nei 48 jier, want safier leit 1960 al achter ús, 23<br />
dielen útjûn binne en binnen twa jier ek de twa lêste dielen der wêze sille,<br />
is ôfsjoen fan de jildlike middels dy’t yn ’e rin fan ’e jierren beskikber<br />
kamen om mear leksikografen oan te stellen en it feit dat de lieding fan<br />
de Akademy it dien meitsjen fan it wurdboek altyd as earste prioriteit<br />
sjoen hat, hjiroan te tankjen, dat net wer fan de opset út 1960 ôfwykt is en<br />
109
de kartoteken dêrnei noch mar beheind oanfolle binne. Der is winliken<br />
mar ien feroaring trochfierd, doe’t ein santiger jierren besletten waard<br />
om foar de lemmayngongen ensfh. te kiezen foar de nije stavering dy’t yn<br />
1980 yngean soe, mar dat wie in betreklik beheinde yngreep.<br />
Oangeande de opset fan it Wurdboek fan de Fryske Taal wol ik trije dingen<br />
oanstippe dy’t reitsje oan de gearstalling fan de brûkte kartoteken. In<br />
beslút hat west om by in wurd altyd ek it âldste sitaat op te nimmen, dat<br />
wie dan fansels it âldste sitaat út de kartoteken, net it earste foarkommen<br />
fan dat wurd yn in boarne fan nei 1800 om’t ommers mar in beheind part<br />
fan dy boarnen hielendal op kaart stiene; de measte boarnen binne allinne<br />
mar gaadlik achte sitaten út helle en de iene boarne is dêrby aardich<br />
yngeander ekserpearre as de oare. Sipma woe in kartoteek mei ‘alle Frysk’,<br />
mar de metoade fan sammeljen jout net iens de garânsje dat alle wurden<br />
út de brûkte boarnen yn it wurdboek stean en dêrnêst spilet by in taal as<br />
it Frysk ek noch mei dat it folle mear in sprutsen as in skreaune taal is.<br />
Troch de withoefolle mûnlinge opjeften en moai wat faktaalsamlingen<br />
is dat lêste probleem fansels mar foar in part ûnderfongen. Dan binne<br />
fan guon wurden soms sa’n bytsje sitaten oanwêzich dat dy net alle<br />
betsjuttingen fan in wurd dekke. Dan is it foar de leksikograaf behelpen.<br />
No’t op ’e Fryske Akademy databanken fan it Frysk sûnt 1800 opboud<br />
binne mei dêryn de folsleine boeken dy’t brûkt binne foar it opbouwen<br />
fan ’e wurdboekkartoteken, is it ferliedlik om by it redigearjen fan de<br />
wurdboekartikels de taaldatabank ek te rieplachtsjen mar dat wurdt yn<br />
ferbân mei de planning mar yn útsûnderlike gefallen dien.<br />
3 Dialectwurdboeken en hânwurdboeken<br />
It gong en giet op ’e Fryske Akademy lykwols net allinne om dat<br />
wittenskiplike wurdboek. Yn 1977 waard ek wurke oan in wurdboek fan<br />
in ôfwikend Frysk dialekt, it Hylpersk, en yn dat jier waard it begjin<br />
makke mei nije hânwurdboeken Frysk-Nederlânsk en Nederlansk-<br />
Frysk. It gong en giet op ’e Fryske Akademy ek om hânwurdboeken en<br />
dialektwurdboeken.<br />
Nêst de kartoteken foar it Wurdboek fan de Fryske Taal binne op ’e Fryske<br />
Akademy yn it begjin fan ’e sechtiger jierren kartoteken fan de ôfwikende<br />
Fryske dialekten it Skiermuontseagersk, it Aastersk op Skylge, it Hylpersk<br />
en ek it Bilts opboud en dêrnei waarden op basis fan dy kartoteken<br />
wurdboeken makke, yn 1966 kaam de Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs<br />
út, yn 1976 it Wêdenboek fon et Aasters, yn 1981 it Hylper wurdboek en<br />
einlings yn 1996 it Woordeboek fan ’t Bildts. Wat dat lêste oangiet, de<br />
Fryske Akademy jout dus net allinne omtinken oan de fan it gewoane<br />
110 PHILOLOGIA FRISICA
Frysk ôfwikende Fryske dialekten, mar ek oan de net-Fryske dialekten yn<br />
Fryslân. Al foar it Woordeboek fan ’t Bildts koene sadwaande yn 1987 it<br />
Woadeboek fan ut Amelands en yn 1991 it Woardeboek fan ut Leewarders<br />
útkomme. Dêrnei binne noch wurdlisten fan alle Fryske stedsdialekten<br />
opsteld, dy’t yn parallelle pleatsing yn 1998 yn boekfoarm útbrocht binne.<br />
En dan kaam yn 2002 sels in nij Skiermuontseager wurdboek út, Eilander<br />
Wezzenbuek - Woordenboek van het Schiermonnikoogs en wurdt op ’t<br />
stuit wurke oan in nij Amelanner, in nij Biltsk en in nij Hylper Wurdboek.<br />
Dan de hânwurdboeken. Yn ôfwachting fan it grutte wurdboek waard yn<br />
1944 earst mar ris in útwreide twadde printinge útbrocht fan it Lyts Frysk<br />
Wirdboek - Frysk-Nederlânsk fan 1934 (diel 1 neamd om’t der ek in diel<br />
Nederlânsk-Frysk op priemmen stie). Dat diel kaam der yn 1952 ûnder<br />
de titel Frysk Wurdboek - Nederlânsk-Frysk (de oantsjutting ‘Lyts’ wie<br />
der ôfhelle) en yn 1956 kaam in opfolger út fan it diel Frysk-Nederlânsk<br />
út 1944. Dy Frysk-Nederlânske en Nederlânsk-Fryske dielen waarden<br />
yn 1971 op ’en nij útbrocht yn ien bân mei in pear siden oanfollings en<br />
ferbetterings. En de opfolger dêr wer fan waard dus mei úteinset doe’t<br />
ik yn 1977 krekt myn earste lemma’s foar it wittenskiplike wurdboek<br />
skreaun hie. Yn 1984 kaam earst it diel Frysk-Nederlânsk en in jier letter<br />
it diel Nederlânsk-Frysk út.<br />
Net lang dêrnei wurdt dan op it mêd fan ’e hanwurdboeken in nije stap<br />
set. Der wurdt besletten ta it skriuwen fan in ientalich Frysk hânwurdboek<br />
en in hânwurdboek Frysk-Ingelsk.<br />
It beslút om in ientalich Frysk hânwurdboek te meitsjen - dus in wurdboek<br />
mei it Frysk as fiertaal - wie in streekrjocht gefolch fan it ministeriële<br />
beslút yn 1983 om gjin tastimming te jaan ta ferfrysking fan it grutte<br />
wittenskiplike wurdboek. It nije Frysk hânwurdboek kin sjoen wurde as<br />
in stap yn ’e emansipaasje fan it Frysk en mei it Ingelsk-Frysk Wurdboek<br />
waard einlings foarsjoen yn it ferlet om in ynternasjonaal publyk tagong<br />
ta it Frysk te jaan.<br />
Ik kom op it ta stân kommen fan dy beide wurdboeken noch werom.<br />
4 Taaldatabanken<br />
It wurd taaldatabank is fallen. Yn 1981 hie K. F. van der Veen, doe haad<br />
fan ’e wurdboekstêf, al pleite foar in taaldatadabank (Van der Veen 1988a)<br />
dêrnei is it ferlet derfan fierder ûndersocht. Mei it ynstellen fan de<br />
fakgroep Terminology, Kompjûterlinguïstyk en Grammatika yn 1985 koe it<br />
opbouwen fan de taaldatabank dan oangean. De taaldatabank waard dus net<br />
ûnderbrocht by de fakgroep Leksikografy. De prinsipiële reden dêrfoar wie<br />
111
dat de databank net allinne in foarsjenning wurde moast foar it meitsjen<br />
fan wurdboeken mar ek foar taalkundich ûndersyk. Der waard besletten<br />
om as earste stap moderne boarnen yn ’e databank op te nimmen, dat wol<br />
sizze boarnen fan nei 1975 - it einjier fan de kartoteken dêr’t Wurdboek fan<br />
de Fryske Taal gebrûk fan makket - en dêrnei ek it eardere tweintichste<br />
ieuske Frysk. Ferrassender wize - mar hielendal passend yn de Fryske<br />
Akademy-tradysje - waard doe besletten om de databank yn earste ynstânsje<br />
te brûken foar twa al earder neamde wurdboekprojekten, it ientalige<br />
Frysk Hânwurdboek en it Frysk-Ingelsk Wurdboek. Mar net allinne dat<br />
ta it meitsjen fan dy wurdboeken besletten waard wie opfallend, it wiene<br />
ek nochris leden fan de fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk en<br />
Grammatika dy’t as redakteur ynskeakele waarden. Dat tsjûget derfan<br />
hoe swier as de taak om foar dokumintaasje, fêstlizzing en it meitsjen fan<br />
foarsjenningen as hânwurdboeken der by de Fryske Akademy yn waacht.<br />
Dat docht ek letter noch bliken as ein njoggentiger jierren leden fan de<br />
fakgroep Taalkunde belêste mei it skriuwen fan in nije grammatika ek ynset<br />
wurde foar it redigearjen fan in nij wurdboek fan it Skiermuontseagersk en<br />
no is dat wer sa by it gearstallen fan in nij Amelanner Wurdboek.<br />
Op it mêd fan ’e databanken is sûnt 1985 in soad bard. Nêst in databank<br />
Nijfrysk fan nei 1900 is der in databank njoggentjinde-ieusk Frysk opboud.<br />
In databank Midfrysk is der yntusken ek en der wurdt wurke oan in<br />
databank Aldfrysk. Dêrnêst binne dan noch in databank Sprutsen Frysk<br />
en in Databank dialektologysk Frysk oanlein.<br />
It wie yn Grins sûnt it opbouwen yn ’e fyftiger jierren fan ’e kartoteken Mid-<br />
en Aldfrysk net slagge om op basis fan dy kartoteken wurdboekprojekten<br />
fan ’e grûn te krijen. De minskkrêft ûntbruts en der wie winliken gjin<br />
perspektyf. Dy situaasje en dêrnêst it feit dat it digitale tiidrek oanbrutsen<br />
wie en de Fryske Akademy in databank Frysk oan it opbouwen wie en it ek<br />
noch it gegeven dat de Fryske Akademy omseach nei nije projekten foar<br />
it tiidrek nei it Wurdboek fan de Fryske Taal soarge derfoar dat om 1990<br />
hinne earst it Midfrysk nei de Akademy oerhevele waard en letter yn in<br />
oerienkomst tusken de Akademy en Grins fêstlein waard dat de Akademy<br />
in databank Aldfrysk opbouwe soe om op basis dêrfan yn ’e mande in<br />
Aldfrysk wurdboek te realisearjen. Piter Sipma hie it yn 1938 oer it<br />
sammeljen fan ‘it Frysk en syn tongslaggen, fen nou en fen earder tiid, en<br />
dat sa folslein as dwaenlik is.’ De dream fan Sipma begjint út te kommen.<br />
Mar faaks bedoelde er ek noch de Fryske tongslaggen yn Dútslân. Dat soe<br />
in folgjend doel wêze kinne.<br />
Doe’t it Midfrysk en it Aldfrysk nei de Akademy tahelle waarden wie it<br />
doel om aparte wurdboeken Mid- en Adfrysk te meitsjen. Wat it Midfrysk<br />
112 PHILOLOGIA FRISICA
oangiet is dêrta alle materiaal út ’e databank lemmatisearre, dat wol sizze<br />
dat alle foarmen (sawol bûgings- as staveringsfoarmen) oan ien yngong<br />
keppele binne. Mar in apart wurdboek sil it faaks net mear fan komme.<br />
It Midfrysk stiet sa ticht by it Nijfrysk, dat ek wol praat wurdt fan ier-<br />
Nijfrysk, en it idee is dêrom no dat it faaks effisjinter is om it Midfrysk te<br />
yntegrearjen yn de digitale ferzje fan it Wurdboek fan de Fryske taal . Mar<br />
hoe’t dit útpakke sil is ôfwachtsjen en itselde jildt foar it Aldfrysk.<br />
Op de Fryske Akademy binne ûnderskate databanken yn opbou. Wêr’t it<br />
yn alle gefallen op ta moat is in keppeling of yntegraasje fan dy databanken<br />
en it optimaal tagongklik meitsjen dêrfan. Dat is ien fan de útdagings<br />
dêr’t de fakgroep Taalkunde foar stiet.<br />
5 Utwreiding fan it taalkundich ûndersyk<br />
Yn 1977 hie de Akademy op it taalkundich mêd allinne mar in<br />
wurdboekstêf, mar yn 1980 feroaret der wat, der komt dan gjin<br />
wurdboekprojekt by, mar de Akademy wurdt ferrike mei in Ynstânsje foar<br />
Taalûntjouwing en Taalbystân (koartwei it Taalburo neamd) en yn 1985 - it<br />
jier dat de Akademy der ûndersyksplakken by krijt en fakgroepen ynsteld<br />
wurde - ûntstiet dan echt in nije situaasje. De wurdboeken komme<br />
ûnder de Fakgroep Leksikografy te fallen en der komt in Fakgroep<br />
Terminology, Kompjûterlinguistyk en Grammatika, dêr’t de Ynstânsje<br />
foar Taalûntjouwing en Taalbystân ûnder de oantsjutting Terminology yn<br />
opnommen wurdt. Yn 1990 is dan sprake fan twa subtile feroarings op it<br />
mêd fan de nammejouwing: de Fakgroep Leksikografy komt Fakgroep<br />
Leksikografyske projekten te hiten en de Fakgroep Terminology,<br />
Kompjûterlinguistyk en Grammatika wurdt omdoopt ta Fakgroep<br />
Taalkundich Undersyk. De reden is strategysk: it moat klear en dúdlik<br />
wêze dat op ’e Fryske Akademy dan wol wurdboeken skreaun wurde mar<br />
ek oan taalkunde dien wurdt. De fakgroepen Leksikografyske Projekten<br />
en Taalkundich Undersyk bliuwe oant 1996 ta njonken inoar bestean, mar<br />
dan wurdt om sa mar te sizzen de lêste stap set: de fakgroepen wurde<br />
gearfoege ta ien fakgroep en de namme wurdt Fakgroep Taalkunde.<br />
Ik jou earst apart omtinken oan de wurksumheden op it mêd fan<br />
Taalûtjouwing en Taalbystân. Dat foar beskate terreinen terminology<br />
ûntwikkele wurde moast, woe men op dy terreinen it Frysk brûke, hie sa’t<br />
ik al momorearre ha ien fan ’e pleitbesoargers foar de Fryske Akademy, S.<br />
Bloembergen yn 1937 al oanjûn: ‘As ien fen de foarste bilangrike risseltaten<br />
fen dizze Fryske Akadeemje for de Fryske tael biskôgje ik, det den de<br />
needsaek komt om in wittenskiplike nomenklatuer for alle rjuchtings to<br />
113
skeppen en dizze nomenklatuer den ek wezentlik sin kriget.’ Mar dêr hat<br />
de Akademy him net ta set. Net dat op it mêd fan ’e nomenklatuer, fan ’e<br />
taalûntjouwing hielendal neat dien waard, mar it bleau beheind ta<br />
soks as it útjaan fan in offisjele list fan plantenammen en ûnderskate<br />
offisjele listen fan bistenammen. Mar dêr siet gjin struktureel belied<br />
achter, it barde om’t it Biologysk Wurkferbân fan ’e Fryske Akademy<br />
jierrenlang tige aktyf wie en ien fan ’e leksikografen dat wurk der út<br />
spesjale belangstelling by die. It omtinken foar taalûtjouwing libbe ein<br />
santiger jierren binnen de provinsjale polityk doe’t der geandewei mear<br />
romte bestribbe waard foar it brûken fan it Frysk yn it bestjoerlike en<br />
jurydyske ferkear. De Fryske Akademy krige mei om dy reden yn 1980<br />
as foarsjenning de Ynstânsje fan Taalûntjouwing en Taalbystân. Yn 1980<br />
ferskynde al de útjefte Lytse oanrikkemendaasje: wurdlist fan amtlike<br />
wurden en yn 1986 de Wurdlist foar it offisjele ferkear en yn 2000 sels in<br />
kompleet Juridisch Woordenboek Nederlands-Fries. Op dit stuit wurdt<br />
wurke oan in Frysk modelleboek foar de bestjoerspraktyk en ek oan oare<br />
opdrachten út it fjild sa as it meitsjen fan kompjûterterterminology en<br />
fan in digitale Taalhelp<br />
Mei de oprjochting fan de fakgroep Terminology, Kompjûterlinguistyk<br />
en Grammatika yn 1985 koe op ’e Fryske Akademy dan einlings ek oan<br />
grammatikaal ûndersyk dien wurde. Wat yn ’e jierren dêrnei ek spile wie<br />
dat it redigearjen fan it Wurdboek fan ’e Fryske Taal al safier foardere wie<br />
dat der romte kaam foar oare dingen, sa as promoasje-ûndersiken. Om<br />
dat sjen te litten set ik op in rychje wat respektivelik yn 1977, 1987, 1997<br />
en 2007 yn ’e jierferslaggen fan ’e Akademy de projekten binne dy’t bûten<br />
de leksikografy en it opbouwen, ûnderhâlden en tagonklik meitsjen fan<br />
databanken falle (mar dêr soms mei yn ferbân stean of tsjin oan hingje).<br />
Yn 1977: neat.<br />
Yn 1987: it projekt Fonology en morfology fan de Fryske dialekten op<br />
basis fan fjildwurk; it Morfologyprojekt en it Grammatikaprojekt.<br />
It jier 1997 jout al in hiel oar byld: it promoasje-ûndersyk ‘Nomenynkorporaasje<br />
yn it Frysk’; it promoasje-ûndersyk ‘De syllabe yn it Frysk’;<br />
partisipaasje yn it Handbuch des Friesischen; it promoasje-ûndersyk<br />
‘It leksikografyske wurk fan Joast Hiddes Halbertsma’; partisipaasje yn<br />
it boek Skiednis fan de Fryske Taalkunde; it ûndersyk ‘Bakkersfaktaal’;<br />
it promoasje-ûndersyk ‘Burmania-sprekwurden’; it projekt ‘Moderne<br />
Ingelsktalige lûdlear fan it Frysk’; it promoasje-ûndersyk ‘The Syntax of<br />
infinitives in Frisian’.<br />
It jier 2007 jout in befêstiging fan it byld út 1997: it promoasje-ûndersyk<br />
‘Joast Hiddes Halbertsma en it Lexicon Frisicum’ (earder It leksikografyske<br />
wurk fan Joast Hiddes Halbertsma)(yn 2011 ferskynd: Anne Dykstra, J.H.<br />
114 PHILOLOGIA FRISICA
Halbertsma als lexicograaf. Studies over het Lexicon Frisicum (1872); it<br />
projekt ‘Morfologyske ferriking fan de Taaldatabank’; it promoasjeûndersyk<br />
‘Aldfryske Boete registers’(yn 2010 ferskynd: Johannes Adrianus<br />
Nijdam, Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland. Een studie<br />
naar de Oudfriese boeteregisters; it projekt ‘Utjefte Ommelanner<br />
rjochtshânskriften’; it projekt ‘Nijfryske grammatika’; it projekt ‘Nijfryske<br />
Spraakleare’; it promoasje-ûndersyk ‘Ypy-konstruksje (ek neamd de en<br />
+ ymperatyf-konstruksje)’; it promoasje-ûndersyk ‘Lûdreduksje yn it<br />
jongere Aldfrysk’. (Jierferslaggen 1977-2007)<br />
6 Slotopmerkings<br />
Ik bin ta oan myn slotopmerkings. De kar foar leksikografy, de kar foar<br />
hieltyd mar wer nije wurdboeken hat in hiele protte oplevere, mei as<br />
útspringend resultaat it wittenskiplike Wurdboek fan de Fryske Taal en<br />
dêrnêst de stap nei de digitale taaldatabanken mooglik makke, mar oan ’e<br />
oare kant ek betsjutten dat oar taalkundich ûndersyk op ’e Fryske Akademy<br />
hiel lang net fan ’e grûn komme koe en foar de leksikografy hâlde it yn dat<br />
de teoretyske kant, de leksikology te min omtinken krije koe. Op dat mêd<br />
is yn ferbân mei it wurk oan ’e databanken, de yntergraasje fan it Midfrysk<br />
yn it Wurdboek fan de Fryske Taal en te meitsjen nije wurdboeken Frysk-<br />
Nederlânsk en Nederlânsk-Frysk dus ek noch in wrâld te winnen.<br />
> Literatuer<br />
Bloembergen, S. (1937), ‘In Fryske Akadeemje fen Wittenskippen mûglik<br />
en nedich’, yn: Frysk Studinte-Alemak, 36-40.<br />
Boersma, P. e.a. (2000-2011), Wurdboek fan de Fryske Taal / Woordenboek<br />
der Friese taal, Leeuwarden: Fryske Akademy. Veen, K.F. van der e.a.<br />
Brochure 1960. Brochure van het bestuur van de Fryske Akademy aan de<br />
leden en donateurs over de controverse betreffende de voertaal van<br />
het nieuwe woordenboek. Ljouwert, 25 augustus 1960.<br />
Huismans (1914), ‘Preekjen yn it Frysk en in Akademy for Fryske<br />
Witttenskip’, yn: Yn ús eigen taal, jiergong 6, 170-172.<br />
Jierferslaggen (1977-2007), Jierferslaggen fan de Fryske Akademy, 1977- 2007.<br />
Memorandum (1938), Brief ‘Oan de provinsjale Underwiisrie fan<br />
Fryslân to Ljouwert’ fan de Federaesje fen Fryske Studinteforienings<br />
(Wageningn 7 Jan. 1938)<br />
Sipma, P (1938), ‘Wirk en wêzen fen de Fryske Akademy’, yn: De iepening<br />
fen de Fryske Akademy. Assen, Van Gorcum & Comp., 16-26.<br />
Sipma, P. (1938-’39a), ‘It foarste jier fen de Fryske Akademy’, yn: It Beaken,<br />
jiergong 2, 11-16.<br />
115
Sipma, P. (1938-’39b), ‘Ta it wirkplan fen de Fryske Akademy’, yn: It<br />
Beaken, jiergong 1, 29-32.<br />
Us Wurk (1956), ‘By it ôfskied fan Prof.Dr. J.H. Brouwer’ (fan de redaksje),<br />
yn: Us Wurk. Meidielingen fan it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit<br />
yn Grins, jerigong 5. s. 50-51.<br />
Veen, K.F. v.d. Veen, (1988a), ‘Taalkunde op de FA’, yn: It Beaken, jiergong<br />
3, 165-174.<br />
Veen, K.F. van der (1988b), ‘Leksikografy by de Fryske Akademy’, yn: It<br />
Beaken, jiergong 3, 175-194.<br />
Veen, K.F. van der e.a. (1984-1999), Wurdboek fan de Fryske Taal /<br />
Woordenboek der Friese taal (1984-1999). Leeuwarden: Fryske<br />
Akademy. Boersma, P. e.o.<br />
Veendorp, G.R. (1919), ‘Friesch Woordenboek’, yn: Swanneblommen.<br />
Tydskrift for Fryske Tael- en Skiedkinde, jiergong 1, 74-78.<br />
Wurdboek fan de Fryske taal / Woordenboek der Friese Taal (WFT) (1984-<br />
2011) Van der Veen e.o. (1984-1999); Boersma e.o. (2000-2011).<br />
116 PHILOLOGIA FRISICA
Nieuwe wegen voor de Friese lexicografie?<br />
Willy Martin (VU, Amsterdam) (Emer. Prof. dr.)<br />
1 Inleiding en Overzicht<br />
Wie ooit het genoegen heeft gehad vanuit het diepe Zuiden van ons taalgebied<br />
naar het hoge Noorden ervan te reizen, zal zowel de geografische<br />
uitgestrektheid van dit gebied, als de ruimte die erin geboden wordt voor<br />
linguïstische variatie, niet zijn ontgaan. In de Lage Landen klinkt het Nederlands<br />
inderdaad niet overal gelijk en zijn er naast verschillende natiolecten<br />
1 ook diverse regiolecten, sociolecten, dialecten en ja, zelfs, verschillende<br />
andere talen dan het Nederlands, te horen.<br />
Eén van die andere talen is het Fries, de taal waarvoor tijdens dit congres<br />
de balans van zeventig jaar frisistiek aan de Fryske Akademy (= FA) wordt<br />
opgemaakt. Aan mij de eervolle, maar tegelijkertijd ook moeilijke taak om<br />
op een weldoordachte manier vooruit te blikken, te kijken naar wat de FA<br />
in de toekomst zou kunnen of moeten doen, meer bepaald, met betrekking<br />
tot de lexicografische beschrijving van het Fries.<br />
Gegeven het voorafgaande zal u begrepen hebben dat het vraagteken bovenaan<br />
in de titel van dit stuk er niet voor niets staat en in het overzicht<br />
dat u onderaan deze paragraaf vindt, is bij punt drie ‘Conclusie’ het vraagteken<br />
evenmin verdwenen. Zekerheid is dus niet iets wat u van mij hoeft<br />
te verwachten en a fortiori al zeker niet voor de komende zeventig jaar. In<br />
plaats daarvan zal ik in het kort zeven wegen, zeven richtingen schetsen<br />
die relatief nieuw zijn voor de Friese lexicografie en die, m.i., het waard<br />
zijn om onder de loep te worden genomen.<br />
Tegen deze achtergrond zal dit artikel uit drie delen bestaan. In een eerste<br />
deel wordt de notie ‘lexicografie’ zo gedefinieerd dat zij een perspectief<br />
kan bieden voor de komende jaren. In deel twee worden, vanuit deze definitie<br />
vertrekkend, zeven ‘nieuwe’ wegen voorgesteld. Zij voeren telkens<br />
vanuit een bepaald vertrekpunt, X, naar een verder afgelegen doel, Y. In<br />
een laatste deel ten slotte, wordt gekeken waarheen de zeven nieuwe wegen<br />
ons uiteindelijk hebben gebracht of zouden kunnen brengen.<br />
Overzicht:<br />
1 Onder natiolect wordt begrepen die variant binnen een taal die gebonden is niet aan een<br />
regio (regiolect), een stad of dorp (dialect) maar aan een land. Zo telt het Nederlands drie<br />
natiolecten: het Belgisch, het Nederlands en het Surinaams Nederlands (zie Martin 2001).<br />
117
1. Lexicografie(definities) in perspectief<br />
2. Van... Naar...<br />
2.1 Van Semasiologie naar Onomasiologie<br />
2.2 Van Corpusopbouw over Corpusverrijking naar Corpusexploratie<br />
2.3 Van Lexicografie naar Metalexicografie<br />
2.4 Van Stand-alone naar Koppelbare Lexicale Bestanden<br />
2.5 Van Lexicografische Producten naar Lexicografische Diensten<br />
2.6 Van Woorden naar Woordcombinaties<br />
2.7 Van Beschrijving van Taal naar Beschrijving voor de Taalgebruiker<br />
3. Conclusie: een zevensprong?<br />
2 Lexicografie(definities) in perspectief<br />
Van de bekende Franse lexicograaf Paul Imbs komt de uitspraak ‘l’art suprême<br />
de la lexicographie c’est la définition’. Redelijkerwijs zou men dan<br />
ook mogen verwachten dat lexicografen hun eigen vak, de lexicografie,<br />
op een heldere, bevattelijke en precieze wijze weten te definiëren. Helaas,<br />
niet alles is, wat het lijkt. Slaat men bijvoorbeeld Van Dale Groot Woordenboek<br />
van de Nederlandse Taal erop na, dan vindt men<br />
- in de 8e uitgave (1969): lexicografie = ‘het schrijven van woordenboeken’;<br />
lexicograaf = ‘woordenboekschrijver’<br />
- en zesendertig jaar en zes uitgaven later, in de 14e uitgave (2005):<br />
lexicografie = ‘het samenstellen van woordenboeken’;<br />
lexicograaf = ‘samensteller van een woordenboek’.<br />
Om het zachtjes uit te drukken: veel informatie bevatten deze definities<br />
niet en, hoewel men ervan kan uitgaan dat er binnen de lexicografie in de<br />
laatste drie, vier decennia heel wat is gebeurd en veranderd, enig spoor<br />
van deze evolutie valt in bovenstaande definities nauwelijks te bespeuren.<br />
Minder direct in het oog springend misschien maar desalniettemin<br />
duidelijk aanwezig, is het feit dat het hier om een erg ‘vlakke’ definitie<br />
gaat, een definitie met weinig, in feite slechts één dimensie, namelijk het<br />
object van de actie (‘woordenboeken’).<br />
Als wij ‘perspectief ’ opvatten in de betekenis die het Etymologisch Woordenboek<br />
van het Nederlands (= EWN) eraan geeft, namelijk ‘diepte in<br />
vlakke weergave, vooruitzicht’ (M. Philippa e.a. 2007, 259), dan biedt een<br />
framegebaseerde definitie veel meer soelaas. Frames, zoals ik elders heb<br />
betoogd, (zie onder meer Martin (2008)) zijn namelijk kennisstructuren<br />
die gebruik maken van slots en fillers. Slots zijn dan algemene conceptuele<br />
categorieën: dimensies, aspecten, attributen zo men wil, fillers zijn de<br />
waarden of specifieke invullingen van de slots. Daar fillers op hun beurt<br />
118 PHILOLOGIA FRISICA
weer slots met fillers kunnen bevatten zijn zij recursief en dynamisch.<br />
Een framegebaseerde definitie van lexicografie anno 2008 kan er dan ook<br />
uitzien als volgt (gebaseerd op Martin 2003):<br />
lexicografie<br />
isa activiteit<br />
subtype productie<br />
agent lexicograaf<br />
co-agent metalexicograaf<br />
goal (wetenschappelijke) beschrijving<br />
has-object (delen/aspecten van) vocabulaire<br />
has-format boek, CD-ROM, databank…<br />
means IT-gereedschap<br />
agent IT-ontwikkelaar<br />
beneficiary gebruiker<br />
other-participants uitgever, sponsor, dataleverancier,<br />
projectmanager...<br />
Overigens kan deze definitie ook ´lineair’ gelezen worden als: ‘lexicografie<br />
is een activiteit waarbij lexicografen, in samenwerking met anderen<br />
zoals meta-lexicografen, uitgevers, sponsors, dataleveranciers, projectmanagers<br />
etc. een (wetenschappelijke) beschrijving van (delen/aspecten van)<br />
de woordenschat van één of meer talen in de vorm van een boek, CD-<br />
Rom, databank etc. produceren met behulp van IT-gereedschap en ten<br />
dienste van een of meer doelgroepen.’<br />
Belangrijk daarbij is in te zien dat lexicografie een veelzijdige activiteit<br />
is waarbij er een interactie plaatsvindt tussen verschillende actoren op<br />
verschillende gebieden. Met andere woorden, het gaat meer om een scène<br />
met verschillende personages en invalshoeken dan om een eenmansbedrijvigheid.<br />
Juist door deze veelheid aan personages en foci laat lexicografie<br />
anno 2008 veel meer dynamiek toe en kunnen er ook ten aanzien van<br />
deze dynamiek ‘voorspellingen’ worden gemaakt. Dat wil zeggen dat men,<br />
gegeven een ‘huidige waarde’, een ‘huidige filler’ voor een bepaald slot,<br />
kan kijken naar andere mogelijke in de toekomst. Een gedachtengang die<br />
wij in het tweede deel (‘van’ … ‘naar’) dan ook zullen volgen.<br />
3 Van … Naar<br />
In wat volgt wordt van een vast stramien uitgegaan: vertrekkend van een<br />
thans bestaande toestand/praktijk binnen (de FA op het gebied van) de<br />
lexicografie naar een ‘nieuwe’, nog niet of minder vaak voorkomende<br />
toestand/praktijk. De focus op het ‘nieuwe’ impliceert niet dat het ‘oude’<br />
119
daarom minderwaardig is of niet langer nodig. Dat is een andere discussie.<br />
Het gaat erom in eerste instantie een aantal ‘nieuwe mogelijkheden<br />
voor te stellen zodat bij een keuze voor nieuw op een gefundeerde wijze<br />
uit het aanbod, zo nodig, kan worden geselecteerd.<br />
3.1 Van semasiologie naar onomasiologie<br />
Zoals P. Boersma in zijn artikel in deze bundel aantoont (Boersma 2011)<br />
is het Wurdboek fan de Fryske Taal/Woordenboek der Friese Taal een typisch<br />
verklarend, semasiologisch woordenboek gemaakt in de geest van<br />
de grote, nationale woordenboeken uit de 19e en 20e eeuw (cf. het WNT<br />
(Woordenboek der Nederlandse Taal)).<br />
Woordenboeken kunnen echter vandaag de dag niet langer volstaan met<br />
één perspectief: het begrijp- of semasiologisch perspectief zoals men dat<br />
ook in de semiotische driehoek van Ogden en Richards (1923) terugvindt<br />
(zie fig. 1).<br />
[hier figuur 1 invoegen]<br />
Dit figuur is trouwens niet alleen de representatie van een bepaalde<br />
functie (het begrijpen van woorden), het weerspiegelt ook een visie op<br />
de woordenschat als een verzameling vormeenheden waaraan betekenis<br />
wordt gekoppeld. In een onomasiologische benadering nu verschuift niet<br />
alleen het perspectief (nu vertrekkend vanuit concepten naar lexicaliseringen)<br />
en de functie (produceren in plaats van begrijpen), tegelijkertijd<br />
ondergaat ook de visie op het lexicon een wijziging: het lexicon is, primair,<br />
geen verzameling van vormen meer, maar wel van onderling, conceptueel<br />
gerelateerde, semantische eenheden (zie fig. 2).<br />
120 PHILOLOGIA FRISICA
[hier figuur 2 invoegen]<br />
Met andere woorden, als iemand wil weten hoe dat in het Nederlands<br />
heet, ‘het toeschrijven van een kind aan iemand anders dan aan de echte<br />
ouders’ 2 dan doorzoekt hij zijn lexicon niet zozeer aan de hand van<br />
woordvormen maar aan de hand van gerelateerde betekenissen en betekeniseenheden:<br />
‘kind’, ‘biologische ouders’, ‘draagmoeder’, ‘wensouders’<br />
et cetera.<br />
Woordenboeken die daarbij kunnen helpen worden onomasiologische,<br />
en ook wel eens, ‘omgekeerde’ woordenboeken genoemd. En, hoewel er<br />
voor meerdere talen al verwante producten bestaan – denk aan thesauri,<br />
synoniemwoordenboeken, beeldwoordenboeken, thematische woordenboeken<br />
en dergelijke – het zou voor de FA een mooie uitdaging kunnen<br />
zijn om voor een écht omgekeerd Fries woordenboek te zorgen. Een dergelijk<br />
woordenboek zou immers niet alleen een productieve functie vervullen<br />
(de taalgebruiker in staat stellen zijn concepten te lexicaliseren),<br />
het zou tevens een radicale omwenteling van de lexicale organisatie met<br />
zich meebrengen: een organisatie die niet langer op vorm maar op betekenis<br />
is gebaseerd. Een dergelijk woordenboek moet dan ook in eerste<br />
instantie gezien worden als een grafisch derivaat van een onderliggende,<br />
on-line semantisch raadpleegbare lexicale databank (zie ook 2.2 en 2.4).<br />
2 Zie ook par. 2.5.<br />
121
3.2 Van Corpusopbouw over Corpusverrijking naar Corpusexploratie<br />
Daar waar de vorige paragraaf op een accentverschuiving qua object wees,<br />
gaat het bij dit punt over de data die de empirische basis vormen voor het<br />
te beschrijven object. Een dergelijke basis wordt een corpus (van teksten<br />
of taaluitingen) genoemd. Aan de FA wordt dan ook sinds enige tijd aan<br />
corpuslexicografie gedaan. Dit betekent dat corpora van het Fries worden<br />
aangelegd en – tot nu toe – morfologisch verrijkt.<br />
Dankzij die morfologische verrijking van het corpus kunnen vormvarianten<br />
van hetzelfde woord onder één trefwoord worden samengevat en het<br />
empirische materiaal aanleveren voor de (semasiologische) beschrijving<br />
van het desbetreffende item. Eén stap verder in dit proces brengt ons bij<br />
de semantische verrijking van het Corpus. Het Friese hinket bijvoorbeeld,<br />
kan dan niet alleen een vorm van het werkwoord hinkje in de betekenis<br />
‘hinken’ zijn, het kan ook de betekenis ‘opzien tegen’ krijgen, zoals bijvoorbeeld<br />
in de context sy hinket wol faker aan eksamens. Is het Corpus<br />
eenmaal semantisch verrijkt 3 , dan kan het niet alleen gebruikt worden om<br />
op een onomasiologische, ‘inhoudelijke’ manier te zoeken (zie punt 2.1<br />
hierboven), het kan ook aanleiding geven tot een andere, meer dynamische<br />
wijze van het exploreren en beschrijven van betekenis.<br />
Tot nu toe zijn de meeste woordenboeken vrij statisch wat hun betekenisrepresentatie<br />
betreft: bij polysemen bijvoorbeeld, geven zij niet zozeer<br />
een coherent betekenispotentieel weer dan wel een opsomming van (ooit)<br />
geactualiseerde betekenissen. In de Hedendaagse Van Dale (2e uitgave,<br />
2002) vindt men bijvoorbeeld de volgende weergave van ei:<br />
1. eerste cel waaruit na bevruchting een nieuw individu groeit<br />
2. vogel- of kippenei als voedsel<br />
3. iets wat de eivorm heeft<br />
4. doetje<br />
Indien het Corpus naast morfo-syntactische ook semantische tags zou<br />
bevatten, zou dit het werk van de lexicograaf bij het exploreren van een<br />
Corpus enorm kunnen veranderen. Waar hij nu soms verdrinkt in de<br />
grote hoeveelheden ruwe, semantisch-ongefilterde data zou hij dan van<br />
semantische hypotheses of verwachtingspatronen kunnen uitgaan en die<br />
toetsen aan de in het Corpus voorhanden zijnde semantische data.<br />
Dit semantische verwachtingspatroon zou bij een woord als ei bijvoorbeeld<br />
kunnen impliceren dat de belangrijkste semantische actanten de<br />
3 Semantische verrijking of ‘ tagging’ gebeurt heden ten dage voornamelijk door statistische<br />
vergelijking tussen een getagged met een niet-getagged corpus.<br />
122 PHILOLOGIA FRISICA
producenten, de gebruikers, de functies en de formele karakteristieken<br />
van het item in kwestie zijn, en dat bij deze actanten een bepaalde prototypische<br />
waarde verwacht wordt, bijvoorbeeld ‘kip’ voor de ‘producent’<br />
of ‘ovaal’ voor de vorm. Als ei nu met andere producenten zoals andere<br />
vogels of andere dieren (bijvoorbeeld met merels of met schildpadden)<br />
wordt verbonden, of als ei een artefact van de mens blijkt te zijn (bijvoorbeeld<br />
in chocolade-ei) kan de verschuiving van waarde, al naar gelang<br />
van het geval, ook voor een betekenisverschuiving zorgen zonder dat de<br />
samenhang met de andere ‘betekenissen’ uit het oog wordt verloren (voor<br />
meer informatie hierover zie Martin 1993).<br />
Om het bovenstaande te realiseren is er niet alleen een semantisch getagged<br />
corpus maar tevens corpusexploratie-gereedschap nodig dat de<br />
lexicograaf in staat stelt dergelijke semantische hypothesen op te roepen<br />
en te toetsen. Dit laatste impliceert ook een ‘mapping’ tussen de semantische<br />
actanten en hun syntactische realisering. Al blijft dit voorlopig nog<br />
verre toekomstmuziek, toch zou dit de FA niet mogen beletten om nu al<br />
na te gaan hoe de weg naar semantische corpusverrijking kan worden<br />
geëffend.<br />
3.3 Van Lexicografie naar Metalexicografie<br />
Net zoals een lexicograaf behoefte heeft aan data als basis voor zijn lexicografische<br />
descriptie, zo-ook heeft hij behoefte aan een theorie waarop hij<br />
zijn beslissingen tot opname of weglating, tot categorisering of tot representatie<br />
van lexicale items kan baseren en rechtvaardigen. Een dergelijke<br />
theorie voor de lexicografie wordt ook metalexicografie genoemd. In feite<br />
is een (beetje) lexicograaf ook steeds een (beetje) metalexicograaf, anders<br />
zou hij niet weten waarom hij bepaalde dingen doet zoals hij die doet.<br />
Vaak is hij dat echter niet bewust of handelt hij impliciet. Een meer expliciete<br />
metalexicografie heeft echter het voordeel dat onderliggende theorie<br />
zichtbaar, en daardoor controleerbaar en dus ook verbeterbaar wordt.<br />
In de regel zijn metalexicografische theorieën of modellen gebaseerd<br />
deels op linguïstische feiten/data, deels op de gebruiker van die data. Een<br />
voorbeeld van een dergelijke model is dat voor de representatie van lexicale<br />
data bij talen die zeer nauw met elkaar verwant zijn, bijvoorbeeld omdat<br />
zij tot dezelfde familie behoren. Zo bestaat er tussen het Nederlands<br />
en het Afrikaans een moeder-dochter-relatie wat voor mij, nu ongeveer<br />
tien jaar geleden, de aanleiding was om het zogenaamde amalgamatiemodel<br />
te ontwerpen. Dit model in detail te bespreken zou te ver voeren.<br />
In wat volgt geef ik dan ook slechts een korte karakterisering van het<br />
bovengenoemde model samen met een voorbeeld. Voor meer informatie<br />
verwijs ik naar Martin 2009.<br />
123
Het amalgamatiemodel is:<br />
1. een contrastief beschrijvingsmodel voor lexica van taalparen<br />
die nauw verwant of aan elkaar gerelateerd zijn;<br />
2. in plaats van de traditionele dubbele macrostructuur gespreid<br />
over twee volumes (A-B, B-A) worden de macrostructuren van de<br />
twee talen (A en B) geünificeerd/geamalgameerd tot één geheel;<br />
3. de unificatie gebeurt op basis van formele en semantische verwantschap<br />
(tenminste 1 betekenis moet gemeenschappelijk<br />
zijn, vorm moet ‘dezelfde’ zijn);<br />
4. dit proces leidt tot verschillende lemma-types zoals absolute<br />
en partiële cognates, non-cognates, valse vrienden 4 ;<br />
5. daar het leeuwendeel van de lemmata cognates zijn, leidt een<br />
niet-geamalgameerde weergave van de lexica tot een zeer grote<br />
redundantie, het beschreven model kan deze redundantie zowel<br />
in de macro als in de micro drastisch reduceren;<br />
6. deze reductie heeft niet alleen een vermindering in kwantiteit<br />
maar ook een verhoging/verfijning van de kwaliteit tot gevolg;<br />
het model garandeert immers een optimale en directe vergelijkbaarheid<br />
tussen de lexica van twee verwante talen en resulteert<br />
zodoende in een contrastief lexicon.<br />
Een heel eenvoudig voorbeeld van wat een dergelijk lexicon bevat, volgt<br />
hieronder:<br />
paniek paniek <br />
[n+a] 1. [plotse angstaanval] paniek<br />
=n= paniek zaaien paniek saai<br />
>>n>a
Commentaar:<br />
‘Paniek’ en ‘paniekerig’ zijn voorbeelden van combinatielemmata waarbij<br />
én vorm én betekenis volledig gelijk zijn. Dit sluit niet uit dat er naast<br />
gelijkheid (=n=) ook verschillen zijn, met name in de combinatoriek en/of<br />
de pragmatiek (zie de rubrieken >>n>an>f
zijn getranscribeerde geluidsopnamen van het moderne Fries beschikbaar<br />
in Korpus Sprutsen Frysk (KSF). De Taaldatabank Fries is nu al een bruikbaar<br />
onderzoeksinstrument, maar thans is de tijd rijp om een substantiële<br />
bewerkings- en verrijkingsslag te maken. Resultaat van deze ‘slag’ zal zijn<br />
dat de diverse architecturen van de subcorpora aaneengesmeed worden en<br />
de TDB als één geheel op internet gepresenteerd kan worden.’ 6<br />
Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat de FA van de koppeling van de<br />
verschillende sub-databanken één van haar prioriteiten wil maken. Dit<br />
is beslist nuttig en lovenswaardig. Het zou echter nog mooier zijn als de<br />
koppeling verder zou gaan dan een verbinding van grafische en morfologische<br />
varianten door de eeuwen heen. Échte integratie veronderstelt<br />
immers de koppeling tussen woorden als semantische, niet als loutere<br />
vormeenheden. Echte integratie veronderstelt ook dat de eventuele pragmatische<br />
restricties en verschillen die tussen semantische eenheden gelden<br />
(zoals bijvoorbeeld in het Nederlands de verschillen tussen rijwiel en<br />
fiets) worden opgegeven. Alleen dan kan er recht worden gedaan aan de<br />
eenheden die in het lexicon functioneren. Met andere woorden, alleen<br />
wanneer de koppeling op het semantische niveau plaatsvindt (woorden<br />
als semantische eenheden) én de relatie tussen die eenheden wordt geexpliciteerd,<br />
kan er zo worden gekoppeld dat de bestanden ook binnen<br />
nieuwe toepassingen opnieuw gebruikt kunnen worden. De figuren 3 en<br />
4 kunnen dit verduidelijken.<br />
Wil men bijvoorbeeld het Nederlands aan het Fries koppelen (en omgekeerd)<br />
dan maakt fig. 3 duidelijk dat, waar de koppeling alleen op vormniveau<br />
plaatsvindt, het N. knol (ook in de betekenis ‘paard’) met het F.<br />
knol zal verbonden worden (dat deze betekenis niet kent). Koppelt men<br />
op semantisch niveau dan komen dergelijke ‘mis-koppelingen’ niet langer<br />
voor (zie fig. 4).<br />
[hier figuur 3]<br />
6 Zie Versloot 2008, 1.<br />
126 PHILOLOGIA FRISICA
[hier figuur 4]<br />
3.5 Van lexicografische producten naar lexicografische diensten<br />
Al vaker is de vraag gesteld of het einde van het papieren woordenboek<br />
nabij is, of het papier op zijn retour is 7 . Het antwoord hierop dient m.i.<br />
genuanceerd te worden. Uiteraard is er een onmiskenbare evolutie aan<br />
de gang van grafische naar elektronische informatiedragers. Echter, wanneer<br />
de eerste zullen ophouden te bestaan is moeilijk te voorspellen: wat<br />
langzaam verloopt kan plotseling in een stroomversnelling komen of,<br />
andersom, nog decennia lang blijven verder hobbelen. Maar wat het antwoord<br />
extra bemoeilijkt, is het feit dat niet alle woordenboeken ‘gelijk’<br />
zijn: zo leent een onomasiologisch woordenboek zich beter tot on-line<br />
raadpleging (zie hierboven 2.1 en 2.4) dan een semasiologisch. Verder lijkt<br />
mij, paradoxaal genoeg, het ‘grote’ woordenboek (zowel verklarend als<br />
vertalend) minder tegen het web bestand dan zijn ‘kleine’ broertje: niet<br />
de pocket wordt op het web geplaatst, wel de grote broer en ‘printing on<br />
demand’ geldt vooral voor de grotere naslagwerken.<br />
Hoe dan ook, allicht tekenender voor de evolutie die wij thans meemaken<br />
is het feit dat de tijd van de grote all-round lexicografische producten<br />
stilletjesaan voorbij is en plaats ruimt voor specifieke lexicografische<br />
diensten. Stilletjesaan want twintig jaar geleden al voorspelde Dodd het<br />
volgende:<br />
7 Zie Martin 2006, 63-70.<br />
127
‘It is clear that we are not far from the point at which the dictionary<br />
will cease to be merely a product such as a book, or a somewhat<br />
more sophisticated substistute for a book, for example a<br />
CD-ROM, which remains as fixed in its contents as a book is, and<br />
will become a service. This implies that instead of multiple identical<br />
copies of a dictionary, sold to users, there would be a single<br />
version of a database, from which clients of the dictionary services<br />
obtained the infomation they required much as professionals of<br />
various sorts already get abstracts and similar data ‘online’.’<br />
(Dodd 1989, 87, in Burke 2003, 241)<br />
Wat Dodd toentertijd niet zomaar kon voorzien was de opkomst van het<br />
wereldwijde web en de zoekmachines die daarop kunnen worden losgelaten,<br />
als bron van informatie, ook lexicografische. Toch vormt deze ontwikkeling<br />
van (grafisch) product naar elektronische dienst niet meteen een<br />
bedreiging voor de lexicografie. Integendeel, nog meer dan vroeger maakt<br />
een goede lexicograaf het verschil. Hij dient er immers voor te zorgen dat<br />
bijvoorbeeld het antwoord op de vraag: ‘Spel ik het woord ‘jood’ met een<br />
hoofd- dan wel met een kleine letter?’ 8 correct is, of dat men bij onderschuiven<br />
terechtkomt als men het woord zoekt voor ‘het toewijzen van een<br />
kind aan iemand anders dan zijn echte ouders’ (zie ook 2.1). Met andere<br />
woorden, het geven van correcte, betrouwbare informatie is cruciaal en<br />
zal niet snel door zoekmachines à la Google worden overtroffen. ‘Goede’<br />
informatie is echter niet goed genoeg. Die informatie dient ook goed georganiseerd<br />
te zijn en er dient ook goed gereedschap (interfaces) ontwikkeld<br />
te worden om de informatie te vinden, zowel in de aquisitie- als in de<br />
consultatiebetekenis van het woord. In dit opzicht staat de lexicograaf niet<br />
langer alleen, maar dient hij samen te werken met anderen (onder meer<br />
IT-ontwikkelaars) zo hij volwaardig en op een professionele wijze aan deze<br />
nieuwe ontwikkeling wil participeren. Hoewel het bovenstaande impliceert<br />
dat er in feite ‘a long way’, een lange weg, af te leggen valt vooraleer tot optimale<br />
resultaten te komen, mag dit m.i. lexicografische instituten er niet<br />
van weerhouden dergelijke demarches te ondernemen. Juist integendeel.<br />
3.6 Van woorden naar woordcombinaties<br />
Hoewel de meeste lexicografen ervan overtuigd zijn dat woorden alleen<br />
in context betekenis krijgen, blijven vele woordenboeken nog altijd woor-<br />
8 Zoals bekend is de spelling hier afhankelijk van de betekenis. In de politieke betekenis<br />
wordt ‘Jood’ gespeld, in de religieuze ‘jood’.<br />
128 PHILOLOGIA FRISICA
denboeken: boeken waarin woorden worden opgenomen samen met hun<br />
betekenis. De eersten die dit beeld hebben weten te doorbreken zijn niet<br />
zozeer de makers van verklarende (semasiologische), maar wel die van<br />
vertalende woordenboeken. Zoals bekend zijn er immers twee soorten<br />
vertaalwoordenboeken: enerzijds de begrijp- of passieve vertaalwoordenboeken<br />
waarbij men van de vreemde taal naar de moedertaal gaat (bijvoorbeeld<br />
van Frans train naar Nederlands trein), en anderzijds de actieve of<br />
productieve vertaalwoordenboeken waarbij men van de moedertaal naar<br />
de vreemde taal gaat. Vooral in deze laatste, productieve situatie wordt<br />
het duidelijk hoezeer wij op vaste verbindingen, zogenaamde ‘chunks’<br />
of ‘prefabs’ een beroep doen wanneer wij, zowel in de moeder- als in de<br />
vreemde taal, produceren 9 .<br />
Zo spreken wij in het Nederlands (tussen haakjes volgt het Franse equivalent)<br />
van:<br />
- de/zijn trein halen (avoir son train)<br />
- de/zijn trein missen (manquer son train)<br />
- iem. naar de trein brengen (mettre qqn. dans le train)<br />
- in de trein stappen (monter dans le train)<br />
- uit de trein stappen (descendre du train)<br />
- de trein rijdt het station binnen (le train entre en gare)<br />
- in de trein zitten (être dans le train)<br />
- met de trein gaan (aller en train)<br />
- de trein van … uur (le train de … heures)<br />
- iem. van de trein afhalen (aller chercher qqn. à la gare)<br />
- iem. op de trein zetten (mettre qqn. dans le train)<br />
- een extra trein inzetten (dédoubler un train)<br />
Op het eerste gezicht is het dan ook vreemd dat in een (verklarend) woordenboek<br />
als Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal (14e<br />
uitgave, 2005) alleen de eerste vijf verbindingen voorkomen, terwijl in<br />
het Van Dale Groot Nederlands-Frans Woordenboek (3e uitgave, 2000)<br />
alle twaalf de voorbeelden te vinden zijn. Uiteraard heeft e.e.a. met een<br />
verschil in functie te maken. Maar het blijft merkwaardig dat ‘combinaties’<br />
pas laat als ‘object’ ontdekt zijn in de lexicografie 10 . Het ontbreken<br />
9 Naar sommigen beweren bestaat 70% van onze taaluitingen uit deze ‘prefabs’ (= vaste<br />
verbindingen, frasen, pragmatische formules e.d.m.)<br />
10 Een van de eersten om de aandacht hierop te vestigen is Meluk (zie Meluk e.a.<br />
1984). Pas in 2003 verscheen het eerste grote combinatorische woordenboek voor het<br />
Nederlands (zie De Kleyn 2003).<br />
129
van combinaties heeft m.i. dan ook niet alleen met een verschil in functie<br />
te maken (begrijpfunctie in semasiologische woordenboeken, productiefunctie<br />
in actieve vertaalwoordenboeken), maar eveneens met een visie<br />
op wat (lexicale) betekenis is. Als de betekenis van een woord in feite de<br />
som is van alle combinaties waarin het voorkomt dan dienen die combinaties<br />
ook een prominente plaats in te nemen in het woordenboek 11 .<br />
Hedentendage kan dit ook veel makkelijker dan vroeger omdat wij thans<br />
over grote corpora beschikken waarin deze combinaties kunnen worden<br />
opgespoord, al zal een corpus, hoe groot ook, hier niet altijd volstaan 12 .<br />
3.7 Van beschrijving van taal naar beschrijving voor de taalgebruiker<br />
In zijn lezing over de lexicografische stand-van-zaken aan de FA haalt P.<br />
Boersma de eerste voorzitter van de FA, P. Sipma aan waar hij schrijft: ‘Direct<br />
na de oprichting van de Fryske Akademy publiceert Sipma in het eerste<br />
nummer van het Akademytydskrift It Beaken het werkplan dat hij voor de<br />
lexicografie in gedachten heeft: ‘Een van de allereerste - en allernoodzakelijkste<br />
- dingen waar wij aan kunnen werken, is het lexicografische plan.<br />
Het is ons voornemen een Woordenboek-apparaat samen te stellen, in de<br />
vorm van een groot kaartsysteem, dat in de kartotheek van het Coulonhuis<br />
opgeborgen zal worden en dat daar door éénieder geraadpleegd kan worden.<br />
Daarin willen wij verzamelen en opstellen alle woord-materiaal van<br />
het Fries en zijn dialecten, van nu en eerder, en dat zo volledig mogelijk.’<br />
En daar voegt hij dan nog iets opvallends aan toe: ‘Welk woordenboek daar<br />
éénmaal uit geschreven zal worden, is van later zorg en wordt hier nu niet<br />
uitgelegd, het gaat er nu om de eerste stap te doen.’ (Boersma 2010, ...).<br />
Boersma vindt dit vreemd, maar, schrijft hij verder: ‘misschien wilde hij<br />
(= Sipma) nog niets uitsluiten en had hij grotere ambities dan op dat moment<br />
voor mogelijk geacht zouden worden.’ (Boersma, 2010, …).<br />
In feite is de uitspraak van Sipma opvallend modern in die zin dat hij het<br />
woordenboek niet als primair product beschouwt maar als een afgeleide.<br />
Naar onze tijd vertaald: niet woordenboeken, maar data zijn de primaire<br />
gegevens, zij dienen in een centrale databank te worden opgeslagen. Van<br />
hieruit kunnen dan door middel van gebruikersprofielen aangepaste producten/derivaten<br />
(= woordenboeken) worden afgeleid. Figuur 5 illustreert<br />
deze gedachtegang.<br />
11 Met name dient dit het geval te zijn bij leerwoordenboeken. Op dit ogenblik bereidt<br />
drs. Martha Hofman aan de VU een proefschrift voor waarbij zij de rol niet alleen van<br />
collocaties maar vooral ook van frasen in de taalproductie van 2e-taalleerders aan de<br />
orde stelt. Voor de notie frase (E. phrase) zie onder meer Sinclair 2009.<br />
12 Een mogelijkheid om dit te verhelpen wordt aangereikt in Martin 2008.<br />
130 PHILOLOGIA FRISICA
[hier figuur 5]<br />
Het feit dat de centrale databank niet gebruikersgeoriënteerd is maakt<br />
hem daarom niet gebruikersonvriendelijk, wel integendeel, door geen<br />
enkele gebruiker a priori uit te sluiten is dit juist én de meest gebruikersvriendelijke<br />
én de meest efficiënte wijze van werken 13 . Een en ander wijst<br />
wel op het belang van gebruikersonderzoek en van gebruikersprofielen<br />
(doelgroepen met hun specifieke noden, denk aan T1- tegenover T2-sprekers,<br />
leken tegenover vaklui, kinderen tegenover volwassenen, et cetera).<br />
Alleen op die manier kan de informatie die de centrale taaldatabank bevat,<br />
worden gefilterd en op maat van de gebruikersnoden aangepast (bijvoorbeeld<br />
selectie uit macro en micro, aanpassen van metataal, gebruik<br />
van ostensieve definities (plaatjes en dergelijke) et cetera).<br />
4 Conclusie<br />
In Brussel prijkt in de hal van het gebouw ‘Huis van de Toekomst’ – een<br />
gebouw waarin getoond wordt hoe onze huizen er over pakweg tien, twintig<br />
jaar uit zullen zien, welke voorzieningen, apparatuur en technische<br />
spullen er voorhanden zullen zijn, et cetera – het opschrift: ‘We cannot<br />
predict the future but we can invent it’. De toekomst, de lexicografische<br />
toekomst van de FA kan ik niet voorspellen – daarvoor zijn er te veel ook<br />
niet-lexicografische aspecten in het spel – maar ik heb wel geprobeerd<br />
in dit artikel nieuwe wegen voor de lexicografie aan de FA uit te vinden.<br />
Aan het einde van dit stuk kan men zich dan ook afvragen waarheen deze<br />
nieuwe wegen leiden. Wat ik in elk geval hoop is dat zij niet de indruk<br />
zouden wekken van mijl op zeven te zijn: lang en eindeloos en zonder uitzicht.<br />
Integendeel, ook al hebben zij ons voor een zevensprong gebracht –<br />
een plaats waar keuze is tussen zeven wegen – dit hoeft geen sprong in het<br />
13 Zie hiervoor Martin en Al 1990.<br />
131
duister te zijn: de visie op het lexicon als een goed georganiseerde lexicaal-semantische<br />
kennisbank in dienst van taalgebruikers die ons deze<br />
wegen heeft doen inslaan, diezelfde visie, zoals u hopelijk zelf zal hebben<br />
vastgesteld, scheidt deze wegen niet, maar houdt hen bijeen, brengt hen,<br />
uiteindelijk, weer samen.<br />
> Literatuur<br />
Boersma, P. (2011), ‘Kartotheken, databanken, lexicografie en nog andere<br />
zaken op de Fryske Akademy’ in: <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong>, Anno 2008, Ljouwert:<br />
Fryske Akademy -Afûk, 2011, ...-....<br />
Burke, S.M. (2003), ‘The design of on-line lexicons’ in: P. van Sterkenburg<br />
(Ed.), A practical guide to lexicography, Amsterdam/Philadelphia: John<br />
Benjamins, 240-249.<br />
Dodd, W.S. (1989), ‘Lexicomputing and the dictionary of the future’, in:<br />
G. James (Ed.), Lexicographers and their Words, Exeter: University of<br />
Exeter, 88-93.<br />
Kleyn, P. de (2003), Combinatiewoordenboek van Nederlandse sub-stantieven<br />
(zelfstandige naamwoorden) met hun verba (werkwoorden).<br />
Amsterdam.<br />
Martin, W. (1993), ‘Corpuslexicografie’ in P. van Sterkenburg (Ed.), Op je<br />
woorden passen, Leiden: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, 35-44.<br />
Martin, W. (2001), ‘Natiolectismen en hun lexicografische beschrijving’ in:<br />
Revue belge de philologie et d’histoire (themanummer over pluricentrische<br />
talen), vol. 79, 709-736.<br />
Martin, W. (2003), ‘Lexicography, lexicology, linking and the hub-andspoke<br />
model’ in: W. Botha (Ed.) Festschrift D. van Schalkwyk, Stellenbosch:<br />
Buro van die WAT, 268-285.<br />
Martin, W. (2006), ‘Het papieren imago van de lexicograaf ’ in: W. Martin,<br />
Over Woordenboeken, Utrecht: Het Spectrum, 63-70.<br />
Martin, W. (2007), ‘The lexicon is a (kind of ) frame’ in: L.R. Miyares e.a.<br />
(Eds.), Actes X Simposio Internacional Comunicasión, Santiago de<br />
Cuba: Centro de Linguïstica Aplicada, 410-418.<br />
Martin, W. (2008), ‘A unified approach to semantic frames and collocational<br />
patterns’ in: S. Granger en F. Meunier (Eds.), Phraseology. An<br />
interdisciplinary perspective, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins,<br />
51-65.<br />
Martin, W. en B. Al (1990), ‘User-orientation in dictionaries: nine propositions’<br />
in: Budalex ’88 Proceedings, Budapest: Akademia, 393-399.<br />
Mel uk, I. e.a. (Eds.) (1984), Dictionnaire Explicatif et Combinatoire du<br />
Français Contemporain, Montréal: Presses de l’Université de Montréal.<br />
132 PHILOLOGIA FRISICA
Ogden, R. en I.A. Richards, J. (1923), The meaning of meaning, Chicago.<br />
London: Routledge & Kegan Paul.<br />
M. Philippa e.a. (2007), Etymologisch Woordenboek van het Nederlands<br />
(Ke-R). Amsterdam: University Press.<br />
Sinclair, J. (2008) ‘The phrase, the whole phrase and nothing but the phrase’<br />
in: S. Granger en F. Meunier (Eds.), Phraseology. An interdisciplinary<br />
perspective, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 407-410.<br />
J. Spoelstra e.a.(2007), Prisma Woordenboek Fries Nederlands Nederlands<br />
Fries, Utrecht: Het Spectrum.<br />
Versloot, A. (2008), Masterplan Geïntegreerde Wetenschappelijke Taaldatabank<br />
van het Fries, Fryske Akademy, Leeuwarden, januari 2008,<br />
memo, 1.<br />
Hedendaagse Van Dale (2e uitgave, 2002)<br />
Van Dale Groot Nederlands-Frans Woordenboek (3e uitgave, 2000).<br />
133
134 PHILOLOGIA FRISICA
Das Helgoländische (Deät Halunder):<br />
Stand und Perspektiven seiner Erfassung,<br />
Erschließung und Erforschung<br />
Nils Århammar (Bräist/Bredstedt)<br />
1 Einleitung<br />
Die Fryske Akademy hat den 18. Friesischen Philologenkongress unter<br />
das Rahmenthema ‘Balâns en Perspektyf fan de Frisistyk’ gestellt. Da<br />
bot es sich für meinen Sektionsvortrag geradezu an, über Fortgang und<br />
Zukunft des Gesamtprojekts ‘Halunder Spreek en Halunder Würderbuk’<br />
zu referieren.<br />
Bereits auf dem 7. Philologenkongress im Oktober 1975 hielt ich einen<br />
Doppelvortrag mit dem Titel ‘Die Sprache Helgolands und ihre Erforschung’.<br />
1 Im zweiten Teil habe ich damals Rechenschaft abgelegt über<br />
die bisherigen Bemühungen um die Erfassung, Erschließung und Erforschung<br />
des Helgoländischen, angefangen mit Theodor Siebs’ Buch<br />
‘Helgoland und seine Sprache’ (1909) 2 über das Lesebuch ‘Van Boppen en Bedeelen’<br />
(1937) 3 und die von James Krüss begründete und von James Packroß<br />
fortgeführte Evakuierungszeitschrift ‘Helgoland. Ein Mitteilungsblatt<br />
für Hallunner Moats’ (1948-1956) 4 bis hin zu Willy Krogmanns gleichzeitigen<br />
Sammelarbeiten und der Herausgabe eines umfassenden ‘Helgoländer<br />
Wörterbuchs’ 5 im Auftrage der ‘Mainzer Akademie der Wissenschaften<br />
und der Literatur’. Letztere musste ich damals aufgrund meiner<br />
als Nachfolger Krogmanns inzwischen erworbenenen Einsichten als in<br />
vielfacher Hinsicht unzulänglich beurteilen, wie dies übrigens Dietrich<br />
Hofmann in einer ausführlichen Rezension der ersten, 1958 erschienenen<br />
Lieferung in ähnlicher Weise bereits getan hatte. 6<br />
2 Die Erfassung des Helgoländischen<br />
Im Herbst 1968 hatte ich im Auftrage und mit finanzieller Unterstützung<br />
der Mainzer Akademie die notwendigen ergänzenden Sammelarbeiten<br />
auf der Insel begonnen, 7 und zwar in der Form von Aufzeichnungen und<br />
Tonbandaufnahmen, 8 in welchen Techniken ich eine zehnjährige Erfahrung<br />
aus Nordfriesland mitbrachte, angefangen mit der dem Helgoländischen<br />
am nächsten verwandten Sprache der Inseln Amrum und Föhr.<br />
Besonderes Augenmerk verlangten dabei die Fachsprache der Fischer<br />
und Bootsbauer sowie der ganze von der extremen maritimen Umwelt<br />
dieser Hochseeinsel geprägte Wortschatz. Hinzukam dann im 19. und<br />
135
20. Jahrhundert die Wortschatzerweiterung im Zusammenhang mit dem<br />
Kurgastbetrieb und dem Ausbau der Insel zur Seefestung.<br />
Bei meinem dritten Helgoland-Aufenthalt im Herbst 1970 hatte ich<br />
dann das Glück, eine außergewöhnliche Informantin und Mitarbeiterin<br />
zu gewinnen: die 1906 geborene Maria Leitgeber-Dähn, die durch<br />
ihren familiären und sprachlichen Hintergrund das ganze Spektrum<br />
des älteren und auch neueren Helgoländisch repräsentierte und – da<br />
persönlich unabhängig – über ihre Zeit frei verfügen konnte. Mit einem<br />
beinahe absoluten Sprachgedächtnis und einer außerordentlichen<br />
verbal-erzählerischen Begabung ausgerüstet, hat sie während unserer<br />
acht Jahre dauernden, zeitweise recht intensiven Arbeitsgemeinschaft<br />
einen selten reichen sprachlichen und lokalhistorisch-volkskundlichen<br />
Schatz produziert bzw. festgelegt: 150 Stunden Tonbanderzählungen<br />
und -befragungen, 200 Briefe, 150 Schulhefte mit Lebenserinnerungen,<br />
aber auch Erzählungen aus zweiter Hand vor allem nach ihrer Großtante<br />
Anna Catharina Boymann (1852-1939) sowie umfangreiche Übersetzungen<br />
ins Helgoländische. Ein bedeutender Teil der in den ersten<br />
zehn Jahren von mir gemachten Aufzeichnungen, die rund 80 Schul-<br />
und Oktavhefte füllen, geht zurück auf Befragungen von und Gespräche<br />
mit Frau Leitgeber-Dähn – auf Helgoland, in Marburg und auf gemeinsamen<br />
Reisen. 9<br />
Auch nach dem zu frühen Tode meiner Hauptinformantin, bei der meine<br />
spätere Frau und Mitarbeiterin Ritva Mikkola noch Helgoländisch sprechen<br />
gelernt hatte, habe ich die Sammel- und Aufnahmearbeit bei unseren<br />
alljährlichen Helgoland-Aufenthalten bis heute fortgesetzt. Seit 1980<br />
sind so hinzugekommen: 70 Oktavhefte Aufzeichnungen, 120 Stunden<br />
Tonband- und Kassettenaufnahmen sowie im letzten Jahrzehnt bisher<br />
18 Stunden Videoaufnahmen. Auf den seit den 1960er Jahren gemachten<br />
Tonaufnahmen mit einer Gesamtlaufzeit von über 300 Stunden ist die<br />
Sprache von 50 verschiedenen Sprechern und Sprecherinnen festgehalten.<br />
3 Die Erschließung des Helgoländischen<br />
Und wie steht es nun mit der Erschließung bzw. Bearbeitung dieses gewaltigen<br />
Sprachmaterials? Sie setzt sich aus den folgenden Tätigkeiten<br />
zusammen: Exzerpierung der vorhandenen Quellen (Literatur, Wörterlisten,<br />
Aufzeichnungen etc.), Abschreiben der Tonbänder und anderer Tonaufnahmen,<br />
Verfassen eines Lehrbuchs und – als Endprodukt – (zum Teil<br />
korpusgestützter) Lexikographie, wobei die letzten beiden durchaus auch<br />
Elemente der Erforschung beinhalten.<br />
Im Hinblick auf die Fortführung des ‘Helgoländer Wörterbuchs’, das 1968<br />
also bis einschließlich L erschienen war, hatte ich vorerst Krogmanns<br />
136 PHILOLOGIA FRISICA
und meine eigenen Aufzeichnungen für die Wortstrecke M – P exzerpiert<br />
und mit Satzkontext auf Karteizettel eingetragen. Zu einer redaktionellen<br />
Ausarbeitung und Veröffentlichung ist es dann jedoch wegen anderer<br />
Arbeiten und Aufgaben leider nicht mehr gekommen.<br />
Im Herbst 1974 hatte ich mit dem Verleger der in Otterndorf an der Niederelbe<br />
erscheinenden Monatszeitschrift ‘Der Helgoländer’ 10 eine Vereinbarung<br />
getroffen, in dieser regelmäßig eine Rubrik ‘Halunder Spreek’ mit<br />
sprachlichen Beiträgen und helgoländischen Erzählungen und Gedichten<br />
mit Kommentar und teilweise auch Übersetzungen zu versorgen.<br />
In der Folgezeit sind so – bis zum heutigen Tage – schätzungsweise 800<br />
vierspaltige Foliodruckseiten erschienen. 11 Die Erzählungen stammen<br />
zum allergrößten Teil von Maria Leitgeber-Dähn, dann auch von Carmen<br />
Streithof-Singer, die in den 50er Jahren als Dichterin hervorgetreten war,<br />
sowie von Max Dähn, Kurt Friedrichs und anderen. In den letzten beiden<br />
Jahrzehnten kamen zunehmend auch die Insel betreffende namen- und<br />
familienkundliche sowie volkskundlich-kulturgeschichtliche Artikel mit<br />
Fotodokumentation hinzu.<br />
Ab Mitte der 80er Jahre hat meine Frau auf Honorarbasis – zuerst im<br />
Auftrage der ‘Mainzer Akademie’, dann des schleswig-holsteinischen<br />
Kultusministeriums – die in den 60er und 70er Jahren gemachten 175<br />
Stunden Tonbandaufnahmen ausgeschrieben, etwa die zweite Hälfte<br />
direkt in den Computer. Diese PC-Ausschriften bilden zusammen mit<br />
den im ‘Helgoländer’ 1975 bis 1982 veröffentlichten Texten, die nachträglich<br />
eingescannt wurden, unseren vorläufigen lexikographischen<br />
Textkorpus. Mit Hilfe eines von Gerald van Berkel entworfenen Computerprogramms<br />
können wir hieraus jedes beliebige Wort mitsamt<br />
Kontext abrufen bzw. ausdrucken. 12 Obwohl diese automatisch abrufbare<br />
Textmasse nur ein Drittel des Gesamtkorpus ausmachen dürfte und<br />
die Primäraufzeichnungen nicht darin enthalten sind, lässt sich mit<br />
ihrer Hilfe zumindest von den frequenteren Lexemen ein relativ gutes<br />
Bild von deren Bedeutung und Vorkommen in mehr oder weniger<br />
festen Verbindungen (also Phraseologismen und Kollokationen) gewinnen.<br />
Jedenfalls hat das so erschlossene Belegmaterial im Vergleich zum<br />
Krogmannschen Wörterbuch eine ungleich größere Dichte und Repräsentativität.<br />
Hinzukommt dank der hohen sprachlichen Kompetenz besonders<br />
der Informantin und Textproduzentin Maria Leitgeber-Dähn<br />
eine in verschiedener Hinsicht bessere Sprachqualität. Dies alles lässt<br />
sich augenfällig demonstrieren, wenn wir Krogmanns Wortartikel Deer<br />
‘Tür’ mit dem neu erstellten deutsch-helgoländischen Artikel Tür, der<br />
also lediglich auf dem obengenannten Datenbankauszug basiert, miteinander<br />
vergleichen. 13<br />
137
Ich muss mich hierzu auf einige wenige Hinweise beschränken. Erstens:<br />
Es fehlen bei Krogmann nahezu alle Kollokationen mit Deer als Subjekt<br />
und Objekt sowie mit Attribut (vgl. das erste Viertel unseres Artikels)<br />
sowie Präpositionalphrasen mit ‘an’, ‘durch’, ‘hinter’, ‘von’ und ‘zu’; mit<br />
‘vor’ bringt er nur das Lesebuchzitat „wan hi feer di Deer küm“ (4. Zeile von<br />
oben), was genuiner it feer Deer heißt; fehlen tun auch tu’n Deern iin ‘zur<br />
Tür herein’ 14 und bitten Deer ‘zur Tür hinaus’, für welches Letztere Krogmann<br />
nur das wohl jüngere it di Deer und einmal bit di Deer verzeichnet.<br />
Die Redensart hi lapt mi de Deeren iin habe ich in das genuinere hi lapt miin<br />
Deern iin geändert. Das Helgoländische, das auch sonst westliche Züge<br />
zeigt, ist als einziger nordfriesischer Dialekt eine ausgesprochene ‘Possessivsprache’.<br />
Was die Artikellosigkeit in festen Präpositionalphrasen<br />
betrifft (vgl. z.B. feer Deer ‘vor der Tür’), so sind das Helgoländische und<br />
das Föhring-Amring mit dem Niederländischen und Westfriesischen<br />
vergleichbar, während das Sylterfriesische hier noch die weitergehende<br />
altgermanische Artikellosigkeit konserviert hat. Durch die zunehmende<br />
hochdeutsche Interferierung befindet sich aber auch diese Eigenart der<br />
inselnordfriesischen Dialekte im Abbau. 15<br />
Nachdem ich bereits Mitte der 70er Jahre im ‘Helgoländer’ ausführliche<br />
Beiträge zur Geschichte der helgoländischen Orthographie und zur Morphologie<br />
des Helgoländischen veröffentlicht hatte, 16 konnten meine Frau<br />
und ich 1987 das helgoländische Lehrbuch ‘Wi lear Halunder’ herausbringen.<br />
17 Die Lesestücke stammen von der 1911 auf Helgoland geborenen<br />
Helgoländischlehrerin Mina Borchert-Pauls, die Grammatik und die<br />
Wortlisten von meiner Frau und mir sowie das Kapitel ‘Schrift und Aussprache’,<br />
in dem auch die generations- und familienbedingte phonetische<br />
Variation beschrieben wird, von meiner Hand. 18 Zu den folgenden beiden<br />
Auflagen wurde eine Kassette mit den Lesestücken, gesprochen von vier<br />
Sprechern und Sprecherinnen verschiedener Generationen, hergestellt,<br />
um vor allem das Selbststudium zu erleichtern. 19<br />
Ende der 90er Jahre wurden am Nordfriisk Instituut in Bredstedt fünf<br />
verschiedene nordfriesische und eine niederdeutsche Ausgabe des Bilderwörterbuchs<br />
‘My First Thousand Words’ von Amery & Cartwright erarbeitet,<br />
darunter auch eine helgoländische, die meine Frau und ich unter<br />
Hinzuziehung geeigneter Muttersprachlerinnen zusammenstellten. 20<br />
Von Oktober 1992 bis Mitte 1998 war Ritva Århammar mit einer halben<br />
Stelle und mit finanzierungsbedingten Unterbrechungen am Nordfriisk<br />
Instituut Ausführende des Projekts ‘Helgoländisches Gebrauchswörterbuch’. 21<br />
Zunächst wurde der Teil ‘Helgoländisch-Deutsch’ in Angriff genommen,<br />
wobei alle Wortlisten und Krogmanns Helgoländer Wörterbuch A – L<br />
138 PHILOLOGIA FRISICA
sowie die von mir gemachten Primäraufzeichnungen exzerpiert wurden<br />
und zu vorläufigen, kleinen Wortartikeln ausgearbeitet wurden. Noch geraume<br />
Zeit vor der Fertigstellung dieses Teils wurde auf Bitte der beiden<br />
auf Helgoland tätigen Helgoländischlehrerinnen der arbeitsintensivere<br />
zweite Teil ‘Deutsch-Helgoländisch’ vorgezogen. Beim Ablauf des kofinanzierten<br />
Projekts lag eine vorläufige Fassung dieses Teils vor, die verschiedenen<br />
Interessenten auf Helgoland sowie den friesischen Institutionen<br />
zur Verfügung gestellt wurde. 22 Die unkorrigierte Rohfassung des helgoländisch-deutschen<br />
Teils liegt bisher nur in wenigen Exemplaren in<br />
Bredstedt und auf Helgoland vor. 23<br />
Im Laufe der Jahre habe ich die vorliegende Erstfassung einer gründlichen<br />
Durchsicht unterzogen und durch Lektüre und Neuexzerpierung<br />
stark erweitert. Diese mit Unterbrechungen erfolgende Arbeit wie auch<br />
die von meiner Frau besorgte Anpassung und Ergänzung des Wörterbuchmanuskripts<br />
werden uns noch einige Zeit beschäftigen. Der Charakter<br />
eines Gebrauchswörterbuchs mit einer begrenzten Auswahl der<br />
Lemmas und Wortverbindungen hat sich dabei schon längst hin zu einem<br />
möglichst erschöpfenden Wörterbuch gewandelt. 24 Wir tragen uns<br />
nunmehr mit dem Gedanken, dieses Wörterbuch in progress allen Interessenten<br />
im Internet zugänglich zu machen. Hierfür benötigten wir jedoch<br />
die technische Unterstützung eines lexikographischen Instituts wie z. B.<br />
der Fryske Akademy. Als längerfristiges Projekt steht noch aus die Schaffung<br />
einer Datenbank der helgoländischen Sprache auf der Grundlage<br />
der gesamten vorhandenen Aufzeichnungen und der gedruckten und ungedruckten<br />
Textkorpora. Für die Finanzierung des Projekts bedürfte es<br />
der Mitwirkung der zunächst in Frage kommenden Institutionen, wobei<br />
versucht werden sollte, gemeinsam Drittmittel einzuwerben.<br />
4 Die Erforschung des Helgoländischen<br />
Was nun die Erforschung des Helgoländischen im engeren Sinne betrifft,<br />
so muss ich mich hier auf einige wenige Stichworte beschränken. Außer<br />
den bereits in den Anmerkungen 2, 5, 10 und 17 genannten Veröffentlichungen<br />
zur Morphologie, Phonetik und Orthographie sei zunächst auf<br />
meine drei Artikel im ‘Handbuch des Friesischen’ hingewiesen, in denen<br />
das Helgoländische mehr oder weniger umfassend berücksichtigt wird. 25<br />
Im Laufe der Jahre sind weitergehende Vorarbeiten zur Syntax und zur<br />
Morphologie einschließlich der Wortbildung sowie zur Lautgeschichte<br />
und Etymologie des Helgoländischen entstanden, zur letzteren eine Kartei<br />
mit zur Zeit rund 1500 Zetteln; zu vergleichen ist hierzu auch eine<br />
Reihe von Wortstudien im ‘Helgoländer’. 26 Auf dem 3. EUROPHRAS-<br />
Kongress 2004 in Basel hielt ich einen Vortrag über ‘Phraseologismen und<br />
139
ildliche Ausdrücke im Helgoländischen aus den drei inseltypischen Ausgangsdomänen<br />
Seefahrt, Lotsen- und Rettungswesen, Fischerei sowie Vogelfang und Vogeljagd’.<br />
27 Die durch den Vogelzug bedingte überaus reiche Ornis der Insel<br />
generierte eine sehr umfangreiche und differenzierte helgoländische Vogelnomenklatur,<br />
die ich von den ersten Quellen um 1800 an erfasst und<br />
etymologisch behandelt habe.<br />
4.1 Exkurs zum gegenwärtigen Stand des Helgoländischen<br />
Die Sprachsituation und die Bestrebungen zur Förderung und Erhaltung<br />
des Helgoländischen, schließlich, habe ich in verschiedenen veröffentlichten<br />
Vorträgen behandelt, 28 zuletzt vor genau einem Jahr im Rahmen<br />
einer Vorlesungsreihe an der Universität Erlangen, und zwar über den<br />
Stand des Friesischen im allgemeinen, aber speziell über den der nordfriesischen<br />
Dialekte (abrufbar im Internet unter www.dialektforschung.phil.<br />
uni-erlangen.de/sterbendialekte). 29 Etwa um die gleiche Zeit erschien eine<br />
Dissertation über die letztlich vergeblichen Bemühungen um den Erhalt<br />
des Helgoländischen, mit der Paulina Zielinska an der Europa-Universität<br />
‘Viadrina’ in Frankfurt an der Oder promovierte. 30 Fest steht, dass<br />
das ‘Halunder’, wie übrigens die meisten anderen nordfriesischen Varietäten,<br />
im Laufe dieses Jahrhunderts mangels sprachlichen Nachwuchses<br />
aussterben wird, nachdem es immer mehr Gebrauchsfunktionen und<br />
Sprechgelegenheiten eingebüßt hat. 31<br />
5 Schlussbetrachtung<br />
In meinem gerafften Vortrag habe ich eine etwas trockene, überwiegend<br />
quantitative Übersicht einer 40 Jahre dauernden Sammel-, Aufnahme-<br />
und Auswertungsarbeit gegeben. Dabei konnte wohl nur unvollkommen<br />
vermittelt werden, worum es bei alledem in Wirklichkeit geht, nämlich<br />
um den ganzen Mikrokosmos einer kleinen, aber sehr besonderen Community.<br />
In ihrer wie oben geschildert extensiv dokumentierten Sprache<br />
– deät Halunder – sind Leben und Leid dieses Inselvölkchens während der<br />
letzten so wechselhaften zwei Jahrhunderte niedergelegt und für die heutigen<br />
und künftigen Generationen aufbewahrt bzw. in Teilen zugänglich<br />
gemacht worden. Erst recht nicht vermittelbar ist aber das persönliche<br />
Erlebnis eines Dialektforschers, dem es durch günstige Umstände vergönnt<br />
war, tiefe Einblicke in diese Sprache und die sie tragende Gemeinschaft<br />
zu gewinnen und innigen Anteil an deren Geschicken in Vergangenheit<br />
und Gegenwart zu nehmen.<br />
140 PHILOLOGIA FRISICA
Anmerkungen<br />
1 Kurzfassung in: <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 1975. Fryske Akademy: Ljouwert<br />
1977, S. 92-100.<br />
2 Theodor Siebs, Helgoland und seine Sprache. Beiträge zur Volks- und<br />
Sprachkunde. Aug. Rauschenplat: Cuxhaven / Helgoland 1909 (Reprint<br />
im Verlag Martin Sändig: Wiesbaden 1969). – Eingangs besprach ich<br />
damals auch die älteren Veröffentlichungen zum Helgoländischen,<br />
darunter P. A. Oelrichs, Kleines Wörterbuch zur Erlernung der Helgolander<br />
Sprache für Deutsche, Engländer und Holländer. Nebst einem Anhange<br />
enthaltend einfache Dialoge aus dem Leben in deutscher und helgolander<br />
Sprache. Im Selbstverlag: 1846 (Reprint im Verlag F. Dörling: Hamburg<br />
1981). Zweite verbesserte Auflage: Snake Jim Hollunder? Kleiner Wörterschatz<br />
zur Erlernung der Helgolander Sprache für Deutsche, Engländer und<br />
Franzosen. […] Gespräche und Lesestücke […]. C. A. Koch’s Verlag: Leipzig<br />
1882 (Reprint im Verlag Schuster: Leer 1976).<br />
3 Van Boppen en Bedeelen. Hallunner Veersnakkestekken feer Letjen en Grooten<br />
[Vom Ober- und Unterland. Helgoländische Erzählungen für Kinder<br />
und Erwachsene] soamelt en apskrewwen van de „Helgoländer Heimgruppe“<br />
im Ring der Volkstumsgruppen der NSG. „Kraft durch Freude“. Otto<br />
Meißners Verlag: Hamburg 1937. Mit einer losen Beilage mit einem<br />
Nachwort des Herausgebers Friedrich Panse, Anmerkungen, Wörterverzeichnis<br />
und Vogelnamen (S. 5 – 20). – Vollständiger fotomechanischer<br />
Nachdruck im Auftrag von Cläre und Friedrich Panse beim Karl<br />
Wachholtz Verlag, Neumünster 1976.<br />
4 Am 15. Aug. 1948 erschien eine Nullnummer, dann Nr. 1/2 (Sept./Okt.<br />
1948) bis Nr. 99/100 (Dez. 1956). Druck: Thomas Wree (Gustav-Adolf<br />
Janssen), Flensburg. Die Nummern 92 (Mai 1956) und 97 (Okt. 1956)<br />
sind nicht erschienen. – In der von Dr. James Packroß redigierten Rubrik<br />
„Gud Heep [Gute Hoffnung]. En Bleed feer arkjan wölk Hallunner<br />
snakket“ erschienen mehr oder weniger regelmäßig helgoländische<br />
Gedichte und Erzählungen; in der letzten Ausgabe der umfangreiche<br />
Schwank „Ho Haik Haikens uun’e Hemmel kümm“, eine Nacherzählung<br />
von Gorch Fock’s „Wat Hein Saß in’n Heben keem“ (Wie H. S. in den<br />
Himmel kam), die in einer von Dr. W. Krogmann geleiteten Übung<br />
an der Universität Hamburg von helgoländischen MuttersprachlerInnen<br />
angefertigt worden war. Eine Bibliographie der ‘Gud Heep’-Texte<br />
erstellte Angelika Renk i. J. 1995 als Semesterarbeit am Seminar für<br />
friesische Sprache und Literatur und ihre Didaktik an der Universität<br />
Flensburg. Zum Teil 2 ‘Die Autoren’ vgl. Verf., Das helgoländische Schrifttum<br />
(vervielfältigt 1989 mit späteren Zusätzen). – Vgl. ferner Thorsten<br />
Schmidt, Das Nachkriegsschicksal der Insel Helgoland im Spiegel der<br />
Zeitschrift „Helgoland – ein Mitteilungsblatt für Hallunner Moats“. In: Uwe<br />
141
Danker et al. (Hrsg.), Demokratische Geschichte. Jahrbuch zur Arbeiterbewegung<br />
und Demokratie in Schleswig-Holstein VI (1991), S. 213-<br />
237.<br />
5 Helgoländer Wörterbuch, bearbeitet von Willy Krogmann. 1. – 5. Lieferung.<br />
Vorwort: Hamburg, den 20. Januar 1957. – Einleitung: A. [Historische]<br />
Lautlehre (S. 3-45), B. Zur Formenlehre (S. 46-62), C. Zur Wortbildung<br />
(S. 63f.). A – L (S. 69-444). Akademie der Wissenschaften und<br />
der Literatur [zu Mainz]. Veröffentlichungen der Kommission für germanische<br />
Sprach- und Literaturgeschichte Band 1. Im Franz Steiner<br />
Verlag: Wiesbaden [1957/8 – 1967/8].<br />
6 Im „Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Literatur“ 71<br />
(1959), 89-94, nachgedruckt in: Dietrich Hofmann: Studien zur Friesischen<br />
und Niederdeutschen Philologie, hrsg. von G. Kreutzer, A. Walker und O.<br />
Wilts (= Dietrich Hofmann: Gesammelte Schriften Band II). Helmut Buske<br />
Verlag: Hamburg 1989, 103-108. Hofmanns Kritik gilt der unvollständigen<br />
Auswertung der recht spärlichen älteren Überlieferung sowie<br />
der unübersichtlichen, mit vielen Fehlern behafteten historischen<br />
Lautlehre, die vom germanischen statt besser vom rekonstruierten<br />
ains.-nordfries. Lautsystem ausgeht und das oft entscheidende Zeugnis<br />
der beiden anderen nordfries. Inseldialekte nicht heranzieht.<br />
7 Als Kontaktperson und ‘Lotse’ leistete mir dabei Dr. phil. James Packroß<br />
als gebürtiger Helgoländer und Kenner der helgoländischen<br />
Sprache und Literatur unschätzbare Dienste (vgl. meinen ausführlichen<br />
Nachruf, Anm. 11). Bei meinem ersten Aufenthalt lebte noch<br />
Mary Franz, die Verfasserin auch sprachlich besonders wertvoller Erzählungen<br />
(vgl. Anm. 11), und ich habe die Gelegenheit genutzt, sie zu<br />
veralteten Wörtern zu befragen und mehrstündige Tonbandaufnahmen<br />
mit ihr zu machen.<br />
8 Die Aufzeichnungen (Primärnotizen) erfolgten mittels gezielter Befragung<br />
der InformantInnen sowohl in deren Wohnung als auch bei<br />
Wind und Wetter auf der Landungsbrücke und vor und in den ‘Hummerbuden’<br />
(Tiinerbuuder), wo die Fischer und ‘Börteleute’ zu bestimmten<br />
Zeiten anzutreffen waren – hier großenteils auch Notizen von mitgehörter<br />
spontaner Rede bei ‘teilnehmender Beobachtung’. Ähnlich<br />
wurde bei den Tonbandaufnahmen verfahren, nur überwogen hier<br />
bei der Erzählgabe und -freudigkeit meiner Hauptinformantin Frau<br />
Leitgeber-Dähn das freie Erzählen zu vorher abgesprochenen Themen,<br />
weitgehend aus ihrem schier unerschöpflichen Fundus eigener<br />
Erinnerungen und Erlebnisse, jedoch auch Erzählungen aus zweiter<br />
Hand.<br />
9 Vgl. meine Nachrufe und Gedenkartikel: (1) „Maria Leitgeber-Dähn zum<br />
Gedenken. Die unermüdliche Erzählerin und Schriftstellerin in helgoländi-<br />
142 PHILOLOGIA FRISICA
scher Sprache nach schwerer Krankheit verstorben“ im ‘Helgoländer’ Nr. 183<br />
(Okt./Nov. 1979), 8f. – (2) (Zum 10. Todestag): „Übersicht und Würdigung<br />
des schriftstellerischen Werkes von Maria Leitgeber-Dähn“ im ‘Helgoländer’<br />
Nr. 302, 14; 303, 11f. (mit einer Bibliographie der in der Zeitschrift<br />
veröffentlichten Texte); 304, 12 (Sept. – Nov. 1989). – (3) „Zum 100. Geburtstag<br />
von Maria Leitgeber-Dähn. Vom ‘ferdjetten Börriger’ zur verdienten<br />
Bürgerin ihrer Heimatinsel“ im ‘Helgoländer’ Nr. 500 (Febr. 2006), 21-24<br />
(mit ergänzender Bibliographie).<br />
10 ‘Der Helgoländer’, im Folgenden HEL abgekürzt, erscheint seit August<br />
1964 (Nr. 1), zunächst als „Sonderbeilage der Cuxhavener Allgemeinen<br />
/ Niederelbe-Zeitung“, ab Nr. 10 (Juni 1965) mit dem Zusatz „Offizielles<br />
Veröffentlichungsorgan des Vereins Helgoland e.V. – Geschichte und<br />
Kultur der Deutschen Bucht“; ab Nr. 59 (Juli/August 1969) lautete der<br />
Untertitel „Die Monatszeitung für die Insel Helgoland“, um dann ab<br />
Nr. 334 (April 1992) ersatzlos gestrichen zu werden. War die Zeitschrift<br />
bis Nr. 510 (Dez. 2006) vierspaltig im Folioformat erschienen, so trat<br />
mit Nr. 511 (Jan. 2007) eine sowohl äußere wie allmählich auch inhaltliche<br />
Änderung ein: seither ist das Format auf A4 verkleinert, der Text<br />
dreispaltig und in einer größeren Schrifttype gesetzt; der Untertitel<br />
(als Balken oben am Umschlag angebracht) lautet jetzt – zum neuen<br />
redaktionellen Stil passend – „Das Magazin für Helgoland – Geschichte<br />
und Kultur der Deutschen Bucht“, wobei das letztere stets<br />
mehr hinter die aktuellen Berichte zurücktritt, wodurch die davor<br />
reichlich vorhandenen Möglichkeiten zur Unterbringung sprachlicher<br />
und historisch-volkskundlicher Beiträge eingeengt werden. –<br />
Die von mir versorgte Rubrik „Halunder Spreek“ wurde in der Weihnachtsausgabe<br />
des Jahres 1974 (HEL 125) mit dem Übersichtsartikel<br />
„Die Helgoländische Sprache“ eröffnet. Es folgten Artikelreihen zur (Geschichte<br />
der) „Schrift und Aussprache des Helgoländischen“ (illustriert mit<br />
Faksimiles und Sprachproben) (HEL 126-131; 128 mit einer kritischen<br />
Besprechung samt Ergänzungen zu Krogmann, Helg. Wb., S. 433: Long<br />
– Looatjen) – „Kurzer Abriß der helgoländischen Grammatik“ (HEL 135) –<br />
„Helgoländische Grammatik: Das Zeitwort“ (HEL 175, 187, 189 – 1979/80)<br />
– „Leitfaden des Helgoländischen“ (HEL 250-251, Mai-Juni 1985), die erste<br />
Folge mit Grundsätzlichem zu ‘Sprache : Dialekt’ sowie über die<br />
lautgeschichtlich bedingten Besonderheiten des Helgoländischen.<br />
Vgl. ferner Anm. 9, 11, 26 und 28. – Ab Nr. 125 ist ‘Der Helgoländer’ in<br />
verschiedenen (v.a. frisistischen) Institutionen und Bibliotheken einsehbar,<br />
darunter auch in der ‘Provinciale Bibliotheek’ in Ljouwert/<br />
Leeuwarden.<br />
11 Vgl. unter C. Helgoländisch – Halunder die von V. Tams Jörgensen begründete<br />
Dokumentation „Nordfriesische Texte in Zeitschriften und Zei-<br />
143
tungen“, die seit 1975 im ‘Nordfriesischen Jahrbuch’ erscheint. – Auch<br />
ältere Gedichte und Erzählungen wurden mit sprachlich-inhaltlichem<br />
Kommentar und teilweise auch Übersetzungen in der seit 1970<br />
gültigen Orthographie veröffentlicht; ferner die von mir verfassten<br />
Dichterportraits und z.T. mit Bibliographien versehenen Werkübersichten<br />
(vgl. auch Anm. 9): Vom ersten Helgoländer Dichter und<br />
Schriftsteller, dem Schiffscapitain Hans Frank Heikens (1780-1862) im<br />
HEL 199, 201 und 202 (Febr.-Mai 1981). – Von der ersten Helgoländer<br />
Dichterin Anna Catharina Becker-Lorenz (1836-1919), von der allerdings<br />
nur Gedichte und zwei ‘Idyllen’ in deutscher Sprache überliefert sind,<br />
im HEL 399 (Sept. 1997), 16f. – Vom bekanntesten älteren Helgoländer<br />
Dichter Heinrich E. Claasen (1842-1917) im HEL 211-213 (Febr.-April<br />
1982) und (mit Foto) im HEL 442 (April 2001). – Gerrit Singer (1858-1944)<br />
im HEL 258 und 259 (Jan./Febr. 1986). – Mary Franz (1895-1969) im<br />
HEL 376 (Okt. 1995), 14-17 (vgl. Anm. 7). – Heinrich Krüß (‘Hein Marder’;<br />
1901-1976): „Ein helgoländischer Liedertexter und -sänger“ im<br />
HEL 255 (Okt. 1985); die Texte seines i. J. 1974 von mir auf Tonband<br />
aufgenommenen Repertoires wurden 1987-89 im HEL veröffentlicht<br />
(vgl. die obengenannte Bibliographie im ‘Nordfries. Jahrbuch’). – Max<br />
Dähn (1909-1971) im HEL 420 (Juni 1999), 16f. – James Packroß (1909-<br />
2001): „Zur helgoländischen Lyrik von James Packroß“ im HEL 452<br />
(Febr. 2002), 12f., auch in ‘Nordfriesland’ 140 (Dez. 2002), 22-25; „Dr.<br />
James Packroß, Leben und Werk. Dem verdienten Wahrer und Mehrer<br />
des sprachlich-kulturellen Erbes der Helgoländer zum Gedenken“<br />
im HEL 462 (Dez. 2002), 46-50; 464 (Febr. 2003), 9-11. – Jacob Lorenzen<br />
(1878-1968): „Der Helgoländer Jacob Lorenzen schrieb in der Ferne<br />
volkstümliche Lieder und Gedichte“ im HEL 522 (Dez. 2007), 41-45,<br />
worin der Anfang mit der (Wieder)veröffentlichung seiner Gedichte<br />
mit Übersetzung und Kommentar gemacht wurde. – Vgl. noch die von<br />
mir betreute Examensarbeit „Das friesischsprachige Werk des Helgoländer<br />
Schriftstellers James Krüss“ (Maschinenschr., Univ. Flensburg 2008) von<br />
Björn Ketelsen.<br />
12 Siehe im Anhang 1 die als Handout verteilte S. 4 von 21 Seiten mit dem<br />
Lexem Deer ‘Tür’ (dazu drei Seiten mit dem Plur. Deern), hier durch<br />
Weglassung von überlappenden Textsegmenten usw. bereinigt. – HEL<br />
163-182 (1978-79) sind den Kindheitserinnerungen von Maria Leitgeber-Dähn<br />
entnommen, während HEL 185 (1979) aus zwei Erzählungen<br />
von Mary Franz stammt (vgl. Anm. 8/9 bzw. 7 und 11).<br />
13 Siehe Anhang 2 und 3. – In Krogmanns Wortartikel Deer sind die folgenden<br />
Korrekturen vorzunehmen: ‘er läuft mir die Türen [ Tür]<br />
ein’ – hi falt … iin’t [ uun’t] Hüs – … stun [ stunn, heute stun’n] bliuw<br />
– ‘aus der Tür werden [ werfen]’. – Es fehlt der Verweis auf die Zuss.<br />
144 PHILOLOGIA FRISICA
Bütterdéér ‘Haus-/Außentür’, ferner unter den Teilen der Tür und des<br />
Türrahmens Lokstaf ‘Türpfosten’ (= aofries. locstef, vgl. Anm. 14).<br />
14 Über diese Pluralform Deern als Rest des alten Pluraletantums (so<br />
auch etwa im Wfries. und Engl.) s. Verf., Was bedeutet dura and derne,<br />
loc and locstef in den altemsfriesischen Bußtaxen? Mit etymologischen und<br />
wortgeographischen Beiträgen zu afries. derne, andern und (lok-)stef, in: K.<br />
Dekker, A. MacDonald and H. Niebaum (eds.), Northern Voices. Essays<br />
on Old Germanic and Related Topics, Offered to Professor Tette Hofstra<br />
(Peters: Leuven – Paris – Dudley, MA 2008), S. 173-189, h. 176, Fußn.<br />
4.<br />
15 Vgl. Verf., Das Nordfriesische im Sprachkontakt, in: H. H. Munske et al.<br />
(Hrsg.), Handbuch des Friesischen (Max Niemeyer Verlag: Tübingen<br />
2001), Sp. 326b (3.1.3.2.b) und 346b (5.1.2.3.).<br />
16 Vgl. Anm. 10.<br />
17 „Wi lear Halunder. Helgoländisches Lehrbuch“ von Mina Borchert, Ritva<br />
und Nils Århammar. Herausgegeben vom Verein zum Wiederaufbau<br />
des früheren Helgoländer Nordseemuseums e.V. (= Veröffentlichung<br />
Nr. 85 des Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt, NF). Helgoland 1987.<br />
– Zweite, verbesserte Auflage. Helgoland – Bredstedt 1991. – Dritte,<br />
verbesserte Auflage. Herausgegeben vom Förderverein Museum Helgoland<br />
e.V. Helgoland 2002.<br />
18 Auch als Sonderdruck erschienen. Helgoland 1987 (Herstellung [wie<br />
auch des Lehrbuchs] Husum Druck- und Verlagsgesellschaft, Husum).<br />
19 Aufgenommen von Peter Mangelsdorf (†), Helgoland. Inzwischen<br />
auch auf CD erhältlich. Zur generationsbedingt unterschiedlichen<br />
Aussprache der SprecherInnen s. Verf., Die Begleitkassette zum helgoländischen<br />
Lehrbuch im HEL 360 (Juni 1994), 21.<br />
20 „Miin iaars duusend Würder Halunder“. Beoarbooidet fan Ritva en Nils<br />
Århammar. Verlag Nordfriisk Instituut: Bräist/Bredstedt, NF. 1999<br />
(Veröffentlichung Nr. 150). – Die zu kleine Auflage von 200 Exemplaren<br />
war nach kurzer Zeit ausverkauft; leider ist bis heute kein Nachdruck<br />
der helgoländischen Ausgabe erfolgt.<br />
21 Vgl. Ritva Århammar, Med Futten oawer ’e Nak. En Halunder Gebrikswürderbuk<br />
uun ’e Moak. In: ‘Nordfriesland’ 103/104 (Dez. 1993), 38.<br />
22 „Helgoländisches Gebrauchswörterbuch. Teil I: Deutsch – Helgoländisch“,<br />
bearbeitet von Ritva und Nils Århammar. Nordfriisk Instituut, Bräist/<br />
Bredstedt 1998 (unverkäuflicher Vorabzug).<br />
23 „Helgoländisch – Deutsches Wörterbuch“. Auf der Grundlage der Sammlungen<br />
von Nils Århammar und anderen zusammengestellt von Ritva<br />
Århammar. Nordfriisk Instituut, Bräist/Bredstedt 1994 (vervielfältigt).<br />
24 Als Ergebnis meiner Beschäftigung mit der Phraseologie wurde in<br />
einem späteren Stadium eine Neuerung eingeführt, nämlich die dop-<br />
145
pelte Bedeutungsangabe: an die phraseologische Lesart (Übersetzung)<br />
wird seither in Klammern zwischen Gänsefüßchen die wörtliche Lesart<br />
(Übersetzung) hinzugefügt (vgl. Verf., Phraseologie […], in <strong>Philologia</strong><br />
<strong>Frisica</strong> anno 2005, S. 167-194, h.: 171). Diese Praxis wurde dann auch<br />
auf vom Deutschen abweichende Kollokationen und Komposita etc.<br />
ausgeweitet, gegebenenfalls auch bei Einzelwörtern (vgl. s. v. zeigen).<br />
Beispiele: zeigen wiise („weisen“); das wird sich (noch) z. (ergeben, herausstellen,<br />
an den Tag kommen) deät wür wi do (no) woor („das werden wir ja<br />
[noch] gewahr“), vgl. auch: deät es en Klauen, wat hem fan sallow wint<br />
/ de wint hem fan sallow („das ist ein Garnknäuel, der/das sich von selbst<br />
wickelt“ [vgl. wfries. dat is in kleaun dy’t him sels ontwynt; WFT 10, 393f.].<br />
– leichenblass wit as/es en Gais („weiß wie ein Geist“), krit-wit („kreideweiß“);<br />
l. werden siin Dooadenkleer sat („seine Totenfarbe setzen“). – ordnungsgemäß<br />
soo as/es ’et heart („so wie es sich gehört“). – Eine weitere<br />
Besonderheit des Wörterbuchs ist die Unterscheidung von älterem<br />
(auch veraltetem) und jüngerem Sprachgebrauch bei den zahlreich<br />
registrierten Synonymen und Wortvarianten.<br />
25 Horst H. Munske et al. (Hrsg.), Handbuch des Friesischen (Max Niemeyer:<br />
Tübingen 2001): 31. Das Nordfriesische im Sprachkontakt (unter Einschluss<br />
der Lexikologie), S. 313-353, und zwar unter 2. Nordfries.-Dänisch (S.<br />
316), 3. Nordfries.-Niederdt. (S. 320f. und 324ff.), 4. Nordfries.-Niederländ. (S.<br />
333), 5. Nordfries.-Hochdt. (S. 336-349, passim) und 6. Nordfries.-Englisch (S.<br />
350). Zu 2. ist die folgende Spezialstudie des Verf. zu vergleichen: „Der<br />
dänische Anteil am Helgoländer Wortschatz“ (1996; s. die Bibliographie<br />
im Handbuch S. 351). – 50. Die Herkunft der Nordfriesen und des Nordfriesischen,<br />
S. 531-537 (vgl. auch in der Bibliographie S. 537: Århammar 1968,<br />
1990 und 1995). – 75. Grundzüge nordfriesischer Sprachgeschichte, S. 744-765<br />
(bes. Kap. 1. Lautgeschichte, passim).<br />
26 Wenn wir von den gelegentlichen etymologischen u.a. Hinweisen in<br />
den Kommentaren zu den im HEL veröffentlichten Erzählungen und<br />
Gedichten absehen, handelt es sich um die folgenden HEL-Artikel (ab<br />
Nr. 329 (1991) unter der Rubrik „Ii Spreekhörn (Unsere Sprachecke)“): 168<br />
(Juli/Aug. 1978), 8: „Die ‘Börte’. Über Bedeutung und Herkunft einer typisch<br />
Helgoländer Bezeichnung“ [zusätzlich mit einer Vielzahl bei Krogmann<br />
fehlender Redensarten mit Beert]. – 177 (April/Mai 1979), 13: „Zwei alte<br />
helgoländische Wörter“ [benklooats ‘innen (drin)’ (vgl. afries. binna clathum)<br />
und seelt fol ‘übersät mit’]. – 291 (Okt. 1988), 11: „Fastewal“ und<br />
„uuderweegen“ [‘Festland’ und ‘auf dem Festland’ („anderswo“)]. – 329<br />
(Nov. 1991), 8: 1. „heilig“ im Helgoländischen. – 330 (Dez. 1991), 31: 2. Die<br />
Bezeichnungen des Körpers und seiner Teile im Helgoländischen. 2.1 (der ganze)<br />
Körper (engl. body) [nicht weitergeführt; Liste der helg. Bezeichnungen<br />
liegt vor]. – 344 (Febr. 1993), 111: „Was bedeutet helg. Huaachensneem<br />
146 PHILOLOGIA FRISICA
[älter Uaakelsneem ‘Ökelname’] eigentlich?“ – 358 (April 1994), 18: „Beerigers<br />
und tu beerigen keem. Ein Beitrag zum Helgoländer Brauchtum<br />
[und Sprache] um die Konfirmation“. – 393 (März 1997), 15: Helg. Balkiiners<br />
‘Grubenhölzer (als Treibgut)’. – 397 (Juli 1997), 16: „Zu den ältesten<br />
Helgoländer Familiennamen. Die ‘Patronymika’ vom Typ Bartz/Harlichs,<br />
Rickmers, Heikens/Payens und Keiken/Thaten“. – 401 (Nov. 1997), 14:<br />
„Skit, der helg. Name der Lumme“. – 428 (Febr. 2000), 15: „Hölkers und<br />
Koksen: 1. Hölk(er) ‘kleine Strandschnecke’, 2. Koks ‘große Strandschnecke,<br />
Wellhornschnecke’“ (430, 16 Nachtrag zur Redensart dear lait en Koks bi).<br />
– 450 (Dez. 2001), 47: „Helg. Rudder – vom Ruder- zum Motorboot“. – 455<br />
(Mai 2002), 18f: „Die helgoländischen Bezeichnungen der Mahlzeiten. Mit einem<br />
Exkurs über den dänischen Einfluss auf das Helgoländische“ [vgl. Anm.<br />
25]. – 473 (Nov. 2003), 10: „Klef und Kläow – Klippe/Kliff und Fels.“ – 483<br />
(Sept. 2004), 12: „Zu der bildlichen Redensart en Bumm bi de Futt“. –<br />
512 (Febr. 2007), 23: „Düpp, das helgoländische Wort für Trinkgeld“. – Vgl.<br />
noch mit anderer Thematik HEL 167 (Juni/Juli 1978), 9: „Helgoländische<br />
Lotsenexaminierbücher. Einziges Beispiel eigenständiger nordfriesischer<br />
Gebrauchsprosa in älterer Zeit“; mit leicht abweichendem Wortlaut des<br />
Titels auch in Us Wurk 27 (1978), 51f.<br />
27 Noch ungedruckt geblieben. Das Handout mit der gegliederten und<br />
im Einzelnen erläuterten Materialsammlung findet sich im Anhang<br />
meines auf dem 16. Friesischen Philologenkongress gehaltenen Phraseologie-Vortrags,<br />
s. <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 2005 (Ljouwert 2007), S.<br />
179-190.<br />
28 (1) Historisch-soziolinguistische Aspekte der nordfriesischen Mehrsprachigkeit,<br />
in: Friesisches Jahrbuch 1976, 55-76. – (2) Damit die ‘Halunder Spreek’<br />
nicht verstummt, in: HEL 254 (Sept. 1985), 10f.; auch unter dem Titel<br />
„Damit die ‘Halunder Spreek’ nicht verstummt …“ [vgl. Anm. 31] Spracharbeit<br />
auf Helgoland und das Helgoländische Wörterbuch, in: Nordfriesland<br />
75 (April 1986), 71-75. – (3) At Nuurdfresk jister, daaling an maaren. – Das<br />
Nordfriesische gestern (1978), heute (1989) und morgen (2000), in: Th. Steensen<br />
und A. Walker, Friesen heute. Beiträge zu einer Tagung über Sprache<br />
und Kultur der Nordfriesen in Sankelmark 1989. Verlag Nordfriisk Instituut,<br />
Bräist/Bredstedt, NF 1990, S. 15-30. – (4) Sterben und Überleben von<br />
Minderheitensprachen am Beispiel des Nordfriesischen (Antrittsvorlesung,<br />
gehalten am 10. Mai 1990 in Flensburg), in: Nordfriesisches Jahrbuch<br />
N. F. 26/27 (1990/1991), 7-22. – (5) Überlebenschancen des Helgoländischen,<br />
HEL 378 (Dez. 1995), 26-29; auch unter dem Titel Die Chancen des Halunder.<br />
Wie können die friesischen Kleinsprachen überleben? (Vortrag gehalten<br />
am 13. Mai 1995 auf Helgoland im Rahmen der ‘Sternfahrt der<br />
Friesen’), in: Nordfriesland 111 (Sept. 1995), 12-17. – (6) Gesteuerte und<br />
ungesteuerte Modernisierung des Nordfriesischen: Wortschatzausbau und Re-<br />
147
duktion sprachlicher Redundanzen, in: G. Spieß (Hrsg.), Modernisierung<br />
des Wortschatzes europäischer Regional- und Minderheitensprachen<br />
(Gunter Narr Verlag: Tübingen 1999), S. 1-17. – Ferner (7) der Handbuchartikel<br />
„Nordfriesisch“, in: Jan Wirrer (Hrsg.), Minderheiten- und<br />
Regionalsprachen in Europa (Westdeutscher Verlag: Wiesbaden 2000),<br />
S. 144-158, sowie (8) Die Hochseeinsel Helgoland birgt Europas kleinste<br />
Sprachgemeinschaft (anlässlich der Auszeichnung als ‘Sprachenfreundliche<br />
Gemeinde’), HEL 489 (März 2005), 14. – Vgl. auch (9) „Wan wi al<br />
keen Dren mear hoa, …“ [Wenn wir schon kein Zuhause mehr haben,<br />
…] Ein Fall von ‘umgekehrter’ Sprachverweigerung, HEL 400 (Okt. 1997), 15;<br />
bei der Evakuierung der Helgoländer Bevölkerung aufs Festland im<br />
April 1945 wollte eine Mutter von der bisherigen Haussprache Halunder<br />
zu Frem (‘Fremd’ = Hochdeutsch) überwechseln, welches Ansinnen<br />
jedoch am entschiedenen Einspruch ihrer vier Kinder scheiterte. Vgl.<br />
dazu meine Glosse „Verweigerung der Minderheitssprache durch Kinder –<br />
Was können Eltern tun?“, HEL 400, 16.<br />
29 „Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten:<br />
eine Bestandsaufnahme“. Über das Helgoländische in 4.4. Weiterer Rückgang<br />
des [Nord-]Friesischen trotz verstärkter sprachfördernder Anstrengungen<br />
und Maßnahmen insbesondere seit den 1970er Jahren.<br />
30 Paulina Zielinska, Das Helgoländische. Eine empirische Untersuchung (für<br />
die Promotion überarbeitete Diplomarbeit vom 8.11.2005). Liegt inzwischen<br />
im Druck vor: Paulina Wanke, Das Helgoländische (Books on<br />
Demand: Norderstedt 2008).<br />
31 Vgl. James Krüss, Helgoland: eine Sprache verstummt, in: GEO Nr. 4 (April<br />
1985), 168-186; vgl. Anm. 28 (2).<br />
148 PHILOLOGIA FRISICA
Anhang 1: Auszug aus der Datenbank Århammar (s. Anm. 12)<br />
HEL163 hi hikket med siin Füddeljool soo iip ii Beenken, dat hi de<br />
Stemmen beeter feer ‚t Oog hid. Soo wear deät do alle Djooarn ween. Nä,<br />
iaan Dai wart de Deer eepenrewwen Welk komt dear iinklotsen? En alheel<br />
djong, nai Maister. Wi kiid is goorni weer besent wen.<br />
HEL164 en hoaket djam uun ‚e Iaarem. En wi sung en sung it foller Hals<br />
dear mank. Langs Stroat stin deät suaart fan Mensken. Alles lüp dear bitten<br />
Deer. Wi küm do bi ii Wai feerbi. Welk kiid dear wel om Hentüsgungen<br />
teenk? En dat ii Mem iip is teeft! Dji heart deät uun Keeken en lüp it.<br />
HEL164 De tau Wüffen ging med-arker hen noa ii Oot en Groofoor.<br />
Wi hid al en letjet slüppen, do woaket hi ap fan en ooriges Klappen<br />
djin ii Deer. Hi hid do sek en alheel lech Sleap. Hi skoddet en nokket<br />
mi, ik kiid mi ni bedaareft wen. Do sooit hi: „Miik, Miik, woake ap,<br />
de Rewoluschtjoon<br />
HEL164 Skiilt alheel sach it uun Toal. Dear wür soo regeart djin ii<br />
Draier. Wi tau uun ii Noachtjich reddelket fan Kol en Huaachens beäf<br />
‘e Deer. Do wür dear rüppen: „Miik gau, moake de Deer eepen! Ii Foor<br />
es hiir! Ii Foor, ii Foor, ii Foor!!!” Wi tocht do ni om Leäch uundrain...<br />
HEL164 hat hiir ween, dja sen wel bi ii Oot.”--”Oo neä” sooit ii Foor,<br />
“wet dja dan ni, wat dear nais es?” Uun deät ging deät Leäch uun. Ii Mem<br />
stin uun ‘e Deer! Dji luuket-- her Oogen din‘n ging her oawer. Dji sakket<br />
soo djin ii Foor siin Börs uun, en dji gaalt, gaalt en gaalt. Wi schtjuur es<br />
en Reddungsring<br />
HEL172 tu luuken, of dear Moats fan is medküm. Soo lüp deät oawerlang<br />
iip Wiinachen tu. Ii Mem en Foor dja hid deät dren soo hül, dja küm do<br />
ni bitten Deer. Do brocht de Damper de iaars Wiinachenbooamen med.<br />
Natiirli fel tu men, din‘n wear ben iaan Stin wechrewwen.<br />
HEL172 Strikkers, en dan uk no Böddeler fol Schiedammer. Iaan groot<br />
Skachel dear kiid wi keen Kloorn it wen, wat deät wel wees moch. Feer<br />
Pinkus siin Deer mos wi deät no iaars nons önnerseek, wat dear wel uun<br />
wear. Deät wear »Hindenburg-Leächter« (Teeleächter sen deät dollung).<br />
Wi schtjeät iin dearmed<br />
HEL172 herrem Kwappen ufrakt. Iaaremer hid dja es gurt Meäsen fan en<br />
Djöl. En alles greält en skreäk dear mank-arker ombi. Wi stin dear soo<br />
blich bi de Deer en woaget is dear iaars goor ni mank-iin. Do wür de iaan<br />
is woor. „Hollah“, greält hi, „wat hebbt wi hier denn!? Ho fel Lid‘n sen<br />
djüm dan dren, hü?“<br />
HEL178 Unkel mos nä apharke. Tuiaars fuurt dji siin heele Sportgefras,<br />
siin Geweern, Tiiners en Pütteroons, Seestoweeln en siin heele Seetschich<br />
bitten Deer. Dear küm nai, riin Fokken ap feer ‚t Fenster, en nä hid de<br />
Wüffen dear weer deät Kummando. Hi wear do no en Djonggas fan<br />
Djooar, en ii Tante dji<br />
149
HEL180 iip ‘e Nak, en dear rüstet dja med alle Börriger henboppen. Ii<br />
heele Skuul med Gebrül en Gedjuuch noa. En Muurt! Oh, en Stoad! Alle<br />
Lid’n küm it feer Deer tu luuken. Nä trakket dja de ap iip Kosernplats.<br />
Dear wear al en gurt-beesti djüp Gat greewen. Luuket dear uun iin, hi<br />
sooit: „Dear önner kan ‚em<br />
HEL181 kans do klook snakke, diin es deät do ni! Diin hi lait do wel<br />
ferwoort uun ‚t Baad tu sleapen. Ik hoa schtjuur dear mank. Wan dja en<br />
Mooremens bitten Deer siise, dan wet ik ni, wen ik djam en Innemen heel<br />
weer. En wear dja alleweegen ombikreep ! Man gud, ik wet deät ni!<br />
HEL182 dji wul uk oawer Noach bi mi bliuw. Dji lat mi al ni aleen set<br />
uun de gurt Kruk. Lik oawer hid do Skreeder Rikkemers siin Keelhandel.<br />
Dear wear önners Deer en boppers Deer uun, es deät uk wear uun ‚e<br />
Tiinerbuuder. Nä, fan deät Muurt dear kiid do wel de Dooaden iip<br />
Noorders apwoake!<br />
HEL182 Noa ‚t Iiten sooit ii Foor tu ii Mem en mi: „Ik ben fer keen Mensk<br />
tu spreeken. Hool mi de Kunden fan ‚e Liuw! Ik hoa tu dun‘n uun ‚e<br />
Werkstel. De Deer slit ik dear tu. Wan di Weeter briks, mus beäf-om keem.<br />
„ (Deät hid do al weer Wekken en Muunten ni raint.)<br />
HEL185 bi de Kaflummen tu Deerwaaremen! De Man med de Spint wul<br />
oaber ni soo rech, hi hid doch goorkeen Tid, hi mos mediaans weer hen.<br />
Do ging uk al de Deer eepen, en iaan noa de uur küm iin: de Stiirlid‘n,<br />
din‘n fan ‚e Maskiin en de Kwoddermaister, soo dat de Man med de Spint<br />
ni weer tu Loop keem kiid.<br />
HEL185 deät Spelwerk uunsen‘n en heemelken oawerlooin, ho de Künner<br />
tu helpen wear. „Keen roor Wedder, wat djüm dear tu wachen itsocht<br />
hoa!“ rüp hi it ‚e Deer. „Djüm mos eegentli en Letjen tu Deerwaaremen<br />
hoa!“ - „Wel tu wetten, wan di en Letjen his tu is!“<br />
HEL185 soo ‚n potsi Gesech luuket siin Moats uun en lüp gau beäf en<br />
Rudder hen. De uur en de dör ging deät iiwen soo. „Nä gau, Künners!“<br />
rüp Apteeker Franz it ‚e Deer. En gau es ‚e Win küm dja fan alle Hörner<br />
fandach en ful oawer deät Bit heer. Iaan Stek uun Skrap, en Stek önner ‚e<br />
Fuuremt, iaan önner ‚e Kwap en<br />
150 PHILOLOGIA FRISICA
Anhang 2: Faksimile des Wortartikels Deer ‘Tür’ in W. Krogmann,<br />
Helgoländer Wörterbuch, 2. Lieferung, Sp. 144a<br />
> Anhang 3: Ritva und Nils Århammar, Deutsch-Helgoländisches<br />
Wörterbuch (1998; erweiterte und verbesserte Version in Arbeit)<br />
Tür (Zimmer-, Schranktür etc.; kurz für Haus-/Außentür) Deer, -n (de);<br />
altertümlich ist in bestimmten Verbindungen der Gebrauch des Plur. für die<br />
Haustür (vgl. das Westfries.) – eine breite/schmale T. en bread/smaal Deer,<br />
hintere/vordere (Eingangs-)T. beäfter/feerder Deer; doppelte T. dübbelt<br />
Deer; zweiteilige T. (‘Klöntür’) önners Deer en boppers Deer („unterste T.<br />
und oberste T.“); eine T. aus Glas (Glast.)/Holz en glassen/holten Deer, eine<br />
(schwere) T. aus Eichenholz/Eisen en (gurt swoor) eeken/iirn Deer – die T. ist<br />
offen/zu/abgeschlossen de Deer es eepen/tu/tusleeten; (sperrangel)weit offen<br />
spant eepen („gespannt o.“), angelehnt (uun)djin („(an)gegen“), einen Spalt offen<br />
en Sliuw eepen; die T. ging auf de Deer ging eepen; die T. hat sich verzogen<br />
(geworfen) de Deer hat hem smetten – die T. aufmachen/ öffnen de Deer eepen<br />
moake, aufhalten eepen hool u, aufschließen eepen slit u, aufreißen eepen<br />
151
ak/veralt. riuw u, zumachen/schließen tumoake; eine T. aushängen en Deer<br />
ufschtjit u („abschießen“); Ra. sie laufen uns die T. ein dja loop ii Deern („unsere<br />
T.en“) iin – an der T. sitzen bi de Deer set u; an der/die T. klopfen djin („gegen“)<br />
’e Deer klappe, an der T. klingeln bi de Deer klingele; sie gingen an unserer T.<br />
vorbei dja ging bi ii Deer feerbi; aus der T. gehen/kommen/rufen/etw. sehen it<br />
’e Deer gung u/keem u/rup u/wat si u; durch die T. deer ’e Deer; hinter (an)<br />
der T. horchen/stehen beäf ’e Deer stun tu harken/stun u; in der T.(öffnung)<br />
stehen uun ’e Deer stun u; bleib nicht in der (offenen) T. stehen! span („spanne“)<br />
ni uun ’e Deer! mit den T.en schlagen med de Deern smit u („werfen“); Ra.<br />
er fällt mit der T. ins Haus hi falt med de Deer uun ’t/’e Hüs; von: wie kriege<br />
ich bloß die Gören (die Rasselbande) von der T. [weg]? ho wen ik deät Rotten-/<br />
Swintschich blooat fan ’e Deer? vor: (draußen) vor der T. sitzen/stehen/fegen/<br />
herumgrölen/-toben (bitten) feer Deer (jünger auch feer de/’e Deer) set u/<br />
stun u/foage/ombigreäle/-wiite; (hinaus) vor die T. gehen/kommen/ausgießen/<br />
setzen/stellen/ zerren it feer Deer gung u/keem u/djit u/sat/ tiise; wenn der<br />
Ausrufer kam, ging jeder hinaus vor die T. wan de Itrupper küm, ging arkiáán<br />
it feer Deer; Ra. vor der T. stehen (nahe bevorstehend sein) feer ’e Hun lai u<br />
(„vor der Hand liegen“), iip Kums wees („auf Kommen [‘Kunft’] sein“); zu: jetzt<br />
kommt uns was zur Tür! (z.B. ein sonderbar aussehender/-es Kurgast/-paar) nä<br />
komt is wat tu Deer! zur T. hinaus/raus (nach draußen) bitten Deer (ndt.<br />
buten Dör): werfen/schmeißen, kommen, stürzen usw. bitten Deer smit u/faife/<br />
fakkele/fuure/kuchele, keem u, schtjit u/siise („schießen/sausen“) usw.; der<br />
Teppich muss zur T. raus (zum Klopfen) de Mat mut bitten Deer; zur T. hinaus<br />
(mit dem Kerl)! bitten Deer (med de Knech)! auch: it ’e Deer („aus der T.“): sie<br />
schob mich leise zur T. hinaus dji skeow mi sach it ’e Deer; die Kinder kamen<br />
sauber zur T. hinaus und kamen schmutzig wieder de Künner küm riin it ’e<br />
Deer en küm sketti weer; wenn du zur T. hinaus bist, dann habe ich es schon<br />
wieder vergessen wan di it ’e Deer bes, dan hoa ik deät al weer ferdjetten; zur<br />
T. herein/rein uun ’e Deer iin, älter tu’n Deern iin: er kam gerade zur T. rein<br />
hi küm akkeroat uun ’e Deer iin; ich kam verkehrt herum zur T. rein ik küm<br />
ferkeart/ferdwars tu’n Deern iin; außer Atem kam er zur T. reingeschossen<br />
sönner Loch (en Spüttung) küm hi tu’n Deern iinschtjitten; Schnee zur T.<br />
rein (Ra. zur Bezeichnung eines richtigen Winters) Sni bi de Deern iin („bei der<br />
T./den T.en rein“); er kommt mir nicht zur T. rein (= ins Haus) hi komt mi ni<br />
ben ’e Deer(n) („binnen der Tür[en]“).<br />
Die von mir im Sommer 2009 ausgearbeiteten Verbesserungen und<br />
Ergänzungen zu Krogmanns ‘Helgoländer Wörterbuch’ A – L sollen<br />
voraussichtlich als Internet-Veröffentlichung der Fryske Akademy<br />
zugänglich gemacht werden.<br />
152 PHILOLOGIA FRISICA
... Letterkunde/Kultuerskiednis<br />
153
Santich jier de romte oan en foar ûndersyk nei<br />
Fryske literatuer by de Fryske Akademy<br />
Jelle Krol (Tresoar, Ljouwert)<br />
1 Wat is dien as men yn it algemien sjocht nei de resultaten fan de Fryske<br />
literatuerwittenskip?<br />
Om kwantitatyf, en dan ek noch mar hiel globaal, in ynsjoch te krijen yn<br />
de resultaten fan it Frysk letterkundich ûndersyk, kin men de skoares<br />
sa’t dy yn de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap,<br />
aangevuld met de van de Friese taal- en literatuurwetenschap, 1940-1945 en<br />
1960-2001 de jierren troch fêstlein binne neistinoar lizze. Earst in lytse<br />
yntroduksje ta de Bibliografie.<br />
Ein jierren sechstich begjin jierren santich fan de foarige ieu is úteinset<br />
mei de Bibliografie van de Friese taal- en literatuurwetenschap(BFTL) as<br />
oanfolling op de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap<br />
(BNTL). Dat wurk waard ynearsten op de Provinsjale Biblioteek (PB)<br />
dien troch Sybren Sybrandy. De Fryske Akademy (FA) moast dêr earst<br />
net safolle fan hawwe om’t hja har eigen kaartsysteem wol hie, sa liket<br />
men yn Ut ’e smidte fan novimber 1971 lêze te kinnen 1 . Dochs komt nei<br />
ferrin fan tiid by de Akademy en ek by it Frysk Letterkundich Museum en<br />
Dokumintaasjesintrum (FLMD) it besef fan it belang fan sa’n bibliografy.<br />
Nei’t Durk Kok fan de PB – dy’t dat kerwei fan Sybren Sybrandy oernommen<br />
hie – mei it ynfieren fan de bibliografyske gegevens ophâlde, waard it wurk<br />
trochset op de FA en it FLMD. No heart it wurk al wer jierren by de taken<br />
fan Gosse Blom fan de FA en fan Aly de Boer fan it FLMD, no Tresoar. De<br />
BNTL en de BFTL krigen in jiermannich lyn in trochstart, mei troch de<br />
aksje fan de hjoeddeistige direkteur-bestjoerder, Reinier Salverda, fan de<br />
Akademy, dy’t op it grutte belang fan sa’n bibliografy wiisde.<br />
Werom nei it begjin fan de BNTL en BFTL. Yndertiid hat der in soad<br />
diskusje west oer hoe’t dy opset wurde moast. De fraach wat no krekt al<br />
en net ta de Nederlânske en Fryske literatuerwittenskip rekkene wurde<br />
moat, wie ien fan de fragen dy’t beändere wurde moast. Mei it each op<br />
de brûkers waard keazen foar in brede opset. Literatuerwittenskip kin op<br />
in soad manieren yndield wurde. Hoe’t dat yn de BNTL en de BFTL dien<br />
wurdt, kinne sjoen wurde yn taheakke I.<br />
1 Sjoch: ‘Bibliografy Fryske tael- en letterkunde’.
De grutte skiften binne de folgjende:<br />
1. Bibliografyen;<br />
2. Fak-ensyklopedyen<br />
3. Periodiken en searjewurken<br />
4. Publikaasjes oer ynstellingen, oerheid, literatuerpolityk en<br />
juridyske en sosjale posysje fan letterkundigen<br />
5. Boeken en stikken oer de skiednis fan literatuerwittenskip; en<br />
dan it grutste skift:<br />
6. Teoretyske en deskriptive literêrwittenskiplike publikaasjes;<br />
dêrneist ek noch it relatyf grutte skift:<br />
7. Tekstedysjes; fierders noch de<br />
8. Publikaasjes oer de didaktyk fan de letterkunde; en<br />
9. De resinsjes fan sekundêre literatuer; en ta beslút it skift mei<br />
wat oerbliuwt:<br />
10. Ferskaat<br />
De jierren 1940-1945 en de jierren 1960-2001 binne bibliografysk sekuer<br />
dokumintearre yn de mânske dielen. As men de sifers fan de BNTL en de<br />
BFTL oer de Nederlânske en Fryske letterkunde neistinoar leit, dan kin<br />
men hiel globaal wei in idee krije fan it tal publikaasjes yn dy jierren.<br />
N F F yn % fan N<br />
1. Bibliografysk wurk 4921 159 3,23%<br />
2. Ensyklopedysk wurk 326 17 5,21%<br />
3. Oer tydkriften 1602 57 3,56%<br />
4. Ynstellingen polityk 4730 531 11,23%<br />
5. Oer de skiednis fan lit-wittensk. 6839 230 3,36%<br />
6. Teoretysk en deskriptyf 137806 5782 4,20%<br />
7. Tekstútjeften 7106 282 3,97%<br />
8. Didaktyk 1597 29 1,82%<br />
11. Resinsjes fan sek.lit 4617 138 2,99%<br />
19. Ferskaat 1191 71 5,96%<br />
170735 7296 4,27%<br />
It tal publikaasjes oangeande de Fryske literatuer oer dy skiften is<br />
trochinoar 4,27 prosint fan it tal boeken en artikels skreaun oer de yn<br />
it Hollânsk publisearre letterkunde. As men dy oantallen leit neist de<br />
native speakers fan dy beide talen: oer de hiele wrâld foar it Hollânsk sa’n
23 miljoen (Wikepedia) en foar it Frysk sa’n 600.000 (nei 1976 doe’t it op<br />
700.000 steld waard, net wer offisjeel fêstlein), dan wiist dat persintaazje<br />
net sa min. Dan komt it nammentlik te stean neist 2,61 prosint. Mar<br />
as men optheden it tal betelle ûndersikers foar Nederlânske en Fryske<br />
letterkunde ek sa neistinoar lizze soe, dan skoart Frysk hiel min. Foar<br />
ûndersyk nei Nederlânske letterkunde binne der op de hiele wrâld grif<br />
tsientallen betelle krêften yn it spier, mar as no it totaal fan de betelle<br />
formaasje foar ûndersyk nei Fryske letterkunde berekkene wurdt, dan<br />
komt men net iens út op 1 fte.<br />
In opfallend persintaazje yn de taheakke I is it persintaazje by skift 4 as<br />
men Nederlânsk en Frysk ferliket (11,23%). Oer de relaasje tusken literatuer<br />
en ynstellingen, oer de juridyske en sosjale posysje fan letterkundigen<br />
en oer literatuerpolityk wurdt te uzes sa’t it liket folle mear skreaun en<br />
wreaun as yn it gefal fan de yn it Hollânsk skreaune literatuer. Fierders<br />
falt op dat oangeande de didaktyk fan Fryske literatuer mar in hiel lyts<br />
bytsje skreaun wurdt. Men sjocht by skift 8 by Frysk mar 29 publikaasjes,<br />
1,82 % fan it tal publikaasjes oangeande de didaktyk fan de Hollânske<br />
literatuer. Ek dat docht eins gjin nij, want in soad learmiddels oer Fryske<br />
literatuer binne der net.<br />
De kearn fan it literêrwittenskiplike wurk, de skiften 6 en 7 – it teoretysk,<br />
deskriptive en editoaryske wurk –, litte lykwols persintaazjes sjen dy’t<br />
moai om ende by it gemiddelde persintaazje lizze. Sa’t it liket kriget of<br />
krige dat wurk goed syn gerak.<br />
As oer de jierren 1940-1945 en 1960-2001 it tal boekpublikaasjes en<br />
artikels (dêr’t gjin krantestikken by binne) oangeande de Fryske literatuer<br />
op in rychje set wurdt (taheakke II), dan falt op dat nei 1983 it tal<br />
boekpublikaasjes oangeande de Fryske literatuer net mear ûnder de 10<br />
en nei 1985 it tal artikels net mear ûnder de 100 komt. Topjierren binne<br />
sa’t it liket de jierren 1993-1998 mei skoares fan 30 of mear boeken; dêrnei<br />
wurdt it wat minder.<br />
De wearde fan al dizze getallen is grif hiel betreklik, mar dochs kinne<br />
se in oantsjutting jaan fan de produksje. Ommers in mânsk artikel fan<br />
bygelyks tritich siden wurdt krekt as in stikje fan ien kolom beide kearen<br />
teld as ien artikel en in dissertaasje wurdt, krekt as in les yn de rige Tekst<br />
en Utlis, ek beide kearen as ien monografy beskôge.<br />
Ut soarte kin men mei help fan de BNTL en de BFTL noch folle mear<br />
gewaar wurde, bygelyks yn hokker taal waarden en wurde de measte<br />
boeken en artikels oangeande de Fryske literatuer skreaun. By beide<br />
bibliografyen bliuwt it lykwols fansels sa dat se yn it foarste plak middels<br />
binne om maklik neislaan te kinnen wat artikels en boeken oer beskate<br />
taal- en literatuerwittenskiplike ûnderwerpen skreaun binne.
2 Wat hat no de fertsjinste west fan de Fryske Akademy as men dizze produksje<br />
op it mêd fan de literatuerwittenskip oangeande de Fryske letterkunde<br />
besjocht?<br />
As men as in foech kronikeur de jierferslaggen fan de Fryske Akademy<br />
neigiet, dan komt men de earste jierren noch net safolle tsjin dêr’t út<br />
sprekt dat de meiwurkers har op de bestudearring fan Fryske literatuer<br />
talizze. Wol is it sa, dat Geert Aeilco Wumkes yn in breed opset Biografyprojekt<br />
literatoaren yn syn beskriuwings meinimt, mar foar alles komt<br />
yn dy jierren dochs de klam op de leksikografy. Dêr lizze mannen fan<br />
de earste oer lykas Ype Poortinga en Govert Meerburg – ek al hawwe hja<br />
útdruklik letterkundige kennis en niget – har yn it foarste plak op ta.<br />
Neffens Douwe Kalma dy’t yn augustus 1939 in lêzing foar de jonge Fryske<br />
Akademy hâldt, moat ‘de stúdzje fen de Fryske skriftekennisse [no] wol<br />
troch it dom fearnsjier’ hinne wêze. ‘Wy kinne,’ seit er, ‘net mear tofreden<br />
wêze mei de oantsjutting fen printflaters, mei in hânfol data, mei de<br />
nammen fen heit en mem, wiif en bern, omkes en omkesizzers, mei in<br />
wird hjir en in utering dêr.’ 2 . Hy hat dan sels de earste dissertaasje yn it<br />
Frysk ôflevere oer in letterkundich ûnderwerp: Gysbert Japiks: in stúdzje yn<br />
dichterskip en Jan Piebenga syn Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse is<br />
dan krekt foar de simmer ferskynd.<br />
Kalma stiet dan al oan op de bestudearring net allinne fan de skriuwers<br />
fan de njoggentjinde, mar ek fan dy fan de tweintichste ieu: ‘… de greate<br />
figueren fen de njuggentjinde en de tweintichste ieu wirde oan no ta to<br />
min biachte; wylst hjar wirk ek for it hjoed fen de greatste bitsjutting is<br />
(hwent hjar skriften binne algemien lêsber en wirkje troch) en wylst fen<br />
de oare kant wy mei hjar en hjar tiid in libben kontakt hawwe det it ús<br />
makliker makket hjar to forstean en rjucht to dwaen, kinne wy oant no<br />
ta net wize op in stúdzje fen hjar wirk, dy’t mei hjar bitsjutting en ús<br />
mûglikheden strykt.’ 3<br />
Hy seit it faaks yn in taal dy’t wy no net gau mear brûke soene, mar<br />
dochs jout er in dúdlik statement wat de stúdzje fan literatuer foar de<br />
Akademy wêze moat: net it útinoar plúzjen op himsels moat doel wêze,<br />
mar ferbannen oanbringe, ‘klearrichheit to winnen ho’t de woartels fen<br />
de literatuer yn it libben lizze [...]. Hwet jowt de dichter oan de wrâld, hwet<br />
2 Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de<br />
Fryske Akademy’, s. 40.<br />
3 Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de<br />
Fryske Akademy’, s. 38.
is de eigenheit dêrfen, hwet de bitsjutting.’ 4 Goede stúdzjes dy’t ferbannen<br />
lizze, kinne dan neffens him ta grutter ferstean liede.<br />
Wol promovearret de wittenskiplik assistint fan de Fryske Akademy Ype<br />
Poortinga yn juny 1940 op in literêr ûnderwerp: It Fryske folkstoaniel 1860-<br />
1930, mar te’n earsten komt de Akademy en komme oaren likemin ta oan<br />
de bestudearring fan de Fryske literatuer.<br />
Yn 1950 merkt Klaas Fokkema yn syn oersjoch fan stúdzjewurk yn It Beaken<br />
op: dat ‘it it jin tige op[falt] dat der sa’n bytsje oan litteratuerstúdzje dien<br />
wurdt. Der binne wol forklearringen foar, dy’t ik’, sa seit er, ‘net neame sil,<br />
mar it moat al oars.’ 5<br />
En it komt oars:<br />
‘It Bistjûr fan de Fryske Akademy hat bisletten ta de oprjochting<br />
fan in litterair-histoarysk wurkforbân.’ hyt it yn Ut de smidte fan<br />
novimber 1951. 6 ‘It sil,’ sa wurdt sein, ‘elkenien dúdlik wêze, dat<br />
by alle aktiviteit fan persoanen en rounten yn Fryslân op litterair<br />
gebiet krekt de wittenskiplike kant fan de saek to min syn gerak<br />
kriget. Der soe op litterair-histoarysk gebiet folle mear dien wurde<br />
kinne; mear forbân tusken de wurkers sil ek sûnder mis syn nut<br />
hawwe. As wurkobjekten waerden yn it rapport, op forsyk fan it<br />
Akademy-bistjûr troch de hearen Dr Y Poortinga en G. Meerburg<br />
opmakke - de folgjende neamd (en it falt op dat dêr anno 2008 eins<br />
noch hieltyd oan wurke wurdt. J.K.):<br />
1. It rémeitsjen fan Nijfryske tekstútjeften en blomlêzingen (fan<br />
wurk dat yn tydskriften forsille leit of lange jierren útforkoft<br />
is), mei in lytse ynlieding en sa nedich tekstforklearring, yn ’e<br />
trant fan de Magnus-rige. Sokke útjeften is sûnder mear forlet<br />
fan: foar skoallen, leargongen en selsstúdzje is der net folle kar<br />
fan teksten, wylst de wat âldere teksten alhiel útskeakele binne.<br />
2. It biwurkjen fan folsleine bibliografyën fan Fryske skriuwers, op<br />
deselde wize as de W.D. Stifting it foar Waling Dykstra dien hat.<br />
3. It rémeitsjen fan biografyën en it tagonklik meitsjen fan de<br />
korrespondinsje fan Fryske letterkundigen, lyk as Ds. Kalma<br />
dien hat foar Colmjon.<br />
4. ‘Teamwork’ oer in bipaelde skriuwer of dichter. De lêzing fan Dr.<br />
F. Sierksma oer O. Postma soe mei oare artikels oer deselde dichter<br />
yn ien forbân útjown wurde kinne (fgl. de bondel oer Achterberg).<br />
4 Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de<br />
Fryske Akademy’, s. 39.<br />
5 Fokkema, K., ‘Frysk stúdzjewurk yn 1948 en ’49’, s. 614.<br />
6 Sjoch: ‘In litterair-histoarysk wurkforbân’.
5. Fierdere stúdzje fan de Oera-Linda-Boek-kwestje; der soe bgl.<br />
ris in grafolooch oer it hânskrift gear kinne.<br />
6. It foarljochtsjen, stimulearjen en oan ûnderwerpen helpen<br />
fan Fryske studinten, lyk as guon oare wurkforbannen dat<br />
ek dogge.’<br />
Fuort dêrnei wurde al lêzingen hâlden, en wol foar it kombinearre<br />
Taalkundich en Literêr-histoarysk Wurkferbân fan de Akademy; ein 1951<br />
troch Wadman en ein 1952 troch Douwe Kalma.<br />
De al neamde desiderata foar letterkundich ûndersyk wurde opnij<br />
formulearre, mar ek wurdt wiisd op de inge bân tusken taal- en<br />
letterkundich ûndersyk. ‘Allinne it ynkringen yn stylfoarm en stylwearde<br />
kin it [litteraire kunstwurk] yn lêste ynstânsje trochsichtich meitsje,’ seit<br />
Wadman. En lâns dy wei wurdt literatuerstúdzje neffens him ‘dochs wer<br />
taelstúdzje’. 7<br />
Nijsgjirrich is faaks wol dat de tekstútjeften yn de Magnus-rige fan de FA<br />
earst allinne as taalkundich wurk oanmurken wurde. It earste wurk fan<br />
har eigen útjeften dat troch de FA sels as in publikaasje sjoen wurdt op<br />
it mêd fan de literatuerwittenskip ferskynt earst 15 jier nei it begjin fan<br />
de Akademy en wol yn 1953. It is it boekje fan prof. Jelle Brouwer oer it<br />
kwatryn, De Fryske fjouwerrigel. 8<br />
By de desiderata wurde yn de earste beide lêzingen fan it literêr-histoarysk<br />
wurkferbân neamd de gronologyske útjefte fan alle Fryske teksten tusken<br />
1666 en 1800, dat dus moai as in mienskiplik taal- en letterkundich<br />
projekt sjoen wurde kin. Fierder wurdt frege, en dat is suver bibliografysk,<br />
om in kaartsysteem op alle Fryske publikaasjes. En ek wurdt wer de<br />
winsklikheid oanjûn om brievesamlingen en biografyen út te jaan en<br />
dokumintaasjemateriaal oangeande skriuwers te sammeljen.<br />
Wol wurdt praat oer de taken fan literatuerwittenskippers en wat dy krekt<br />
ynhâlde 9 , mar – en dat is faak wol it opfallendst – nearne wurdt praat oer<br />
de winsklikheid om dan ek echt in literatuerwittenskipper oan te stellen<br />
by de FA.<br />
Wadman, dy’t yn 1955 promovearre op in mânske dissertaasje In skoalmaster<br />
yn ‘e Dokkumerwâlden oer Hjerre Gjerryts van der Veen, hie grif in goede<br />
ynfolling oan sa’n baan jaan kinnen, mar jild foar sok wurk is der op dat<br />
gebiet op de FA dan sa’t it liket noch lang net. Ear’t dat sa fier komt, is it<br />
al augustus 1976.<br />
7 Wadman, A.S., ‘Problemen by de stúdzje fan de Fryske litteratuerskiednis’, s. 10.<br />
8 Sjoch bygelyks: ‘Publikaesjes fan de Fryske Akademy oant Febrewaris 1953’.<br />
9 Sjoch bygelyks: Kalma, D., ‘Op literair-histoarysk fjild’.
Yn dy tuskenlizzende jierren wurdt lykwols, benammen troch Ype<br />
Poortinga, wol hiel wat op letterkundich mêd út ’e wei set: bydragen oan<br />
ensyklopedyen, learmiddels, karlêzings sjogge it ljocht en Poortinga syn<br />
wichtich essay Preokkupaesje of frije kreativiteit: de ûntwikkeling fan de moderne<br />
Fryske literatuer (1915-1965) ferskynt.<br />
Fierders organisearret Poortinga yn Koartehimmen skriuwerskonferinsjes<br />
en wit er studinten op de MÛ-oplieding Frysk entûsjast foar de<br />
bestudearring fan Fryske literatuer te meitsjen. Ien fan harren is de lettere<br />
universitêre dosint Fryske literatuer Trinus Riemersma dy’t systematysk it<br />
koarte ferhaal analysearret en dêroer yn 1977 It koarte forhael yn de Fryske<br />
literatuer yn de tweintichste ieu publisearret, dat ek yn de rige Minsken en<br />
Boeken fan de Fryske Akademy útkomt.<br />
In soad fan wat yn dy jierren op literatuerwittenskiplik gebiet by de Fryske<br />
Akademy ferskynt, is net sa sear it resultaat fan ûndersyksplannen, mar<br />
binne de produkten dy’t by gelegenheid fan betinkingen publisearre<br />
wurde: yn 1966 boeken oer Gysbert Japicx (300 jier nei dy syn dea; 1603-<br />
1666), yn 1969 by gelegenheid fan de hûndertste stjerdei fan Joast Hiddes<br />
Halbertsma (1789-1869) en yn 1974, hûndertfyftich jier nei de berte fan<br />
Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906). 10<br />
Yn it begjin fan de jierren santich spilet him, benammen yn Trotwaer, ek<br />
de diskusje ôf oft it net tiid wurdt dat de FA mear dwaan moat om út de<br />
teory en út fraachstellingen wei wat oan ûndersyk nei benammen moderne<br />
Fryske literatuer te dwaan. Adri van Hijum komt dan yn Trotwaer mei hiel<br />
wat struktueranalytysk wurk, benammen basearre op it dan al net mear sa<br />
nije wurk fan Jean Pouillon, Temps et roman (1946).<br />
In sa, dochs mear moderne, en bredere oanpak lit yn it begjin fan de santiger<br />
jierren de Ynteruniversitêre Stúdzjerie Frysk ek sjen mei it organisearjen<br />
fan stúdzjekonferinsjes dêr’t ek wittenskippers oan it wurd komme dy’t<br />
stúdzje makke hawwe fan moderne literatuer yn oare regio’s mei – sa’t se<br />
yn dy tiid neamd wurde – ‘relatively less influential vernaculars in Europe’ 11<br />
oftewol talen fan minderheden.<br />
10 Yn 1966 bygelyks: Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Gysbert Japicx Wurken en fan<br />
deselden Oantekeningen op Gysbert Japicx Wurken. Yn 1969 bygelyks: Kalma, J.J., Kent<br />
gij Halbertsma van Deventer? In tal net-útjowne hânskriften fan Dr. J.H. Halbertsma en<br />
Halbertsma, H. e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869. Brekker en bouwer. Yn 1974<br />
bygelyks: Meulen, T.G. van der, In brulloft yn ’e Wâlden en oare wiere forhalen en Dam,<br />
Freark e.o (red.), Wâldman en wrâldboarger.<br />
11 Bygelyks yn it ferslach fan it sympoasium organisearre troch de Ynteruniversitaire<br />
Stúdzjerie Frysk dat yn Ljouwert hâlden waard op 31 maart 1972, sjoch: Jones, R.M., The<br />
position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries.
Yn 1974 wurdt sa de konferinsje ‘Literatuer yn sosjaal perspektyf ’ troch<br />
dy stúdzjerie organisearre en yn 1981 de konferinsje oer romantyk yn de<br />
njoggentjinde-ieuske minderheidstalenliteratuer. 12 Hoewol’t de FA wol<br />
sydlings yn sokke wat mear fernijende konferinsjes behelle is, giet it wurk<br />
benammen út fan Tony Feitsma en Henk Meijering dy’t beide yn 1976 oan<br />
de Vrije Universiteit as heechlearaars beneamd binne.<br />
Sydlings, om’t it ûnder de redaksje fan de Akademyrige ‘Minsken en<br />
boeken’ ferskynt, is de Akademy ek behelle yn it ferskinen fan it Lyts<br />
Hânboek fan de Fryske literatuer fan Klaes Dykstra yn 1977. Dy publikaasje,<br />
mei al syn lek en brek, wurdt dochs algemien sjoen as in mylpeal yn de<br />
Fryske literatuerskiedskriuwing.<br />
As al ridlik gau dúdlik wurdt, dat neist sa’n lyts hânboek ferlet is fan in<br />
grut hânboek, dan liket de Akademy dêr neffens de ferslaggen earst wol<br />
yn behelle 13 , mar fan in útwurking fan dat plan fernimt men letter neat<br />
mear. De Akademy nimt dêr – likemin as letter, wannear’t der ferlet is fan<br />
in Hollânsktalich oersjoch fan de skiednis fan de Fryske literatuer – de<br />
koördinearjende foarstap ta.<br />
As Philippus Breuker yn 1976 as ‘literatuerkundige’ oan de FA beneamd<br />
wurdt, set er ynearsten it wurk fan Poortinga oangeande it fersoargjen<br />
fan útjeften, blomlêzings en ek it útbringen fan learmiddels (bygelyks<br />
de lessen yn de rige fan Tekst en Utlis) troch, mar hy leit him ek ta op<br />
ûndersyk nei Frysk wurk yn almenakken, op boekebesit yn Fryslân en<br />
benammen op it wurk fan Gysbert Japicx, de Bruorren Halbertsma en<br />
Obe Postma. It wurk foar de Magnus- Iduna-, en Holderrige en de rige<br />
Minsken en Boeken wurdt útwreide en fuortset en ynearsten wurdt ek<br />
mear en mear dien foar en troch it Literêr-Histoarysk Wurkferbân fan<br />
de FA. Hichtepunten binne sûnder mis Breuker syn dissertaasje oer<br />
en de trijdielige útjefte fan It wurk fan Gysbert Japix en syn oanstelling<br />
ta heechlearaar Fryske taal- en letterkunde, beide yn 1989. De gebieten<br />
dêr’t Breuker him as letterkundige op de FA mei dwaande hâldt binne:<br />
literatuer en werklikheid (of ek wol: literatuer yn histoarysk ramt),<br />
skiednis fan it tinken oer literatuer en tekstútjeften.<br />
In dissipline dy’t yn alle gefallen wat de ferheljende kant dêrfan oanbelanget<br />
nei oan letterkunde besibbe is, is ‘folkskunde’ en ‘folksfertelkunde’. Lju<br />
as S.J. van der Molen en ds. J.J. Kalma hâlden har, ek foar de Akademy<br />
wol, mei folkskunde dwaande en minsken as Poortinga en Van der Kooi<br />
12 Sjoch: Literatuur in sociaal perspektief en ‘Konferinsje YSF oer Romantyk en minderheden’.<br />
13 Sjoch de paragraaf ‘Literatuerkunde’ yn ‘Mei de rem oan foarút: jierforslach Fryske Akademy<br />
1977-1978’, s. 8. : ‘Ek is dielnommen oan it oerliz oer de opset en útwurking fan in great<br />
hânboek fan de Fryske literatuer ûnder bistjûr fan dr. K. Dykstra.’
tekenen folksferhalen op en diene dêr yn Folkskundich Wurkferbân<br />
ûndersyk nei.<br />
Opfallend is dat sa njonkelytsen yn de jierferslaggen hieltyd minder en<br />
nei 1984 hielendal neat mear oer dy ûnderwerpen nei foaren brocht wurdt<br />
en dat dêr – no al wer lange jierren – op de Akademy gjin ûndersyk mear<br />
nei dien wurdt. Dy kar is by myn witten nea beriddenearre. Súntsjeswei is<br />
dat ûndersyk by de FA weiwurden.<br />
In pynlike affêre foar de Akademy ûntstie yn 1985 doe’t de histoarikus<br />
Durk Nota yn Hjir it artikel ‘E.B. Folkertsma: De ivige kroanprins fan<br />
it Fryske nasjonalisme’ 14 publisearre . Oanlieding foar him om oer de<br />
letterkundige en beweger Folkertsma te skriuwen hie it ferskinen fan de<br />
Akademy-útjefte Hûs op wyn en brânwacht west, in karlêzing makke troch<br />
Leo H. Bouma 15 . Tony Feitsma makke yn in lang artikel yn Fryx dúdlik dat<br />
dat artikel wittenskiplik net troch de mesken koe 16 en by einbeslút rekke<br />
Nota syn baan by de Akademy kwyt. Fierdere gefolgen – om bygelyks it<br />
wurk fan Folkertsma dêrnei wòl wittenskiplik – te bestudearjen, krige dy<br />
affêre op de Akademy net.<br />
Ein tachtiger jierren wurdt út it fermidden fan it Literêr-histoarysk<br />
Wurkferbân wei mear as ienris by it bestjoer fan de FA oanstien op it dwaan<br />
fan mear ûndersyk nei moderne Fryske literatuer. Yn 1991 is it lang om<br />
let sa fier, dat Babs Gezelle Meerburg in oanstelling kriget as ûndersiker<br />
yn oplieding en har dwaande hâlde kin mei de ‘fernijing’ fan Fryske<br />
romans yn de sechtiger jierren. Yn har dissertaasje oer De smearlappen<br />
fan Wadman en Fabryk fan Trinus Riemersma dy’t yn 1997 by de Akademy<br />
ferskynt 17 , wurdt oansletten by nijere metoaden fan ferhaalanalyze (Frans<br />
de Rover) en resepsjeteoryen (Hanneke Boonstra).<br />
Fierders ferskine by de Fryske Akademy yn de jierren 1996 en 2000 twa<br />
dissertaasjes oer berne- en jongereinliteratuer: dy fan Hedzer Drent 18 en<br />
dy fan Jant van der Weg-Laverman 19 . Yn 2003 komt by de FA tagelyk mei<br />
in útjefte fan it boarnemateriaal it proefskrift fan Rients Faber oer Lucius<br />
Colomba Murray Bakker út 20 .<br />
14 Nota, Durk, ‘E. B. Folkertsma: de ivige kroanprins fan it Fryske nasjonalisme’.<br />
15 Folkertsma, E.B., ‘Hûs op wyn en brânwacht’.<br />
16 Feitsma, Tony, ‘Durk Nota en de wittenskip’.<br />
17 Gezelle Meerburg, Barbara Akke, ‘Hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’.<br />
18 Drent, Hedzer, Durk en Djoke wurde wier grutter!<br />
19 Laverman, Jant, Feroaring yn byld en bân: Fryske bernepoëzij yn de tweintichste ieu.<br />
20 Faber, Rients Aise, Lucius Columba Murray Bakker.
Ryk is it tiidrek om 2000 hinne ek wat oare wittenskiplike útjeften<br />
oanbelanget. Mei Trinus Riemersma en Tineke Steenmeijer, fersoarget<br />
Philippus Breuker dan de útjefte en útliedingen fan twa rigen Fryske<br />
Klassiken 21 .<br />
Yn 2001 it jier dat Philippus Breuker ôfskied nimt, ferskynt fan Babs<br />
Gezelle Meerburg Innich Frysksinnich in stúdzje oer poëtikale opfettingen<br />
yn Fryslân tusken 1840 en 1850 22 . Sy wurdt lykwols net de opfolger fan<br />
Breuker. Dat wurdt de kultuerhistoarikus Goffe Jensma. De namme<br />
fan de fakgroep wurdt dan ek feroare. Oan dy tiid ta wie dat altyd: de<br />
fakgroep Letterkunde, Skiednis en Nammekunde, mar yn it jierferslach<br />
oer 2000-2001 lêze wy dat de namme wurden is Skiednis, Letterkunde<br />
en Nammekunde: in folchoarder dy’t yndied mear rjocht docht oan wat<br />
sa’t it liket troch de Akademy as it wichtichst sjoen wurdt. Babs Gezelle<br />
Meerburg ferlit de Akademy en wurdt koördinator fan de stúdzjerjochting<br />
Frysk fan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden en mei troch har<br />
tariedend wurk kin in jonge ûndersiker oansteld wurde – Joke Corporaal<br />
– dy’t har dwaande hâldt mei biografysk ûndersyk nei Anne Wadman.<br />
Goffe Jensma, dy’t him earder ûnder oare benammen mei de skiednis<br />
fan de Frjentsjerter universiteit en de njoggentjinde ieu dwaande hâlde,<br />
rjochtet him ynearsten op syn stúdzje oer it Oera Linda Bok, ien fan de<br />
desiderata fan de Akademy dus dy’t yn de jierren ’50 al formulearre waard.<br />
Yn 2004 promovearret er op dat ûnderwerp 23 .<br />
Yn it oan no ta alderlêste jierferslach, dat oer 2007, wurde by de fakgroep<br />
Skiednis, Letterkunde en Nammekunde as letterkundige projekten<br />
neamd: Boekskiednis fan de 17e en 18e ieu, de útjefte fan de brieven fan<br />
Halbertsma, it útbringen fan in santjinde-ieusk (medysk) resepteboek en<br />
it dwaande wêzen mei it útbouwen fan in digitale histoaryske biblioteek.<br />
Ta beslút wurdt as iennichste tweintichste-ieuske letterkundige projekt<br />
noch neamd Joke Corporaal har biografyske stúdzje oer Anne Wadman. 24<br />
Oer it Literêr-histoarysk Wurkferbân wurdt oangeande it jier 2007 allinne<br />
noch mar sein dat it leden en in skriuwer hat. Fan gearkomsten, lit stean<br />
trije of fjouwer jiers, kin sûnt 2005 net mear praat wurde. 25<br />
21 Stichting It Fryske Boek, Fryske klassiken [I], Nû. 1-14, Leeuwarden, Osinga; Ljouwert,<br />
Utjouwerij Fryslân en Boalsert, Koperative Utjowerij, 1992-1995 en Stichting It Fryske<br />
Boek, Fryske klassiken II, Nû. 1-12, Leeuwarden, Osinga; Ljouwert, Utjouwerij Fryslân en<br />
Boalsert, Koperative Utjowerij, 1998-2003.<br />
22 Gezelle Meerburg, Babs, Innich Frysksinnich: poëtikale opfettingen yn Fryslân tusken 1840 en<br />
1850.<br />
23 Jensma, Goffe Theunis, De gemaskerde God: François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek.<br />
24 Ferskynd yntusken as dissertaasje: Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk.<br />
25 Sûnt is de situaasje op ’e Fryske Akademy net ferbettere.
3. Wat der no barre moat<br />
Wat de wittenskiplike bestudearring fan de Fryske literatuer oanbelanget,<br />
liket it dus nacht yn ’e nane. Dochs haw ik myn ferhaal as titel meijûn ‘De<br />
romte oan en foar ûndersyk nei Fryske literatuer by de Fryske Akademy’.<br />
Neffens my soe it nammentlik no krekt it momint wêze om it roer om te<br />
goaien.<br />
Ik wit wol, de literatuerwittenskip hat it tij net mei, mar dat is ek al wer in<br />
moai skoft sa. Neffens de Winkler Prins ‘wordt de literatuurwetenschap<br />
[op dit moment] gekenmerkt door een complexiteit van uitgangspunten<br />
en doelstellingen die de charme van pluriformiteit paart aan de<br />
onvruchtbare chaos van de permanente burgeroorlog’. 26<br />
Net foar neat wurdt by tale-opliedingen al hast in desennium lang net<br />
mear praat oer de taal- en letterkunde fan dy-en-dy taal, mar fan taal en<br />
kultuer. Dat wurd ‘kultuer’ hat de Akademy yn syn lêste beliedsplan ek<br />
foar kar nommen. ‘Kultuer en identiteit’, dêr soe it om gean moatte. Dochs<br />
slút dat yn myn optyk de bestudearring fan moderne literatuer alhiel net<br />
út. As yn it saneamde ‘masterplan’ dy begripen yn literatuerwittenskiplike<br />
sin útwurke wurde, dan kin dat krekt ek wer kânsen foar de bestudearring<br />
fan Fryske literatuer betsjutte.<br />
Yn it artikel ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’ yn Hjir<br />
fan dit jier skriuwt Abe de Vries oer de kritisy fan Zolang de wind van de<br />
wolken waait. 27 Hy komt op in punt dat al faak neamd is, nammentlik it<br />
ûntbrekken fan yngeande stúdzjes oer moderne Fryske literatuer. Hy<br />
fettet ek gear wat neffens him de kritisy fan Zolang de wind van de wolken<br />
waait 28 eins sels dwaan moatte soene. Se – en dat binne dan de kritisy<br />
Ernst Bruinsma, Joke Corporaal, Goffe Jensma en Rieuwert Krol – soene<br />
no sels ris in ûndersyksprogramma opstelle moatte. Dêrby soe bygelyks<br />
in útwurking fan de fraachstelling op it aljemint komme moatte hoe<br />
autonoom at de moderne Fryske literatuer no winliken is. It giet te fier<br />
om op dit pas al oan de formulearring fan sa’n programma te begjinnen.<br />
Mar dat der op dit stuit, profesjoneel (dus ek betelle) mei entûsjasme en<br />
mei faasje wat dien wurde moat, stiet bûten kiif.<br />
De wil om oer dit ûnderwerp fierder te praten en plannen te ûntwikkeljen<br />
is der sa’t it liket ek: sawol by de direkteur-bestjoerder fan de FA as by de<br />
deputearre fan kultuer en ûnderwiis fan de Provinsje Fryslân. It moat<br />
net wer sa komme sa’t Adrie van Hijum yn Trotwaer fan 1973 skreau:<br />
26 Sjoch by it lemma ‘literatuurwetenschap’, yn: Grote Winkler Prins: encyclopedie in 26 delen,<br />
diel 14, s. 513.<br />
27 Vries, Abe de, ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’.<br />
28 Oppewal, Teake en Babs Gezelle Meerburg, Jelle Krol en Tineke Steenmeijer-Wielenga<br />
(red.), Zolang de wind van de wolken waait: geschiedenis van de Friese literatuur.
‘Ut it oersjoch fan aktiviteiten fan de wurkforbannen, wurkgroepen en<br />
kommisjes, wurdt dúdlik dat der fan Akademywege neat bart op it mêd<br />
fan literatuerthéory of literatuerskiednis.’ 29<br />
No’t de Akademy wat letterkunde oanbelanget yn in oergongssitewaasje is<br />
fanwegen de beneaming fan Goffe Jensma yn Grins liket it der fansels wol<br />
op dat oer 2008 oangeande letterkunde net folle bybrocht wurde kinne sil.<br />
Van Hijum fersuchte: ‘It liket wol oft, sawol oan de universiteiten as oan<br />
de F.A., it Frysk as libbene tael al bigroeven is.’ Sa mismoedich bin ik<br />
lykwols lang net.<br />
Mar it moat yndied net sa komme mei de iennige ordinarius Frysk as mei<br />
professor Uzzi-Tuzzii yn Italo Calvino syn roman Als op een winternacht<br />
een reiziger. 30 Uzzi-Tuzzii, heechlearaar Kimmerysk, in sabeare ‘botnyskugryske<br />
taal’, wit eins sels net oft Kimmerysk noch wol in libbene taal<br />
is. Uzzi Tuzzii is yn de universiteit ferballe nei in keamer ûnder by it<br />
trepsgat en wol net meidwaan oan de keunsten fan syn kollega’s dy’t har<br />
ek, lykas hy, dwaande hâlde mei minderheidstalen mar dy’t, om mar mei<br />
it moderne wittenskiplik bedriuw meidwaan te kinnen, yn syn eagen<br />
alderhanne nuvere kluchten úthelje en kursussen jouwe. Bygelyks oer<br />
de sosjology fan it Welsh of de psycholinguistyk fan it Oksitaansk. Dêr<br />
leit nammers wol in reëel gefaar, want om skoare te kinnen, wurdt frege<br />
om ynternasjonale publikaasjes en dan kin de bestudearring fan it iene<br />
Fryske literêre wurk yn ferhâlding ta it oare Fryske literêre wurk of it<br />
yngeand bestudearjen fan teksten sels wolris oan de krapperein komme.<br />
Yn alle gefallen soe ik graach sjen dat begûn wurdt by de no oanwêzige<br />
talinten en itjinge no foarhannen is. Sa’n tweintich minsken hawwe har<br />
soarch útsprutsen oer de takomst fan de bestudearring fan de Fryske<br />
literatuer. 31 By dy minsken binne lju mei filologyske en editoaryske<br />
talinten. Dúdlik is ek dat yn Tresoar noch gâns skatten lizze dy’t op neiere<br />
ûntsluting en publikaasje wachtsje. It wurdt neffens my dus heech tiid<br />
dat de oanbelangjende partijen (de Fryske Akademy, it Frysk Ynstitút en<br />
Tresoar en yn twadde ynstânsje ek de provinsje Fryslân), mei-inoar har<br />
prioriteiten wat bestudearring fan Fryske literatuer ris fêstlizze. En no’t de<br />
29 Hijum, A. van, ‘Akademy-nijs’, s. 286.<br />
30 Sjoch bygelyks de útjefte: Calvino, Italo, Se una notte d’inverno un viaggiatore, s. 58.<br />
31 Brief fan 28 maaie 2008 oan de direkteur-bestjoerder en de foarsitter fan de rie fan<br />
tafersjoch fan de Fryske Akademy fan Jelle Krol en Jannie van der Kloet ferstjoerd ek<br />
út namme fan Jetske Bilker, Ernst Bruinsma, Joke Corporaal, Meindert Bylsma, Goffe<br />
Jensma, Alpita de Jong, Jannie van der Kloet, Jelma Knol, Bertus Mulder, Bouke Oldenhof,<br />
Teake Oppewal, Trinus Riemersma, Doeke Sijens, Tineke Steenmeijer-Wielenga, Sybren<br />
Sybrandy, Hylke Tromp, Jabik Veenbaas, Abe de Vries, Geart de Vries, Jant van der Weg-<br />
Laverman en Harmen Wind.
FA in direkteur-bestjoerder hat dy’t ek in soad bûtenlânske ûnderfining<br />
hat, soe ek ris sjoen wurde kinne, wat oare universiteiten al of net oan<br />
de oare kant de grutte dobbe, bygelyks dy fan Grand Rapids, noch foar<br />
de bestudearring fan Fryske letterkunde betsjutte kinne. Ek soe bygelyks<br />
ris besjoen wurde moatte hokker nijsgjirrich letterkundich ûndersyk nei<br />
literatuer en nasjonale identiteit no yn de Baltyske steaten útfierd wurdt. 32<br />
Suggestjes en ideeën by de rûs. Mar der moat no in útwurke plan foar<br />
ûndersyk nei Fryske letterkunde komme. Yn it tv-programma oer santich<br />
jier FA neamde Reinier Salverda ûndersyk nei letterkunde net by de<br />
kearntaken fan de Akademy. 33 Ik gean der mar fan út dat him dat troch it<br />
sin gien is en net mei opset sin fergetten is. 34<br />
Dochs sil dúdlik wêze dat neffens my, likgoed as neffens in soad oaren, it<br />
petear oer de takomst fan de bestudearring fan de Fryske literatuer sa gau<br />
mooglik begjinne moat. It wurdt heech tiid foar mear profesjonele romte<br />
foar ûndersyk nei Fryske literatuer.<br />
> Literatuer<br />
‘Bibliografy Fryske tael- en letterkunde’, yn: Ut de smidte fan de Fryske<br />
Akademy, jiergong 5 (1971), nûmer 4 (novimber), s. 6.<br />
Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap, aangevuld met<br />
de Bibliografie van de Friese taal- en literatuurwetenschap, 1940-1945 en<br />
1960-2001. ’s-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek [etc.] / Brussel,<br />
Koninklijke Bibliotheek [etc.], 1971-2003.<br />
Breuker, Philippus, It wurk fan Gysbert Japix. 3 dielen. Ljouwert, Fryske<br />
Akademy, 1989.<br />
Brouwer, J.H., De fryske fjouwerrigel: in stúdzje. FA-nûmer 89. Ljouwert,<br />
Fryske Akademy, 1953.<br />
Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Gysbert Japicx Wurken. FA-nûmer<br />
279. Boalsert, A.J. Osinga, 1966.<br />
Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma, Oantekeningen op Gysbert Japicx<br />
Wurken. FA-nûmer 280. Boalsert, A.J. Osinga, 1966.<br />
32 Sjoch bygelyks de oant no ta fjouwerdielige rige Literatur und nationale Identität.<br />
33 Sjoch: ‘Fryske Akademy 70 jier’, dokumintêre fan Omrop Fryslân, útstjoerd 7-12-2008,<br />
Ljouwert, Omrop Fryslân, 2008.<br />
34 Yn it artikel fan Looper, Bert en Reinier Salverda, ‘De ontdekking van Fryslân: de betekenis<br />
van de Fryske Akademy en Tresoar voor het culturele kapitaal van Fryslân’ wurdt ‘de<br />
Culturele dynamiek van Fryslân en de Friese literatuur als minderheidsliteratuur’ (s.<br />
211) nammentlik wol neamd as ien fan de fjouwer tema’s dy’t de FA de kommende tiid<br />
sintraal stelle wol.
Calvino, Italo, Se una notte d’inverno un viaggiatore, Milano, Mondadori, ©<br />
1994 / 2002.<br />
Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk. Anne Wadman en het problem van de<br />
Friese literatuur. FA-nûmer 1036. Ljouwert, Afûk, 2009.<br />
Dam, Freark e.o (red.), Wâldman en wrâldboarger: Tsjibbe Gearts van der<br />
Meulen (1824-1906). FA-nûmer 466. Ljouwert, Miedema, 1974.<br />
Drent, Hedzer, Durk en Djoke wurde wier grutter – Wearden en noarmen yn<br />
oarspronklik Frysk proaza foar bern en jongeren. FA-nûmer 787. Ljouwert,<br />
Fryske Akademy, 1994.<br />
Faber, Rients Aise, Lucius Columba Murray Bakker, [3 dielen]. FA-nûmer 956.<br />
Ljouwert, Fryske Akademy, 2003.<br />
Dykstra, Klaes, Lyts Hânboek fan de Fryske literatuer. . FA-nûmer 517.<br />
Ljouwert, De Tille, 1977.<br />
Feitsma, Tony, ‘Durk Nota en de wittenskip: Nei oanlieding fon it<br />
wittenskiplike artykel yn<br />
Hjir, septimber 1985’, yn: Fryx, foar polityk en kultuer; ûnôfhinklik, kritysk,<br />
jiergong 6 (1985), nûmer 3 (oktober), s. 89-105.<br />
Ferslach fan it sympoasium organisearre troch de Ynteruniversitaire<br />
Stúdzjerie Frysk dat yn Ljouwert hâlden waard op 31 maart 1972 en<br />
dat fêstlein waard yn de publikaasje: Jones, R.M., The position of the old,<br />
relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries,<br />
Amsterdam, Vrije Universiteit, 1973.<br />
Fokkema, K., ‘Frysk stúdzjewurk yn 1948 en ’49’, yn: It Beaken: meidielingen<br />
fan de Fryske Akademy, jiergong 12 (1950), s. 164-171.<br />
‘Fryske Akademy 70 jier’, dokumintêre fan Omrop Fryslân, útstjoerd 7-12-<br />
2008, Ljouwert, Omrop Fryslân, 2008.<br />
Gezelle Meerburg, Babs, Innich Frysksinnich: poëtikale opfettingen yn Fryslân<br />
tusken 1840 en 1850. FA-nûmer 922. Ljouwert, Fryske Akademy, 2001.<br />
Gezelle Meerburg, Barbara Akke, ‘Hwant wij binne it nijs ûnder en boppe<br />
de sinne’ : “De smearlappen” fan Anne Wadman en “Fabryk” fan Trinus<br />
Riemersma as ‘fernijende’ Fryske romans. FA-nûmer 843. Ljouwert, Fryske<br />
Akademy, 1997.<br />
Halbertsma, H. e.o. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869. Brekker en<br />
bouwer. Stúdzjes fan ûnderskate skriuwers oer syn persoan, syn libben en syn<br />
wurk, útjown ta gelegenheit fan de bitinking fan syn hûndertste stjerdei. FAnûmer<br />
342. Drachten, Laverman, 1969.<br />
Hijum, A. van, ‘Akademy-nijs’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1973, s. 286.<br />
Hijum, A. van, ‘Struktueranalyse fan Leo Popma. In kwesty fan hûd.<br />
Ljouwert, 1971’, yn: Trotwaer: literair tydskrift, 1972, s. 46-61,<br />
Hijum, A. van, ‘In ûndersyk nei inkelde struktueraspekten’, yn: Trotwaer:<br />
literair tydskrift, 1973, s. 192-209.
Hijum, A. van, ‘Undersyk nei inkelde struktueraspekten, 2’, yn: Trotwaer:<br />
literair tydskrift, 1974, s. 182-188.<br />
‘In litterair-histoarysk wurkforbân’, yn: Ut de smidte fan de Fryske Akademy<br />
IV, Novimber 1951, s. 9-10.<br />
Jensma, Goffe Theunis, De gemaskerde God: François HaverSchmidt en het<br />
Oera Linda-boek. FA-nûmer 973. Zutphen, Walburg Pers, 2004.<br />
Kalma, D., ‘Harmen Sytstra en de soasiale frage: lêzing for de jiergearkomste<br />
1939 fen de Fryske Akademy’, yn: It Beaken: meidielingen fen de Fryske<br />
Akademy, jiergong 2 (1940), s. 38-52.<br />
Kalma, D., ‘Op literair-histoarysk fjild’, yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske<br />
Akademy, jiergong 15 (1953), s. 82-90.<br />
Kalma, J.J., Kent gij Halbertsma van Deventer? In tal net-útjowne hânskriften<br />
fan Dr. J.H. Halbertsma FA-nûmer 341. Drachten, Laverman, 1969.<br />
‘Konferinsje YSF oer Romantyk en minderheden’, yn Leeuwarder Courant,<br />
13-4-1981.<br />
Laverman, Jant, Feroarings yn byld en bân - Fryske bernepoëzij yn de tweintichste<br />
ieu. FA-nûmer 904. Ljouwert, Fryske Akademy, 2000.<br />
Literatuur in sociaal perspektief: lezingen gehouden op het symposium van 6<br />
april 1974 te Leeuwarden/Ljouwert, georganiseerd door de Ynteruniversitaire<br />
Stúdzjerie Frysk, [Amsterdam], Rodopi, 1976.<br />
Literatur und nationale Identität, Tampere [etc.], Tampereen yliopisto,<br />
julkaisujen myynti [etc.], 1997-2004.<br />
‘Literatuurwetenschap’, yn: Grote Winkler Prins: encyclopedie in 26 delen, diel<br />
14, s. 513.<br />
Looper, Bert en Reinier Salverda, ‘De ontdekking van Fryslân: de betekenis<br />
van de Fryske Akademy en Tresoar voor het culturele kapitaal van<br />
Fryslân’, yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske Akademy, jiergong 70 (2008)<br />
nûmer 1-2, s 207-220.<br />
Meulen, T.G. van der, In brulloft yn ’e Wâlden en oare wiere forhalen. FAnûmer<br />
465. Ljouwert, Miedema, 1974.<br />
Nota, Durk, ‘E.B. Folkertsma – De ivige kroanprins fan it Frysk<br />
nasjonalisme’, yn: Hjir, jiergong 14, 1985, s. 1-58.<br />
Oppewal, Teake en Babs Gezelle Meerburg, Jelle Krol en Tineke<br />
Steenmeijer-Wielenga (red.), Zolang de wind van de wolken waait:<br />
geschiedenis van de Friese literatuur. Amsterdam, Bakker, 2006.<br />
Piebenga, J., Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse. Kamminga, Dokkum,<br />
1939.<br />
Poortinga, Y, It Fryske folkstoaniel 1860-1930. Assen, Van Gorcum, 1940.<br />
Poortinga, Y. Preokkupaesje of frije kreativiteit: de ûntwikkeling fan de moderne<br />
Fryske literatuer (1915-1965). FA-nûmer 268. Ljouwert, Fryske Akademy,<br />
1965.<br />
Pouillon, Jean, Temps et roman. Paris, Gallimard, 1946.
‘Publikaesjes fan de Fryske Akademy oant Febrewaris 1953’, yn: Ut de smidte<br />
fan de Fryske Akademy VI, Febrewaris 1953, s. 9-12.<br />
Riemersma, Tr. It koarte forhael yn de Fryske literatuer yn de tweintichste ieu.<br />
Ljouwert, FA-nûmer 508. Koperative Utjowerij, 1977.<br />
Vries, Abe de, ‘It ynhâldlik bysûndere fan de Fryske literatuer’, yn: Hjir:<br />
Frysk literêr tydskrift, jiergong 37 (2008), nûmer 6 (novimber), s. 25-29.<br />
Wadman, In skoalmaster yn ‘e Dokkumerwâlden: libbensgong fan Hjerre Gjerrits<br />
van der Veen. Drachten, Laverman, 1955.<br />
Wadman, A.S., ‘Problemen by de stúdzje fan de Fryske litteratuerskiednis’,<br />
yn: It Beaken: tydskrift fan de Fryske Akademy, jiergong 14 (1952), s. 9-17.
50 jaar Fries letterkundig museum<br />
Een geschiedenis van de oprichting<br />
Ernst Bruinsma (Afûk, Leeuwarden)<br />
1 Inleiding<br />
De historie over de oprichting in 1959 van het Frysk Letterkundich Museum<br />
en Dokumintaesjesintrum (FLMD) begint niet in Leeuwarden,<br />
maar in Antwerpen en Amsterdam. De context voor de oprichting van het<br />
FLMD wordt namelijk gevormd door de Friese Beweging en de oprichting<br />
van de Fryske Akademy, maar eveneens door de oprichting van letterkundige<br />
musea in Den Haag en Antwerpen. Op deze vier hoofdlijnen<br />
wil ik me dan ook vooral richten.<br />
2 Antwerpen<br />
In Vlaanderen ligt de zaak duidelijk. In haar onlangs verschenen boek Lof<br />
van het stof vertelt Gwennie Debergh hoe sedert eind negentiende eeuw, als<br />
de vraag rijst wat er met de nalatenschap van de grote literaire held Hendrik<br />
Conscience moet gebeuren, tal van schrijvers zich inzetten voor een archief<br />
en museum dat de rijkdom van de Vlaamse letteren moet etaleren. Oftewel:<br />
hoe het museum een belangrijk symbool wordt in de strijd van de Vlaamse<br />
Beweging. In Vlaanderen werd de basis voor het museum al in 1912 gelegd,<br />
met een grootse Consciencetentoonstelling, onder meer bedoeld om het<br />
Vlaamse zelfbewustzijn op te krikken. Het eerste nummer van de collectie<br />
van het Vlaamse letterenmuseum wordt in 1933, nu 75 jaar geleden, dan<br />
ook zeer symbolisch toegekend aan De leeuw van Vlaanderen van Hendrik<br />
Conscience. In de jaren daarna groeit de collectie van het Letterenhuis in<br />
hoog tempo. Maar er wordt van meet af aan ook flink gediscussieerd over<br />
de ‘beperkte’ collectievorming, want velen zijn van mening dat het museum<br />
er niet alleen voor de literatuur mag zijn. In de woorden van Ger Schmook,<br />
een van de voornaamste directeuren in de geschiedenis van het Letterenhuis:<br />
‘Ge kunt noch de Vlaamsche Letterkunde, noch de Vlaamsche kultuur<br />
losmaken van de Vlaamsche Beweging’. 1 Onder zijn leiding wordt de naam<br />
op 23 juli 1945 dan ook veranderd in Archief en Museum voor het Vlaamse<br />
Cultuurleven. Ook het Fries letterkundig museum zal vanaf de tweede helft<br />
van de twintigste eeuw in deze brede zin gaan collectioneren en archiveren.<br />
1 Gwennie Debergh, Lof van het stof, p. 129.
3 Den Haag<br />
Het Letterkundig Museum in Den Haag werd eind 1953 opgericht. De basis<br />
voor de collectie werd, net als in Vlaanderen, door een tentoonstelling<br />
gevormd. Deze Haagse tentoonstelling van 1923 had als doel een zo volledig<br />
mogelijk overzicht te geven van leven en werk van de Nederlandse<br />
schrijver. Opvallend genoeg werd er trouwens ook ruimte vrij gemaakt<br />
voor een Friese afdeling. Het initiatief was buitengewoon succesvol en<br />
uit deze tentoonstelling groeide de ‘Letterkundige Verzameling’ van de<br />
Gemeente Den Haag, die later het fundament vormde voor het Letterkundig<br />
Museum.<br />
Behuizing voor het letterkundig museum werd gevonden in het oude<br />
stadhuis aan de Groenmarkt, de museale ruimtes werden gepland op de<br />
zolderverdieping. Conservator werd Gerrit Borgers, die als redactiesecretaris<br />
van het tijdschrift Podium veel contacten had in de literaire wereld.<br />
In Friesland was Borgers ook goed bekend, met name als kameraad van de<br />
schrijver Anne Wadman. Het is trouwens opvallend dat het letterkundig<br />
museum altijd ontmoedigend heeft gehandeld als er lokale initiatieven<br />
ontstonden om een archief of museum op te richten op het domein van<br />
de schone letteren. 2 Maar men had geen enkel probleem met de oprichting<br />
van het FLMD dat zes jaar later, nagenoeg volledig naar Nederlands<br />
model, werd ingericht op de zolderverdieping van de Fryske Akademy.<br />
4 Friese Beweging<br />
De Fryske Akademy werd weliswaar in 1938 opgericht, maar al in 1914<br />
sprak men voor het eerst over de oprichting van een dergelijk academisch<br />
instituut. Die vroege geluiden ontstonden vanuit de gestaalde kaders van<br />
de Friese beweging, die in de twintigste eeuw tot volle wasdom kwam. De<br />
Friese beweging was in de negentiende eeuw vooral een culturele beweging<br />
geweest, die meende dat de Friese strijd met name mannen nodig<br />
had – blijkbaar geen vrouwen - die hun leven wilden geven aan de studie<br />
van de Friese taal en de Friese geschiedenis. Dat was nog een erezaak in<br />
die jaren. Sinds het begin van de negentiende eeuw had Friesland namelijk<br />
geen universiteit meer. 3 Alleen binnen de gelederen van het Friesch<br />
2 Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum, p. 199.<br />
3 G.Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra (eds.), Universiteit te Franeker 1585-1811; Jos<br />
M.M. Hermans, Goffe Jensma, Jacob van Sluis en Lydia Wierda (eds.), De Franeker<br />
Universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw. Beleid en belang van een academiebibliotheek.
Genootschap werd nog aan wetenschappelijk onderzoek gedaan. 4 Maar<br />
de stijgende populariteit van de Friese beweging en het toenemend aantal<br />
Friestalige boeken deden de behoefte aan studie verder toenemen.<br />
Toch kwam die academie er vooreerst niet. Dat had onder meer te maken<br />
met de wijze waarop de Friese Beweging in het interbellum was georganiseerd.<br />
Er ontstond in die jaren van grote ideologische conflicten gaandeweg<br />
een gedachtegoed dat aansloot bij een zogenaamd al langer bestaand<br />
verlangen naar Friese vrijheid. Met name politieke actie, decentralisatie<br />
van bestuur en zelfbestuur, het bevorderen van Fries als taal van het openbare,<br />
kerkelijke en ambtelijke leven worden in de twintigste eeuw issues in<br />
de beweging. Maar er was ook veel verdeeldheid, diverse partijen werden<br />
geleid door grote ego’s die in maatschappelijk en ideologisch opzicht ver<br />
uiteen lagen.<br />
5 Jelle Brouwer<br />
Pas na meerdere indringende oproepen van gewichtige figuren als de<br />
theoloog en priester Titus Brandsma kwam het er in 1938 toch van. Onder<br />
auspiciën van de Provinciale Onderwijsraad werd een eigen academie<br />
opgericht die ruimte bood aan zowel liefhebbers als aan wetenschappers.<br />
Heel lang stond het grote woordenboek van de Friese taal centraal in het<br />
werk van de academie, waarbij gebruikt gemaakt werd van onnoemelijk<br />
veel vrijwilligers. Na de Tweede Wereldoorlog is het werk echt op gang<br />
gekomen, maar pas met de aanstelling van Philippus Breuker, medio jaren<br />
zeventig, kwam er een letterkundige aan het werk in het Coulonhuis,<br />
zoals het hoofdgebouw van de Akademy heet.<br />
Toch kan bezwaarlijk worden volgehouden dat in Friesland al die tijd<br />
niets aan literatuuronderzoek werd gedaan. Zo begon theoloog G.A.<br />
Wumkes al in 1938, hij was destijds werkzaam als bibliothecaris bij de<br />
Provinciale Bibliotheek, met het verzamelen van materiaal voor zijn grote<br />
biografische woordenboek waarin schrijvers een belangrijke plaats innemen.<br />
Bovendien toont de Catalogus der Friesche Taal- en Letterkunde van<br />
Marten Scholten uit 1941 aan, dat er voor de oorlog het nodige werk is<br />
verzet op dit terrein.<br />
In 1940 moest Wumkes worden opgevolgd als bibliothecaris. Zijn eigen<br />
benoeming was een politieke daad geweest, waarmee de provincie toegaf<br />
aan de Friese Beweging. En velen verwachten daarom de benoeming van<br />
sociaaldemocraat Jelle Brouwer op deze post. Brouwer was medeoprich-<br />
4 Zie: Genootschapscultuur in Friesland. Het Fries Genootschap 1827-2002 (een zeer bijzonder,<br />
informatief speciaalnummer van De Vrije Fries.)
ter van de Fryske Akademy, secretaris van de Provinciale Onderwijsraad,<br />
hij schreef gedichten, maar hij bezorgde eind jaren dertig ook het verzameld<br />
werk van de 17e-eeuwse Friese dichter Gysbert Japix. Bovendien was<br />
hij in 1928 oprichter, samen met de zojuist al genoemde Marten Scholten,<br />
van het Sosiael-Demokratysk Frysk Forbân dat meende dat het socialisme<br />
in Friesland alleen kans van slagen had als het Friese eigene vooropstond.<br />
Toch koos de provincie ondanks deze goede papieren niet Brouwer, maar<br />
iemand van de ARP, namelijk de classicus Sjoerd Douma. De redenen<br />
daarvoor zijn volgens historici niet meer goed te achterhalen, maar de<br />
benoeming schijnt wel tot felle protesten te hebben geleid omdat Douma<br />
niet uit de gelederen van de Beweging kwam.<br />
Op 28 mei 1940 promoveerde Jelle Brouwer in Groningen bij professor<br />
J.N.M. Kapteyn op de uitgave van een Oudfriese tekst. Kapteyn was leider<br />
van het Fries-Saksische Genootchap Saxo-Frisia, in feite een SS-organisatie,<br />
onderdeel van de Nederlandse afdeling van de Ahnenerbe die er<br />
voor pleitte dat Friesland zou opgaan in het Derde Rijk. Vrij spoedig na<br />
zijn promotie werd Brouwer aan de universiteit van Groningen benoemd<br />
als eerste gewone hoogleraar Fries en Gotisch. Hij hield zijn inaugurele<br />
rede over de negentiende-eeuwse schrijver en onderzoeker Joost Hiddes<br />
Halbertsma als Fries taalkundige, maar zou zich in zijn onderzoekswerk,<br />
net als de meeste van zijn latere promovendi, vooral richten op Oudfries<br />
en Nieuwfries.<br />
Dat is overigens wel typerend voor de wetenschap die in Friesland in het<br />
interbellum opkomt: men heeft vooral aandacht voor het glorieuze verre<br />
verleden. Over geen Friese schrijver is vermoedelijk sedert de negentiende<br />
eeuw zo uitvoerig geschreven, als over Gysbert Japicx. Anderzijds<br />
werkte Jelle Brouwer ook mee aan het vierde deel van de Geschiedenis van<br />
de letterkunde der Nederlanden. Hij streefde er naar – althans volgens zijn levensbericht<br />
van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde - om Nederlandse,<br />
Duitse en andere frisisten bij elkaar te brengen en met hen samen<br />
te werken. Uit die houding groeiden in 1956 de filologencongressen.<br />
Na de oorlog werd Brouwer zijn hoogleraarschap op voorspraak van<br />
Kapteyn niet verweten. Hij had leiding gegeven aan het studentenverzet,<br />
studenten afgeraden de niet-ariërverklaring te tekenen en geen colleges<br />
meer gegeven. Bovendien had hij niet-ondertekenaars geholpen door<br />
hen nog tentamens af te nemen.<br />
6 Friese literatuur na de oorlog<br />
Belangrijkste literaire podium na de oorlog werd De Tsjerne, een naam die<br />
afkomstig is uit de zuivelondernemingen en ‘karnton’ betekent. In het<br />
openingsartikel beklemtoonde schrijver en journalist Fedde Schurer dat
de literatuur zich los moest maken van de Friese Beweging: ‘De schrijver<br />
heeft zijn dienstplicht vervuld als wezenlijke bewegingsfactor; de beweging<br />
moet zich losmaken van haar erfelijke literaire binding en eigen brede<br />
wegen gaan’. 5 Voor de literatuur blijft slechts één roeping over, zegt de<br />
wezenlijk optimistische Schurer, namelijk onze verhouding registreren<br />
tot het wonder, tot de natuur, tot de mens, tot God. ‘Eens deze verbinding<br />
doorbroken is zij één met alle literatuur ter wereld, naakt en weerloos en<br />
vrij springt zij naar voren als de Idee in de tekenroman van Frans Masereel.<br />
Alleen in deze vrijheid kan ze leven, alleen op dit internationale plan<br />
kan zij waarde krijgen voor het nationale leven’. 6<br />
Duidelijk is dat, althans in de eerste naoorlogse jaren, de decentralisatiegedachte<br />
die jarenlang de Friese Beweging had beheerst, althans voor<br />
heel even wordt losgelaten. Er is helaas nog veel onduidelijk over de<br />
wijze waarop de Friese Beweging zich na de oorlog heeft ontwikkeld.<br />
Het wachten is op een mooie gedegen studie over dit onderwerp. De<br />
Beweging beperkt zich aanvankelijk tot de wens dat Friesland zich binnen<br />
de Nederlandse staat verder kan ontwikkelen. Pas enkele jaren later<br />
treedt het decentralisatievraagstuk opnieuw op de voorgrond. Maar de<br />
rol van de grote vooroorlogse leiders lijkt uitgespeeld, hoewel de Friese<br />
Beweging zich minder breed gecompromitteerd lijkt te hebben dan de<br />
Vlaamse Beweging. Een belangrijk leider als Douwe Kalma 7 heeft elke<br />
glans verloren door zijn rol in de oorlog en ook E.B. Folkertsma, hoewel<br />
die zich op de achtergrond een militant beweger blijft tonen, geniet<br />
blijkbaar niet meer de autoriteit van voor de oorlog. En dat terwijl het<br />
aantal aanhangers van de beweging nooit zo groot is geweest als in het<br />
eerste decennium na de oorlog.<br />
De plaats van Folkertsma is dan misschien wel verdrongen door Fedde<br />
Schurer, die in 1951 met een roemruchte actie tegen de rechterlijke macht<br />
ontzettend veel heeft betekent voor de emancipatie van de Friese taal. 8 Pas<br />
als begin jaren zestig de Fryske Nasjonale Partij wordt opgericht, ontstaat<br />
nieuw democratisch elan in de Friese Beweging. Bovendien kan vastgesteld<br />
worden dat de rol van de provinciale overheid in dit verband steeds<br />
belangrijker is geworden.<br />
Een belangrijk moment in dit opzicht was de uitreiking in 1947 van de<br />
Gysbert Japicxprijs. De belangrijkste provinciale prijs is genoemd naar<br />
deze zeventiende-eeuwse dichter, met wiens werk de geschiedenis van de<br />
Friese literatuur eigenlijk begint. De eerste keer werd de prijs uitgereikt<br />
5 Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’, p. 2 (mijn vertaling (eb)).<br />
6 Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’, p. 3.<br />
7 Zie o.a.: Jelle Krol, ‘Ynlieding’, in: Douwe Kalma, Samle fersen.<br />
8 Zie o.a.: Peter R. Boomsma, Kneppelfreed.
aan de dichter Obe Postma, voor de bundel It sil bistean. Waarom kreeg<br />
Obe Postma deze prijs? Hij was natuurlijk een van de oudste dichters van<br />
dat moment. Maar de grote canonisering was nog niet ingezet, die begon<br />
eigenlijk pas met deze prijs (nog altijd de meest prestigieuze literaire<br />
prijs van de provincie) én met het verschijnen van het verzameld werk in<br />
1949. Postma was ook niet actief geweest in de Friese beweging, noch in<br />
de literaire tijdschriften en in feite een wat geïsoleerde figuur gebleven.<br />
Voorzitter van de adviescommissie was Jelle Brouwer en in zijn laudatio<br />
namens het Friese volk benadrukt hij dat Postma weliswaar een Friese<br />
dichter was, maar tegelijkertijd zoveel meer en bovendien iemand van<br />
Europees niveau. Het was kennelijk belangrijk om zó’n soort schrijver na<br />
de oorlog te eren: ‘U bent Fries in hart en nieren en heeft het eigene van<br />
Friesland op zeldzame wijze vormgegeven, maar al het goede van buiten<br />
lokte u evenzeer – vertaalde u niet Rilke en Boutens, Emily Dickinson,<br />
Hélène Swarth en Boeken? Voelde u zich niet verwant aan Slauerhoff?’ 9<br />
En de meesterlijke essayist en criticus Anne Wadman schreef in 1949 over<br />
Postma, in de inleiding bij de bekende tweetalige bloemlezing Frieslands<br />
Dichters: ‘Van elke provincialiteit staat hij verre: hij veracht niet de stad,<br />
niet de autowegen, die door de weilanden gebaand worden, hij staart zich<br />
niet blind op het eigene en kleine, maar weet het geringe en nietige van<br />
het aards bestaan tot iets groots te transformeren. Ook zijn hart gaat uit<br />
naar het land achter de einder, naar de verte, naar het avontuur’. In die zin<br />
voldoet Postma volkomen aan de definitie die Wadman op dat moment<br />
zelf geeft aan Friese literatuur: ‘Waaruit blijkt dan tenslotte het eigenaardige<br />
van en dus recht op een eigen Friese literatuur bestaan? Het is, kort<br />
geformuleerd, dit: een Friese weerslag te geven (d.w.z. geuit in de Friese<br />
taal en vanuit de problematiek van de Friese ziel geprojecteerd) van datgene<br />
wat Europa vervult en drijft’.<br />
Wadman spreekt niet alleen over een Friese weerslag van wat Europa drijft,<br />
maar ook over de Friese taal. Kennelijk gaat hij niet zo ver om ook andere<br />
talen tot de literatuur in Friesland toe te laten. Dat past in het algemene<br />
beeld dat we hebben van literatuur en cultuur in Friesland, namelijk dat<br />
het ‘taaleigene’ daarin altijd voorop staat. Met Goffe Jensma, hoogleraar<br />
Friese taal- en letterkunde in Groningen, constateer ik dat zelfs binnen de<br />
Frisistiek die taligheid enorm belangrijk is geweest en dat er helaas weinig<br />
aandacht is geweest voor de context van die taaluitingen. 10 De historische<br />
en maatschappelijke context waarin literatuur geschreven, gepro-<br />
9 J.H. Brouwer, ‘Rede ta gelegenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx priis to Boalsert<br />
op freed 10 oktober 1947’, p. 323 (mijn vertaling (eb)).<br />
10 Zie Antina Zijlstra, ‘Goffe Jensma: ‘Sûnder litertue kin it Frysl net fuortbestean’’, p. 6.
duceerd en gerecipieerd werd is in deze regio bijvoorbeeld eeuwenlang<br />
meertalig geweest en tegenwoordig is ze pertinent tweetalig. Daar zou de<br />
Frisistiek in de toekomst veel meer aandacht voor moeten hebben.<br />
Zo kan het belangrijk zijn, ik houd het maar bij één klein voorbeeld, om<br />
de oprichting van het tijdschrift De Tsjerne te bekijken in relatie tot het<br />
Nederlandse tijdschrift Podium. Velen kennen Podium uit de jaren vijftig,<br />
toen schrijvers als Hermans, Burssens, Boon en Borgers er actief in waren.<br />
Maar Podium is begonnen in Leeuwarden en was onder meer gericht<br />
tegen de suprematie van ‘Holland’. Podium wilde ook ruimte bieden aan<br />
Friestalige poëzie, die ze als gelijkwaardig beschouwde aan de Nederlandstalige.<br />
Het eerste Friese gedicht dat in Podium verscheen, was van<br />
Freark Dam, later een van de voornaamste conservatoren van het FLMD.<br />
Tot eind jaren veertig was in Podium naast Wadman en Fokke Sierksma,<br />
theoloog en bibliothecaris, vooral Gerrit Borgers een belangrijk figuur.<br />
Toen Borgers na het vertrek van Wadman en Sierksma begon met het<br />
uitbouwen van Podium, had hij inmiddels zijn baan als leraar in Hilversum<br />
verruild voor het conservatorschap van het Nederlands Letterkundig<br />
Museum. Ook in die functie onderhield hij contacten met Friesland. De<br />
Fryske Akademy begon namelijk in 1955 met het registreren van bibliografische<br />
gegevens van auteurs op exact dezelfde wijze als men in Den<br />
Haag en Antwerpen deed. Gekozen worden met name schrijvers die in<br />
de belangstelling staan door een jubileum, een herdenking enz., en waar<br />
men dus betrouwbare en uitgebreide gegevens voor nodig had.<br />
Dit specifieke onderdeel van het letterkundig museum viel onder de wetenschappelijke<br />
verantwoordelijkheid van directeur L. Brummel, tevens<br />
hoofd van de Koninklijke Bibliotheek. Hij was aanvankelijk geen groot<br />
voorstander van een apart letterkundig museum. Eigenlijk was Brummel<br />
van mening dat handschriften verzamelen een taak van de KB was. Maar<br />
voor een bibliotheek is een dergelijke opdracht slechts een neventaak,<br />
wierpen zijn opponenten tegen. Daarmee kwam de actieve werving in<br />
het gedrang en bovendien geniet een museum meer bekendheid dan een<br />
bibliotheek en kan het zich breder oriënteren in het verzamelbeleid. Een<br />
oplossing voor deze discussie werd gevonden door de directeur van de<br />
Koninklijke Bibliotheek ook tot directeur van het Letterkundig Museum<br />
te benoemen. Zo werd gegarandeerd dat de in het museum gevolgde methoden<br />
zouden beantwoorden aan de bibliografische en technische eisen,<br />
welke in de wetenschappelijke bibliotheken worden gesteld. 11<br />
11 Zie hiervoor met name: Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het<br />
Letterkundig Museum.
7 De eerste plannen<br />
In augustus 1956 schreef Brummel voor het literaire tijdschrift Maatstaf<br />
een artikel waarin de lezer deelgenoot werd gemaakt van zijn aanvankelijke<br />
twijfels en zijn uiteindelijke welbewuste keuze voor een apart museum.<br />
12 Jelle Brouwer haakte in op dit artikel in zijn lezing op het eerste<br />
filologencongres. Hij sprak de wens uit dat belangrijke handschriften<br />
verzameld zouden worden in een instelling die de evenknie vormt van<br />
het Nederlandse voorbeeld. ‘De oplossing voor Friesland zou kunnen<br />
zijn: een speciale opzet binnen het verband van de Provinciale Bibliotheek,<br />
met een eigen bestuur en, als het lukt, een eigen ambtenaar, onder<br />
voorzitterschap van de bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, om<br />
alle concurrentie voor te zijn.’ 13<br />
Na afloop van de lezing vertelt Dr. Kok van de Fryske Akademy dat hij<br />
met het NLMD heeft afgesproken dat zij, als er handschriften van Friese<br />
letterkundigen binnen komen, die aan de Akademy zullen afstaan. 14 Het<br />
omgekeerde is ook afgesproken. In deze discussie wordt eens te meer<br />
duidelijk dat de oprichting van een eigen letterkundig museum plaatsvindt<br />
onder academische impulsen, maar dat er zeker ook bewegingsidealen<br />
meespelen. In de verslagen van het filologencongres wordt namelijk<br />
ook opgemerkt dat de studie naar Friese letterkunde rekening moet houden<br />
met de taalstrijd en wat men daar voor kan doen. 15<br />
De bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek, classicus Sjoerd Douma<br />
die in 1940 de baan had gekregen waarop Brouwer zijn zinnen had gezet,<br />
reageerde in een brief aan diezelfde Brouwer met de scepsis die aanvankelijk<br />
ook de houding van Brummel had gekenmerkt: ‘Nu zal de oogst<br />
voor de Nederlandse letterkunde veel rijker zijn dan de Friese, en de verhoudingen<br />
tussen bibliotheek aan de ene en de schrijvers en hun families<br />
aan de andere kant zijn ook niet dezelfde. Het lijkt me daarom dat een<br />
aparte stichting voor ons in eerste instantie niet nodig zal zijn.’ 16<br />
Hij denkt dat de PB dicht genoeg staat bij de Friese Beweging en de Friese<br />
studie om, aansluitend bij wat men al heeft, verder te gaan met het verzamelen<br />
van materiaal. Wel denkt hij dat een comité in het leven moet worden<br />
geroepen om de verantwoordelijkheid van het verzamelen op zich te<br />
12 L. Brummel, ‘Literatuer als museumobject’.<br />
13 Jelle Brouwer, ‘De Fryske literatuerstúdzje. Stân fan saken en opjeften foar de takomst.’<br />
14 ‘Neipetear’.<br />
15 De parallellen met de Vlaamse literatuur dringen zich natuurlijk op, daarover hoop ik<br />
in een later stadium meer over te publiceren, onder meer in een studie die ik onder<br />
handen heb over Friese uitgeverijen in het interbellum, tijdens en direct na de oorlog.<br />
16 Brief van S.J. Douma aan Jelle H. Brouwer, 17 oktober 1956, Archief FLMD, collectie<br />
Tresoar, Leeuwarden.
nemen en zich ook als zodanig moet presenteren aan de buitenwacht. Hij<br />
wil niet een apart Fries literair museum in de bibliotheek opnemen, maar<br />
een Friese afdeling inrichten in de algemene studiezaal.<br />
Op 8 februari 1957 had Brouwer nader overleg met Sjoerd Douma en met<br />
Borgers. Het driemanschap stelde een brief op voor Gedeputeerde Staten<br />
van Friesland. 17 Als voordelen van een apart museum worden opgesomd:<br />
iemand met gezag onder schrijvers en hun Erven kan meer en beter materiaal<br />
verwerven dan een bibliotheek. In de tweede plaats komt materiaal<br />
beter tot zijn recht in een apart museum dan in een algemene handschriftencollectie<br />
van de bibliotheek. Er kan voorts meer tijd worden<br />
besteed aan beschrijving en ordening, er kan iets tentoongesteld worden<br />
en er kunnen bovendien geluidsmateriaal en portretten verzameld worden,<br />
iets waar bibliothecarissen minder ervaring mee hebben. Bovendien<br />
maakt zo’n museum kans om van meerdere kanten financieel gesteund<br />
te worden. In Friesland werd veel materiaal verworven, geeft Douma bovendien<br />
toe, maar er is ook en ander verloren gegaan omdat niet tijdig<br />
pogingen tot behoud werden gedaan.<br />
Douma raamt de totale begroting op 25.000 gulden. Dat was niet erg realistisch<br />
want het letterkundig museum ontving in 1955 een ministeriële<br />
bijdrage van 20.00 gulden en de gemeente Den Haag droeg 10.000 gulden<br />
bij. Hoe dan ook, de gedeputeerde staten van Friesland gaven geen ruimte<br />
voor overleg. Wel werd blijkbaar het signaal afgegeven dat niet op financiële<br />
steun gerekend moest worden.<br />
8 De oprichting<br />
Daarop besloten de initiatiefnemers tot een bescheidener opzet. In het<br />
Coulonhuis van de Fryske Akademy werd in die periode nieuwbouw gepleegd<br />
en men zou ruimte kunnen maken voor een letterkundig museum.<br />
Er werd een regeling getroffen om anderhalve dag per week een<br />
ambtenaar van de PB te detacheren. Marten Scholten was werkzaam als<br />
wetenschappelijk-hoofdassistent van de PB en ging eerst voor drie ochtenden<br />
per week aan het werk op de zolder van het Coulonhuis. Douma<br />
had zijn medewerker Scholten naar het schijnt niet al te veel Friese ruimte<br />
gegeven bij de collectievorming en Brouwer moet het na de teleurstelling<br />
van 1940, toen hij de baan als bibliothecaris misliep, toch als een<br />
mooie overwinning hebben beschouwd dat zijn kompaan Scholten en hij<br />
nu iets recht konden zetten.<br />
Het bestuur werd gevormd door o.a. Jelle Brouwer, Freark Dam, Sjoerd<br />
17 Een afschrift van deze brief berust in het Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden.
Douma en E.B. Folkertsma. Iemand die niet meedoet is Anne Wadman,<br />
zo blijkt uit een brief aan Jelle Brouwer. 18 Op een bijeenkomst was zijn<br />
naam genoemd als iemand die deze klus zou kunnen klaren. Hij voelde<br />
daar toen wel voor, maar vermoedde dat een en ander jaren zou duren. Nu<br />
het FLMD gevestigd wordt in de Fryske Akademy is zijn vertrouwen in de<br />
zaak ernstig bekoeld. De onderneming moet in handen zijn van iemand<br />
met ideeën en initiatieven, iemand die het veld goed kan overzien en zich<br />
daar volledig aan kan wijden. Hij zal daarbij het voorbeeld hebben willen<br />
volgen van zijn vriend Gerrit Borgers die een heel vrije rol had. Wadman<br />
is bang dat het een kwestie van goedwillende vrijwilligers wordt, dat de<br />
zaak verdrinkt tussen al de andere taken van de Fryske Akademy, dat teveel<br />
mensen en instellingen zich er mee willen bemoeien en elkaar dus<br />
in de weg lopen en dat hiermee ook de mogelijkheid tot een ruimere en<br />
zelfstandigere opzet is afgesloten. Dilettantisme is een woord dat hij van<br />
toepassing acht. Wadman slaat de deur niet dicht, maar aarzelt zeer.<br />
De keuze voor de conservator valt zoals gezegd definitief op Marten<br />
Scholten. Huisvesting wordt gevonden op de zolder van het Coulonhuis<br />
die wordt ingericht met 5 kasten en een oud bureau dat uitgeleend werd<br />
door de PB. Met wat planken, schragen en een glazen kastje was er ook<br />
uitstalruimte beschikbaar. Scholten was overigens al ver voor de oorlog,<br />
in de tijd dat hij samen met Brouwer actief was in Soasiael-Demokratysk<br />
Frysk Forbân, actief in boekenwereld. Zo was hij actief in het bestuur<br />
van de Stichting It Fryske Boek dat propaganda voor het boek verzorgde,<br />
organiseerde hij boekententoonstellingen en gaf hij catalogi uit van pas<br />
verschenen Friese literatuur onder de naam De Boekebeam.<br />
Doel van de nieuwe stichting, die tussen haakjes pas officieel 20 december<br />
1962 wordt opgericht, is: ‘it gearbringen yn eigendom of brûklien en<br />
konservearjen fan in dokumintaire samling oangeande de Fryske Letterkunde<br />
en it gearstallen fan in sintrale dokumintaesje fan de Fryske letterkunde’.<br />
Al het mogelijke materiaal zal verzameld worden ‘dêr’t in byld<br />
fan in skriuwer, in letterkundige streaming of in tiidrek mei kompleteare<br />
wurde kin’. 19<br />
Doelstelling van het eind 1953 opgerichte NLMD was identiek, namelijk:<br />
‘a. het bijeenbrengen in eigendom of bruikleen en conserveren van een<br />
centrale documentaire verzameling betreffende de Nederlandse letterkunde<br />
sedert het midden der achttiende eeuw; b. het vormen van een<br />
18 Joke Corporaal, Grimmig en eerlijk, p. 364 en noot 1367 (p. 537). 136. (daarin wordt o.a.<br />
gerefereerd aan en brief van Anne Wadman aan Jelle H. Brouwer, van 18 april 1959.<br />
Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden).<br />
19 Een kopie van deze statuten berust in het Archief FLMD, collectie Tresoar, Leeuwarden.
centrale documentatie van de gehele Nederlandse letterkunde.’ 20 Toch is<br />
er iets merkwaardigs aan de hand met deze statuten. Niet alleen werden<br />
ze pas in 1962 gepasseerd, in de praktijk bleek dat ook de Friese Beweging<br />
tot het werkgebied van het FLMD behoorde. De eerste grote schenkingen<br />
aan het museum kwamen ook uit die hoek. Naar de motivatie om dit<br />
aspect van de collectievorming expliciet buiten de statuten te houden, is<br />
het voorlopig gissen. Wel werden op 28 juni 1995 de statuten aangepast<br />
en daarbij werden de doelstellingen uitgebreid… ‘en fierder al itjinge dat<br />
mei ien en oar streekrjocht of sydlings ferbân hat en dêrta meihelpe kin,<br />
alle yn de wiidste omfieming’.<br />
In de beheerraad worden vertegenwoordigers van diverse instanties benoemd:<br />
bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek van Friesland, vertegenwoordigers<br />
van de Fryske Akademy, de Fryske Kultuerried en it<br />
Boun fan Fryske Keunstners. Bij het Letterkundig Museum gaat het om<br />
vertegenwoordigers van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen,<br />
B&W van Den Haag, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde,<br />
Vereniging van Letterkundigen en de Nederlandse Uitgeversbond.<br />
Het eerste stuk dat werd ingeschreven door Marten Scholten was een<br />
schenking van Jelle Brouwer, op 7 januari 1960, namelijk de tekst van zijn<br />
lezing op 30 december 1959, bij de uitreiking aan de provincie van een<br />
door Dick Osinga geschilderd portret van Obe Postma. Plus en daarbij<br />
een correspondentiekaart van Postma, gedateerd op de vorige dag. Of<br />
deze schenking dezelfde symbolische waarde heeft als De leeuw van Vlaanderen<br />
voor het AMVC geloof ik niet. Of toch? Ik had eerlijk gezegd verwacht<br />
dat men wel iets van Gysbert Japicx of de gebroeders Halbertsma<br />
uit de negentiende eeuw zou hebben gekozen. Maar dat zou natuurlijk<br />
niet echt bij de Friezen hebben gepast en eigenlijk beschouw ik deze eenvoudige<br />
schenking persoonlijk als een daad van ontroerende eenvoud.<br />
De eerste tentoonstellingen wisten slechts een klein groepje mensen te<br />
trekken: de Piter Jelles Troelstra tentoonstelling in 1960 trok 107 mensen,<br />
Obe Postma haalde slechts 40 bezoekers voor de tentoonstelling ter gelegenheid<br />
van zijn 95e verjaardag. De eerste schrijversprentenboeken die<br />
verschijnen, naar model van het Letterkundig Museum, gaan over Gysbert<br />
Japicx en Joost Halbertsma.<br />
9 Besluit<br />
De ontstaansgeschiedenis van het FLMD is een samenspraak van bewegingsidealen<br />
én de toenemende behoefte om op meer systematische wij-<br />
20 Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig Museum, p. 49.
ze documentatie van Friese literatuur bijeen te brengen, ten behoeve van<br />
het publiek maar vooral ook ten behoeve van de onderzoeker. De museale<br />
functie heeft pas later, toen een ruimere behuizing mogelijk was, écht<br />
plaats gekregen in het beleid. Het FLMD is sedert enkele jaren opgenomen<br />
in een breder verband, Tresoar, een samensmelting van het FLMD,<br />
de Provinciale Bibliotheek en het Rijksarchief in Leeuwarden. In Tresoar<br />
wordt momenteel ruimte geboden aan een al te kleine tentoonstelling<br />
over de literatuur: Een hof vol zang… Er zijn echter diverse plannen om de<br />
museale functie van Tresoar nieuw leven in te blazen. Dat zou dan mogelijk<br />
gebeuren in nauwe relatie met de geschiedenis van de Friese taal.<br />
> Literatuur<br />
Anoniem, Hwat oer it Letterkundich museum en dokumintaesjesintrum, teffens<br />
jierforslach oer ’60-’61.<br />
Anoniem, Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum, forslach oer<br />
1962-’66.<br />
Peter R. Boomsma, Kneppelfreed. Gevecht om de taal met wapenstok en<br />
waterkanon. Van Wijnen, Franeker 1998.<br />
J.H. Brouwer, ‘Rede ta gelegenheit fan it útrikken fan de Gysbert Japicx<br />
priis to Boalsert op freed 10 oktober 1947’. In: De Tsjerne 2 (1947), p.<br />
321-324.<br />
Jelle Brouwer, ‘De Fryske literatuerstúdzje. Stân fan saken en opjeften<br />
foar de takomst’. In: Philogia <strong>Frisica</strong> anno 1956. Lêzingen en debatten Frysk<br />
Filologekongres 1956. J.B. Wolters, Grins –Djakarta 1957, p. 57-62.<br />
Genootschapscultuur in Friesland. Het Fries Genootschap 1827-2002,<br />
speciaalnummer van De Vrije Fries 82 (2002).<br />
Joke Corporaal, Grimmig en eerlijk. Anne Wadman en het probleem van de<br />
Friese literatuur. Afûk / Fryske Akademy, Ljouwert 2009.<br />
Gwennie Debergh, Lof van het stof. Een geschiedenis van het AMVC-huis.<br />
Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2008.<br />
Johan Frieswijk, ‘Myte en werklikheid: Fryslân nei 1750’. In: De Pompeblêden<br />
62 (1991), nû. 2, p. 9-11.<br />
Johan Frieswijk, ‘De suvering fan de Fryske Akademy, 1945-1947’. In: De<br />
Vrije Fries 78 (1998), p. 129-162.<br />
Jos M.M. Hermans, Goffe Jensma, Jacob van Sluis en Lydia Wierda (eds.),<br />
De Franeker Universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw. Beleid en belang<br />
van een academiebibliotheek. Verloren, Hilversum 2007.<br />
Kerst Huisman, Tusken Fryske dream en Nederlânske macht. Fjirtich jier Fryske<br />
Nasjonale Partij. FNP, Ljouwert 2003.<br />
J.J. Huizinga, Vijfentwintig jaar aan de Boterhoek. Een korte geschiedenis van de<br />
Provinciale en Buma Bibliotheek. Leeuwarden 1991.
G.Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra (eds.), Universiteit te Franeker 1585-<br />
1811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool. Leeuwarden<br />
1985. Fryske Akademy, Leeuwarden 1985<br />
Jelle Krol, ‘Ynlieding’, in: Douwe Kalma, Samle fersen. Jelle Krol ed., Fryske<br />
Akademy, Ljouwert 1996, p. 11-67<br />
Nop Maas, Werken voor de eeuwigheid. Een geschiedenis van het Letterkundig<br />
Museum. Meulenhoff-Manteau, Amsterdam-Antwerpen 2004.<br />
L. Brummel, ‘Literatuer als museumobject’, in Maatstaf 4 (1956/1957), p.<br />
329-348.<br />
H.T.J. Miedema, ‘Jelle Hendriks Brouwer. Beetsterzwaag 23 augustus<br />
1900-Leeuwarden 22 januari 1981.’ In Jaarboek van de Maatschappij der<br />
Nederlandse Letterkunde te Leiden (1980-1981), p. 107-115.<br />
‘Neipetear’. In: Philogia <strong>Frisica</strong> anno 1956. Lêzingen en debatten Frysk<br />
Filologekongres 1956. J.B. Wolters, Grins –Djakarta 1957, p. 63-64.<br />
Sj. Van der Schaaf, Skiednis fan de Fryske biweging. De Tille, Ljouwert 1977.<br />
Fedde Schurer, ‘De bining forbritsen’. In: De Tsjerne 1 (1946), p. 1-5<br />
Jacob van Sluis (ed.), De Provinsjale Biblioteek fan Fryslân, 150 jaar geschiedenis<br />
in collecties. Tresoar, Ljouwert 2002.<br />
Tineke Steenmeijer-Wielenga, ‘Douwe A. Tamminga en het FLMD.’ In: It<br />
FLMD oan syn earefoarsitter. FLMD, Ljouwert 1999, p. 7-14.<br />
Tineke Steenmeijer-Wielenga, Een hof vol zang… Friese literatuur in<br />
document en prent. Kort overzicht van de Friese literatuurgeschiedenis,<br />
tevens catalogus bij de permanente tentoonstelling in het Fries<br />
Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Leeuwarden.<br />
FLMD, Leeuwarden 1999.<br />
Antina Zijlstra, ‘Goff Jensma: ‘Sûnder literatuer kin it Frysk net<br />
fuortbestean’. In: de Moanne 7 (2008), nr. 9, p. 4-7.<br />
G.R. Zondergeld, De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. De<br />
Tille, Leeuwarden 1978.
Passagieren op een veer<br />
Literatuurgeschiedenis van Friesland anno 2009 1<br />
Goffe Jensma (Rijksuniversiteit Groningen)<br />
1 Friesenblut<br />
Een van de meest verrassende Friese romans die ik de afgelopen tijd<br />
las is Friesenblut, de debuutroman van Olaf Schmidt uit 2006. 2 Het<br />
boek speelt zich grotendeels af op het Noord-Friese eiland Föhr, waar<br />
Schmidt in 1971 werd geboren. De hoofdpersoon is een kunsthistoricus,<br />
een zekere Anselm Olufs, die net als de schrijver afkomstig is van<br />
Föhr, maar die – opnieuw net als de schrijver – sinds lang op het Duitse<br />
vasteland woont. Hij is van plan te promoveren op de Föhringer schilder<br />
Oluf Braren (1787-1839). Een oude vriend, predikant op Föhr, maakt<br />
Olufs er nu op attent dat op het eiland een onbekend schilderij van<br />
Braren zou zijn teruggevonden.<br />
Dit gegeven bepaalt de intrige van Schmidts meerlagige roman. Anselm<br />
Olufs’ zoektocht naar dit schilderij wordt tegelijk een zoektocht<br />
naar de Friese geschiedenis en cultuur en naar zijn eigen plaats daarin.<br />
In deze geschiedenis spelen allerlei ook voor Nederlandse Friezen erg<br />
herkenbare elementen een centrale rol: negentiende-eeuws cultureel<br />
nationalisme, verheerlijking en mystificatie van het eigen verleden, autodidactische<br />
schilders, massabewegingen uit het begin van de twintigste<br />
eeuw, 3 het cultiveren van familiebanden, twintigste-eeuwse massaemigratie<br />
naar de Verenigde Staten en tenslotte het ‘foute’ karakter van<br />
de Friese beweging in de Tweede Wereldoorlog. Het blijkt dat één van<br />
Anselm Olufs voorgangers als Braren-onderzoeker – een joodse kunsthistoricus<br />
– door de eilandbewoners is vermoord en dat ook Anselms<br />
grootvader in deze zaak geen schone handen had.<br />
Ook Anselm Olufs zelf lijkt me trouwens een typische Fries, maar dan<br />
eentje van meer contemporaine snit. Er is eigenlijk niets dat hem nog<br />
aan Föhr kan binden behalve dan zijn beschamende komaf en zijn<br />
jeugdherinneringen. Friesenblut brengt die afstand ook tot uitdrukking.<br />
Wat er in Noord-Friesland nog over is aan regionale eigenaardigheden<br />
verwerkt Schmidt even kundig en meeslepend als ironisch tot een paro-<br />
1 Met dank aan Joke Corporaal.<br />
2 Olaf Schmidt, Friesenblut.<br />
3 In de Noord-Friese geschiedenis was na de Eerste Wereldoorlog het referendum over<br />
aansluiting bij Denemarken of Duitsland een hot item.
die op de ouderwetse Heimatroman. Een van de recensenten sprak – nog<br />
beter – van een ‘Heimatkrimiroman’. 4<br />
Deze afstandscheppende ironie komt in het boek op allerlei manieren tot<br />
uitdrukking. In de inhoud van het boek: Schmidt speelt met historische<br />
feitelijkheden en voert ‘echte’, historische figuren op naast fictieve. Ook<br />
de toonzetting en stijl lijken bedoeld om de afstand van de hoofdpersoon<br />
tot zijn onderwerp te benadrukken. En tenslotte is het boek niet in het<br />
Föhringer dialect van het Noordfries geschreven maar in het Duits. Ook<br />
in zijn taal heeft Schmidt zich dus losgemaakt van zijn geboortestreek.<br />
Boek en schrijver nemen zo op allerlei manieren afstand van een essentialistisch,<br />
van zichzelf overtuigd Fries nationalisme of anders gezegd: van<br />
het idee van een ondeelbare Friese identiteit. Het schilderij van Braren<br />
blijkt uiteindelijk een vervalsing te zijn: ‘Anselms Reise nach Föhr war<br />
umsonst gewesen’. 5 En zo is het ook met de Friese identiteit.<br />
In de geschiedenis van het nationalisme zijn taal (in de negentiende) en<br />
bloed (in de twintigste eeuw) dragende symbolen. In Friesenblut worden ze<br />
beide vakkundig kaltgestellt, ontdaan van hun positieve lading. Schmidt<br />
is zich deze eigen ironische positie ook terdege bewust. Dat blijkt wel<br />
hieruit dat Friesenblut begint en ook eindigt met de overtocht van de<br />
hoofdpersoon tussen Föhr en het Duitse vasteland, respectievelijk heen<br />
en weer terug. Op de heenweg is het een tocht door regen en mist, op de<br />
terugweg, ’s ochtends op de eerste veerboot, opent zich de horizon in het<br />
oosten als een vlammende deur.<br />
2 De keuze voor het Fries<br />
Met deze veerboot tussen vasteland en eiland zijn we op volle zee aangekomen,<br />
in medias res. De veerpont lijkt me een treffende metafoor ook voor<br />
de Friese literatuur als geheel. Letterlijk zou natuurlijk de veerpont naar<br />
Föhr kunnen worden ingewisseld voor die naar Ameland, Schiermonnikoog<br />
of Terschelling – de Nederlands Friese Waddeneilanden. Zonder veel<br />
moeite zou een Nederlands Fries schrijver een dergelijke roman ook kunnen<br />
schrijven. Ik bedoel het echter vooral figuurlijk. Scherper dan welk<br />
Nederlands Fries voorbeeld ook, geeft Schmidt de eigenaardigheden en de<br />
problemen van ‘onze’ Friese literatuur weer. De Friese schrijver en daarmee<br />
de Friese literatuurhistoricus is, zolang hij zich niet definitief op het<br />
‘vasteland’ heeft gevestigd, in meer of mindere mate een passagier op een<br />
4 ‘Ein nordfriesischer Heimatkriminalroman’, Die Berliner Literaturkritik, 23 juni<br />
2006. http://www.berlinerliteraturkritik.de/detailseite/artikel/ein-nordfriesischerheimatkriminalroman.html?tx_ttnews[backPid]=34&cHash=a18edf1224.<br />
5 Schmidt, Friesenblut, 270.
veer, vooral tussen de Friese en de Nederlandse literatuur, maar ook tussen<br />
een Friese, een Nederlandse en mogelijk een Europese en een globale<br />
identiteit, tussen ‘romantiek’ en ironie en tussen essentie en constructie.<br />
In dit essay wil ik deze veerboot op een paar van zijn gangen volgen en<br />
pleiten voor een veel bredere definitie van Friese literatuurgeschiedenis<br />
dan de tot nu toe gebruikelijke. Voor mij bestaat het object van Friese<br />
literatuurgeschiedenis niet alleen uit Friestalige literaire teksten, 6 maar<br />
uit alle teksten die raken aan wat op een bepaald moment in de geschiedenis<br />
wordt begrepen onder ‘Fries’ – Frisianness, Fryskens, of zo men wil<br />
Friese identiteit. Dat kunnen literaire en niet-literaire teksten zijn, maar<br />
dus ook Friestalige en niet-Friestalige teksten. Hoe men daarmee verder<br />
omgaat en welk methodisch instrumentarium men kiest, hangt af van de<br />
vragen die men in specifieke deelonderzoeken wil beantwoorden. Binnen<br />
deze opvatting blijft, waar dat nodig of wenselijk is, derhalve ruimte voor<br />
een meer ‘klassieke’ literatuurwetenschappelijke aanpak.<br />
Voor een dergelijke herdefinitie zijn twee soorten argumenten aan te<br />
voeren. De literatuurstudie heeft allereerst in de laatste decennia nogal<br />
een gedaantewisseling ondergaan. Onder invloed van ‘cultural studies’ en<br />
‘new historicism’ is het klassieke literatuurtheoretische paradigma, waarin<br />
de eenheid van de tekst en de eenheid van de auteur centraal stonden,<br />
door veel literatuurhistorici inmiddels ingeruild voor een veel bredere<br />
interdisciplinaire en theoriegestuurde aanpak. Historische contextualisering<br />
en een opvatting van literatuur als een ‘signifying practice’ zijn<br />
daarvan kernelementen. 7 ‘Literatuur’ wordt niet in de eerste plaats beschouwd<br />
als een verzameling door auteurs geproduceerde teksten maar<br />
als een specifieke praktijk waarin door alle betrokkenen (o.a. schrijvers<br />
én lezers) betekenis aan cultuur en specifieke culturele uitingen wordt<br />
gegeven.<br />
Voor de Friese literatuur geldt verder, meer dan voor literaturen in grotere<br />
talen, een extra argument voor zo’n bredere definitie, namelijk de<br />
complexe en nauwe band die deze literatuur onderhoudt met Friese<br />
identiteit. Anders dan bijvoorbeeld in de Nederlandse literatuur, is het<br />
6 Deze definitie wordt in vrijwel alle literatuurgeschiedenissen tot nu toe gehanteerd;<br />
Kalma, Fryske skriftekennisse, Piebinga, Koarte skiednis; Dijkstra en Oldenhof, Lyts hânboek<br />
en Oppewal e.a. (red.), Zolang de wind. De enige die een andere definitie hanteerde was<br />
G.A. Wumkes in zijn Paden fen Fryslân, I, 9-22. Voor Wumkes was niet de taal, maar de<br />
‘Fryske geast’ – de Friese identiteit, zou men nu zeggen – bepalend voor wat Friese<br />
literatuur was. Wumkes was bibliothecaris aan de Provinciale Bibliotheek en kenner van<br />
de rijke niet-Friestalige collecties daar. Zijn definitie zal mogelijk niet alleen het gevolg<br />
zijn geweest van principes maar ook van enige pragmatiek.<br />
7 Onder andere: Easthope, Literary into cultural studies en Culler, A Very Short Introduction;<br />
voor Nederland zie onder andere Baetens e.a., Culturele studies.
schrijven van Friese literatuur niet iets vanzelfsprekends. Friezen mogen<br />
dan in bepaalde perioden gedroomd hebben van een in spraak en geschrift<br />
eentalig Fries Friesland, de werkelijkheid is altijd die van meertaligheid<br />
geweest en in Friesland is de voertaal in de meeste culturele en<br />
maatschappelijke domeinen steeds het dominante Nederlands geweest.<br />
Zelfs in het onderwijs, laat staan in het literatuuronderwijs, is het Fries<br />
nooit de eerste taal van onderricht geweest. Bijgevolg is het besluit van<br />
een schrijver om in het Fries te schrijven altijd een min of meer bewuste<br />
keuze. 8 Ergens in zijn leven beslist een Fries schrijver om wat hem in het<br />
taal- en literatuuronderwijs in het Nederlands geleerd is, nu in het Fries<br />
te gaan uitvoeren.<br />
Tot op zekere hoogte laat deze individuele ontwikkelingsgang en dit individueel<br />
keuzemoment zich extrapoleren naar de ontwikkeling van de<br />
Friese literatuur als geheel. Ook de Friestalige literatuur heeft ervoor<br />
‘gekozen’ om zich los te maken van de Nederlandstalige. Zowel voor de<br />
literatuur zelf als voor de literatuurgeschiedenis heeft de collectieve keuze<br />
van met Friesland verbonden schrijvers voor het Fries consequenties.<br />
Deze keuze is vervolgens historisch gezien alleen te begrijpen als we haar<br />
vanuit een bredere Nederlandse en internationale context benaderen.<br />
Het belangrijkste probleem van de Friese literatuurgeschiedenis is mijns<br />
inziens de vraag waarin de Friestalige literatuur van anderstalige literaturen<br />
verschilt. Alleen zo, alleen door haar grenzen op te zoeken, kan men<br />
haar eigenheid attraperen. Ik kan hier deze vraag niet in zijn volle omvang<br />
aan de orde stellen, maar wil in plaats daarvan kort enkele tentatieve<br />
opmerkingen maken over de omvang en de eigen ontwikkelingsgang van<br />
de literatuur in Friesland. Onderweg wil ik enkele consequenties en mogelijkheden<br />
van mijn herdefinitie voor de beoefening en het schrijven<br />
van Friese literatuurgeschiedenis nader afwegen. 9<br />
3 Omvang en grenzen van de Friese literatuur<br />
De Friese literatuur is, evenmin als de Nederlandse, de Duitse of welke literatuur<br />
dan ook, nog niet erg oud. Literatuur en literaire canonvorming<br />
zijn toch in de eerste plaats een negentiende-eeuwse aangelegenheid. Het<br />
verschil tussen beide – tussen de grotere, omvattende literaturen en de<br />
kleinere ondergeschikte, in dit geval de Friese opgevat als Friestalige – is<br />
allereerst een kwestie van omvang. Om een indruk te geven geef ik en-<br />
8 In de Friese literatuur wordt deze keuze ook vaak geproblematiseerd, zie bijvoorbeeld<br />
Oppewal e.a., Zolang de wind, 17-18.<br />
9 In zekere zin gaat het hier om een articuleren van een al bestaande praktijk. Deze loopt,<br />
bijvoorbeeld in het werk van Breuker en ook dat van mijzelf, voor op de theorie.
kele cijfers. 10 Juist het kwantitatieve kader maakt goed zichtbaar hoe de<br />
Friestalige literatuur zich in Friesland heeft ontwikkeld ten opzichte van<br />
de Nederlandstalige.<br />
De literatuurhistoricus Philippus Breuker heeft ooit de aantallen Friestalige<br />
boektitels geteld die in de loop der eeuwen zijn verschenen. 11 Tellen<br />
vóór 1820, zo constateert hij, loont eigenlijk de moeite niet, er verscheen<br />
slechts enkel eens een zelfstandig Friestalig boek. Pas vanaf 1820<br />
ontstond er ook in kwantitatieve zin iets van een Friestalige literatuur.<br />
Dat was aanvankelijk erg mondjesmaat, want pas in de jaren zestig van<br />
de negentiende eeuw verschenen er voor het eerst meer dan 10 zelfstandige<br />
titels per jaar. In de jaren twintig van de vorige eeuw liep dit aantal<br />
op tot meer dan 20 en pas daarna krulde zich de curve steil omhoog.<br />
In 1940 verschenen er zo’n 40 titels, een aantal dat in 1970 tot zo’n 190 was<br />
uitgegroeid. 12<br />
10 Daarbij merk ik op dat de berekening van boekproductie, laat staan van distributie en<br />
consumptie, een uitermate lastige en tentatieve aangelegenheid is. Tresoar zelf geeft aan<br />
dat zich ‘[In] de bibliotheekcollectie ruim 206.000 titels met taalcode ‘Fries’, waarvan<br />
ca. 15.000 literaire werken’ bevinden; http://www.tresoar.nl/mmtresoar/main/nieuws_<br />
volledig.jsp?nieuwsitem=28410&stylesheet=nieuws.css&lang=nl. Jammer genoeg staat<br />
de site van Tresoar geen query op taalcode toe, zodat deze gegevens niet kunnen worden<br />
gecontroleerd. Een confrontatie met www.worldcat.org, die wel een dergelijke query<br />
toestaat, maakt onmiddellijk zichtbaar dat we hier met een behoorlijk vervuild en<br />
vanuit de tegenwoordige digitale systematiek gezien behoorlijk slordig bestand hebben<br />
te maken. Vele boeken die in Tresoar als ‘Friestalig’(taalcode: fry) worden aangemerkt<br />
zijn dat helemaal niet, bovendien blijken handschriften hier als ‘boeken’ te zijn<br />
gecatalogiseerd. Het in verhouding enorme aantal titels (de genoemde 206.000) moet<br />
worden verklaard doordat veel meer dan in andere bibliotheken te doen gebruikelijk<br />
paratextueel (bron)materiaal is ingevoerd (brieven, radiointerviews, foto’s e.d.). Ook<br />
daarvan is trouwens lang niet zeker dat het steeds om Friestalig materiaal gaat.<br />
11 Breuker, ‘Fryske literatuer’. Verdere getalsmatige gegevens in Heslinga, ‘Leave Abonnee’,<br />
11-36; Fryske Literatuer yn 15 punten; Gezelle Meerburg, ‘Hwant wy binne’, 129-167;<br />
Riemersma, Proza van het platteland, 96-108; Pietersen, De Friezen en hun taal, 11-85 en<br />
Encyclopedie van Friesland, s.v. ‘Boek in Friesland’; J.H. Brouwer, ‘Hedendaagse aspecten’,7-10.<br />
12 De aansluiting met de aantallen, zoals vermeld in Oppewal e.a. (red.), Zolang de wind, 16,<br />
is overigens problematisch. Breuker geeft voor het jaar 1977 (op basis van vijfjaarlijks<br />
voortschrijdende gemiddelden) 160 titels.
Zelf telde ik op basis van de collectie in Tresoar voor de gehele periode<br />
tot 1900 zo’n 1015 titels, tezamen goed voor, naar ruwe schatting, zo’n<br />
100.000 bladzijden. 13 Het gaat hier dan bovendien niet uitsluitend om<br />
literaire titels maar om alle in zelfstandige boekvorm gedrukte Friestalige<br />
teksten, dus ook non-fictie. Hierbij moet daarbij worden opgemerkt<br />
dat lange tijd het belangrijkste medium voor Friestalige literatuur niet<br />
het boek, maar het tijdschrift is geweest. Maar ook de omvang daarvan<br />
was gering. In 1870 verschenen er twee en als men de grotendeels Nederlandstalige<br />
De Vrije Fries meerekent drie Friese tijdschriften. Ter vergelijking:<br />
in 1870 verschenen er, tegenover de circa twintig boeken in<br />
het Fries in dat jaar, in Nederland als geheel volgens Brinkmans catalogus<br />
2001 Nederlandstalige titels.<br />
Het Friestalig aandeel in de totale productie van bij uitgevers ondergebracht<br />
drukwerk was dus niet meer dan 1% en dit terwijl de Friese bevolking<br />
toentertijd nog zo’n acht procent van de totale Nederlandse populatie<br />
uitmaakte. 14 Opvallend is hier echter dat in deze zelfde periode<br />
het aantal boekhandelaren, uitgevers en kranten in Friesland procentueel<br />
gezien wel ongeveer gelijk opging met dat in Nederland als geheel. 15 De<br />
conclusie ligt voor de hand dat indertijd in Friesland veel meer Nederlandstalige<br />
literatuur en non-fictie werd uitgegeven dan Friestalige. Enkele<br />
steekproeven in de fondsen van negentiende-eeuwse Friese uitgevers<br />
bevestigen deze gevolgtrekking. 16<br />
Vergelijken we dit beeld van bijna anderhalve eeuw geleden met dat van<br />
tegenwoordig dan blijkt vooral dat, voor zover het tenminste om literatuur<br />
in engere zin gaat – poëzie en proza dus –, er in Friesland tegenwoordig<br />
bijna uitsluitend Friestalige titels verschijnen. Van de circa 80<br />
tot 100 Friestalige boeken per jaar zijn er door de bank genomen telkens<br />
13 Ik deed deze schatting op basis van een aan de Pica-catalogus van Tresoar onttrokken<br />
lijst waarin naar zeggen van Tresoar alle Friestalige titels waren verzameld. Ook hier<br />
geldt echter dat geen sprake is van een eenduidige lijst (zie noot 10 hiervoor). De lijst<br />
is met name vervuild door de opname van dubbelexemplaren (met handschriftelijke<br />
aantekeningen) en overdrukjes. Een steekproefje leverde een gemiddelde dikte van ca.<br />
100 pagina’s per titel op.<br />
14 Schroor, ‘Friesland verliest zijn kinderen’, 193.<br />
15 Algemene Statistiek van Nederland II, 458. Daarbij moet worden opgemerkt dat de Randstad<br />
ook toen al een geweldige oververtegenwoordiging aan boekhandels en dergelijke had.<br />
16 Ik concludeer dit op basis van enkele (voorlopige) fondsreconstructies van de uitgevers<br />
Suringar (Leeuwarden), Kamminga (Dokkum), Osinga (Bolsward) en Laverman<br />
(Drachten); zie ook Breuker, ‘De Fryske literatuer’, 36-43. Van de 177 titels die bijvoorbeeld<br />
de firma Suringar in de periode 1811 tot 1877 publiceerde waren er 51 (Nederlands- en<br />
Friestalig) die betrekking hadden op typisch Fries-cultureel aangelegenheden. Ik kom<br />
hierop in een volgende publicatie terug.
zo’n 50 dichtbundels en prozawerken. Die aantallen zijn vergelijkenderwijs<br />
zeer klein. Het totale Friestalige corpus, gerekend in aantallen titels,<br />
beslaat tegenwoordig minder dan 0,5% van de totale boekproductie in<br />
Nederland. In de afgelopen 40 jaar verschenen er namelijk gemiddeld in<br />
Nederland ieder jaar zo’n 17.500 boeken. De Friese bevolking maakt tegenwoordig<br />
iets minder dan 4% van de totale Nederlandse populatie uit. 17<br />
Daarbij moet worden aangetekend dat ook de positie van de<br />
Nederlands(talige)e literatuur is verzwakt. De Nederlandse tijdschriften<br />
hebben met elkaar minder dan 4500 abonnees (in 2006), 18 de beide Friese<br />
literaire tijdschriften een kleine 1000. 19 In het licht van deze cijfers worden<br />
de Kristlik Fryske Folksbiblioteek met zijn nog steeds 3000 leden of het<br />
cultuurhistorisch tijdschrift De Vrije Fries met zijn 1550 abonnees ineens<br />
kleine giganten. 20 In hoeverre de productie van Nederlandstalige nonfictieboeken<br />
door Friese uitgevers op een zelfde peil is gebleven als 140<br />
jaar eerder kon ik niet achterhalen, maar ik vermoed dat ook het aandeel<br />
hiervan sterk is afgenomen. 21<br />
Al met al zit het verschil trouwens niet zozeer in het kleine of grote getal<br />
of in de procenten, maar in de vaststelling dat na 140 jaar, vanuit het<br />
perspectief van schrijvers en van literatuurproductie, het domein van de<br />
literatuur in Friesland bijna volledig Friestalig is geworden. Met andere<br />
woorden: anders dan in 1870 verschijnen er in Friesland geen of bijna<br />
geen Nederlandstalige literaire titels meer.<br />
Deze getalsmatige exercities hebben een tentatief karakter. De gegevens<br />
die ik raadpleegde waren onvolledig en ook lang niet altijd met elkaar<br />
in overeenstemming. Kwantificering van productie, distributie en consumptie<br />
van literatuur is echter fundamenteel voor correcte beeldvorming;<br />
ze brengt immers in kaart hoe het geschreven en gedrukte Fries in<br />
17 Schroor, ‘Friesland verliest zijn kinderen’, 193.<br />
18 http://papierenman.blogspot.com/2008/02/literaire-bladen-doen-het-helemaal-niet.<br />
html.<br />
19 Het algemeen-cultureel opinieblad De Moanne, dat 10 keer per jaar verschijnt, is nog<br />
maar voor de helft een literair blad, maar heeft door afname van het blad door de<br />
instituten Tresoar, Afûk en Fryske Akademy ten behoeve van hun donateurs en leden<br />
nu (2010)over de 3000 abonnees. Het in druk verschijnende tijdschrift Hjir en het<br />
internettijdschrift Farsk zijn gefuseerd tot het nieuwe tijdschrift Ensafh, dat 7 keer per<br />
jaar in druk verschijnt en daarnaast als internet tijdschrift met om de veertien dagen een<br />
nieuwe aflevering. Ensafh-in-druk heeft ongeveer 325 abonnees. Ensafh-op-internet trekt<br />
per maand 800 à 1000 unieke bezoekers.<br />
20 http://www.kffb.nl/; Koninklijk Fries Genootschap, ‘179 ste verslag’, 244.<br />
21 Cijfers over deze materie zijn moeilijk boven water te krijgen omdat het in het geval<br />
van Nederlandstalige uitgaven om niet of anderszins gesubsidieerde boeken gaat. De<br />
naoorlogse overheidsstatistiek is in Friesland verbonden aan het subsidiewezen.
Friesland terrein won. Preciezere kwantitatieve beschrijving en analyse<br />
van de ontwikkeling van de literatuur in Friesland over de afgelopen eeuwen<br />
is dan ook om meer dan één reden een desideratum. Maar om een<br />
goed beeld te krijgen zou in zo’n analyse niet alleen de Friestalige, maar<br />
beslist ook de anderstalige (lees: vooral Nederlandstalige en voor de periode<br />
vóór 1800 neo-Latijnse) literatuur moeten worden betrokken.<br />
4 Friese en anderstalige literatuur<br />
De uitkomsten van een dergelijk onderzoek zullen, en daarin schuilt<br />
hun primaire belang, nieuw licht werpen op de manier waarop de Friese<br />
literatuur zich heeft ontwikkeld en kunnen mogelijkerwijs beter verklaren<br />
waarom vanaf 1800 de Nederlandstalige literaire boekproductie<br />
langzamerhand uit Friesland is verdwenen, of, met andere woorden,<br />
waarom zich de Friestalige literatuur steeds meer heeft losgemaakt van<br />
de Nederlandstalige. Ook van deze ontwikkeling wil ik kort een (voorlopig)<br />
beeld schetsen.<br />
Het Fries als zodanig, als taal, bestond vanzelfsprekend al veel langer,<br />
vanaf de vroege Middeleeuwen. Het had in de volle middeleeuwen als<br />
geschreven taal van bestuur en recht gefunctioneerd, maar was na 1500<br />
langzamerhand verdrongen door de taal van nieuwe machthebbers, die<br />
doorgaans varianten van het Nederlands en (Neder)Duits bezigden. Bij<br />
ontstentenis van een hofcultuur ontbrak in het Oudfries een letterkunde<br />
als de Middelnederlandse (van bijvoorbeeld Maerlant).<br />
Van 1550 tot in de negentiende eeuw werd het Fries als literaire taal bijna<br />
uitsluitend gebruikt bij gelegenheden, dus bij bruiloften, begrafenissen,<br />
promoties, boekuitgaven en dergelijke. In hoeverre het Fries werd<br />
gesproken weten we niet, maar geschreven werd het bijzonder weinig<br />
en zeker de lagere standen waagden zich er niet aan. Gebruiksteksten<br />
(brieven, receptenboeken, dagboeken etc.) waren bijna zonder uitzondering<br />
in het Nederlands of – waar het de geleerde elite betrof – in het<br />
Latijn gesteld.<br />
Op dit patroon is één grote uitzondering, namelijk Gysbert Japicx (1603-<br />
1666). Hij was de enige schrijver uit de periode van de Republiek die een<br />
Friestalig oeuvre heeft nagelaten dat niet slechts uit gelegenheidspoëzie<br />
bestond: de Friesche Rymlerye (1668/1681). Maar de vraag hier is: begint de<br />
Friese literatuur, opgevat als Friestalige literatuur, wel bij deze Gysbert Japicx?<br />
Of begint ze bij diens canonisering in de negentiende eeuw? Ik opteer<br />
voor de tweede mogelijkheid. Mijn argument is dat Gysbert Japicx groot<br />
werd gemaakt niet in de context van diens eigen tijd, maar in die van de negentiende<br />
eeuw. Toen pas werd hij met veel cultureel-nationalistisch elan<br />
de canon van de nieuwe Friestalige literatuur binnengetrokken. Gysbert
Japicx zelf had als Friestalig schrijver in betrekkelijk isolement gewerkt.<br />
Tekenend is dat zijn hoofdwerk pas postuum in 1668 werd uitgegeven. 22<br />
Opnieuw Philippus Breuker heeft in zijn dissertatie – echt pionierswerk<br />
wat mij betreft –laten zien hoe het werk van Japicx juist de meeste betekenis<br />
krijgt niet in het licht van de latere Friestalige, maar in dat van de<br />
contemporaine, zestiende en zeventiende-eeuwse Neolatijnse en Nederlandse<br />
letterkundes. 23 Breuker heeft in dit individuele geval mij dunkt de<br />
onderste steen wel zowat boven gekregen, maar zijn voorbeeld verdient<br />
veel bredere navolging. Het wordt tijd om diezelfde Neolatijnse en Nederlandstalige<br />
literaire context veel meer systematisch bloot te leggen. 24 Wie<br />
schrijft de geschiedenis van de rijke Neolatijnse en wie die van de even<br />
diverse Nederlandse letterkunde in Friesland? Wie die van het schrijven,<br />
het drukken en het lezen? Wie waagt zich aan de Van Harens en aan Simon<br />
Stijl, wie aan de almanakken in de zeventiende en wie aan de beginnende<br />
burgerlijke tijdschriften in de achttiende eeuw? Er ligt werkelijk<br />
ongelooflijk veel prachtig materiaal klaar, in de archieven, in bibliotheken,<br />
soms zelfs al in voorbewerkte vorm. 25<br />
Wat zoiets zou kunnen opleveren heeft onlangs de kunsthistoricus Piet<br />
Bakker laten zien. 26 Hij deed vergelijkbaar, systematisch inventariserend<br />
(bronnen)onderzoek als hier voorgesteld, nu niet naar de literatuur<br />
maar naar de schilderkunst in Friesland. Als je wat minder canoniek<br />
en wat meer kunstsociologisch kijkt, blijkt deze onvermoed veel<br />
rijker en meer divers te zijn geweest dan men zich ooit had voorgesteld.<br />
Dergelijke studies, maar dan over het boekwezen en over de letterkunde<br />
zullen, daarvan ben ik overtuigd, eenzelfde rijkdom zichtbaar maken en<br />
zullen tegelijkertijd vooral ook laten zien hoe ons beeld van de Friese<br />
letterkunde en cultuur in de tijd van de Republiek lange tijd in hoge<br />
mate een door negentiende-eeuws taalnationalisme aangestuurd construct<br />
is geweest.<br />
22 Over de vooral negentiende-eeuwse receptie van Gysbert Japicx, zie vooral Breuker, It<br />
wurk fan Gysbert Japix, II-1, 123-157.<br />
23 Breuker, It wurk fan Gysbert Japix.<br />
24 Over Neo-Latijnse letterkunde onder ander Van Tuinen, ‘Swit en swietrook’ en Idem,<br />
‘Fictio facet poetam’.<br />
25 Met name Ph.H. Breuker en J.J. Kalma deden veel boekhistorisch onderzoek, dat<br />
weliswaar voor deelonderzoeken is gebruikt maar nog niet in zijn volle omvang<br />
is geanalyseerd. Momenteel doet Dick Eisma onderzoek naar de omvang van de<br />
boekproductie in Friesland in de periode van de Republiek en ik zelf naar zeventiendeeeuws<br />
archiefmateriaal in dezen (apparaat Breuker). Zie hierover ook met name de rijke<br />
website van M.H.H. Engels, http://home.wanadoo.nl/mpaginae.<br />
26 Bakker, Gezicht op Leeuwarden, en Idem, De Friese schilderkunst.
Ook zal tegen deze achtergrond eens te meer duidelijk worden hoe bijzonder<br />
het eigenlijk is dat vervolgens na 1800 in een zo klein taalgebied<br />
als Friesland een zo sterk geïnstitutionaliseerde Friestalige literatuur<br />
ontstond, een literatuur die zich uiteindelijk na de Tweede Wereldoorlog<br />
doorontwikkelde tot een ogenschijnlijk autonoom literair veld. Het<br />
was een proces van culturele vernieuwing waar je als cultuurhistoricus<br />
met verbazing en ook met bewondering naar kijkt. Het kan mijns inziens<br />
echter niet als een autonoom proces maar slechts in de context<br />
van Nederlandse en Europese ontwikkelingen worden begrepen.<br />
In dit proces zijn van meet af aan vormen van cultureel nationalisme de<br />
sturende kracht geweest. Zoals overal elders in Europa, zo ook raakte de<br />
Friese (intellectuele) elite in het begin van de negentiende eeuw in de ban<br />
van ‘historische eigenheid’, of in de termen van de tijd: van de ‘eigendommelijkheden’<br />
van het Friese volk, de Friese natie. Deze belangstelling<br />
was in Friesland sterker en meer continu dan elders, ik bedoel dan<br />
allereerst dan in andere provincies van Nederland. Dat komt, zoals ik in<br />
mijn Het rode tasje van Salverda heb laten zien, in hoofdzaak door drie<br />
factoren. Allereerst speelde het al aanwezige historisch archief en erfgoed<br />
een belangrijke rol. Bijvoorbeeld de overgeleverde Oudfriese wetsteksten<br />
wekten in het buitenland belangstelling van germanisten en juristen en<br />
gaven het Fries internationaal reputatie.<br />
Dat men in Friesland zich zo scherp bewust werd van deze traditie en<br />
haar in nieuw, negentiende-eeuws licht zette, kwam vervolgens doordat<br />
het historisch bewustzijn van de Friese elites werd geprikkeld door de<br />
relatief erg sterke economische en institutionele achteruitgang in Friesland.<br />
Friesland veranderde in de negentiende eeuw van een rijk, verstedelijkt<br />
gewest in een agrarische provincie in de Nederlandse periferie. Een<br />
gewest zonder universiteit, maar wel met een rijke geschiedenis die men<br />
nu opnieuw vormgaf. Geheel in overeenstemming met de transformatie<br />
van de Friese economie en maatschappij kreeg niet het stedelijke maar<br />
het plattelandse karakter van deze samenleving in dit beeld nadruk. Dat<br />
beeld van Friese cultuur als plattelandscultuur werd vervolgens teruggeprojecteerd<br />
op eerdere periodes.<br />
Een derde factor van betekenis was dat de inlijving van de provincie<br />
in het Koninkrijk der Nederlanden de Friese elites dwong om zich<br />
nu op een nationaal platform te profileren ten opzichte van andere<br />
provinciale elites. Het idee van de (nieuw geconstrueerde) Friese plattelandscultuur<br />
leende zich daartoe bij uitstek. Ze was de uitdrukking<br />
van onderlinge verbondenheid van de machthebbende, vertegenwoordigende<br />
negentiende-eeuwse elites met de lagere strata in de samenleving<br />
die ze vertegenwoordigde. Friese cultuur is ontstaan, geen negentiende-eeuwer<br />
zou dat geloof ik met me oneens zijn, als een vorm
van representatie van Friesland in Nederlands verband: ‘eenheid in<br />
verscheidenheid’. 27<br />
Deze belangstelling voor het eigene is bepaald ook niet uniek voor Friesland,<br />
maar past volledig in de cultureel-nationalistische schema’s die de<br />
cultuurhistoricus Joep Leerssen voor geheel Europa opstelde en invulde<br />
of in de fasering die de Tsjechische kenner van het nationalisme Miroslav<br />
Hroch, eveneens Europa-breed, in dit proces heeft aangebracht. 28 In een<br />
eerste fase werd door geleerden van alles opgeduikeld en toegeëigend als<br />
nationaal erfgoed. In een tweede fase werd deze ‘eigenheid’ tot een politiek<br />
item gemaakt. Mee door de groeiende participatie aan de samenleving<br />
en aan meer geletterde vormen van cultuuroverdracht door steeds<br />
bredere lagen van de bevolking werden de in dit geval Friese idealen door<br />
een steeds grotere groep Friezen omarmd.<br />
Dit proces laat zich aflezen uit de groei van het aantal organisaties en instituties,<br />
dat zich met Friese cultuur en met Friese literatuur bezighield.<br />
Begonnen met een tweetal genootschappen – het Fries Genootschap in<br />
1827 en het Frysk Selskip in 1844 – ontstonden vanaf het begin van de<br />
twintigste eeuw tot de Tweede Wereldoorlog, meest langs de lijnen van de<br />
verzuiling, een groot aantal particuliere genootschappen, ieder met hun<br />
eigen tijdschriften. Daarboven en daarnaast waren er dan nog langlopende,<br />
overkoepelende tijdschriften als It Heitelân of Sljocht en Rjocht, als ook<br />
de Friese jeugdbeweging De Jongfryske Mienskip – ook weer met zijn eigen<br />
tijdschriften. Steeds sterker verschoof in het proces van politisering en<br />
massalisering van de Friese cultuur de aandacht van cultuur en geschiedenis<br />
naar taal. Fries nationalisme is daardoor een voorbeeld bij uitstek<br />
van etnolinguïstisch, taalgestuurd nationalisme. De taal is de ziel van het<br />
volk: ‘wy litte ús taal net farre’. Taal werd identiteit.<br />
Ook hier kan men allerlei betrekkelijk nieuwe vragen stellen. De belangrijkste<br />
daarvan lijkt me hoe deze Friese beweging en literatuur sociaal<br />
verankerd waren. Met andere woorden welke sociale dynamiek ging achter<br />
dit proces schuil? Of nog weer anders geformuleerd: wat betekende<br />
het bijvoorbeeld in sociaal opzicht als een individu besloot om in het<br />
Fries te gaan schrijven en een stukje op te sturen naar een van de Friestalige<br />
tijdschriften? Welke sociale behoefte werd hierdoor bevredigd? Ik<br />
merkte al eerder op, veel meer dan in de Nederlandse literatuur ligt aan<br />
het schrijven in een kleine, indertijd nog nauwelijks onderwezen Friese<br />
literatuur een duidelijk keuzemoment ten grondslag. In hoeverre gaat het<br />
27 Jensma, Rode tasje.<br />
28 Leerssen, Nationaal denken; Idem, De bronnen van het Vaderland; Hroch, Social preconditions;<br />
voor Friesland: Jensma, ‘Minorities and kinships’.
hier dan eigenlijk om individuele of om collectieve keuzes?<br />
In mijn Het rode tasje van Salverda heb ik deze vragen voor de periode<br />
tot ca. 1880 proberen te beantwoorden. Een uitstekende manier om dit<br />
proces ook voor een latere periode beter in kaart te brengen, zou een<br />
systematisch onderzoek naar de Friestalige tijdschriften zijn. 29 Er hebben<br />
in de loop van de tijd zo’n 130 van die grotere en kleinere tijdschriften<br />
bestaan waarin vele honderden, vaak nu al lang weer vergeten schrijvers<br />
hun verhalen en gedichten publiceerden. 30 Ze zijn de moeite van het<br />
onderzoek meer dan waard. Het gaat hier praktisch gezien ook niet om<br />
een gigantisch onderzoeksproject. Het materiaal ligt, grotendeels voorbewerkt<br />
door Tresoar en Fryske Akademy, allang klaar. Zo’n onderzoek<br />
zou moeten bestaan uit een kwantitatief onderdeel en uit een grondige<br />
discours-analyse. Hoeveel schrijvers zijn er, hoe verliepen hun loopbanen<br />
en wat hebben deze schrijvers gemeen, welke ideeën over Friesland<br />
en Friese cultuur delen ze? Welke principes van in- en uitsluiting waren<br />
hier werkzaam? Waarom kozen deze schrijvers voor het Fries als schrijftaal?<br />
Dergelijk onderzoek past in een internationale onderzoeksagenda,<br />
waarin bijvoorbeeld ‘literacy’ en ‘grassroot nationalism’ belangrijke onderzoeksthema’s<br />
zijn. Het spreekt voor zich dat dergelijk onderzoek dus<br />
ook in internationaal vergelijkende zin gemakkelijk kan worden ingezet.<br />
In hoeverre lijken Friese schrijvers op hun evenknieën uit andere minderheidstaalgebieden?<br />
Ik zou hier nog een heel aantal andere mogelijke, uit dit cultuurhistorische<br />
en literatuursociologische perspectief voortvloeiende onderzoeksthema’s<br />
kunnen uitwerken. Ik wil slechts één ervan kort aanstippen,<br />
namelijk dat van de transnationale kruisbestuiving. Het lijkt er soms<br />
op als heeft de Friese literatuur zich volstrekt in isolement ontwikkeld<br />
en dit beeld is door de latere literatuurgeschiedenis tot ver na de oorlog<br />
impliciet bevestigd en versterkt. Ten onrechte, want er is genoeg aanleiding<br />
– al was het alleen maar in het baanbrekende pamflet van Douwe<br />
Kalma Fryslân en de Wrâld (Friesland en de wereld) uit 1915 – om te kijken<br />
welke niet-Friese literatuur precies werd gerecipieerd en verwerkt en zo<br />
de Friese literatuur inhoudelijk mee heeft gevormd. Waar, binnen welke<br />
culturele contexten, leerden de Friese schrijvers schrijven, waaraan ontleenden<br />
ze hun opvattingen over wat literatuur was? Met dit type on-<br />
29 Zie ook Jensma, ‘Zo, dan zijn we dus toch nog familie van elkaar’.<br />
30 Een overzicht in Stienstra, ‘List’.
derzoek is al een begin gemaakt. 31 Hier ligt een prachtige mogelijkheid<br />
om vergelijkenderwijs te onderzoeken of de Friese literatuur een ander<br />
patroon volgt dan de Nederlandse. Sommige Friezen voelden zich taalkundig<br />
en naar inborst bijvoorbeeld nauwer verwant met de Scandinavische<br />
culturen dan de Nederlandse auteurs. Of was dat schone schijn?<br />
De opvattingen over literatuur vóór de Tweede Wereldoorlog waren bijna<br />
zonder uitzondering van romantisch-essentialistische snit. Ze gingen uit<br />
van een Fries ‘wezen’, een ondeelbare Friese identiteit. Daarbij gold de<br />
Friese taal vervolgens gedurende de gehele periode van 1820 tot 1940 als<br />
de belangrijkste uitdrukking van deze identiteit. (Ik denk trouwens dat de<br />
Friese taal zelf zelfs het belangrijkste onderwerp van de Friese literatuur<br />
tot 1940 is geweest.) In het interbellum werden bij sommigen ook ‘bloed’<br />
en ‘ras’ tot wezenskenmerken. In minderheidstaalgebieden is dit laatste<br />
een wijder verbreid verschijnsel. Hoe dit ook zij, de uiterste consequentie<br />
van dit taalnationalistisch standpunt is dat literatuur niet wordt geschreven<br />
omwille van erkenning van de schrijver als literator maar omwille<br />
van de erkenning van de taal waarin hij schrijft.<br />
5 Na-oorlogse autonomie?<br />
Met dit standpunt werd na de Tweede Wereldoorlog afgerekend. Er is een<br />
fascinerende regel in een gedicht van Obe Postma uit 1942 dat de breuk<br />
met het oude essentialistische paradigma prachtig zichtbaar maakt: ‘O<br />
Jim it folk syn wêzen kenne litte wollers’ – ‘jullie het volk zijn wezen laten<br />
kennen-willers’. 32 Men zou deze ene regel de opmaat kunnen noemen<br />
naar wat een van de belangrijkste pamfletten uit de Friese literatuurgeschiedenis<br />
is: ‘De bining ferbrutsen’ van Fedde Schurer. 33 Onder andere<br />
vanwege het nu als ‘fout’ aangemerkte karakter van de Friese beweging<br />
in de oorlog, wilden Friese schrijvers de binding met de Friese taalbeweging<br />
verbreken. Niet langer wilden ze Friese schrijvers zijn, maar Friese<br />
schrijvers.<br />
Dit streven naar literaire autonomie creëerde een geheel ander literair<br />
klimaat. Met name in het tijdschrift De Tsjerne werd dit zichtbaar. Ook<br />
aan dit heel bijzondere tijdschrift zou een dissertatie kunnen en moeten<br />
31 Voor de eerste helft van de negentiende eeuw verrichtte Alpita de Jong onderzoek naar<br />
de internationale contacten van Joost Halbertsma : De Jong, Knooppunt. Voor de periode<br />
tussen 1860 en 1940 onderzoekt Roald van Elswijk de receptie, vertaling en verwerking<br />
van Scandinavische literatuur in Nederland, een onderzoek waarin hij ook de Friese<br />
literatuur zal meenemen.<br />
32 Postma, ‘Deselde bliuwe’, Samle fersen, 282.<br />
33 Schurer, ‘De bining forbrutsen’.
worden gewijd. Daar werd voor het eerst, zij het veel minder extreem, een<br />
vergelijkbare positie zichtbaar als die van Olaf Schmidt, de Noordfriese<br />
schrijver met wie ik deze voordracht begon. De Friese schrijver begon<br />
zichzelf van een afstand te bekijken. Juist in een periode waarin zowel<br />
kwantitatief als kwalitatief de Friese literatuur als nooit tevoren bloeide,<br />
begon de Friese literator zichzelf te problematiseren.<br />
Oudere Friese tijdschriften hadden nauwelijks aandacht gehad voor een<br />
meer academische vorm van literaire kritiek. In De Tsjerne lieten schrijvers<br />
als Anne Wadman, Lolle Nauta, Fokke Sierksma, Fedde Schurer en Jo<br />
Smit zich nu in extenso uit over de eigenaardigheden en ook de problematische<br />
positie van de Friese literatuur. De veerboot van Olaf Schmidt<br />
vindt een eerste pendant in de essays van Anne Wadman over de Nederlandse<br />
literatuur die zijn gerangschikt in diens bundel Kritysk Konfoai onder<br />
het kopje ‘Afsluitdijk’. 34 De genoemde schrijvers fungeerden alle vijf<br />
zowel in het Friese literaire veld als ook in het Nederlandse en wisten ook<br />
in Nederlands literair verband de Friese literatuur een voorheen ongekende<br />
reputatie te bezorgen. Ik verwijs hier graag naar het werk van Joke<br />
Corporaal die binnenkort in haar dissertatie over Anne Wadman op deze<br />
materie uitgebreid zal ingaan. 35<br />
Niet alleen in hun kritieken, maar ook in hun scheppend literaire werk<br />
worden de afstandelijkere trekken van deze auteurs zichtbaar. Ik noem<br />
twee voorbeelden uit de oeuvres van de belangrijkste naoorlogse Friese<br />
prozaïsten. Afstand nam Anne Wadman in zijn boek De Smearlappen van<br />
de vooroorlogse traditie van de boerenroman door de hypocrisie ervan<br />
zichtbaar te maken in een gruwelijke parodie. Ten tweede, wat later in<br />
de tijd, schreef Trinus Riemersma in één van de verhaallijnen van zijn<br />
De Reade Bwarre een parodie op de Friese beweging. 36 Daarin komt een<br />
scène voor waarin in een bovenzaaltje van het café van Jorwert leden van<br />
de vooroorlogse crème de la crème van de Friese beweging hun lid uit<br />
hun broek lepelen om het voor onderlinge vergelijking op de stamtafel<br />
tentoon te spreiden.<br />
In retrospectief lijkt me de combinatie van aandacht voor literatuurtheorie<br />
en -kritiek enerzijds en dit parodiërende en ironische afstand nemen<br />
van het oude nationalistische paradigma anderzijds, eerder een vorm van<br />
toenadering tot de Nederlandse literatuur dan een werkelijke verdere<br />
autonomisering. Argument voor deze stelling is dat, net zoals de eerder<br />
genoemde Gysbert Japix zijn betekenis pas kreeg in veel latere periode, de<br />
34 Wadman, Kritysk Konfoai, 195-259.<br />
35 Corporaal, Grimmig eerlijk (is inmiddels (in 2009) verschenen).<br />
36 Wadman, De smearlappen; Riemersma, De reade bwarre, 253-261.
naoorlogse Friese literatuur zijn reputatie wilde verkrijgen in Nederlands<br />
verband. Dit kan men adstrueren door te wijzen op het aantal vertalingen<br />
vanuit het Fries. Ik kies hier het voorbeeld van de bloemlezingen. Al<br />
enkele generaties lang is het gebruik om bloemlezingen vooral van Friese<br />
poëzie zoveel mogelijk tweetalig uit te geven. Dat begon in 1949 met Anne<br />
Wadmans Frieslands dichters (geschreven in opdracht van het Ministerie<br />
van Cultuur en Wetenschappen) en eindigde in het laatste decennium<br />
met een waar spervuur aan tweetalige bloemlezingen van Friese poëzie:<br />
de onlangs voor de tweede maal en bij Meulenhoff verschenen De spiegel<br />
der Friese poëzie, de bloemlezingen van eigentijdse dichters Dream yn<br />
blauwe reinjas (Droom in blauwe regenjas) en Gjin grinzen, de reis (Geen<br />
grenzen, de reis), en als laatste onlangs Abe de Vries’ Het goud langs de<br />
weg. En dan noem ik echt maar een paar voorbeelden uit een veel langere<br />
reeks. Tekenend is hier ook hoe Josse de Haan, de laatste winnaar van de<br />
prestigieuze provinciale Gysbert Japicxprijs bij de uitreiking zijn dankwoord<br />
gebruikte om een pleidooi te houden voor de vertaling van Friese<br />
literatuur in het Nederlands en in andere talen. 37<br />
Dit overziend, zou men haast denken dat Friese literatuur tegenwoordig<br />
geschreven wordt om vertaald te worden. Het is eerlijker om het zo te formuleren<br />
dat de canon van de Friese literatuur en daarmee haar reputatie<br />
uiteindelijk eerder binnen een Nederlands literair veld tot stand komt<br />
dan binnen het Friese veld zelf. De Friese literatuur kampt, zo kan men<br />
herformuleren, met een reputatieprobleem en omdat men in dat veld, al<br />
dan niet bewust, weet dat reputaties niet gemaakt worden in de periferie<br />
van een cultuur, maar in het centrum – concreet: niet in Friesland maar in<br />
de Randstad – biedt men zichzelf aan als object van statusverlening. In de<br />
personen van haar bloemlezers positioneert de Friese literatuur zichzelf<br />
in het spanningsveld tussen een Nederlandse dominante en een Friese<br />
minderheidsliteratuur.<br />
6 Slot<br />
Ik begon dit artikel met Olaf Schmidt, een van origine Fries schrijver die<br />
in een roman met de super-Friese titel Friesenblut een Fries onderwerp<br />
uitbeent, maar die dat slechts kan doen met afstandelijke ironie en die<br />
er bovendien voor kiest om niet in het Föhringer Fries van zijn geboortestreek<br />
te schrijven maar in het Duits. Waarom zou hij schrijven in een<br />
taal die nog slechts door 8.000 mensen wordt gesproken waar hij ook<br />
voor een Duits miljoenenpubliek direct zijn reputatie kan vestigen? Het<br />
37 De Haan, ‘Tankwurd’.
is het dilemma van iedere schrijver in een meertalige samenleving en het<br />
is daarmee ook een centraal probleem in de Friese literatuur.<br />
Het is niet aan de academische literatuurgeschiedenis om dergelijke<br />
keuzes te sturen, maar slechts om ze zichtbaar te maken en te begrijpen.<br />
Zonder literatuurtheoretisch onderzoek naar belangrijke Friese oeuvres<br />
of biografisch onderzoek naar grote Friese schrijvers uit te willen sluiten<br />
– waarom zou ik? –, heb ik willen laten zien hoe interessant het is en<br />
hoe verhelderend ook om niet op zoek te gaan naar ‘wezenskenmerken’<br />
van de Friese literatuur, maar in plaats daarvan juist naar haar grenzen.<br />
De keuze om in het Fries te schrijven wordt met andere woorden veel<br />
beter begrepen als men haar cultuurhistorisch en literatuursociologisch<br />
contextualiseert. Een dergelijke herdefiniëring van Friese literatuur leidt<br />
ook tot een veel interessantere en meer aansprekende onderzoeksagenda<br />
waarmee de Friese literatuur ook internationaal voor het voetlicht kan<br />
worden gebracht. Ze is het wel waard.<br />
> Literatuur<br />
Algemeene Statistiek van Nederland. Beschrijving van den maatschappelijken<br />
toestand van het Nederlandsche volk in het midden der negentiende eeuw (2<br />
delen; Leiden, 1870-1873).<br />
Baetens, Jan e.a., Culturele studies. Theorie in de praktijk (Nijmegen: Vantilt,<br />
2009)<br />
Bakker, Piet, De Friese schilderkunst in de Gouden eeuw (Zwolle: Waanders,<br />
2008).<br />
Bakker, Piet, Gezicht op Leeuwarden. Schilders in Friesland en de markt voor<br />
schilderijen in de Gouden Eeuw (z.p: eigen beheer, 2008).<br />
Breuker, Ph.H., ‘De fryske literatuer tusken 1820 en 1980 fan útjowerskant<br />
besjoen’, in: Mear as jiske bleau der oer. Freone-album foar Tabe Beintema<br />
(Leeuwarden: BV Friese Pers, 1980) 31-49.<br />
Breuker, Ph.H., It wurk fan Gysbert Japix. (3 delen; Leeuwarden: Fryske<br />
Akademy, 1989).<br />
Corporaal, Joke, Grimmig eerlijk. Anne Wadman en het probleem van de Friese<br />
literatuur (Leeuwarden: Afûk, 2009).<br />
Brouwer, J.H. ‘Hedendaagse aspecten van de Friese literatuur. Lezing<br />
gehouden voor de Maatschappij der Nederlandse letterkunde in<br />
Amsterdam op 13 februari 1954 (Drachten: Laverman, 1954).<br />
Bruinja, Tsead en Hein Jaap Hilarides (red.), Droom in blauwe regenjas =<br />
Dream yn blauwe reinjas. Een keuze uit de nieuwe Friese poë zie sinds 1990 =<br />
in kar ú t de nije Fryske poë zij sû nt 1990 (Amsterdam: Contact, 2004).<br />
Bylsma, Meindert, en Eeltsje Hettinga, Gjin grinzen, de reis - Geen grenzen,<br />
de reis - No borders, the voyage ([Heerenveen]: Cepher, 2004).
Culler, Jonathan. Literary theory. A Very Short Introduction (New York-<br />
Oxford: University Press, 2000).<br />
Dykstra, Klaes en Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de fryske literatuer.<br />
Taheakke: de resinte fryske literatuer (Ljouwert: Afûk, 1997).<br />
Easthope, Antony, Literary into cultural studies (London-New York:<br />
Routledge, 1991).<br />
Brouwer, J.H. e.a., Encyclopedie van Friesland. (Amsterdam-Brussel: Elsevier, 1958)<br />
Haan, Josse de, ‘Gysbert Japicx. Tankwurd’, in: De Moanne 2007 (9) novimber<br />
2007 (taheakke).<br />
Heslinga, Inge, ‘Leave abonnee’. Conflict tussen de Friese literaire tijdschriften<br />
De Tsjerne, Quatrebras en Asyl (1946-1968) Masterscriptie Kunsten, Cultuur<br />
en Media, Rijksuniversiteit Groningen, 2008).<br />
Hroch, Miroslav, Social preconditions of national revival in Europe. A<br />
comparative analysis of the social composition of patriotic groups among the<br />
smaller European nations (New York: Columbia University Press, 2000).<br />
Jensma, Goffe , ‘Zo, dan zijn we dus toch nog familie van elkaar’. Mobilisatiestrategieën<br />
in de Friese beweging en de toekomst van de frisistiek (ter perse;<br />
[Groningen 2010])<br />
Jensma, Goffe, ‘Minorities and Kinships. The Case of Ethnolinguistic<br />
Nationalism in Friesland’, in: Broomans, P. e.s. (red.), The Beloved<br />
Mothertongue. Ethnolinguistic Nationalism in Small Nations. Inventories<br />
and Reflections (Leuven 2008) 63-78.<br />
Jensma, Goffe, Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese<br />
identiteit in de negentiende eeuw (Leeuwarden: Fryske Akademy, 1998).<br />
Jong, Alpita de, Knooppunt Halbertsma. Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869)<br />
en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap<br />
en over de samenleving (Hilversum: Verloren, 2009).<br />
Kalma, D, De Fryske skriftekennisse fen 1897-1925 (3 delen; Dokkum:<br />
J. Kamminga, 1928).<br />
Leerssen, Joep, De bronnen van het vaderland. Taal, literatuur en de afbakening<br />
van Nederland, 1806-1890 (Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2006).<br />
Leerssen, Joep, Nationaal denken in Europa. Een cultuurhistorische schets<br />
(Amsterdam: Amsterdam, Univ. Press, 1999).<br />
Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur, ‘179ste<br />
Verslag, over het Jaar 2007’, De Vrije Fries 88 (2008) 239-244.<br />
Meerburg, Babs Gezelle, hwant wij binne it nijs ûnder en boppe de sinne’.<br />
‘De smearlappen’ fan Anne Wadman en ‘Fabryk’ fan Trinus Riemersma as<br />
‘fernijende’ Fryske romans (Leeuwarden:Fryske Akademy, 1997).<br />
Oppewal, Teake, en Pier Boorsma (red.), Spiegel van de Friese poë zie<br />
(Amsterdam: Meulenhoff, 2008).<br />
Oppewal, Teake e.a. (red.), Zolang de wind van de wolken waait. Geschiedenis<br />
van de Friese literatuur. (Amsterdam, B. Bakker, 2006).
Piebenga, Jan, Koarte skiednis fan de Fryske skriftekenisse (Dokkum:<br />
Kamminga, 1939).<br />
Pietersen, Lieuwe, De Friezen en hun taal. Een onderzoek naar de lees- en<br />
spreekgewoonten in Friesland en naar de houding ten aanzien van het Fries<br />
(Drachten: Laverman, 1969).<br />
Postma, Obe, ‘Deselde Bliuwe’, yn: Samle fersen. (Ljouwert: Friese Pers<br />
Boekerij, 2005) 282.<br />
Riemersma, Trinus, Proza van het platteland. Een onderzoek naar normen en<br />
waarden in het grotere Friese proza van 1855-1945 (Bolsward: Koperative<br />
Utjowerij,1984).<br />
Riemersma, Trinus, De reade Bwarre (romon) (Bolsvet: Koperative Utjowerij,<br />
1992).<br />
Schmidt, Olaf, Friesenblut. Roman (Berlin: Eichborn, 2006).<br />
Schroor, M., ‘Friesland verliest zijn kinderen. Enkele bespiegelingen over<br />
de omvang van de emigratie en de landverhuizing in de periode 1880-<br />
1960’, It Beaken 63 (2001) 190-205.<br />
Schurer, Fedde, ‘De bining forbritsen’, De Tsjerne 1 (1946) 3-5.<br />
Stienstra, A., ‘List fan Fryske periodiken neffens earste jier fan ferskinen’,<br />
It Beaken 43 (1981) 63-71.<br />
Tuinen, P. van, ‘Fictio facit poetam. (Latynske hofkesjongers yn 17de-ieusk<br />
Frisia’, It Beaken 47 (1995) 97-123.<br />
Tuinen, P. van, ‘Swit of Swietrook . Oer produksje en funksje fan neolatynske<br />
poëzy út Fryslân (1585-1685)’, in: <strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> 12 (1992]) 121-<br />
131.<br />
Vries, Abe de, Het goud op de weg. De Friese poë zie sinds 1880 ([Leeuwarden<br />
etc.]: Bornmeer, 2008).<br />
Wadman, Anne, De smearlappen. Boereroman (Drachten: Laverman, 1963).<br />
Wadman, Anne, Frieslands dichters. Bloemlezing uit Friese lyriek sinds 1880 met<br />
vertalingen in het Nederlands (Leiden: L. Stafleu, 1949).<br />
Wadman, Anne, Kritysk konfoai. Essay’s (Drachten: Laverman, 1951).<br />
Wumkes, G.A., Paden fen Fryslâ n. Samle opstellen (4 dln; Boalsert: A.J. Osinga,<br />
1932).<br />
201
De kunst of de boodschap? Schrijvers in de<br />
Zuid-Afrikaanse taalstrijd<br />
Eep Francken (Rijksuniversiteit Leiden)<br />
Op 19 juni 2009 verscheen er in de reeks: ‘Geschiedenis van de Nederlandse<br />
literatuu’ een nieuw deel. Het gaat over de jaren 1800-1900 en is<br />
geschreven door Willem van den Berg en Piet Couttenier. 1 Zij zeggen dat<br />
de literatuur in die jaren ‘een duidelijke functie in het openbare leven’<br />
vervulde, onder meer doordat de schrijvers bewust een eigen nationale<br />
literatuur nastreefden. (p 11) Dit gold in het bijzonder voor Vlaanderen,<br />
waar de literatuur als vanzelfsprekend was verbonden met het idee van<br />
een Vlaamse natie en met bedreigde taalrechten van de Vlaming. Maar<br />
verwikkeld in deze taal- en cultuurstrijd als zij waren, streefden de schrijvers<br />
tegelijk naar een zeker literair niveau, naar een evenwicht tussen<br />
enerzijds ‘de kunst’ en anderzijds ‘de boodschap’. (p 19)<br />
Zolang taalrechten omstreden zijn - in Vlaanderen zoals men weet tot<br />
en met vandaag - versterkt de literatuur, door haar bestaan alleen al, de<br />
positie van de taal waarin zij geschreven is. Waar taalgebruikers hun taal<br />
bedreigd achten, heeft de literatuur altijd de maatschappelijke functie die<br />
Van den Berg en Couttenier toeschrijven aan de Noord- en Zuid-Nederlandse<br />
literatuur van de negentiende eeuw, en ontleent zij daaraan een<br />
bijzonder gewicht.<br />
In het Nederlands taalgebied was er in de negentiende eeuw behalve<br />
Vlaanderen nog een andere regio verwikkeld in een taal- en cultuurstrijd.<br />
Ik bedoel de Kaapkolonie, waar Nederlands- en Afrikaanssprekenden zich<br />
verzetten tegen verengelsing. Net als in Vlaanderen loopt de strijd door tot<br />
op de huidige dag. Niet dat veel Afrikaners streven naar afscheiding, maar<br />
over een Afrikaner natie (in culturele zin) wordt nog wel gesproken. Net als<br />
in Vlaanderen kent men de literatuur vanwege de taalproblematiek ook in<br />
Zuid-Afrika een bijzonder belang toe. Critici signaleren met blijdschap<br />
hoe de ‘skrywers’ almaar belangrijke ‘bydraes’ leveren aan de Afrikaanse<br />
literatuur. Een dergelijke wending is in de negentiende eeuw ook in de<br />
Nederlandse kritiek gewoon, maar zou vandaag de dag in Nederland opvallen.<br />
1 Van den Berg/Couttenier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur<br />
1800-1900.
Dit artikel vestigt de aandacht op deze Zuid-Afrikaanse strijd en op enkele<br />
Zuid-Afrikaanse auteurs die erbij betrokken zijn. Het biedt in de verste<br />
verte geen compleet overzicht, maar schetst de positie van een aantal<br />
geëngageerde schrijvers van uiteenlopend karakter uit de jaren na 1800.<br />
De verhouding tussen hun artistieke en hun maatschappelijke streven is<br />
hierbij voortdurend aan de orde.<br />
Taalverschil en taalstrijd zijn nauw verbonden met Zuid-Afrika. Meertalig<br />
is Kaapstad sinds het gesticht werd. Jan van Riebeeck en de zijnen landden<br />
in 1652; hun zeventiende-eeuwse Nederlands werd daarmee de tweede taal,<br />
naast het Khoi van de eerdere bewoners. Maar van taalconflicten was geen<br />
sprake. In de VOC-kolonie was het Nederlands zonder meer overheersend.<br />
Wie iets wilde bereiken in de samenleving, moest Nederlands leren. Enige<br />
wrijving ontstond na de aankomst van de Franse geloofsgenoten, de Hugenoten,<br />
die na 1685 in eigen land ongewenst waren geworden. Zij vonden<br />
aan de Kaap een toevlucht maar moesten daarbij afzien van hun eigen taal<br />
- tot in hun namen toe: Pinard werd Pienaar en Villon werd Viljoen.<br />
Een scherpe tegenstelling ontstond evenwel toen de Britten de Nederlandse<br />
kolonie overnamen (1795, 1806). Zij bestuurden in het Engels en voerden<br />
het Engels in als officiële taal, zodat onder meer de rechtspraak verengelste.<br />
Aanvankelijk maakten de Britten slechts een kleine minderheid uit van de<br />
bevolking, maar dat veranderde toen er schepen vol Engelse en Schotse immigranten<br />
naar Zuid-Afrika voeren.<br />
De Britten hadden geen hoge dunk van de culturele prestaties van de VOC<br />
en vonden dat zij zelf de beschaving naar Zuid-Afrika brachten. In dat kader<br />
namen zij maatregelen om de niet-blanke bevolking te beschermen,<br />
beëindigden zij de slavenhandel en in 1833 zelfs de hele slavernij. Ter verbetering<br />
van de oude verhouding tussen bazen en knechten voerden zij arbeidscontracten<br />
in. Zij (re?)organiseerden het onderwijs, waaraan de VOC<br />
inderdaad weinig gedaan had, maar maakten er uiteraard meteen Engels<br />
onderwijs van. De wrijving tussen Britten en ‘Hollanders’ was niet alleen,<br />
en ook niet in de eerste plaats, een taalconflict. Zij maakte deel uit van een<br />
bredere tegenstelling.<br />
Welke rol speelde de literatuur in dit stadium? Niet alleen het onderwijs,<br />
ook kunst en cultuur hadden van opeenvolgende generaties VOC-ambtenaren<br />
weinig aandacht gekregen. Een vrije pers bestond niet in de Kaapkolonie<br />
– er was zelfs helemaal geen drukpers, en nauwelijks een plaatselijke<br />
literatuur. Dit veranderde pas kort voor 1800. Het Britse gezag ging<br />
het tot zijn taak rekenen om ook in de wereld van de opkomende tijdschriften,<br />
Engels- en Nederlandstalig, de orde te bewaren, overigens zonder<br />
daarbij elk oppositioneel geluid te onderdrukken. Een paar schrijvers<br />
traden met dergelijke geluiden op de voorgrond.
J. Suasso de Lima (1791 - 1858), afkomstig uit een Portugees-Joods familie<br />
in Amsterdam maar op jonge leeftijd bekeerd, was in 1818 in Kaapstad<br />
aangekomen. Hij vond werk als vertaler, onderwijzer en journalist, maar<br />
maakte ook naam als gelegenheidsdichter. Zijn gedichten verschenen in<br />
kranten of op losse bladen. Een deel ervan is gebundeld in Gedichten<br />
(1821) en Nieuwe Gedichten(1840). Hij kwam in de door de Britten overheerste<br />
kolonie op voor het Nederlands, onder meer met zijn gedicht ‘De<br />
Hollandse taal’, met als voorlaatste couplet:<br />
O Neerlands spraak, zoo rijk als eêl,<br />
Men wil u van ons scheuren;<br />
Gij, - onzer vaderen erfdeel,<br />
Doch dit zal nooit gebeuren;<br />
Men moge in de zaal der wet<br />
Een andere taal gaan spreken,<br />
Het Hollands blijft hier vast gezet,<br />
Als ’t waardigst harte teeken. 2<br />
Feller dan De Lima was Charles Etienne Boniface (1787-1853), die dan ook<br />
meer aanspraak maakt op de kwalificatie van opposant. Hij was Parijzenaar<br />
van geboorte, Kapenaar sinds 1807. Als talenwonder leerde hij in<br />
korte tijd goed Nederlands en werd actief als toneel- en tijdschriftleider.<br />
Hij begaf zich in de wereld van het Nederlandstalige toneel, na korte tijd<br />
ook als toneelschrijver. Hij keert zich tegen de verengelsing die door de<br />
overheid wordt doorgevoerd. De rode draad in zijn werk is zijn verzet<br />
tegen ongerechtvaardigde pretentie, hypocrisie en boerenbedrog.<br />
In dit kader past zijn bekendste toneelstuk: De nieuwe ridder-orde, of<br />
de Temperantisten (1832). 3 Op het eerste gezicht maakt deze klucht stuk<br />
slechts bepaalde Kaapstedelingen, meest Britten, en een bepaal de instelling<br />
uit die tijd belachelijk: een pas gesticht ‘matigheidsgenootschap’ tegen<br />
drankmisbruik, en vooral zijn leider, een zendeling, een zekere John<br />
Philip. Het gaat vooral om de bezorgde aandacht die dit nieuwe Genootschap<br />
wil besteden aan de oorspronkelijke inwoners van de Kaap, de zogenaamde<br />
Hottentotten: vooral zij moesten immers van de drank worden<br />
afgeholpen.<br />
Hiermee raakt Boniface welbewust aan een gevoelige kwestie. De Britten<br />
verdedigden naar eigen zeggen immers de belangen van de niet-blanken,<br />
die er onder Brits bewind veel beter aan toe zouden zijn dan onder de<br />
2 Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, 50.<br />
3 Boniface: De nieuwe ridderorde of de Temperantisten.
onbeschaafde ‘boeren’. Dezelfde Philip had actie gevoerd om hun positie<br />
te verbeteren. 4 Maar Boniface bespeurt hier de schijnheiligheid waarvoor<br />
hij zo gevoelig was: hij twijfelt aan de goede bedoelingen van het bestuur.<br />
In zijn klucht grijpen de drankbestrijders zelf in het geheim naar de fles.<br />
Hun onbaatzuchtigheid is schijn. Het drankbestrijdersgenootschap staat<br />
voor het hele Britse bewind.<br />
Bij De Lima en Boniface blijkt de vraag: ‘kunst of boodschap?’ meteen<br />
al niet zo eenvoudig te beantwoorden. De Lima sluit zich aan bij de literaire<br />
traditie van zijn tijd en probeert op die manier, bijval te vinden bij<br />
een breed, maar beschaafd publiek. Hij is geen literatuurvernieuwer maar<br />
streeft wel naar een mooi verzorgd gedicht. Komrij, die bij de selectie<br />
voor zijn bloemlezing uit de Afrikaanse poëzie naar eigen zeggen alleen<br />
‘naar de kwaliteit van de poëzie’ kijkt, koos voor zijn bloemlezing van De<br />
Lima maar liefst zeven gedichten (Komrijs maximum is altijd tien). 5 Ook<br />
in onze eigen bloemlezing uit de Nederlandse Zuid-Afrikaanse literatuur<br />
hebben we zijn gedichten opgenomen. 6 De klucht van Boniface lijkt<br />
haastwerk; het gaat hem om zijn strijd. Maar zijn dialogen worden geprezen<br />
7 en zijn onvriendelijke werkstuk is veel origineler dan de gedichten<br />
van De Lima. Behalve aan de strijd leverde hij ook aan de literaire kunst<br />
beslist zijn bijdrage.<br />
Meer rechten voor de zwarten, de afschaffing van de slavernij en de Engelse<br />
taalpolitiek, veel boeren werd het allemaal te veel; ze wilden eigen<br />
baas zijn en met de Britten niks meer te maken hebben. Met morele steun<br />
van Boniface keerden ze hun rug naar de kust en trokken met hun befaamde<br />
ossenwagens verder Zuid-Afrika in. Eén van de jaartallen uit de<br />
Zuid-Afrikaanse geschiedenis is 1836: begin van de Grote Trek. Daarbij<br />
past de boerenmythe van het eindeloze land, de ‘voortrekkers’ met hun<br />
verschrikkelijk dappere vrouwen, de tocht met de ossenwagens die ter<br />
verdediging in een cirkel werden gezet.<br />
De Grote Trek leidde tot de stichting van een aantal onafhankelijke boerenrepublieken<br />
in het binnenland, waarvan er twee zich bijzonder vitaal<br />
toonden: Transvaal (de Zuid-Afrikaanse Republiek) en de Oranje-Vrijstaat,<br />
beide met het Nederlands als officiële taal. Hoewel de republieken werkelijk<br />
taalpolitiek bedreven, onder meer door Nederlandse onderwijzers<br />
en dominees naar Zuid-Afrika te halen, bleef het culturele centrum van<br />
4 De Klerk, The puritans in Africa: a history of Afrikanerdom, 29-30; Giliomee, The Afrikaners.<br />
Biography of a people.<br />
5 Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, in ‘Woord vooraf ’, 8.<br />
6 Francken/Praamstra, Heerengracht, Zuid-Afrika. Nederlandse literatuur van Zuid-Afrika.<br />
7 Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1, 27.
Zuid-Afrika toch in het zuiden, in de latere Kaapprovincie gesitueerd.<br />
Tegen het eind van de negentiende eeuw veranderden daar in de ‘Hollandse’<br />
gelederen de opvattingen over taal. Naast of in plaats van het Nederlands<br />
schoof men de plaatselijke variant van die taal, het Afrikaans<br />
Hollands, later Afrikaans, als zelfstandige taal naar voren. Als taal van het<br />
gewone volk zou die voor de taalstrijd namelijk geschikter zijn dan het<br />
‘deftige’ en ouderwetse Nederlands. De ‘Hollanders’ gingen zichzelf ook<br />
meer en meer ‘Afrikaners’ noemen. In deze opvallende identificatie van<br />
de tot voor kort Nederlands-sprekenden met Afrika lijkt een boodschap<br />
besloten aan het adres van de Britten, nieuwkomers immers, die in Afrika<br />
nog maar pas kwamen kijken: wij horen hier thuis, jullie niet.<br />
Er ontstond een nationale ideologie, een ‘Afrikaner Gedagte’, waarvan<br />
de binding met het land een belangrijk element is. Het platteland en de<br />
‘plaas’ (boerderij) gelden als het Afrikaner landschap bij uitstek. In de<br />
natuur, op eigen grond is de Afrikaner thuis – niet in de stad, want die<br />
is typisch Engels. Het patriarchale familiedenken hoort er bij. Ook de<br />
godsdienst, het calvinisme, speelt een grote rol, en daarnaast de taal, het<br />
Afrikaans, dat men in enkele decennia wist uit te bouwen tot een cultuurtaal.<br />
8 Deze ideologie heeft in de Grote Trek haar mythe. De Britse pogingen<br />
om alles, tot het kerkelijk leven toe, te verengelsen, leidden in het<br />
laatste kwart van de negentiende eeuw tot georganiseerde actie onder de<br />
Afrikaners, waarbij de taal op de voorgrond stond maar tegelijk bredere<br />
nationalistische doelen werden nagestreefd.<br />
In 1875 werd het ‘Genootskap vir Regte Afrikaners’ opgericht. Het kwam<br />
met een Afrikaans volkslied en een ‘Manifes’, met daarin de beroemde aanbeveling:<br />
‘Daar is Afrikaanders met Engelse harte. En daar is Afrikaanders<br />
met Hollanse harte. En dan is daar Afrikaanders met Afrikaanse harte. Die<br />
laaste noem ons Regte Afrikaanders, en die veral roep ons op om an ons<br />
kant te kom staan.’ 9 Het ging tijdschriften uitgeven, ook een jaarlijkse almanak,<br />
verzorgde publicaties voor Afrikaanse-taalstudie, een geschiedenis<br />
van Zuid-Afrika en uitgaven voor kinderen, uiteraard allemaal in het Afrikaans,<br />
en met de bedoeling, de Afrikaanstaligen te sterken in de warme<br />
gevoelens die zij voor hun taal koesterden of moesten gaan koesteren. Het<br />
genootschap richtte zich tegen misplaatst gebruik van het Engels, tegen<br />
Afrikaners die geen ‘fees’ gaven maar een ‘ball’ en hun kinderen opzadelden<br />
met een Engelse voornaam. Maar men wilde ook af van het Nederlands.<br />
Voor het genootschap was onze taal, die vooral in de betere kringen<br />
nog als moedertaal beschouwd werd, onnatuurlijk en quasi-geleerd.<br />
8 Van der Merwe, ‘The farm in Afrikaans fiction: the history of a concept’, 161-162.<br />
9 Kannemeyer, Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1, 52.
De voorzitter, C.P. Hoogenhout (1843-1922), geboren Nederlander overigens,<br />
publiceerde regels als:<br />
Engels, Engels, alles Engels! Engels wat jy siet en hoor;<br />
In ons skole, in ons kerke, word ons moedertaal vermoor.<br />
...<br />
Wie hom nie lat anglisere word geskolde en gesmaad.<br />
Tot in Vrystaat en Transvaal al, oweral dieselfde kwaad.<br />
‘Dis vooruitgang!’ roep die skreeuwers, ‘dis beskawing wat<br />
nou kom!’ 10<br />
Hij schreef ook de eerste Afrikaanse roman: Catharina, die dogter van die<br />
advokaat (1879). Dit is een uitgesproken zwart-wit-verhaal waarin de ‘Afrikaanders<br />
met Engelse harte’ zonder genade de grond worden ingeboord.<br />
De advocaat uit de titel is er zo eentje. Hij woont in de stad en dreigt daar<br />
los te raken van zijn Afrikaner wortels. Hij is gezegend met een liefhebbende,<br />
mooie dochter, blauwe ogen en blond haar – Catharina - maar kan<br />
het niet nalaten om haar Kate te noemen. Als Catharina het uitstekende<br />
idee opvat om te trouwen met een Afrikaner boer, vindt zij in haar vader<br />
een felle tegenstander. Maar gelukkig leeft vader ver boven zijn stand en<br />
gaat hij failliet. Dit brengt de ommekeer. Catharina’s Afrikaner verloofde<br />
blijft ondanks het bankroet bij het trouwplan en bewijst zo zijn ware<br />
liefde. Dit ontdooit de vader en doet hem zijn fouten inzien. Eind goed<br />
al goed. Het is een ouderwetse tendensroman met goede afloop, waarin<br />
een ouderwetse verteller graag bereid is om alle goede bedoelingen die<br />
de meeste lezers al lang begrepen hadden, nog een keertje uit te leggen.<br />
Hoogenhout koesterde geen literaire pretenties en stelde zich helemaal<br />
in dienst van de strijd van ‘die Genootskap.’ Hij wilde zoveel mogelijk<br />
mensen bereiken en tot zijn opvattingen overhalen op een eenvoudige<br />
manier: met zijn genootschap, met zijn versjes, met zijn verhalen. Het<br />
gaat hem om de boodschap, niet om de kunst.<br />
De tegenstellingen die Hoogenhout inspireerden, werden tegen het eind<br />
van de negentiende eeuw alleen maar verscherpt. In de (Anglo-)Boerenoorlog<br />
(1899-1902) veegde het Britse rijk de boerenrepublieken van de<br />
kaart. Behalve dat er duizenden Zuid-Afrikanen (blank, bruin en zwart)<br />
en Britten in de strijd omkwamen, verloren veel boeren hun hele bezit en<br />
stierven er tienduizenden vrouwen en kinderen van boeren in de Britse<br />
concentratiekampen. Na de Grote Trek vormt de Boerenoorlog een tweede<br />
nationale mythe voor de Afrikaners. Met de oorlog is ook een anti-<br />
10 Komrij, De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten, 145.
Britse Afrikaanse strijdpoëzie verbonden. Zeker tijdens de oorlog dachten<br />
deze dichters niet aan vormvernieuwing, of esthetiek, het ging tegen<br />
de vijand en voor de vrijheid. Maar ‘oorlog- en verzetspoëzie vlamt op in<br />
benarde tijden, maar dooft daarna snel uit’ 11 ; inderdaad wordt deze poëzie<br />
niet meer gelezen.<br />
De oorlog werd verloren, maar de Afrikaners behaalden in het eerste<br />
kwart van de twintigste eeuw daarentegen wel een overwinning in de<br />
taalstrijd. Op het Nederlands. Eerst werd het Afrikaans toegelaten als onderwijstaal<br />
en in 1925 kreeg het erkenning als officiële taal. Formeel naast<br />
het Engels en het Nederlands, maar hiermee had het Nederlands zijn rol<br />
in het openbare leven van Zuid-Afrika toch voor een groot deel verloren.<br />
De verschijning van de Afrikaanse Bijbelvertaling in 1933 verkleinde die<br />
rol nog verder.<br />
De literatuur ging dezelfde weg. Na 1925 is de Zuid-Afrikaanse Nederlandse<br />
literatuur een zaak van enkelingen geworden, Nederlandse immigranten<br />
die in Zuid-Afrika tijdelijk of voorgoed, geheel of gedeeltelijk vasthielden<br />
aan hun moedertaal. In Zuid-Afrika is J. van Melle (1887-1953) het<br />
bekendste voorbeeld, in Nederland iemand als Henk van Woerden (1947-<br />
2005). De Afrikaanse literatuur vertoonde daarentegen een grote groei en<br />
bloei. De Afrikaanse schrijvers dragen gewild of niet bij aan het behoud<br />
van een Afrikaanstalig cultureel leven, ondanks de groeiende druk van<br />
eerst Britse en later Amerikaans-Engelse beïnvloeding.<br />
Met nauwelijks geoorloofde reuzenstappen vanuit het gezichtspunt van<br />
de taalstrijd door de Afrikaanse literatuur heengaand, zou ik vier fases<br />
willen onderscheiden. De eerste is die van pionnen zoals Hoogenhout,<br />
didactici, propagandisten, in dienst van de Afrikaner Gedagte en het Genootskap<br />
van Regte Afrikaners, en later de dichters in de Boerenoorlog. In<br />
het begin van de twintigste eeuw krijgt de Afrikaanse literatuur in mensen<br />
als Eugène N. Marais (1871-1936) en C. Louis Leipoldt (1880-1947) de<br />
eerste grote schrijversfiguren (Komrij neemt van Marais negen gedichten<br />
op, van Leipoldt zelfs elf, een meer dan zijn eigen maximum). Bij Leipoldt<br />
ziet men kunst en boodschap in evenwicht. Zijn beroemdste gedicht,<br />
‘Oom Gert vertel’, gaat over de Boerenoorlog maar Leipoldt gebruikt subtiele<br />
wendingen die de lezer alleen in het oog springen als hij met de<br />
poëzie al enigszins vertrouwd is. Het gedicht is pas gepubliceerd in 1911<br />
en kan staan voor de overgang van de ‘tendenspoëzie’ van de oorlogsjaren<br />
naar een latere periode.<br />
11 Van den Berg/Coutennier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur<br />
1800-1900, 66.
De Afrikaner poëzie breekt helemaal door met de beweging van de Dertigers<br />
(onder meer W.E.G. Louw, Uys Krige, Elisabeth Eybers), met als<br />
grote voorman N.P. van Wyk Louw (1906-’70). Hier vind ik mijn tweede<br />
fase. Net als Hoogenhout was Louw nationalist, maar toch is hij een totaal<br />
andere schrijversfiguur. Is Hoogenhout ook naar eigen zeggen een<br />
versjesmaker, iemand die zijn werk ziet als vrijetijdsbesteding, Louw is<br />
schrijver voor honderd procent. In het toen nog verre Zuid-Afrika verwerft<br />
hij zich een internationale oriëntatie. Voor het Afrikaans streeft<br />
hij als dichter, toneel- en hoorspelschrijver, essayist en criticus naar een<br />
literatuur van Europees niveau.<br />
Dat moest in zijn ogen een moderne literatuur zijn, die niet langer zou<br />
terugwijzen naar het Afrikaner verleden en de nationale mythes maar zou<br />
ingaan op problemen van de eigen tijd, die afstand zou nemen van de<br />
volkse tendenzen die het proza van de jaren dertig karakteriseerden. In dat<br />
proza heerste de ‘plaasroman’ (boerderijroman), waarin aspecten van de<br />
negentiende-eeuwse nationale Afrikaner ideologie terugkeerden in verhaalvorm.<br />
C.M. van den Heever (1902-’57), als romancier een leerling van<br />
Stijn Streuvels, was de grote man. Zonder Van den Heever en de zijnen nadrukkelijk<br />
aan te vallen, kwam Van Wyk Louw met poëzie die een andere<br />
richting op ging. Zijn thematiek was deels filosofisch, de kracht van zijn<br />
poëzie ligt in de kernachtige formulering; artistieke eisen stelt hij voorop.<br />
Hoe op deze manier iets als een evenwicht tussen kunst en boodschap<br />
te bewaren? Hoe kun je met een dergelijke poëzie, die zich tot ervaren<br />
lezers richt, om niet van een elite te spreken, een band bewaren met de<br />
Afrikaner natie? Die vraag drong zich aan Louw met kracht op, die zich<br />
immers evenzeer dichter als nationalist voelde. Hoe kon hij met naar zijn<br />
maatstaven ‘echte’ poëzie evenveel of meer bijdragen aan de Afrikaner<br />
taalstrijd en natievorming als bijvoorbeeld Hoogenhout?<br />
Zijn antwoord doet ons denken aan schrijvers als Huet en Multatuli. Het<br />
ligt in een omdraaiing, in die zin dat de schrijver bij Louw niet meer de<br />
Afrikaner politieke of culturele leidslieden volgt, maar zelf voorop gaat<br />
en de literatuur centraal stelt. De literatuur is geen wapentje waarmee<br />
men aan de strijd een kleine bijdrage kan leveren, maar het bestaansrecht<br />
van de hele natie is juist in de literatuur gelegen. Het gaat dan ook<br />
niet langer om tendensliteratuur vol Afrikaner propaganda, maar om<br />
werkelijk grote literatuur, om topprestaties van de schrijvers die zich laten<br />
kennen als de werkelijke leidersfiguren. Men spreekt in dit verband<br />
van: ‘estetiese nasionalisme’. 12<br />
12 J.J. Degenaar, zoals aangehaald in: Olivier: N.P. van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek,<br />
31.
Natuurlijk bleven deze gedachten niet onweersproken. Uit politieke<br />
kring, waar men uit de aard der zaak de leiding liever in eigen hand hield,<br />
klonk het verwijt van de ivoren toren. Louw zou zonder het te merken<br />
het contact met het volk verloren hebben. Zijn ‘onbegrijpelijke’ literatuur<br />
zou voor de taalstrijd zonder betekenis zijn. Maar Louw hield vol dat<br />
ook in zijn eigen geval de band met het volk beslissend bleef. De dichter<br />
wordt namelijk gevoed vanuit het volk, het volk houdt zijn dichterschap<br />
overeind. Ook al weet dat volk daar misschien niks van en leest het zijn<br />
gedichten niet, toch houdt de dichter vervolgens op zijn beurt de natie<br />
in leven.<br />
Als zestigplusser raakte Van Wyk Louw nog verwikkeld in een conflict<br />
rond dit onderwerp met niemand minder dan de premier - en constructeur<br />
van de apartheidsstaat - H.F. Verwoerd. In een rede bekritiseerde<br />
Verwoerd namelijk Louws drama Die pluimsaad waai ver, geschreven<br />
voor het eerste lustrum van de Zuid-Afrikaanse republiek (1966), omdat<br />
Louw zich hier over de identiteit en de toekomst van de Afrikaner natie<br />
veel te genuanceerd en veel te aarzelend zou hebben uitgedrukt. Volgens<br />
Verwoerd moesten schrijvers over dit onderwerp geen aarzelingen vertonen<br />
maar de natie als waarheid vooropstellen en vieren. Ofwel: de politici<br />
volgen en hun gedachten uitdragen. Verwoerds beeld van de ideale<br />
schrijver was dat van de boodschappenjongen. Twee jaar later verzette<br />
Louw zich, onder verwijzing naar de Stalinprijzen in de Sovjet-Unie, tegen<br />
de instelling van een literaire H.F. Verwoerdprijs,. Stalin had immers<br />
een met die van Verwoerd vergelijkbare opvatting van het schrijverschap<br />
(zoals blijkt uit zijn beroemde frase ‘ingenieurs van de ziel’): zijn Sovjetschrijvers<br />
moesten de Sovjet-burgers volgens zijn opdracht onder controle<br />
houden zoals zijn Sovjet-ingenieurs de natuurkrachten.<br />
Van Wyk Louw stond dus kritisch tegenover de Afrikaner politici, maar in<br />
verband met zijn houding is toch ook de titel van een van zijn bekendste<br />
essaybundels veelzeggend: Lojale verset. ‘Te veel loyaliteit, te weinig verzet’,<br />
zeggen natuurlijk de antiapartheidsstrijders.<br />
Ik heb mij al verontschuldigd voor mijn reuzenstappen. Mijn derde fase<br />
is die van de Zestigers (onder meer André Brink, Breyten Breytenbach).<br />
In vergelijking met de tijd van de Dertigers worden in de jaren zestig de<br />
tegenstellingen tussen enerzijds de schrijvers en anderzijds de politieke<br />
nationalisten en de Nasionale Party oneindig veel scherper. Brink (1935)<br />
en Breytenbach (1939) staan vooral bekend als bestrijders van de Apartheid.<br />
De NP-apartheidsregering heeft hun werk bij herhaling getroffen<br />
met een verbod. Breytenbach kreeg zelfs een lange gevangenisstraf wegens<br />
banden met ‘terrorisme’ – hij zat zeven jaar. De tegenstelling tussen<br />
het Afrikaans en het Engels verliest daarentegen bij de Zestigers juist aan
scherpte, onder meer doordat Brink en Breytenbach allebei tweetalige<br />
schrijvers zijn.<br />
Zij raakten, onder meer door een jarenlang verblijf in Parijs op betrekkelijk<br />
jonge leeftijd, goed thuis in de internationale, vooral de Franse literatuur.<br />
De verandering die de Dertigers in de poëzie hadden gebracht,<br />
loopt vooruit op wat iemand als Brink nastreefde in zijn proza. Hij introduceerde<br />
in Zuid-Afrika een nieuwe romantechniek en haakte voor zijn<br />
thematiek aan bij wat Van Wyk Louw over de poëzie had gezegd, maar uiteraard<br />
aangepast aan zijn eigen genres en zijn eigen tijd: ook hij verlangt<br />
actuele onderwerpen, geen weemoedig idealiserende maar een eerder realistische<br />
kijk op het verleden. Brink voegt toe: openheid over taboes zoals<br />
de seksualiteit. Brink is geen dichter maar behalve romancier net als<br />
Van Wyk Louw toneelschrijver, essayist en criticus en heeft met Louw ook<br />
de trekken van de leidersfiguur gemeen. Ook Brink kreeg te maken met<br />
de paradox dat de literaire vernieuwing die voor hem artistiek noodzakelijk<br />
was, het bereik van zijn ‘boodschap’ kon verkleinen; ook hij balanceert<br />
dus tussen kunst en boodschap.<br />
Minder dan bij Louw ligt het voor de hand om Brink en Breytenbach<br />
te bestempelen als nationalisten of taalstrijders voor het Afrikaans, maar<br />
ook die kwalificaties zijn toch van toepassing. Waarom zijn zij namelijk<br />
tegenstanders van de Apartheidspartij? Die vraag klinkt absurd: bij dit<br />
verwerpelijke voortbrengsel van de mens is men alleen geneigd om voorstanders<br />
met de waarom-vraag aan boord te komen. Alle goede redenen<br />
die iedereen heeft om tegen de Apartheid te zijn, gelden ook voor Brink<br />
en Breytenbach. Maar zij hebben daarnaast nog een specifieke reden, en<br />
daarom gaat het me nu.<br />
Een van de dieptepunten van de Apartheidstijd is de Soweto-opstand van<br />
1976, toen de politie zeshonderd mensen doodschoot. De aanleiding voor<br />
deze opstand vormde de verplichting voor scholieren om bepaalde vakken<br />
te volgen in het Afrikaans. Zelden heeft de Zuid-Afrikaanse overheid<br />
de band tussen de Apartheid en de Afrikaanse taal sterker gesuggereerd.<br />
Deze verplichting stond niet op zichzelf; de NP voerde sinds de jaren<br />
vijftig over een breed front een taalpolitiek ter ondersteuning van het<br />
Afrikaans. Het woord ‘apartheid’ is gemunt in het Afrikaans. De Nasionale<br />
Party streefde de Apartheid na vanuit een Afrikaner nationalisme. De leidende<br />
figuren waren Afrikaners (al wordt Verwoerd, geboren in Amsterdam<br />
en geïmmigreerd toen hij 2 was, vaak aangeduid als ‘Hollander’). De<br />
ongure types die voor de Waarheids- en Verzoeningscommissie kwamen<br />
vertellen over hun misdaden, spraken Afrikaans.<br />
Het is waar: ook Engelstaligen stemden voor de NP. En het Duits draagt<br />
geen schuld aan het nationaalsocialisme. Een taal treft geen blaam. Maar<br />
even waar is dat het Afrikaans in de ogen van velen ‘de taal van de apart-
heid’ is geworden en dat de strijd voor het Afrikaans door de Apartheid<br />
niets dan schade heeft opgelopen. Al was het maar omdat de NP haar<br />
liefde voor het Afrikaans ongeloofwaardig maakte door de helft van de<br />
sprekers van het Afrikaans – de ‘kleurlingen’ (bruinmense, mensen ‘van<br />
gemengden bloede’) via apartheidsbepalingen buiten de deur te zetten.<br />
Brink en Breytenbach zagen de Apartheid dan ook als dodelijke bedreiging<br />
voor de Afrikaanse taal en cultuur en vreesden dat de taalpolitiek van<br />
de NP een omgekeerde uitwerking zou hebben. Ze kregen gelijk.<br />
Vooral Breytenbach heeft zich hierover duidelijk uitgelaten. Als dichter<br />
heeft hij een uitzonderlijke band met de Afrikaanse cultuur en de Afrikaanse<br />
taal. Hij is er volkomen vertrouwd mee. Maar hoewel hij Afrikaans<br />
dichter is, ervaart hij die cultuur en die taal door het Apartheidsverleden<br />
tegelijk als vreemd en afschuwwekkend. Het totalitaire bewind<br />
heeft het Afrikaans bedorven; minister-president John Vorster heeft er<br />
volgens Breytenbach een verschrikkelijk ‘Apartaans’ van gemaakt. Daartegenover<br />
komt Breytenbach met de typisch dichterlijke gedachte van<br />
een ‘nieuwe taal’. Deze dichterlijke taal zou langs een omweg de communicatie<br />
op gang kunnen brengen die in de vastgeroeste oude taal onmogelijk<br />
is geworden, en meteen het gewenste evenwicht bereiken tussen<br />
kunst en boodschap.<br />
Het cliché van de ‘haat-liefdeverhouding’ past helemaal bij Breytenbachs<br />
relatie met zijn ‘taal en volk’. Zijn werk hoort beslist niet tot de populaire<br />
strijdliteratuur. Breytenbachs poëzie streeft niet naar succes in brede<br />
kring; de ontoereikendheid van de gewone taal is juist een van zijn motieven.<br />
Als ongewone nationalist treedt hij naar voren in ’n Seisoen in<br />
die paradys, 13 dat in 1976 onder censuur verscheen toen de schrijver in<br />
de gevangenis zat, onder de doorzichtige schuilnaam B.B. Lazarus. Ondanks<br />
de censuur is het een fel anti-apartheidsboek gebleven. Breytenbach<br />
combineert hier verhalend proza en poëzie; het is onder meer een<br />
beschrijving van een reis door Zuid-Afrika, hier ‘die paradys’, maar niet<br />
zonder dat Rimbauds ‘saison en enfer’ op de achtergrond meeklinkt. Voor<br />
ons kader valt het op dat behalve het geloof in dit boek alle elementen van<br />
de negentiende-eeuwse Afrikaner ideologie, de Afrikaner Gedagte, terugkeren.<br />
Breytenbachs liefde voor het Afrikaans springt overal naar voren,<br />
de diepgevoelde band met zijn familie doortrekt het hele boek, de band<br />
met het land en de grond gaat zo ver dat we hem een fles zien vullen met<br />
Zuid-Afrikaanse rode aarde.<br />
13 Lazarus [=Breyten Breytenbach], ’n Seisoen in die paradys. (Buiten bereik van de censuur<br />
viel de Ned. vert. van Adriaan van Dis en Hans Ester, Een seizoen in het paradijs).
De vierde fase is de moeilijkst grijpbare: het nu. Het Afrikaans is in<br />
het nieuwe Zuid-Afrika een van de elf officiële talen. Het is een bekend<br />
gezegde: hoe meer talen officieel gelijkberechtigd zijn, des te sterker<br />
wordt het Engels. Het Engels was al lange tijd de belangrijkste lingua<br />
franca, vooral in de meeste grote steden, maar inderdaad rukt het sinds<br />
1994 verder op.<br />
In elk geval is de positie van het Afrikaans in het bestuur en het onderwijs<br />
duidelijk verzwakt. Ook in de rest van het maatschappelijk leven<br />
blijkt het bekende gezegde althans gedeeltelijk waar. Waren bijvoorbeeld<br />
de postzegels vroeger tweetalig, nu zijn ze niet elftalig maar Engelstalig.<br />
Over de communicatiemedia bestaat verschil van mening. Op<br />
de publieke zenders is minder Afrikaans, maar wel zijn er enkele Afrikaanse<br />
commerciële zenders bijgekomen. De drie Afrikaanse dagbladen<br />
(Die Burger, Die Volksblad, Beeld) gingen er in het nieuwe Zuid-Afrika<br />
aanvankelijk op vooruit, maar ondervinden de laatste jaren de terugslag<br />
waarmee vrijwel alle papieren kranten kampen. Op het Internet bloeit<br />
het Afrikaans, waarschijnlijk mede door de emigratie van jongeren. Ook<br />
over de Afrikaanse literatuur bestaat verschil van opvatting. Naar mijn<br />
indruk weet zij haar nogal indrukwekkende status ongeveer te consolideren,<br />
waarbij de opkomst van schrijvers die behoren tot ‘de andere<br />
vijftig procent’ van de Afrikaanstaligen, schrijvers uit kringen van de<br />
bruinmense, voor het nieuwe Zuid-Afrika mag gelden als een wezenlijk<br />
positieve ontwikkeling.<br />
Deze ‘bruine schrijvers’ vervullen een belangrijke rol in de Afrikaanse<br />
taalstrijd. Zolang het Afrikaans gezien blijft worden als taal van de onderdrukker<br />
en taal van de Apartheid, is de positie van blanke Afrikaners<br />
in de taalstrijd lastig. Komen zij op voor hun taal dan komen ze al<br />
gauw onder de verdenking, terug te willen naar het oude Zuid-Afrika<br />
en naar alle bevoordeling van blanken uit de apartheidstijd. Dit maakt<br />
de steun van de kant van bruinmense bijzonder waardevol. Zij zijn immers<br />
gediscrimineerd zolang ze bestaan, niet door de Afrikaanse taal<br />
maar helaas wel (onder meer) door hun taalgenoten, hun ‘taalbroers’, de<br />
Afrikaners. Men kan hen dus moeilijk verdenken van heimwee naar de<br />
Apartheid. Als juist deze mensen optreden als kampvechters voor het<br />
Afrikaans maakt dat een verschil.<br />
Ik denk hierbij aan iemand als de arbeider-schrijver Abraham Phillips<br />
(1945). Hij heeft tijdens een geleerde bijeenkomst aan de Universiteit Stellenbosch<br />
de staf gebroken over de verengelsing van die instelling. Vroeger<br />
mochten Afrikaans sprekende kinderen van niet-blanke ouders niet naar<br />
Stellenbosch vanwege de Apartheid. Nu mogen ze komen, maar maakt de<br />
Universiteit het hun extra moeilijk door hun geen onderwijs in de eigen<br />
taal te gunnen: ‘wat is regtig vir die universiteit belangrik? Wêreldwye
aansien met Engels as die groot dryfveer of die arm afrikaanssprekende<br />
bruin en swart mense rondom hom?’ 14<br />
De romanschrijfster E.K.M. Dido (1951), in het dagelijks leven drietalig<br />
docente, beklemtoont nadrukkelijk haar identiteit als Afrikaans auteur.<br />
Naar eigen zeggen schrijft zij in de eerste plaats en treedt zij in de eerste<br />
plaats op voor wat zij ‘haar mensen’ noemt: de Afrikaanstalige bruinmense<br />
van Kaapstad. Zij doet niet aan vormvernieuwing maar streeft naar goed<br />
geschreven en hecht gecomponeerde traditionele romans. Haar werk is<br />
uitgesproken geëngageerd, maatschappelijk betrokken. Elke roman gaat<br />
over een sociaal vraagstuk, à la Zola. 15 Critici die vooral oog hebben voor<br />
‘autonome’ literatuur, zetten haar weg als sociaal werker.<br />
Hèt boek van de bruine Afrikaanse literatuur is intussen Vatmaar van<br />
A.H.M. Scholtz (1923-2004) 16 . Als kind heeft Scholtz, hoewel Afrikaans<br />
sprekend, alleen Engels onderwijs gehad. Toen hij ging schrijven, deed<br />
hij dat in het Engels, omdat hij zijn eigen taal praktisch alleen mondeling<br />
gebruikt had. Maar zijn Engelse werk bleek voor uitgave ongeschikt<br />
omdat het toch te Afrikaans gekleurd was. Omwerking naar het Afrikaans<br />
volgde, en na de publicatie de vertalingen, in het Engels, het Nederlands<br />
en andere talen. Vatmaar vertelt de geschiedenis van een bruin dorp vanaf<br />
het begin van de eeuw. Die staat ten dele voor de geschiedenis van de<br />
bruinmense van Zuid-Afrika. De positie van hun Afrikaans tegenover het<br />
Engels speelt een grote rol. Nogal wat bruinmense zijn, net als ‘Hollanders’<br />
in de negentiende eeuw, geneigd om ter wille van een verhoopte<br />
stijging op de maatschappelijke ladder over te gaan op het Engels, maar<br />
Scholtz’ strenge verteller rekent deze ‘Engelspraters’ tot de ‘ek-is-beter-asjy-soorte’.<br />
(p 3) Hoewel ook dit boek voor een breed publiek bestemd is,<br />
en toegankelijk is geschreven, heeft het tegelijk een originele compositie,<br />
onder meer doordat de identiteit van de verteller wisselt: kunst en boodschap<br />
in harmonie.<br />
De Afrikaanse taalstrijd gaat door, zoveel is zeker. Over de taalrechten<br />
van Afrikaanstaligen blijft voortdurend veel te doen. Net als in de negentiende<br />
eeuw komen individuen voor die rechten op en zijn er organisaties<br />
voor opgericht, zoals de Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans. 17 Ook<br />
Afrikaanstalige schrijvers kunnen zich er niet van losmaken. Dit geldt uiteraard<br />
voor auteurs van het type Hoogenhout wie het alleen om die strijd<br />
te doen is, maar ook voor dichters met een volkomen andere oriëntatie<br />
14 Phillips, ‘Miskenning van taal trap op armes se regte’<br />
15 Bijvoorbeeld Dido, ’n Stringetjie blou krale; Dido, Die onsigbares; Dido, ’n Ander ek.<br />
16 A.H.M. Scholtz: Vatmaar. ’n Levendagge verhaal van ’n tyd wat nie meer is nie.<br />
17 Het adres van de website is www.Afrikaans.com
als Van Wyk Louw of Breytenbach, baanbrekers in kunstzinnig opzicht<br />
die niet denken aan artistieke concessies ter wille van een eventuele positie<br />
als volksonderwijzer. Phillips, Dido en Scholtz hebben op hun beurt<br />
nog weer een andere invalshoek. Elke schrijver kiest in het spanningsveld<br />
tussen kunst en boodschap, tussen kunstvaardigheid en engagement, zijn<br />
eigen plaats, maar buiten ‘die strydperk’ bevinden Afrikaanse schrijvers<br />
zich vrijwel nooit. 18<br />
> Literatuur<br />
Berg, Willem van den en Piet Couttenier, Alles is taal geworden. Geschiedenis<br />
van de Nederlandse literatuur 1800-1900. Amsterdam, Bert Bakker 2009.<br />
Boniface, C.E., De nieuwe ridderorde of de Temperantisten. Ed. F.C.L. Bosman.<br />
Johannesburg, Voortrekkerpers 1954.<br />
Dido, E.K.M., ’n Stringetjie blou krale, Kaapstad, Kwela 2000.<br />
Dido, E.K.M., Die onsigbares, Kaapstad, Kwela 2003.<br />
Dido, E.K.M.,’n Ander ek, Kaapstad, Umuzi 2007 (Ned. vert. Een ander ik van<br />
Riet de Jong-Goosens, Amsterdam, Ailantus 2008).<br />
Francken, Eep en Olf Praamstra (ed.): Heerengracht, Zuid-Afrika. Nederlandse<br />
literatuur van Zuid-Afrika. Amsterdam-Antwerpen, Contact 2008.<br />
Francken, Eep en Luc Renders: Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de<br />
Zuid-Afrikaanse letterkunde. Amsterdam, Bert Bakker 2005.<br />
Giliomee, Hermann, The Afrikaners. Biography of a people. Cape Town-<br />
Charlottesville VA, Tafelberg-University of Virginia Press 2003.<br />
Kannemeyer, J.C., Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 1. Tweede,<br />
hersiene en bygewerkte uitgawe. Pretoria-Kaapstad, Academica 1984.<br />
Klerk, W.A. de, The puritans in Africa: a history of Afrikanerdom.<br />
Harmondsworth etc., Penguin 1976, p 29-30; Hermann Giliomee:<br />
The Afrikaners. Biography of a people. Cape Town-Charlottesville VA,<br />
Tafelberg-University of Virginia Press 2003.<br />
Komrij, Gerrit(ed.): De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten.<br />
Amsterdam, Bert Bakker 1999.<br />
Lazarus, B.B.[=Breyten Breytenbach], ’n Seisoen in die paradys. Johannesburg,<br />
Perskor 1976 (Ned. vert. Een seizoen in het paradijs van Adriaan van Dis<br />
en Hans Ester. Amsterdam, Meulenhoff 1980).<br />
Merwe, Chris N. van der, ‘The farm in Afrikaans fiction: the history of a<br />
concept’, in: C.N. van der Merwe (ed.): Strangely familiar. South African<br />
narratives on town and countryside. Parow [Kaapstad], Contentlot.com<br />
2001, p. 161-162.<br />
18 Francken/Renders, Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde.
Phillips, Abraham, ‘Miskenning van taal trap op armes se regte’, in: Die<br />
Burger, 6 september 2006.<br />
Scholtz, A.H.M., Vatmaar. ’n Levendagge verhaal van ’n tyd wat nie meer is nie.<br />
Kaapstad, Kwela 1995 (Ned. vert. Vatmaar. Een levensecht verhaal over een<br />
tijd die voorbij is van Riet de Jong-Goosens. Amsterdam, Meulenhoff<br />
kop. 1997).<br />
Olivier, Gerrit, N.P. van Wyk Louw: literatuur, filosofie, politiek. Kaapstad-<br />
Johannesburg, Human & Rousseau 1992.<br />
www.Afrikaans.com
Noarwegen en de wrâld. Over de ontwikkeling van<br />
het Nynorsk<br />
Roald van Elswijk (Rijksuniversiteit Groningen)<br />
1 Inleiding<br />
Dit artikel over taalstrijd in Noorwegen en in Friesland begint in de<br />
duinen van Ter schelling, en wel midden in een droom. Liggend in het<br />
helmgras had de Friese beweger Douwe Kalma (1896-1953) daar een<br />
visioen over de toe komst van Fries land en de Friese cultuur. Hij vertelde:<br />
‘En hy dreamt silveren dream en oer syn soun en skrander en krigel<br />
folts, [...] en hy sjocht de jong feinten fen Sweden, lyk hja studearje yn it<br />
witnis-rike Upsala, it jongfolk fen ’e Noaren, sa ’t it klatteret oer it swarte<br />
berchtme en delskôget yn ‘e rûzige fjorden, en hy sjocht de bloeijende en<br />
frucht bere eilânnen fen Denemarken, it wirksume ...’. 1 Kalma voelde een<br />
sterke verwant schap met het noorden en zag Friesland als moge lijke brug<br />
tussen het Scandi navische en het Engelse taalgebied. Hij noemde onder<br />
andere de levens kracht en de volksgeest als eigenschappen die Scandinaviërs<br />
en Friezen gemeen hebben. Dit idee van een Fries-Scandinavische<br />
‘brug’ werkte hij uit in zijn rede Fryslân en de wrâld uit 1916. 2 Hoewel Kalma<br />
zeker niet aanstuurde op een staatkundige breuk met ‘Holland’, leest<br />
het stuk toch als een tirade tegen de Hollanders. Eerder pleit hij voor<br />
een grotere culturele onafhanke lijkheid van Nederland, een meer naar<br />
buiten gewen de hou ding van de Friese beweging en voor toenadering tot<br />
‘bisibbe kul tu ren’. Een allian tie met deze verwante culturen, waar onder<br />
dus Scan dinavië, zou volgens Kalma de Friezen kun nen vrij waren van het<br />
romanis me dat de Nederlandse cultuur zo ken merkte.<br />
Het beeld van Friesland als brug tussen Scandinavië en Groot-Brittannië<br />
zou later veelvuldig aange haald worden en het symboliseert de interesse<br />
van de Friezen voor het hoge noorden. Over igens was Kalma niet de<br />
eerste Fries met belangstel ling voor de Scandinavische landen. Al in de<br />
negentiende eeuw waren er tal van Friese geleerden en Friese bewegers<br />
die een zelfde interesse tentoonspreidden. 3 Rela ties tus sen Friesland en<br />
Scandinavië bestonden al eeuwenlang en in haar vrijheids strijd vond de<br />
1 Kalma, Fryslân en de wrâld, 8.<br />
2 Ibidem, 14.<br />
3 Zie bijvoorbeeld Bouma, ‘Oer de Skandinavyske brêge’, 25-36; en Jensma,<br />
‘Om de erfenis van Friso’, 44.
Friese beweging veel inspiratie in het noorden. 4 Nu echter konden de<br />
Friezen zich ook herkennen in de idealen van de Noorse taalstrijd, die in<br />
de rest van Nederland relatief onbe kend gebleven is.<br />
In 1814, met de Vrede van Kiel, was Noorwegen onafhankelijk geworden<br />
van Dene marken waartoe het sinds 1536 behoord had. Deze nieuwe<br />
politieke status leidde een renaissance in van Noors nationalisme, dat<br />
zoals overal in deze periode werd gevat in Herder iaanse ter men als<br />
‘Volksseele’ en ‘Volks geist’. Een van de centrale vraag stukken binnen deze<br />
nationalistische beweging was wat, nu het land niet langer deel uitmaakte<br />
van Dene mar ken, de nieuwe taal van Noorwegen moest worden? Rond<br />
1830 leidde deze hernieuwde bezinning op het ‘Noors zijn’ tot de opkomst<br />
van twee separate schrijftalen: het Ny norsk (Nieuw-Noors) en het<br />
Bokmål (Boeken taal). Beide talen zijn geschreven varian ten van het Noors<br />
en ze bestaan alléén op schrift: de keuze voor een van beide talen hangt<br />
af van het dialect dat iemand spreekt. Er zijn veel plaatselijke dialecten in<br />
Noor wegen, die erg van elkaar verschillen. Het vasthouden aan je dialect<br />
wordt, in tegenstel ling tot in Nederland, gezien als normatief en als<br />
‘identity mar ker’. De keuze voor het Nynorsk of Bokmål wordt daarmee<br />
een belangrijk onderdeel van iemands (talige) identiteit.<br />
Hoe werkt dit bijzondere tweetalensysteem en waarin verschillen de<br />
beide talen? Waar het Bokmål gety peerd kan wor den als een ‘vernoor ste’<br />
variant van het Deens, is het Nynorsk geba seerd op de Noorse dia lecten.<br />
Het is typisch een product van de natio nale roman tiek. Noor wegen is<br />
hiermee het enige land ter wereld met twee schrijfva rian ten van één taal<br />
waar van de sprekers niet zijn in te delen langs vast staande geografische<br />
en/of sociale lijn en. De mening en over dit twee talen systeem lopen in<br />
Noorwegen uiteen; sommigen vinden het een ver rijking dat er twee<br />
schrijftalen bestaan en dat de Noren, van wege de keuze vormen binnen de<br />
talen, een taalva riant kunnen schrij ven die dicht bij hun eigen dialect ligt.<br />
Anderen zien het sys teem als onge wenst en wijzen op de relatief slechte<br />
gram ma ticale kennis van Noorse scho lie ren, wat men niet alleen wijt aan<br />
de invloed van het Engels maar ook aan het verplichte on derwijs in beide<br />
talen. 5<br />
Noren kiezen op de lagere school een van beide talen als hoofd taal (hovud<br />
mål), de andere leren ze er voor namelijk pas sief bij (side mål). On ge veer<br />
3,9 mil joen Noren (85% van de bevolking) schrijven vandaag de dag in<br />
4 Vergelijk Kalma, Fryslân en de wrâld, 8: ’De ljue fen Fryslân, hja libje wiswier net in<br />
Teutoansk, mar in Anglo-Skandinavysk biskavingslibben.’<br />
5 Verg. Olsen, ’Tilbakesteg for norsk språk?’
het Bokmål, ca. 644.000 in het Ny norsk (14%). 6 Afgezet tegen het aantal<br />
gebruikers is het Nynorsk in feite een minder heidstaal, maar deze term<br />
werpt een probleem op: Nynorsk en Bokmål vormen namelijk sámen de<br />
overkoepelende meer derheid s taal: het Noors. In Noorwegen wordt het<br />
Nynorsk dan ook zelden getypeerd als ‘minder heidstaal’, maar worden<br />
beide schrijftalen ‘målformer’ – “taalvormen”, genoemd. Het aantal<br />
Nynorsk-gebruikers is sinds de Tweede Wereld oorlog gedaald, maar is de<br />
afgelopen drie decennia stabiel gebleven (zie illustratie 1).<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1940 1950 1960 1970 1980 1990 2004<br />
Illustratie. 1<br />
Bokm ål<br />
Nynorsk<br />
Sprekers van het Nynorsk en Bokmål 1940-2004, afgeleid van het hovudmål<br />
van middelbare scholieren. Ontleend aan http://www.aasentunet.no/<br />
prod_ images/doc_2146.pdf en http://www.aasentunet.no/prod_ images/<br />
doc_2141.pdf<br />
De Noorse taal strijd is nog steeds actueel en leidt regel matig tot verhitte<br />
discus sies. Zo vond in 2004 een heftig debat plaats over de vraag of de<br />
taalkeuze kon worden gelieerd aan een poli tieke voorkeur, dit naar<br />
aanleiding van uit spraken van een Noorse historicus dat tijdens de Duitse<br />
bezetting voorstan ders van het Nynorsk vaak pro-Duits waren geweest. 7<br />
Het debat ken merkt zich verder door een sterk per soon lijk enga gement:<br />
men voelt zich vaak verbonden met een van beide schrijftalen en ziet de<br />
ande re taal als overbodig. Deze affiniteit geldt met name het Ny norsk, dat<br />
als kleinere van de twee talen een fervente groep aanhangers kent. Voor<br />
6 Metingen van het exacte aantal gebruikers van het Nynorsk en Bokmål worden<br />
bemoeilijkt door het feit dat het schrijftalen zijn, geen gesproken talen. Een van de<br />
meest gebruikte methoden is te kijken naar het hovudmål van Noorse scho lieren.<br />
7 Verg. Van Elswijk, ‘An inflammable debate’.
hen is het Nynorsk niet zomaar een schrijftaal, een manier om gedachten<br />
op schrift te ordenen, maar eerder een ‘hjartespråk’, de “taal van het hart” 8 .<br />
Hier valt onmiddellijk een overeenkomst met de Friese taalsituatie op:<br />
soort gelijke bewoor dingen vinden we immers over het Fries. 9 De Friese<br />
taal wordt in officiële nota’s beschreven als een belangrijk onder deel<br />
van het ‘Frysk eigene’. Boven dien is het Fries ‘[...] de taal van het gezin<br />
en roept [het] intimiteit, vertrouwdheid, solidariteit en herken ning op’.<br />
Uit het onderzoek ‘Lo kale sociale netwerken in Trynwâl den’ (2005) blijkt<br />
bovendien dat het Fries bij draagt aan de vitaliteit van sociale verban den:<br />
‘De Friese taal ver bindt mensen, met elkaar en met het bijzon dere van het<br />
land’. 10 Net als in Noor wegen aangaande het Nynorsk wordt hier een taal<br />
gezien als het kloppend hart van nationalistische gevoelens. Zoals voor<br />
veel sprekers van het Nynorsk hun taal het échte Noors is, is voor veel<br />
Friestaligen hun taal synoniem aan Friesland en het ’Frysk eigene’.<br />
In dit artikel wil ik, door me te richten op drie belangrijke actoren,<br />
een korte historische schets geven van de Noorse taalstrijd en de<br />
totstandkoming van dit bijzondere tweetalensys teem. Ik richt me daarbij<br />
met name op de sociale en juridische positie van het Nynorsk en op de<br />
over een kom sten met de Friese taalstrijd.<br />
2 De pionier<br />
Niet alleen in de duinen van Terschelling werd gedroomd. Achteraf blijkt<br />
ook de droom van de boerenzoon en taalkundige Ivar Aasen (1813-1876)<br />
vergaande gevolgen te hebben gehad, maar nu voor de geschiedenis van<br />
Noorwegen. Aasen groeide op in een periode waarin de oude Noorse<br />
platte landscultuur moest wijken voor industriali sering en urba nisatie.<br />
Het platteland liep in hoog tempo leeg en tradi tionele bronnen van<br />
inkom sten, zoals landbouw en visserij, werden minder belangrijk.<br />
In 1814, na de Vrede van Kiel, was de koning van Denemarken-Noorwegen<br />
genoodzaakt Noorwegen af te staan aan Zweden. De Noren zouden daarna<br />
tot 1905 verenigd blijven in een personele unie met Zweden en ze genoten<br />
in deze periode een relatief grote politieke zelfstan digheid. Desondanks<br />
wordt het jaar 1814 vaak als onaf hanke lijkheidsjaar gezien, omdat in<br />
dat jaar een eigen Noorse grond wet aange nomen werd. Vanuit taalkundig<br />
oogpunt is even wel de vraag gerechtvaardigd, of Noorwegen wel zo<br />
onafhankelijk werd. Het land had in wezen geen eigen taal meer, aan-<br />
8 Hjorthol, ’Ein nynorsk identitet?’, 58.<br />
9 ‘Fan rjocht nei praktyk’<br />
10 ‘Fan rjocht nei praktyk’, 7.
gezien het Deens van 1536 tot 1814 ook de officiële schrijf taal was geweest<br />
van over heid, kerk en onder wijs in Noorwegen. Wat te doen? Vanaf 1830<br />
kristalli seer den de ver schillende ideeën over het Noorse taal vraagstuk<br />
zich uit langs twee hoofdlijnen. Een deel van de Noorse intelligent sia, met<br />
name uit de gegoede burge rij, vond dat het Deens zo lang deel uitge maakt<br />
had van de Noorse cul tuur dat het met recht ook ‘Noors’ genoemd kon<br />
worden. De aanhan gers van deze stroming wilden een ‘ver noor ste’ variant<br />
van het Deens invoeren als nieuwe schrijftaal. Zij stelden een aantal wijzigingen<br />
in de orthografie voor die waren geba seerd op de uitspraak van<br />
het Deens zoals deze sinds de zeventiende eeuw bestond bij de sociale<br />
boven lagen van de Noorse samenleving, met name in Kristiania (tegenwoordig:<br />
Oslo). Hieronder viel de ver harde uitspraak van de Deense consonanten<br />
‘b’, ‘d’ en ‘g’, die in Noorwegen als ‘p’, ‘t’ en ‘k’ wer den uitge sproken.<br />
11 Deze vernoor ste variant van het Deens zou bekend worden onder<br />
de naam ‘Riksmål’, vanaf 1929 ‘Bok mål’.<br />
Sommigen gingen deze aanpassingen van de Deense orthografie niet ver<br />
genoeg. De hierboven al even genoemde Ivar Aasen droomde van een<br />
eigen taal voor Noorwegen, een taal die niet was afgeleid van de spreektaal<br />
van de Denen. Hij ontwikkelde een alter natieve taalvorm die gebaseerd<br />
was op Noorse dialecten, het latere Nynorsk. In zijn pro grammatisch<br />
essay Om det norske Skrift sprog (Over de Noorse schrijf taal, 1836) legde<br />
Aasen de funda men ten voor deze taal die een sterk verbindend karakter<br />
moest hebben. Hij liet zich inspireren door het heroïsche ver leden van<br />
Noorwe gen en door de vereniging van het land onder viking koning<br />
Håkon Håkonsson (1204-1263). Een navolgenswaardig voorbeeld voor<br />
Aasen was ook het Oud ijslands of Oud noors, de taal van de beroem de<br />
sagaliteratuur en tussen ca. 1000 en 1400 lingua franca voor een groot deel<br />
van Scandi navië.<br />
Dankzij een stipen dium van het Konink lijk Noors Gezel schap van Wetenschap<br />
pers kon Aasen in de periode 1843-1847 een aantal onder zoeks reizen<br />
door Noorwe gen maken. Hij ontdekte dat be paalde dialectgroepen<br />
weinig beïnvloed waren door het Deens en nog veel elementen van het<br />
Middelnoors in zich droegen. Op basis van deze dialect-kenmerken,<br />
volgens Aasen restanten van het authentieke Noors, schreef hij de<br />
gramma tica Det norske Folke sprogs gram matik (Gram matica van de Noorse<br />
volks taal, 1848). Een paar jaar later volgde een woor denboek, Ord bog over<br />
det norske Fol ke sprog (Woor den boek van de Noor se volkstaal, 1850). Aasen<br />
baseerde zijn grammatica vooral op dialect en in het zui den en wes ten.<br />
Tegenstanders zou den deze keuze later als argument gebruiken voor<br />
11 Verg. Deens ‘bog’ [’bå’w] –“boek” en de huidige Noorse spelwijze ‘bok’ [bu:k].
hun stelling dat het Nynorsk een streektaal was, geen nationale taal. De<br />
taal vorm van Aasen kreeg de naam ‘Lands mål’ (taal van het land), later<br />
‘Nynorsk’.<br />
De opkomst van het Nynorsk kwam niet uit de lucht vallen en de sociaalculturele<br />
omstandigheden in Noorwegen waren zeker niet uniek. De<br />
opleving van het Noorse natio nalisme vond plaats in een Europese context<br />
van cultureel en ethnolinguïstisch national isme. 12 Hobsbawm ijkte de<br />
term ‘ethnolinguïstisch nationalisme’ en verstond eronder dat taal gezien<br />
wordt als belangrijkste bindende factor binnen een etnisch gedefinieerde<br />
natie. Nationalisme manifesteert zich hier dus zowel door als in taal. Hier<br />
vinden we een inte ressant raakvlak met de Friese bewe ging, waarvoor ook<br />
de positie van het Fries wellicht het belangrijkste motief was om rechten<br />
op te eisen voor alle Friezen, voor de Friese ‘natie’.<br />
De historicus Kåre Lunden plaatste in 1992 als een van de eersten het Noors<br />
nationalisme in een breder, internationaal kader. 13 Hij pleitte voor meer<br />
discussie over de gebeurtenissen die leidden tot ‘1814’ en voor onderzoek<br />
naar de mogelijke aanwezigheid van nationalistische sentimenten onder<br />
de Noorse bevolking vóór dat jaar. Historisch gezien kunnen in dit debat<br />
twee standpunten worden onderscheiden. Enerzijds bestaat de opvatting<br />
dat de renaissance van een Noorse nationa liteit en de daarbij horende<br />
gevoelens expli ciet gezien moeten worden als een resultaat van de Vrede<br />
van Kiel. Met andere woorden: er bestond geen saamhorigheidsgevoel<br />
onder de Noorse bevolking vóórdat het land onafhankelijk werd van<br />
Denemarken. Als men deze lijn doortrekt zou men zelfs kunnen stellen<br />
dat het Noorse nationalisme niet in eigen land maar in het buitenland<br />
ontstond, namelijk als gevolg van een tractaat dat Noorwegen opgelegd<br />
werd door een vreemde mogendheid. De politicoloog Øyvind Østerud<br />
omschrijft dit als volgt: ‘De nationale beweging was niet een voor waarde<br />
voor 1814, maar een pro duct van wat er in dat jaar gebeurde. In de loop<br />
van enkele maanden ontstond een gevoel van eenheid, werd een natio nale<br />
beweging gecreëerd’ 14 . Deze gedachtelijn kent relatief veel aanhangers.<br />
Een alterna tieve theorie is echter dat bepaalde lagen van de Noorse<br />
samenle ving al eerder een gevoel van Noorse eenheid koesterden.<br />
Aanhangers hiervan zijn onder meer de histo rici Ernst Sars en Halvdan<br />
12 Voor de term ethnolinguïstisch nationalisme, zie o.a. Hobsbawm, Nations and nationalism,<br />
51-63.<br />
13 Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme.<br />
14 ’Den nasjonale bevegelse var ikke en forutsetning for 1814, men et produkt av det som<br />
da skjedde. I løpet av få måneder oppstod et fellesskap, en nasjonal bevegelse ble skapt’;<br />
naar Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjona lisme, 37. De vertalingen in dit artikel zijn van<br />
mijn hand, tenzij anders aangegeven.
Koht. De eerste meent wel dat nationalis ti sche gevoe lens voor 1814 alléén<br />
aanwezig waren onder de hogere sociale lagen, aangezien de arbei ders klasse<br />
geen gemeen scha ppelijke culturele achtergrond, politieke interesses of<br />
literaire smaak zouden ken nen. 15 Voor het succes van het Nynorsk zouden<br />
evenwel deze arbei ders klassen wel een belangrijke rol spelen; met name<br />
de bevolking van het platteland bleek namelijk ontvankelijk.<br />
In 1885 werden beide taalvormen, Bokmål en Nynorsk, bij wet gelijkgesteld<br />
en was de droom van Ivar Aasen werkelijkheid geworden.<br />
3 De vrijdenker<br />
Nu er een vaststaande spelling en grammatica voor het Nynorsk bestonden,<br />
was de tijd ook rijp voor een literatuur in deze nieuwe taal. Een deel van<br />
de Noorse intelligentsia dat pro-Nynorsk was gebruikte de taal al in haar<br />
privé-correspondentie, maar van een vol waardige literatuur was zeker nog<br />
geen sprake. Een invloed rijke figuur binnen de jonge Nynorsk-literatuur<br />
en een belangrijke actor in de Noorse taalstrijd was de roman cier, criticus,<br />
politicus, vertaler en essayist Arne Garborg (1851-1924). Hij publiceerde in<br />
totaal zo’n 2000 stukken –o.m. essays, kritieken, romans en artikelen in<br />
dagbladen– over onder meer literatuur, taal, filosofie, religie en politiek.<br />
Garborg was een kos mopoliet, een vrijdenker en een Euro peeër avant la<br />
lettre, die een leven lang vocht voor een onafhan kelijk Noorwegen – maar<br />
in een Europese context. Hij was de eerste grote Noorse schrijver die<br />
in zijn werk het Nynorsk actief gebruikte. Al op zeventienjarige leeftijd<br />
was hij geïnteresseerd geraakt in de taalkwestie en gaf hij leiding aan<br />
een gezelschap dat zich richtte op ‘de ver noor sing van de Noorse taal en<br />
al het overige wat betrekking heeft op de Noorse volksgeest en volksle<br />
ven’. 16 Een even interessante woordkeuze vinden we in een brief van<br />
Garborg aan de filo loog en voorstander van het Nynorsk Kris toffer Jansson,<br />
waarin hij wijst op diens ‘hoge en heilige taak: de herrij zing van de<br />
Noorse taal’ 17 . Door het gebruik van het woord ‘her rij zing’ geeft Garborg<br />
aan het Nynorsk te zien als een natuurlijke voortzet ting van het oud ere<br />
Noors en als een noodzakelijke stap naar een onafhankelijk Noorwegen. 18<br />
Garborg publiceerde in 1877 een van zijn belangrijkste en meest polari-<br />
15 Naar Lunden, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme, 39.<br />
16 ’[...] det norske Maalstræv og hvad mere der angaar den norske Folkelighed og Folkelivet’;<br />
naar Frøyen en Time, Arne Garborgs kulturnasjonalisme, 110.<br />
17 ’[...] Deres høie og hellige sak: det norske maals gjenopreisning’; naar Frøyen en Time,<br />
Arne Garborgs kultur nasjonalisme, 110.<br />
18 Over Arne Garborgs visie op de Noorse taalstrijd en nationalisme, zie Van Elswijk,<br />
’Spread the word’.
se rende wer ken, een collectie essays getiteld Den ny-norske Sprog- og<br />
Nationali tets bevægelse. Et Forsøg paa en omfattende Rede gjør else, formet som<br />
pole miske Sendebreve til Mod stræ verne (De Nieuw-Noorse taal- en nationaliteits<br />
beweging. Een poging tot een uitgebrei de toelich ting, in de vorm van<br />
polemische epistels aan onze tegen stan ders). Dit werk was het belangrijkste<br />
program van de Nynorsk- beweging en geldt nog steeds als een<br />
van de meest invloed rijke werken op het gebied van het negentiendeeeuwse<br />
Noorse nationalisme. De benaming Nynorsk is waarschijnlijk zelfs<br />
ontleend aan de onder titel van het boek en sugge reert een verband met<br />
het Oudnoors, de taal van de grootse vikingtijd, en tegelij kertijd met een<br />
nieuw begin. In Den ny-norske Sprog- og Nationalitets bevægelse gaat Garborg<br />
in tien essays in op de Noorse taal vraag en noemt hij de redenen waarom<br />
het Nynorsk volgens hem de beste optie is voor het nieuwe Noor wegen. Hij<br />
beargu menteert zijn keuze met name vanuit een natio nalis tische invalshoek.<br />
Zo geeft Gar borg de volg en de definitie van de Noorse nationaliteit:<br />
‘Hoe bewijst men dat een Noorse nationaliteit bestaat? Hoe bewijst<br />
men dat deze nationaliteit een Noorse taal nodig heeft? – Zinloze<br />
discussies. Indien er een “Noorse nationaliteit” bestaat, Mijne<br />
heren! – dan zal deze zich [simpelweg] openbaren doordat ze zich<br />
manifesteert in een zelf stan dige vorm. Doet ze dit niet, dan bestaat<br />
ze niet – als national iteit’. 19<br />
Deze ‘zelfstandige manifestatie’ van Noorse nationaliteit was voor<br />
Garborg een wezen lijk argument. Het nationali teits con cept lieert hij<br />
dan ook sterk aan het taaldebat: volgens Garborg is een onafhan kelijke<br />
Noorse natie alleen mogelijk door én met de opkomst van het Nynorsk.<br />
Het einde van de taalstrijd noemt hij met Shakespeare ‘een kwestie van to<br />
be or not to be. Er is een leven dat wint en een dat sterft. Daarom wordt de<br />
strijd ook zo bitter’. 20 Voor één van beide talen zou volgens hem het doek<br />
moeten vallen. Dit ‘survival of the fittest’-beeld lijkt zwaar aange zet, maar de<br />
toekomst zou inderdaad uitwijzen dat beide kampen vaak geen haarbreed<br />
toegaven aan de ander.<br />
19 ’Hvoraf beviser man, at der er en norsk Nationalitet? Hvoraf beviser man, at denne<br />
Nationalitet trænger et norsk Sprog? osv. - Ørkesløse Diskussioner. Dersom der er<br />
en ’norsk Nationalitet’, Mhrr.! - saa vil dette [simpelt hen] aabenbare sig deri, at den<br />
objektiverer sig i en selvstændig Form. Gjør den ikke dette, saa existerer den ikke - som<br />
Nationalitet nemlig’, in: Garborg, Den ny-norske Sprog, 15.<br />
20 ’[...] det er et Spørgsmaal om to be or not to be. Der er et Liv, som skal seire, og et andet,<br />
som skal dø. Derfor<br />
bliver Striden ogsaa saa bitter’, in: Garborg, Den ny-norske Sprog, 15.
Ook in zijn literaire werk verwerkte Arne Garborg veel van zijn<br />
gedachtegoed over onder andere nationalisme, de positie van de vrouw,<br />
religie en politiek. In de belang rijke, anarchistische roman Ein fritenkjar<br />
(Een vrijdenker, 1881), gepubliceerd in het door Gar borg zelf uitgegeven<br />
tijdschrift Fedraheimen, thematiseert hij de vrijheid van me ningsuiting en<br />
keuze van religie. Zijn ideeën en literaire werken waren niet alleen populair<br />
in Noor wegen, maar drongen ook door tot de rest van Europa. Met<br />
name in Duitsland werd Garborg een veelgelezen en belangrijk auteur.<br />
Zo waren in de periode 1887-1894 de Duitse vertalingen van Garborg<br />
populairder dan die van de romans van August Strind berg 21 . Ook in<br />
Neder land werden de romans van Arne Garborg positief ontvangen.<br />
Zijn boeken behoorden tot de eerste werken die uit het Ny norsk in het<br />
Nederlands ver taald wer den, en Arne en zijn echtgenote Hulda speelden<br />
een belangrijke rol in de cultu rele contacten tus sen Noorwegen en Nederland<br />
22 . In 1904 publiceerde Garborg in het Neder landse tijd schrift Scandia<br />
het essay ‘Nieuw Noorsch’, waarin hij inging op de geschie denis van het<br />
Nynorsk. 23 Dit artikel is waarschijnlijk het eerste Nederlandsta lige stuk<br />
waarin de term ’Nynorsk’ genoemd wordt.<br />
4 De ironicus<br />
Arne Garborg voorzag dat de strijd tussen het Nynorsk en Bokmål bitter<br />
zou worden. Wilde de taalvorm van Aasen breed door de bevolking<br />
gedragen worden, dan moest literatuur in de nieuwe taal in heel<br />
Noorwegen toegankelijk zijn. In deze tijd, we spreken over de tweede helft<br />
van de negentiende eeuw, was Noorwegen een conservatieve samenleving,<br />
waarin het lutherse piëtisme grote invloed had op politiek, cul tuur en<br />
literatuur. Auteurs die als radicaal of anar chistisch werden ervaren, zoals<br />
Bjørn stjerne Bjørnson (1832-1910) aan Bokmål-zijde en Arne Garborg voor<br />
het Nynorsk, namen deel aan een bij tijden fel sociaal-cultureel debat.<br />
Hoewel de hoofd stad Kristiania (Oslo) nog altijd werd gezien als een vaste<br />
burcht van con servatisme, groei de de stad lang zaam uit tot centrum van<br />
de oppositie en van geestelijke ver nieuwing. Nieuwe politieke en lite raire<br />
constel laties dien den zich aan en het Noorse literaire veld was in constante<br />
veran dering.<br />
De twee Noorse schrijftalen kenden in deze tijd grotendeels hun eigen<br />
literaire veld. Het conser vatieve Bokmål-georiënteerde uitgeverswezen<br />
21 Verg. Baumgartner, ‘Die Rezeption Arne Garborgs’, 140.<br />
22 Zie hiervoor o.a.: Van Elswijk, ‘Spread the word’.<br />
23 Garborg, ‘Nieuw Noorsch’.
in Kristiania wees boeken in het Nynorsk conse quent af, maar ook<br />
voor de uitgave van al te moderne en dus omstre den Bokmål-literatuur<br />
wendden veel auteurs zich noodge dwongen tot niet-Noorse uitgevers<br />
in Denemarken. Kleine uitge verijen in Bergen, de grootste stad<br />
na Kristiania, publi ceerden werken in het Nynorsk. Ze onder hielden<br />
ondertussen nauwe contacten met uitge verijen in landen waar een vergelijkbare<br />
taalstrijd speelde, zoals ‘Hið Íslenzka Bókmenn tafélag’ op<br />
IJsland en ‘Varðin’ op de Faerøer.<br />
De schei ding van de twee Noorse velden was vooral geo gra fisch bepaald;<br />
uit geve rijen voor Nynorsk-literatuur bevon den zich met name in West-<br />
Noorwegen, die voor Bokmål in Kristiania. Een uitzon dering op dit geografische<br />
schisma vormde Det Norske Samla get (1868-) in Kristiania, dat<br />
alléén boeken in het Ny norsk publiceerde en ook vandaag nog de grootste<br />
uitgever is van Nynorsk-literatuur. Deze tweede ling bestaat in feite nog<br />
steeds; het Nynorsk staat met name sterk in het westen en zuiden, terwijl<br />
spre kers van het Bokmål vooral woon achtig zijn in Oost-Noorwegen.<br />
De Nynorsk-beweging propagandeerde de nieuwe literatuur sterk en was<br />
erg actief binnen het literaire veld. Vaak hadden sleutelfiguren binnen de<br />
beweging een positie bij bepaal de media, bijvoorbeeld een redac teurschap.<br />
Hierdoor hadden zij in vloed op welke boeken gepubli ceerd werden, en<br />
welke romans bijvoorbeeld deel uit maakten van een abonnement op een<br />
bepaald tijd schrift. Het overgrote deel van de Nynorsk-literatuur werd<br />
echter in eigen beheer uitge ge ven. 24 De Noorse litera tuur weten schapper<br />
Idar Stegane noemt dit collectief van publi caties, productie en distri butie<br />
‘de lite raire institutie van het Nynorsk’, een term ont leend aan de theorieën<br />
van de Duitse sociaal-filosoof Jürgen Habermas. 25 Stegane heeft uitvoerig<br />
onderzoek gedaan naar de opkomst van het Nynorsk, met name naar de<br />
institu tionalisering van de taal binnen de Noorse literatuurwetenschap.<br />
Een belangrijke figuur binnen het negentiende-eeuwse Noorse literaire<br />
veld was ook de auteur, jurist, journa list en uitge ver Aasmund Olavsson<br />
Vinje (1818-1870). Hij was een boeren zoon en afkomstig uit Vinje, in<br />
Midden-Noorwegen. Vinje vond dat het Noorse culturele leven te Deens<br />
geworden was en pleitte voor ‘vernoorsing’. Tijdens zijn studenten tijd<br />
schreef hij een aantal kritische artike len voor Morgenbladet, later werd hij<br />
corre spondent voor de krant Dram mens tidende. Zijn stijl was altijd wat<br />
ironisch, soms cyni sch. Vinje bleek een veelzij dig journalist en schreef<br />
over uiteenlopende onder werpen waaronder kunst, studentenleven, politieke<br />
kwesties en cultuur.<br />
24 Verg. Stegane, Det nynorske skriftlivet, 67.<br />
25 Stegane, Det nynorske skriftlivet, 11-18.
Zijn verlangen naar vernoorsing maakte dat Vinje geïnteresseerd raakte in<br />
de ideeën van Ivar Aasen. Beiden zagen de taal kwestie niet zozeer als een<br />
taalkundig pro bleem, maar meer als een essentiële stap op weg naar een<br />
wer kelijk Noors cultuurleven. Net als Arne Garborg gaf Vinje een eigen<br />
tijdschrift uit, Dølen (1858-1870). In 1860 ver scheen Vinje’s boek Ferdaminni<br />
fraa Sumaren 1860 (Reis herin neringen uit de zomer van 1860) als bijlage<br />
van Dølen. Deze manier van publi ceren, distri butie en uitgeven zou later<br />
door meer Nynorsk-auteurs gevolgd worden. Feitelijk is hier geen sprake<br />
van uitge ven, aan gezien de boeken in commissie kwamen bij boekhandels<br />
die zorg droegen voor de eigenlijke uitgave. Vinje betaalde echter zelf<br />
de kosten van uitgave en was de eerste belangrijke Nynorsk-auteur<br />
die op deze wijze zijn werken publiceerde. Ook hier bestaat een sterke<br />
overeenkomst met Friesland, waar eveneens pas in de twintigste eeuw<br />
zelfstan dige boekuitgaven gemeengoed werden; daarvoor publiceerde<br />
men Friese literatuur voor namelijk in artikel- of feuilletonvorm in een<br />
van de vele Friestalige tijdschriften.<br />
De jaren 1880-1890 zagen een sterke groei in het aantal kranten en<br />
tijdschriften in het Nynorsk. Aanvankelijk was deze nieuwe media een<br />
kort leven beschoren, maar som mige tijd schriften, waaronder Den 17de<br />
mai (1894-1935) en het door Arne Gar borg op gerichte Syn og Segn (1894 -)<br />
bleven jarenlang een belangrijke spreekbuis voor de Nynorsk-beweging.<br />
In Den 17de mai verschenen vertalingen van onder meer Arthur Conan<br />
Doyle, Jules Verne, Rudyard Kip ling en Mark Twain als bijlage. Stegane<br />
ziet deze vertalingen als een belangrijke aanvul ling op het reguliere<br />
literaire veld in Noorwegen. 26<br />
In de tweede helft van de jaren 1880 was het met name uitgeverij Litleré die<br />
haar stempel drukte op de uitgave van Nynorsk-literatuur. Mons Litleré<br />
(1867-1895) was de eerste uit gever die op systematische en georgani seerde<br />
wijze boeken publiceerde in de nieuwe taal. In de periode dat hij actief<br />
was als uitgever, publiceerde Litleré ongeveer 115 titels in het Nynorsk.<br />
Zijn veelzij dige werkzaamheden vormden de kiem van een volwaardig<br />
literair veld voor Nynorsk-literatuur.<br />
Anno 2009 kent het Nynorsk een bloeiende literatuur en behoort een<br />
aantal Nynorsk-auteurs tot de (officiële) nationale literaire canon.<br />
Noorwegen kent sinds 1965 de zogenaamde ‘innkjøpsord ning’, een<br />
systeem van staatssubsidie waar bij de overheid 1000 tot 1500 exemplaren<br />
opkoopt van ieder literair werk dat verschijnt in Noorwegen. Deze<br />
boeken worden vervolgens ver spreid over de openbare bibliotheken<br />
en universi teiten. Voor lite ratuur in het Ny norsk bestaan dus speciale<br />
26 Stegane, Det nynorske skriftlivet, 76.
subsidies. De over heid wil Nynorsk-uitgaven verder stimuleren, zo blijkt<br />
uit de nota Kulturpolitikk fram mot 2014 (Cultuurpolitiek tot 2014) uit 2003.<br />
Dit impliceert onder meer extra subsidie van de uitgeverij Det Norske<br />
Samlaget, die 73% van alle gepubliceerde Nynorsk-literatuur in zijn<br />
portefeuille heeft. 27 In 2002 werd 1,5 miljoen kronen (ca. 170.000 euro)<br />
extra besteed aan promotie van litera tuur in het Nynorsk. 28<br />
Volgens de onderzoeker Ottar Grepstad verschenen de afgelopen<br />
decennia jaar lijks tussen de 300 en 500 titels in het Nynorsk, ongeveer 8%<br />
van het totale aantal in het Noors gepubliceerde boeken. 29 Een groot deel<br />
van de huidige Nynorsk-literatuur bestaat uit poëzie; ongeveer 25% van<br />
de boeken die versch ijnen zijn poëzie bundels. Recentelijk verschenen<br />
ook vertalingen van Nederlandstalige dichters in het Nynorsk, waaronder<br />
Rutger Kopland en Hugo Claus.<br />
5 Overheid en onderwijs<br />
Het gebruik van de twee rijkstalen is vandaag de dag volledig geïntegreerd<br />
in de Noorse sa men leving. Een heel stelsel van juridische regelingen<br />
maakt dat het Nynorsk in theorie even zichtbaar is als het Bokmål.<br />
Volgens de Noorse Taalwet (‘Mållova’) zijn beide talen vol strekt gelijkwaar<br />
dig en dienen ze ook als zodanig behandeld te worden. Ook de Noorse<br />
overheids instanties, zowel provinciaal als gemeentelijk, dienen zich<br />
aan de bepalingen in deze wet te houden. Het ge bruik van de talen op<br />
bestuursniveau is nader vast gelegd in de wet ‘Lov om målbruk i offentleg<br />
teneste’ (Wet op het gebruik van de Noor se schrijf talen in openbare<br />
dienst, 1980), kort weg ‘Mål brukslova’. Alle Noorse gemeenten en pro vincies<br />
zijn eentalig dan wel tweetalig, dat wil zeggen dat ze een van beide<br />
schrijftalen als voertaal gebrui ken dan wel beide talen. Per 1 oktober 2003<br />
waren 158 van de 433 Noorse gemeenten tweeta lig (36,5%), gebruikten 115<br />
Nynorsk als voertaal (26,6%) en 160 Bok mål (36,9%). De Noord-Noorse<br />
gemeente Por sanger is officieel drietalig, aange zien deze ook het Kweens,<br />
een Finoegrische minderheidstaal, als voertaal kent. Van de 19 Noorse<br />
provincies gebruiken twee het Bokmål als hoofdtaal (10,5%), drie (15,8%)<br />
het Ny norsk en zijn de reste rende 15 (83,7%) tweetalig 30 .<br />
Het is voor een juiste beeldvorming goed om deze situatie eens te<br />
vergelijken met die in Friesland. Daar zijn de rechten en verplichtingen<br />
27 http://www.regjeringen.no/nb/dep/kkd/dok/regpubl/stmeld/20022003/stmeldnr-48-2002-2003-/13.html?id=432831<br />
28 Ibidem.<br />
29 http://www.aasentunet.no/default.asp?menu=453<br />
30 Gegevens ontleend aan: Grepstad, Nynorsk faktabok.
van de Nederlandse overheid en de provincie Friesland ten aan zien van<br />
het Fries vastgelegd in de ‘Bestuursafspraak Friese taal en cultuur’ (laatste<br />
ver sie 2001). Met dit stuk ratificeert het rijk de ver plichtingen die<br />
voort vloeien uit het ‘Euro pees hand vest voor regionale talen of talen van<br />
minderhe den’ (1998). Nederland heeft zich verbon den aan ratificatie van<br />
48 bepalingen uit dit handvest. Behal ve het Fries hebben in Nederland<br />
ook het Jiddisch, Limburgs, Neder saksisch en Romani bepaalde rechten<br />
op grond van dit stuk. De Friese taal geniet tevens bescherming in het<br />
kader van het ‘Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale<br />
minderheden’ (2005). Het Fries wordt in Nederland erkend als autochtone<br />
minderheidstaal en in de pro vincie Friesland als co-officiële taal. Het<br />
gebruik van de taal wordt op decentraal niveau zoveel mogelijk door<br />
gemeenten en provincies zelf gereguleerd. Een uitgebreid verslag van het<br />
taalbeleid van de Friese gemeen ten verscheen in 2005. 31 De schrijvers van<br />
het rapport concluderen dat het beleid van de gemeenten niet altijd even<br />
transparant is en dat slechts een handjevol een actieve taal poli tiek voert<br />
ten aanzien van het Fries.<br />
In Noorwegen gaan de rechten van gebruikers van het Nynorsk verder<br />
dan die voor Fries taligen. Zo zijn ambtenaren die verbonden zijn aan<br />
rijksdiensten verplicht om brie ven van privépersonen te beantwoorden<br />
in de målform die de schrijver gebruikt. Dit geldt ook voor formulieren<br />
van de rijksoverheid, die zowel in het Nynorsk als in het Bokmål<br />
voorhanden dienen te zijn. Zo kun je in Noorwegen dus in beide<br />
talen belas ting aangifte doen. Rijksdiensten dienen het gebruik van<br />
beide talen in circulaires, informa tiefolders e.d. te verdelen, zodat het<br />
Nynorsk en Bokmål evenredig aanwezig zijn. In de praktijk houden veel<br />
overheidsinstellingen zich niet aan de bepalingen uit de Noorse Taalwet,<br />
wat oogluikend toegestaan wordt.<br />
Het gebruik van de schrijftalen in het Noorse onderwijs is enigszins<br />
gecompli ceerd. Lagere scholen in Noorwegen gebruiken tot de ‘8e klas’<br />
(12 jaar) één van beide talen in het schriftelijk onderwijs, al naar gelang<br />
het hovudmål (eerste taal) van de gemeente waar de school staat. Wanneer<br />
minstens tien leerlingen uit een gemeente schriftelijk onderwijs in<br />
een ander hovud mål willen, hebben ze het recht om een eigen klasje te<br />
vormen. Deze kin deren hoeven niet op dezelfde school te zitten. Voor<br />
het lesmateriaal, behalve voor het vak Noors, geldt dat de ouders kiezen<br />
in welke taal hun kind zijn leerboeken krijgt. De rijksover heid dient<br />
te zorgen voor voldoende lesboe ken in beide talen. De ervaring leert<br />
31 Taalbelied by gemeenten. In tuskenstân. Een vervolgonderzoek naar het Friese taal- en<br />
cultuurbeleid van gemeenten in Fryslân. 2005. Berie foar it Frysk. Ljouwert
echter dat Nynorsk-boeken vaak te laat gedrukt worden, of helemaal<br />
niet beschikbaar zijn. Los van lesboeken en schriftelijk onderwijs staat<br />
het mon deling onderwijs. Het gebruik van dialect is in Noorwegen<br />
normatief: in tegenstelling tot Nederland spreekt men in Noorwegen<br />
dialect in vrijwel iedere sociale situatie. Voor on derwijspersoneel van<br />
lagere en middelbare scholen geldt evenwel dat zij in hun monde linge<br />
Noors rekening dienen te houden met de eerste taal van de scholieren.<br />
Dit kan dus betekenen dat een docent zijn uit spraak moet aanpassen aan<br />
het dialect van de leerlingen in zijn klas.<br />
Het gebruik van de schrijftalen door Noorse universiteiten en høgskuler<br />
is vast gelegd in de wet ‘Forskrift om målform i eksamensoppgåver’<br />
(Voorschrift ten aanzien van de Noor se schrijftalen in tentamenopdrachten,<br />
1987). Volgens deze wet dienen alle tentamens aan Noorse instellingen<br />
voor hoger onderwijs in beide schrijftalen voorhanden te zijn. In<br />
bepaalde gevallen kunnen scholen om ontheffing vragen. In de praktijk<br />
zijn er echter vaak geen Nynorsk-tentamens. De Universiteit van Oslo is<br />
een notoire ontduiker van deze wet en drukt vrijwel al haar tentamens in<br />
het Bokmål. Studenten hebben het recht een klacht in te dienen bij de<br />
rijksover heid, maar hebben geen recht op herkansing.<br />
6 De media<br />
Ook de Noorse media dienen zich te houden aan de bepalingen van<br />
de Noorse Taalwet. Dit is soms problematisch, zeker bij gesproken<br />
media (radio en televisie): aan de hand van het gesproken Noors moet<br />
dan vastgesteld worden of er voldoende Nynorsk gebruikt wordt. In<br />
nieuwsuitzendingen speelt dit minder, aangezien daar vaak een gestandaardi<br />
seerde uitspraak gebruikt wordt en minder dialect. Ditzelfde zien we<br />
bijvoorbeeld in uitzendingen van de Vlaamse om roep, waar de uitspraak<br />
van het Nederlands doorgaans aangepast is aan het Standaardnederlands.<br />
In 1970 besloot het Noorse parlement dat van alle radio- en televisieuitzendingen<br />
door NRK, tot 1991 het enige televisiekanaal, minstens 25% in<br />
het Nynorsk diende te zijn. Dit streven is nooit gereali seerd. Volgens Ottar<br />
Grepstad was het hoogste percentage Nynorsk in radio programma’s<br />
21,4% in 2001; dat in televisieuitzendingen 18,5% (1983) 32 . Sinds de jaren<br />
1970 is het gebruik van het Nynorsk in televisie- en radiouitzen dingen<br />
aanzienlijk gedaald (zie illustraties 2 en 3). 33 In de geschreven media zien<br />
32 Percentages uit: Grepstad, ’Nynorsk og dialekt’<br />
33 Percentages in illustraties 2 en 3 zijn ontleend aan Grepstad,’Nynorsk og dialekt’.<br />
Gegevens vóór 1972 zijn niet geheel betrouwbaar, aangezien NRK pas vanaf 1972 data<br />
verzamelt m.b.t. het gebruik van het Nynorsk en Bokmål.
we een soortgelijk beeld. Van de ca. drie miljoen kranten die dage lijks<br />
in Noorwegen gedrukt worden, worden onge veer 172.800 geredigeerd in<br />
het Ny norsk (ca. 6%). Als we de zgn. ‘språkkløyvde aviser’ mee rekenen,<br />
kranten die artike len in beide talen bevatten, stijgt het aandeel Nynorsk<br />
naar 810.000 stuks (ca. 27%). 34 Bijzonder is dat Noorwegens grootste krant,<br />
Aftenposten, geredigeerd wordt in een archaïsche vorm van het Bokmål die<br />
al bijna 100 jaar niet meer officieel toegestaan is door de Noorse Taalunie.<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
1960 1972 1980 1990 2000<br />
% Nynorsk<br />
Illustratie 2<br />
Gebruik van het Nynorsk in NRK-televisieprogramma’s 1960-2004<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
1960 1975 1985 1995 2004<br />
% Nynorsk<br />
Illustratie 3<br />
Gebruik van het Nynorsk in NRK-radioprogramma’s 1960-2004.<br />
In juni 2008 publiceerde het Noorse ministerie van Cultuur en<br />
34 Skjerdal, ’Meir nynorsk i avisene’.
Kerkelijke Zaken de taal nota ‘Mål og Meining. Ein heilskapleg<br />
norsk språkpolitikk’ (Taal en Betekenis. Een algemene Noorse<br />
taalpolitiek). Een van de doelstellingen in deze nota is om het<br />
gebruik van het Noors te stimuleren om de toene mende invloed<br />
van het Engels tegen te gaan. Een interes sante opmerking in<br />
deze nota is dat het gebruik van het Nynorsk door de pers wordt<br />
gestimuleerd, maar dat de overheid geen sancties toepast wanneer<br />
dit niet gebeurt. 35 In de praktijk zullen veel media dus nog steeds<br />
kiezen voor het Bokmål. 36 Het Nynorsk verliest dus nog steeds op<br />
veel terreinen aan invloed ten gunste van het Bokmål.<br />
7 De droom<br />
Terug naar de droom van Douwe Kalma. Het hoogtepunt van de Friese<br />
vrijheidsstrijd viel samen met de hier beschreven renaissance van het<br />
Noorse nationalisme. Ook de ideeën van Kalma pasten in een negentiende-<br />
en twintigste-eeuwse Europe se context van taalnationalisme. De<br />
gedachten die Kalma en andere Friese bewegers hadden over de positie<br />
van het Fries strookten, zeker gedeeltelijk, met de rol die taal gespeeld<br />
had bij de onafhankelijkheidsstrijd van een aantal Scandina vische naties.<br />
Waar in Friesland figuren als Everwinus Wassenbergh of Joast Halbertsma<br />
al vroeg pleitten voor een historische link met Gysbert Japicx en/of het<br />
Oudfries en waar Montanus de Haan Hettema en Harmen Sytstra een<br />
archaïserende spellingswijze van het Nieuwfries voorstonden, kozen ook<br />
Ivar Aasen in Noorwegen en Venceclaus Hammers haimb op de Faerøer<br />
voor een spelling die terugverwees naar de grootse middel eeuwen. 37 Het<br />
idee dat het Fries en Nynorsk onafhan kelijke, volwaardige talen waren<br />
en geen dialecten van respectievelijk het Nederlands en het Deens,<br />
was een belangrijke voor waarde voor hun opkomst als literaire talen.<br />
Nationalistische gevoelens speelden een belangrijke rol bij de opkomst,<br />
zowel van het Nynorsk en Fries. Deze gevoelens waren geworteld in een<br />
historische context en kwamen niet uit de lucht vallen.<br />
Vandaag de dag is het gebruik van het Fries en Nynorsk op alle niveau’s<br />
van de samenleving verankerd in een aantal nationale en internationale<br />
wetten, overheidsnota’s en hand vesten. Beide talen is hiermee een bepaalde<br />
mate van bestaanszekerheid gegaran deerd. Volgens de taalkundige Jelle<br />
Brouwer liggen de vele parallelen tussen de Friese taalsituatie en het<br />
35 http://www.regjeringen.no/nb/dep/kkd/dok/regpubl/stmeld/2007-2008/stmeldnr-35-2007-2008-.html?id=519923<br />
36 Zie Van Elswijk, ‘Farmers vs. intellectuals’.<br />
37 Voor Friesland, zie Folkertsma, De stavering.
Nynorsk voor de hand; in zowel Friesland als Noor wegen ‘[kriget] de<br />
eigen tael [...] de posysje fan dialekt, fan plattelânstael, fan de inkeld mar<br />
sprutsen tael’ 38 . Beide talen worden bovendien constant bedreigd door<br />
de meerder heids taal; het Fries door het Nederlands en het Nynorsk door<br />
het Bokmål. 39 In Noorwegen is er nog de complice rende factor dat het<br />
Nynorsk en Bokmål alleen geschreven talen zijn, de facto schrijf varian ten<br />
van een en dezelfde taal, het Noors. Hoewel de meeste Noren beide talen<br />
op zijn minst passief beheersen, heerst in het alge meen een negatieve<br />
tendens ten aanzien van het Nynorsk.<br />
Zoals de bekende strijdkreet van Kalma, ‘Fryslân en de wrâld’, een teken<br />
was dat<br />
de Friese beweging haar vleugels moest uitslaan en toenadering<br />
moest zoeken tot ver wante naties, zo ook zag Ivar Aasen het<br />
Nynorsk als een nationale, verenigende taal die aansluiting vond<br />
bij de strijd in andere Europese landen. De strijdkreet van de Fries<br />
Kalma zou daarom mis schien even zeer van toepassing kunnen<br />
zijn op Noorwegen: ‘Noreg og verda’, ‘Noar wegen en de wrâld’.<br />
> Literatuur<br />
Baumgartner, Walter, ‘Die Rezeption Arne Garborgs’, in: Triumph des<br />
Irrealismus. Rezeption skandinavischer Literatur im ästhetischen Kontext<br />
Deutschland 1860-1910 (Neumünster, 1979).<br />
Bouma, L.H., ‘Oer de Skandinavyske brêge en noch wat – Noardske<br />
ynwurking op de Fryske litteratuer yn teory en praktyk’, in: <strong>Philologia</strong><br />
<strong>Frisica</strong>. Lezingen en neipetearen fan it njoggende Frysk filologekongres oktober<br />
1981 (Leeuwarden, 1981).<br />
Brouwer, Jelle, ’Nijnoarsk en frysk’, in: De Tsjerne 20e jg., 1 (Leeuwarden,<br />
1965), 104-116; 145-158.<br />
Brunstad, Endre, Nasjonalisme som språkpolitisk ideologi. Om nynorsk, frisisk<br />
og fær øysk målreising (Oslo, 1995).<br />
Elswijk, Roald van, ‘An inflammable debate. Linguistic identity and<br />
political preferences in wartime Norway’, in: Scandinavian Newsletter<br />
12, 2008, 4-5. http://www.rug.nl /staff/r.j.j.h. van.elswijk/An%20<br />
Inflammable%20Debate.pdf [01-06-2010]<br />
Elswijk, Roald van, ‘Farmers vs. intellectuals. The representation of Nynorsk<br />
and its speakers in Norwegian post-war Norwegian newspapers’. http://<br />
38 Naar Brouwer, ‘Nijnoarsk en frysk’, 104.<br />
39 Voor Friesland, zie Jensma, ‘Minorities and kinships’.
www.rug.nl/staff/r.j.j.h.van.elswijk/TheRepresentationOfNynorsk.pdf<br />
[01-06-2010]<br />
Elswijk, Roald van, ‘Spread the word. Arne and Hulda Garborg as cultural<br />
media tors of Nynorsk’. http://www.rug.nl/staff/r.j.j.h.van.elswijk/<br />
artikel.Spread%20the%20Word.pdf [01-06-2010].<br />
Folkertsma, Boate, De stavering fan it westerlauwerske frysk yn de njoggentjinde<br />
ieu (Groningen 1973).<br />
Frøyen, Morten Haug en Sveinung Time, Arne Garborgs kulturnasjonalisme.<br />
To studiar. KULT’s skrift serie nr. 61. (Oslo, 1996).<br />
Garborg, Arne, Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse. Et Forsøg paa en<br />
omfattende Redegjørelse, formet som polemiske Sendebreve til Modstræverne<br />
(Kris tiania, 1877).<br />
Garborg, Arne, ‘Nieuw Noorsch’, Scandia. Maandblad voor Scandinavische<br />
Taal en Letteren 6/7 (1904), 86-90.<br />
Fan rjocht nei praktyk. Frysk yn Fryslân: taal tus ken minsken. Beleidsplan<br />
Friese taal 2008-2010. Nota vanwege Gedeputeerde Staten van Fryslân<br />
(Leeuwarden, 2007).<br />
Grepstad, Ottar, Nynorsk faktabok (Hovdebygda, 2005). Te downloaden via<br />
www.aasentunet.no<br />
Hjorthol, Geir, ’Ein nynorsk identitet? Nynorsk skriftkultur mellom<br />
populisme og eli tisme’. In: Rakel Granaas, C. e.a. (red.), Mellom sann<br />
skrift og mytisk røynd. Festskrift til Jan Inge Sør bø i høve 50 års-dagen (Volda,<br />
2004), 57-75.<br />
Hobsbawm, Eric, Nations and nationalism since 1780 (Cambridge, 1992).<br />
Jellema, G.I. en A.M.J. Riemersma, Taalbelied by gemeenten. In tuskenstân.<br />
Een vervolgonderzoek naar het Friese taal- en cultuurbeleid van gemeenten in<br />
Fryslân. (Leeuwarden, 2005).<br />
Jensma, Goffe, ‘Om de erfenis van Friso. 175 jaar Fries Genootschap’, De<br />
Vrije Fries, 82 (2002), 10-117.<br />
Jensma, Goffe, ‘Minorities and kinships. The case of ethnolinguistic<br />
nationalism in Friesland’, in: Broomans, Petra e.a. (red.), The beloved<br />
mothertongue: ethnolinguistic nationalism in small nations: inventories and<br />
reflections (Leuven, 2008), 63-78.<br />
Kalma, Douwe, Fryslân en de wrâld. Striidskriften fen De Jongfryske<br />
Mienskip no. 1. (Leeuwarden, 1916).<br />
Lunden, Kåre, Norsk grålysing. Norsk nasjonalisme 1770-1814 på allmenn<br />
bakgrunn (Oslo, 1992).<br />
Midttun, Olav, A.O. Vinje (Oslo, 19662).<br />
Olsen, Herolv, ‘Tilbakesteg for norsk språk?’, in: Nordlys, 10.04.2008. www.<br />
nordlys.no/debatt/ytring/article3463587.ece [01-06-2010]<br />
Sandøy, Helge, ‘Nation und Sprache: das Norwegische’, in: Nation und<br />
Sprache. Die Diskussion ihres Verhältnisses in Geschichte und Gegenwart
(New York etc, 2000), 865-905.<br />
Skjerdal, Terje, ‘Meir Nynorsk i avisene’, in: Med hjartet på rette staden.<br />
Kringkastings ringen 50 år (Oslo, 2005), 90-97.<br />
Stegane, Idar, Det nynorske skriftlivet. Nynorsk heimstaddikting og den litterære<br />
insti tusjon (Oslo, 1987).
Some Varieties of English Frisophilia1<br />
Jonathan Roper (Centre for Excellence in Cultural Theory, University of Tartu)<br />
1 Introduction<br />
One common activity of particularist groups in the age of National<br />
Romanticism was to search for and celebrate their ethnic and linguistic kin.<br />
We can see these (imagined) communities seeking (imagined) kin in, for<br />
example, the developing relations between the Finns and the Estonians, or<br />
the Russians and the south Slavs. But what about England, a country where<br />
National Romanticism had considerably less mileage than elsewhere? How<br />
did English people search out and celebrate their ethnic and linguistic<br />
kin, their Frisian ‘cousins’? What forms did English Frisophilia take? In<br />
answering this question, the first thing that needs to be said is that the<br />
English have rarely sought out or celebrated their Frisian ‘cousins’. But,<br />
nonetheless, there has been some degree of interest in England all along:<br />
Frisian figures are found in Old and Middle English poetry, and comments<br />
on the similarities of the English and Frisian languages can be found in<br />
seventeenth and eighteenth century travellers’ accounts (John Harrington,<br />
Edmund Calamy, etc.). But for any attachment that could justify the name<br />
of ‘Frisophilia’, we have to wait for the era of National Romanticism. It<br />
is in the nineteenth century that we see the emergence of first English<br />
Frisophiles, though they are, in the words of one of their number, ‘few and<br />
far between and wide scattered’ (Clarke 1881: 107).<br />
The relative absence of English Frisophilia can be accounted for in a<br />
number of ways. National Romanticism in long-established nation-states<br />
such as England or France, which were also at the heart of international<br />
empires, took somewhat a less intense form than in those parts of Europe<br />
where nation-making and state-formation were far more current areas.<br />
This is not to say that there was no Romantic focus on kindred and<br />
ancestry, but that focus was elsewhere: on the Classical world (imagined<br />
cultural ancestors), on the Celtic margins of the British Isles (neighbours<br />
and to an extent ethnic kin), and on the wider English-speaking world<br />
(ethnic kin and speakers of varieties of the same language). In one sense,<br />
among learned Englishmen, Philhellenism took the place Frisophilia<br />
might have occupied.<br />
1 This research was supported by the European Union through the European Regional<br />
Development Fund (Centre of Excellence CECT). Uuringut toetas Euroopa Liit läbi<br />
Euroopa Regionaalarengu Fondi (Kultuuriteooria tippkeskus).
Nevertheless, although the English Frisophiles are few in number, they<br />
form a various and intriguing set, or given the connections between<br />
them we should speak rather of a network than a set. Behind all the<br />
connections, at one or more removes, is the figure of Jacob Grimm. All<br />
of the nineteenth century English Frisophiles are to a greater or lesser<br />
extent Grimmians. In some cases, such as that of John Mitchell Kemble,<br />
they were, like Halbertsma, correspondents of Jacob Grimm. From<br />
another point of view the key figure is Halbertsma. Early nineteenth<br />
century Frisophiles such as John Bowring, Joseph Bosworth and Robert<br />
Southey were personal acquaintances of Joast Halbertsma. Mid and late<br />
nineteenth century Frisophiles, such as Kemble and William Barnes, were<br />
influenced by Halbertsma via his essay on Frisian.<br />
I shall turn to discuss some emblematic nineteenth century English<br />
Frisophiles to give some sense of the range of characters and interests<br />
involved. One more notable aspect common to these otherwise very<br />
diverse set of Frisophiles is that their interest in things Frisian things<br />
does not extend to culture, but is largely limited to language. Indeed one<br />
latter group of Frisophiles (Kemble, William Thoms and Hyde Clarke)<br />
seem to have passed on their Frisophilia to one another without any of<br />
them having been in Friesland. This provides us with a hint as to the<br />
philological as opposed to cultural dimensions of their Frisophilia. The<br />
linguistic dimension is certainly key for the earliest figure to be discussed<br />
here, the renowned polyglot John Bowring. He, however, was no stay-athome.<br />
2 Bowring and Friesland<br />
Bowring (1792-1872) was already well-known for his travels and remarkable<br />
linguistic skills by the time he was sent to the Netherlands by the British<br />
Government in 1828; he had already published translations of Hungarian,<br />
Serbian, Spanish, Russian and Dutch poetry. He had also been alerted to<br />
the existence of Frisian before his 1828 visit by Anton Falck, the Dutch<br />
envoy in London (Vincent 1988: 26). Not only was Bowring in the right<br />
place at the right time to become the first significant Frisophile of<br />
modern times, given the growth of the Romantic movement in West Frisia<br />
from the 1820s onwards, he was also the right age. At 36, he was a nearcontemporary<br />
of his two chief Frisian contacts, Halbertsma (1789-1869)<br />
and Rinse Posthumus (1790-1859). He also shared linguistic and theological<br />
concerns with them. Though Bowring acknowledged the former as ‘the<br />
source and centre of Frisian modern representation in literary matters’<br />
(Kalma 1960: 107), there was a degree of tension in their relationship, with<br />
Halbertsma regarding him as a dilettante who was receiving unwarranted
acclaim (Jensma 1998: 70-71; de Jong 2009: 257-265), and Bowring he was<br />
evidently drawn more strongly to the latter figure. Indeed, there seems<br />
to be an echo of the relationship between Junius and Japicx: Posthumus<br />
was ‘greatly delighted that Bowring had come to inform himself about<br />
Friesland and the Frieslanders in the pastoral abode of Waaxens and<br />
under the guidance of his friend, and hoped through him to arouse<br />
some attention to Frisian literature among the learned in Great Britain’<br />
(Bowring 1862: 258). Bowring did precisely this in two important articles<br />
for British periodicals. The first, in the guise of a review of E. Epkema’s<br />
1821 edition of Japicx’s Friesche Rijmlerye, presented an overview of Frisian<br />
history and language at large (Bowring 1829), while the second was a<br />
review article on ‘Frisian Literature’ which appeared in the prestigious<br />
Gentleman’s Magazine (Bowring 1830). In the latter, we find that while he<br />
dedicates a single page to a notice of Halbertsma’s De Lapekoer fen Gabe<br />
Skrooor, Bowring gives Posthumus’ translations of Shakespeare’s Merchant<br />
of Venice and Julius Caesar a full four pages. And along with translating<br />
Japicx’s Nacht, he also translates the poem Posthumus dedicated to him,<br />
‘mijn Bowring’, beginning ‘De Fries, dij de Angel-Saks so nei ijn ’bloed/<br />
Besibd is’. The success of the Bowring’s and Posthumus’ meeting of<br />
minds seems to be occasioned by the encounter of English Frisophilia<br />
with Frisian Anglophilia, for ‘Posthumus was a worshipper of Shakspeare’<br />
(1862: 258), and:<br />
‘It was one of the pleasant tasks of Posthumus to discover in the<br />
writings of Shakespeare words still preserved in Frisian, but which<br />
in modern English are obsolete, and others to which English<br />
interpreters have given an incorrect meaning … by his Frisian<br />
lantern throw light on some Shakspearean obscurities…’ (1862: 265)<br />
By seeking out Frisian linguistic parallels in English literature from<br />
an earlier age, Posthumus was engaging in the same form of activity to<br />
English Anglo-Saxonists and dialectologists who looked to Frisian (and<br />
other North Sea littoral) parallels to Old English and contemporary non-<br />
Standard English forms.<br />
Bowring’s interest in Netherlandic culture in general has been dismissed<br />
as a ‘flirtation’ (Vincent 1988: 36). If we chose, we could also see his<br />
Frisophilia as a symptom of a more general polyglottomania, which<br />
preferably involved as many and as obscure languages as possible – after<br />
all, he was soon to head out for the far east, and amongst things, grapple<br />
with the languages there. He also was never to return to Friesland again.<br />
However, two pieces published towards the end of his life suggest that<br />
his Friesland and Frisian were abiding strands in his interests. In 1862 he
published in the journal The Christian Reformer (Bowring 1862), a tribute<br />
to his friend the Rev. Posthumus, who had died in 1859, and who had<br />
recently been commemorated by Halbertsma’s 1861 biography. And in<br />
his Recollections (Bowring 1877), he discussed his time in the Netherlands<br />
again, noting that Friesland was his favourite part of the country. He<br />
mentions Posthumus once again here, as well as the Friesch Genootschap<br />
van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde who honoured him during his<br />
visit, the Butter, Bread and Green Cheese rhyme (something found in the<br />
majority of such accounts), and the observation that Frisian ‘more nearly<br />
resembles the Anglo-Saxon than any other tongue’. It is worth noting that<br />
he compares Modern Frisian with Old English rather than with Modern<br />
English (or, for that matter, with Middle English, which it often seems<br />
closest to), for another group of Frisophiles were those who came to it as<br />
part of their studies of Old English.<br />
3 Bosworth and ‘Friesic’<br />
Halbertsma’s contact with another Englishman, Joseph Bosworth, was<br />
to have important ramifications for the future of English Frisophilia.<br />
Bosworth (1787-1876) was a minister of religion with philological interests<br />
who lived in the Netherlands between 1829 and 1840, serving as chaplain<br />
at Rotterdam and then at Amsterdam. Eventually he was to be appointed<br />
to the Rawlinson Professorship of Anglo-Saxon at Oxford. It was, however,<br />
during his time in the Netherlands that he compiled his Dictionary of<br />
the Anglo-Saxon Language. Prefixed to the dictionary is ‘An essay on the<br />
origin of the English, German, and Scandinavian languages and nations’<br />
authored by Joast Halbertsma. This essay, which had two years earlier been<br />
published as part of an independent book authored by Bosworth, was to<br />
form the most significant source of information about Frisian published<br />
in nineteenth century England. Halbertsma’s substantial contribution<br />
was written ‘at the request of my dear friend Bosworth’ (Halbertsma 1836:<br />
35) in English. Halbertsma had proposed writing it in Latin, but Bosworth<br />
insisted otherwise, in order ‘to shew how well you understand English’<br />
(Stanley 1990: 436). Thus the linguistic form of the essay itself, as well as<br />
its content, was designed to prove the closeness of the two languages:<br />
a Frisian scholar, who had not been particularly exposed to English,<br />
should still be able to write an academic essay intended for the English<br />
reading public successfully, if sometimes unidiomatically, in that sister<br />
language. And Halbertsma’s text was certainly successful – it formed the<br />
chief source of information on Frisian available for English-speakers for<br />
the rest of the nineteenth century, indeed until the work of Sipma (1913).<br />
The choice of the word ‘Friesic’ in Halbertsma’s title (Ancient and Modern
Friesic compared with Anglo-Saxon) is an interesting, but not unprecedented,<br />
one. ‘Fri(e)sic’ and ‘Fri(e)sian’ appear to have been in free variation during<br />
much of the nineteenth century. Indeed, J. M. Kemble uses all four<br />
possible spellings in his published works. The fact that there was no fixed<br />
term for ‘Frisian’ was itself indicative of the obscurity things Frisian in<br />
England. In English, ethnonyms for those peoples living geographically<br />
closest to the English generally end either with –ch, e.g. French, Dutch,<br />
etc., or more usually, with –(i)sh, e.g. Swedish, Irish, Polish, Welsh, Spanish,<br />
Lappish, etc. It is only peoples with whom contact has been established<br />
later whose ethnonyms are formed with Latinate endings, such as –(i)an,<br />
e.g. Russian, Ethiopian, American, Egyptian. In Old English, the forms<br />
frysisc and fresisc do exist, which would give us to expect a Modern English<br />
form such as *Friesish. But for some reason this form is lost in the later<br />
medieval (i.e. Middle English) period, when we find new forms seemingly<br />
mediated from other languages, such as French – frison, or from another<br />
Germanic language – fries. In the Early Modern period, the two competing<br />
forms ‘Fri(e)sian’ (from 1598) and Fri(e)sic (from 1677) emerge. ‘Fri(e)sic’, a<br />
now obsolete word, may have had its life in English extended by its use by<br />
Halbertsma. But it should be noted that Halbertsma too varied his usage<br />
– he apologizes for the ‘thousand and one Friesianisms’ in his essay, not<br />
‘Friesicisms’.<br />
The drive of Halbertsma’s substantial forty-six page essay is to assert ‘the<br />
analogy between Anglo-Saxon and Friesic’. It follows that a knowledge<br />
of Frisian ‘is absolutely indispensable in determining, as far as it is now<br />
possible, the genuine pronunciation of the Anglo-Saxon’ (Halbertsma<br />
1836: 78). It is noteworthy that his focus here is on contemporary rather<br />
than ancient Frisian pronunciation, meaning that his essay was another<br />
contribution of the tradition of linking Modern Frisian with Old English.<br />
But his essay was not Halbertsma’s only input to the dictionary, he also<br />
contributed numerous Frisian, Dutch, and Low German cognates to the<br />
Anglo-Saxon headwords (denoted by the abbreviations Frs., Dut., and Plat.).<br />
Indeed, ‘much that is best in Bosworth’s philological work belongs to<br />
Halbertsma’ (Stanley 1990: 452; for more on Bosworth’s and Halbertsma’s<br />
interactions, see de Jong 1999: 267-71, 277-289).<br />
Bosworth attempted to return the complement by repeatedly encouraging<br />
Halbertsma to produce his Frisian–Latin dictionary. Indeed, his support<br />
for a greater knowledge of Frisian internationally was so intense that he<br />
pursued this topic with an ‘almost nationalistic fervour’:<br />
‘Oh, my Friend, you must employ your whole mind to your Friesic<br />
& Latin Dictionary. … Your own Friesland (Fatherland) claims this<br />
work of you – England, yea Europe claims it of you. Halbertsma
must be for Friesland more than Johnson for England, … Pray<br />
excuse my earnestness – I cannot be silent, when I feel so much for<br />
your honour, & that of your country.’<br />
(Stanley 1990: 452, 450)<br />
But it was all to no avail. While Bosworth’s dictionary, for all its numerous<br />
imperfections, remains, in its revised and supplemented form, the<br />
most comprehensive complete dictionary of Old English, Halbertsma’s<br />
dictionary, not published till after his own death, was to remain in the<br />
words of a contemporary English reviewer ‘a noble fragment: … [ending]<br />
in the middle of the letter F.’ (Anon 1897: 350).<br />
4 W.J. Thoms, ‘an old votary of Frisian’<br />
W. J. Thoms (1803-1885) is the most Grimmian of the English Frisophiles.<br />
He was a wide-ranging amateur scholar who initiated a series of<br />
enterprises, both successes and failures, in the course of his career. Most<br />
notable among the successes are his coinage of the now-international<br />
word ‘folklore’ and the founding of the journal Notes and Queries, which<br />
survives to this day (Roper 2007). He, alone among our Frisophiles,<br />
provides us with a personal account of how his Frisophilia began, which<br />
is worth quoting at length:<br />
‘It is about forty years since [i.e. the early 1840s] that, wishing to<br />
consult my kind and learned friend John Mitchell Kemble, the<br />
great Saxonist, I ran down to Addlestone, where he was then living.<br />
After luncheon we started for Weybridge Common, and enjoyed<br />
a delightful stroll on that charming spot. In the course of our<br />
conversation I referred to our Anglo-Saxon progenitors, when<br />
Kemble, who spoke with great authority on such matters, proved<br />
to me that our ancestors came from Friesland. From that time<br />
Frisian has had a great attraction for me, and I have picked up a<br />
few curious Frisian books.’<br />
(Thoms 1882: 898)<br />
In fact, Thoms provides us with more than one account of how his<br />
Frisophilia began. A slightly different version had been published a year<br />
earlier (Thoms 1881b: 890) in which he stated that Kemble heightened a<br />
pre-existing interest which had originally stemmed from a version of the<br />
‘Butter, Bread, Good Cheese’ rhyme. In this account, Thoms quotes Kemble<br />
as saying ‘we [i.e. the English] are more Frisians than Anglo-Saxons’, which<br />
helps to clarify that Kemble was not arguing the Anglo-Saxons had come
to England via Friesland (a possible reading of the 1882 text), but that the<br />
Frisians were more significant among the ancestors of the English than<br />
the Anglo-Saxons. In this earlier account, we find that both ancestry and<br />
linguistic kinship played their parts in spurring the ‘great attraction’. It<br />
is also worth noting that this Frisophilia, unlike Bowring’s or Bosworth’s,<br />
developed from personal contact with another Frisophile, rather than, for<br />
example, by contact with Frisians. Thoms’ ‘great attraction’ to everything<br />
Frisian was in a way like Goethe’s Hellenophilism – in neither case did<br />
these men visit the land of their attraction. Nor did Thoms successfully<br />
learn Frisian. Unfortunately this lack of knowledge became publicly<br />
apparent in 1883, when he mistakenly identified a work in the Dutch<br />
dialect of Overijssel as ‘Frisian’. His apology to B.C. Brennan’s correction<br />
sadly seems to be his last publication (Brennan 1883).<br />
What Thoms’ Frisophilia consisted in was activities such as citing ‘Frisian’<br />
parallels in some of his folklore surveys (e.g. Thoms 1865) and the collecting<br />
of ‘a few curious Frisian books’, which, to judge by his references in Thoms<br />
(1881: 890-1) and by the incomplete listings found in the sales catalogue<br />
of his books after his death (Sotheby’s 1887), included the dictionaries of<br />
von Richthofen and Hettema, Eeltsje Halbertsma’s De Treemter and Joast<br />
Halbertsma’s Friesche Spelling, De Seerwinkel fen Joute Baes and De Lapekoer<br />
fen Gabe Skrooor (the very copy of De Lapekoer that Halbertsma had sent to<br />
Robert Southey in 1830. For more on Southey’s contact with Halbertsma,<br />
see de Jong 2009: 265-7). More importantly, Thoms’ Frisophilia also<br />
involved some cultural activism toward the end of his life.<br />
5 ‘A Frisic Guild, or Club’<br />
The publication in 1881 by Adley Cummins of an ‘Old Friesic’ grammar<br />
(essentially a retelling of Hettema and Richthofen) seems to have set off a<br />
small burst of activity by English scholars, who possibly felt spurred into<br />
action by the challenge of these American activities. The first sign of this<br />
was a suggestion published in Notes and Queries by the engineer-turnedlinguist<br />
Hyde Clarke:<br />
‘Our nearest kinsmen, and those we have cared least for, are the<br />
Friselanders… it would be easy to do something to keep up the<br />
memory of the tongue of those who had so large a share in the English<br />
settlement of Britain. What we could do is to form a small Frisian guild.’<br />
(Clarke 1881: 107)<br />
Hyde Clarke (1815-1895) had long been interested in Frisian. In his<br />
Grammar of the English Tongue, he had highlighted the commonality of
English and Frisian by placing them together as the sole members of<br />
his so-called ‘Anglo-Suevian’ branch of the Germanic languages. He<br />
referred to the works both of Posthumus (‘Some of Shakespeare’s plays<br />
have been put into Frisian almost word for word’) and of Halbertsma,<br />
citing his translation of the Countess of Blessington’s ‘What art thou,<br />
life?’ from the famous essay. He had also made the extraordinary<br />
following observation in passing, namely that the Frisians ‘speak much<br />
like the West Somerseters’ (Clarke 1852: 2). This is part of a tradition<br />
of attempting to locate the closest parallels between Frisian and the<br />
speech of an English region. By extension, these attempts at dialect<br />
geography could also be forays into historical linguistics, attempts to<br />
either identify the most archaic dialect of contemporary English or the<br />
location of Frisians-speakers in the Germanic settlement of England<br />
(both approaches being based on the reasonable assumption that Frisian<br />
had changed much less than English). A number of different English<br />
dialects have been claimed as the one closest to Frisian. Clarke, as we<br />
have seen, fingered a south-western dialect. But Kent, in the southeast,<br />
had long been favoured as an area linguistically close to Frisian:<br />
Thomas Wright, to give one example, having written in the late 1830s<br />
that ‘the people of Kent appear to be of Friesic Origin’ (Stanley 1990:<br />
451). The speech of the north-west of England has also had its advocates:<br />
the Butter, bread and green cheese rhyme has the following variant<br />
featuring a town close to the Lancashire/Yorkshire border: ‘Gooid brade,<br />
botter, and sheese is good Halifax and good Freese’ (Taylor 1931: 105).<br />
John Davies, noting the presence of two places named ‘Frieseland’ in<br />
Lancashire, went on to argue that<br />
‘The Friesic language will also explain a peculiarity in the<br />
Lancashire pronunciation of a large class of words, … For stand,<br />
land, sand, man, pan, can (aux. v.), the Lancashire form is stond, lond,<br />
sond, mon, pon, con; and this is pure Friesian.’<br />
(Davies 1855: 253).<br />
Davies’ piece in the Transactions of the Philological Society is somewhat<br />
confused, but his claim that Frisian was the fons et origo of English did<br />
inspire M. de Haan Hettema to provide the Society with two more solid, if<br />
somewhat list-based, contributions on the relations between Frisian and<br />
English dialects (Hettema 1856, 1858). Though none of these attempts at<br />
using Frisian as comparanda in English dialect geography or as evidence<br />
in the settlement of England are very convincing, they represent a route of<br />
enquiry that could perhaps be pursued more systematically and possibly<br />
more profitably in future.
Another aspect of interest in Frisian was a desire to reduce the influence<br />
that Romance languages and Greek had had on English. It is not a<br />
coincidence that Hyde Clarke, who remarked that ‘It is much to be wished<br />
that the Frisian tongue were better known here’ (1852: 3), was also a mild<br />
linguistic purist:<br />
‘Never take a Latin or French word when an English one can be<br />
found which will do as well, although the English word may be<br />
thought ‘low,’ ‘vulgar,’ or ‘unfashionable’. … Some of the best<br />
and sweetest things in any tongue have been written not in ten,<br />
but in hundreds of low English words ‘creeping’ together. The<br />
huge Greek words are, after all, only made up of small words put<br />
together, in the same way as in English.’<br />
(1852: 137)<br />
A figure who used his knowledge of Frisian and other Germanic languages<br />
to go much further down the road of linguistic purism was the poet,<br />
philologist and pastor William Barnes (1801-1886). Of all the nineteenthcentury<br />
English Frisophiles, Barnes was probably the best read. From his<br />
1869 work on Early England and the Saxon English (in which he dedicates<br />
three dozen pages to ‘The Frisians, the fatherstock of the Saxon-English<br />
People’), we can see that he has read Wiarda, Gabbema, Hettema and<br />
Outzen. He also translates extracts from ‘Japiks’ in these pages, and cites<br />
Halbertsma’s translation of the Gospel of Mathew, a copy of which had<br />
been presented to him personally by Prince Louis Lucien Bonaparte. As<br />
well as being influenced by Halbertsma’s writings, he also corresponded<br />
with Joast Hiddes’ son, Tjalling, who sent him a copy of the Lexicon Frisicum<br />
in 1873, soon after it was finally published (Baxter 1887: 256-7).<br />
Frisian features in a major way in his extraordinary work TIW, in which<br />
he puts forward his view that ‘the bulk of it [English] was formed from<br />
about fifty primary roots’ (1862: v). Barnes has ‘reached these roots’ by<br />
investigation not of contemporary Standard English, but of local dialects<br />
and cognate languages. The chief of these is Frisian, as ‘Friesic … is less<br />
forgone, than is our English, from its old form’ (1862: 174). Indeed, there<br />
being scarcely a double page to be found without a word followed by the<br />
abbreviation ‘Fr.’ for Frisian. Among the evidence he offers to show that<br />
words beginning with ‘gr–’ express the notion of crushing, breaking,<br />
stroking and cutting, we can find the following items:<br />
GRUWZELJE, Fr. to grind to pieces …<br />
GROBBELJE, Fr. to wash the hands, etc. …<br />
GÖR, Fr. a girl, a grower?
And in support of the contention that words beginning with ‘w–’ often<br />
express weakening or turning, he cites:<br />
WIRGH, Fr. weak limbed (’K bin wirgh,) Fr. I am weary. …<br />
WANKE, Fr. to wind, go here and there. …<br />
Wall, WEAL, o[ld English]. what bends round; in Frisian the seashore,<br />
then a town-bank, or wall, &c. …<br />
‘Bewerre my, O God,’ Fr. ‘Guard me, O God.’ …<br />
WERE, Fr. what keeps in or back, (as water, fish, or a foe), a dam, a<br />
mound-fence. …<br />
Wara, Were, Fr. what winds round, edge, the lip.<br />
The whole extraordinary work is a combination of etymologizing and<br />
phonaesthesia, more the product of Barnes as poet than Barnes as<br />
philologist. Unsurprisingly, such speculations, and such newly-minted<br />
ethnolinguistic purisms as his use of ‘fore-elders’ for ancestors, or<br />
‘speech-lore’ for the study of language (1862: 173), had little issue.<br />
But to return to the plan for a Frisic Guild: Clarke’s proposal met with just<br />
three responses. The first came the following week from his neighbour,<br />
W. J. Thoms, with whom he may have drawn up the project. There were<br />
two further responses, one from F.T. Norris, who claimed to have ‘long<br />
been a reader of Frisic …’, and who expressed his wonder ‘at the apparent<br />
ignorance of the mass of Englishmen of a tongue which outwardly, and no<br />
doubt inwardly, so nearly approaches to English and Anglo-Saxon’ (Norris<br />
1881: 147), and one from R.S. Charnock (1881: 347), who made no comment<br />
on the Guild at all, contenting himself with drawing the public’s attention<br />
to a French-language bibliography of Frisian works. And with that, interest<br />
in the pages of Notes and Queries flickered out, and no Frisic Guild was ever<br />
formed. Indeed, neither Clarke nor Thoms had long to live, and it is unclear<br />
how deep the interest of Norris or Charnock in Frisian were. Nevertheless,<br />
the correspondence was to bear significant fruit in another way.<br />
6 ‘I lately wanted to get a Frisian Bible’<br />
In Thoms’ response to the proposal of forming a Guild, he also raised the<br />
following question:<br />
‘Does there exist a Frisic Bible? If so, date and other particulars<br />
will oblige. Strange to say, though the Bible Society has printed the<br />
Scriptures in between two and three hundred languages, Frisic is<br />
not one of them.’<br />
(Thoms 1881a: 126-7)
This was followed by a letter to The Athenaeum, in which he declared:<br />
‘I lately wanted to get a Frisian Bible, but I regret to find that the<br />
Bible Society have not printed one in that cognate tongue. Surely<br />
with the large funds which the Society possesses it might do so.’<br />
(Thoms 1882: 898-9)<br />
This desire for a Frisian Bible may be related to his observation that year<br />
that ‘although the looked-for leisure to increase my knowledge of Frisic<br />
has never arrived, my longing to do so has never ceased’ (Thoms 1881b:<br />
890). Again, Hyde Clarke was working in tandem with him. In the next<br />
but one issue of the same journal, he wrote<br />
‘I beg to join Mr Thoms in his advocacy of the study of Frisian<br />
speech and folk. … A Bible would be … highly prized by the<br />
[Frisian] people … and it would stimulate exertions within and<br />
without for preserving literary remains. It is most natural that we,<br />
their nearest kinsmen, should help the Frisians.’<br />
(Clarke 1883: 53)<br />
They, via their contact on the British and Foreign Bible Society, the<br />
Rev. W. Wright, got the Committee to agree to some action: not the<br />
translation of the whole Bible, or even of just the New Testament, but<br />
a reissue of Halbertsma’s translation of the Gospel of Matthew (Anon<br />
1883: 241). Prince Louis Lucien Bonaparte commissioned translations<br />
of either the whole of Matthew, or at least the Parable of the Sower,<br />
into a total of 72 Germanic and Romance languages and dialects in the<br />
1850s. Halbertsma visited England in 1843, 1852, 1856 and 1859. It may be<br />
that Halbertsma’s 1856 visit to England, or its repercussions, led to his<br />
commission from Bonaparte. In any event, Halbertsma’s translation of<br />
the Gospel of Matthew into Frisian was published in 1858. It was aimed<br />
chiefly at philological rather than Frisian readers with a limited printrun<br />
of 250, many of which went to subscribers. But the second, Thomsinspired<br />
print was more obviously aimed at Frisian readers with a<br />
substantial print run of 2000. No doubt the concerns of the Bible Society<br />
in issuing this reprint were religious, but the whole enterprise had<br />
sprung from Thoms’ wanting to get hold of a Frisian Bible and finding<br />
there was none. In other words, the publication of the first mass-edition<br />
of part of the Bible in Frisian was at least partly due to Thoms’ desire for<br />
language-learning materials – materials, incidentally, for which there is<br />
no evidence of him ever having used.
7 Some varieties of English Frisophiles<br />
From what we have seen, the nineteenth century English Frisophiles can<br />
be divided into a set number of categories: Old English scholars, polyglots,<br />
linguistic purists and dialectologists. Despite their variety, members of<br />
all these categories are unified in a focus on Frisian language rather than<br />
on Frisian culture. These categories reoccur in the twentieth century<br />
as well (with the exception of ethnolinguistic purism, which was never<br />
strong, and has rather withered on the vine in English culture). Bosworth,<br />
the nineteenth century Frisophile Anglo-Saxonist, has his counterpart<br />
in the twentieth century in Alastair Campbell, author of the standard<br />
Old English Grammar and founder member of the Frisian Academy.<br />
The polyglots Bowring and Clarke, keen on collecting more and more,<br />
preferably rare, languages and literatures, have their twentieth century<br />
parallel in E. Howard Harris, author of works on the literature of many<br />
small nations, including that of Frisian (1956). And nineteenth century<br />
scholars interested in dialect geography in the nineteenth century have<br />
their parallels in figures such as W.E. Collinson in the twentieth. Thus<br />
there remain tales to tell of English Frisophilia in the twentieth century,<br />
and also, one trusts, in the twenty-first century as well.<br />
> References<br />
Anon. 1883. The British and Foreign Bible Society. The Athenaeum 2913, 241-2.<br />
Anon. 1897. Scandinavian Philology. The Athenaeum 3646, 350-1.<br />
Barnes, William. 1862. TIW; or, A View of the Roots and Stems of English as a<br />
Teutonic Tongue. London: John Russell Smith.<br />
Barnes, William. 1869. Early England and the Saxon English; with some notes<br />
on the father-stock of the Saxon-English, the Frisians. London: John Russell<br />
Smith.<br />
Baxter, Lucy. 1887. The Life of William Barnes, poet and philologist. London:<br />
Macmillan.<br />
Bosworth, Joseph. 1836. The Origin of the English, Germanic and Scandinavian<br />
Languages, and Nations. London: Longman, Rees, Orme, Brown, and<br />
Green.<br />
Bosworth, Joseph. 1838. A Dictionary of the Anglo-Saxon Language. London:<br />
Longman, Brown, Green and Longman.<br />
Bowring, John. 1829. Art. IX. Frisian Language and Literature. Foreign<br />
Quarterly Review 3: 602-630.<br />
Bowring, John. 1830. Frisian Literature. The Gentleman’s Magazine 12 (23):<br />
186-195.<br />
Bowring, John. 1862. Dr. Rinse Posthumus. The Christian Reformer 18 (204):<br />
257-266.
Bowring, John. 1877. Autobiographical recollections, with a brief memoir by<br />
Lewin B. Bowring. London: King.<br />
Bremmer Jr, Rolf H., van der Meer, Geart and Oebele Vries. 1990. Aspects of<br />
Old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen: Rodopi/SSFRYUG.<br />
Brennan, B.C. 1883. A Rare Frisian Book. The Athenaeum 2896: 540-1.<br />
Charnock, R.S. 1881. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (96):<br />
347.<br />
Clarke, Hyde. 1852. Grammar of the English Tongue, Spoken and Written, For<br />
Self-teaching and for Schools. London: John Weale.<br />
Clarke, Hyde. 1881. A Frisic Guild, or Club. Notes and Queries. Sixth Series.<br />
4 (84): 107.<br />
Clarke, Hyde. 1883. A Frisian Bible. The Athenaeum 2881: 53.<br />
Davies, John. On the Races of Lancashire, as indicated by the Local Names<br />
and the Dialect of the County. Transactions of the Philological Society 2<br />
(13) (1885): 210-284.<br />
Halbertsma, Joast. 1836. Ancient and Modern Friesic compared with Anglo-<br />
Saxon. In Bosworth 1836, 35-80. Also in Bosworth (1838), xxxv-lxxx.<br />
Harris, E. Howard, 1956. The Literature of Friesland. Assen: Van Gorcum.<br />
Hettema, M. de Haan. 1856. Hints on the Thesis The Old-Friesic above<br />
all others the ‘Fons et Origo’ of the Old-English. Transactions of the<br />
Philological Society, 3 (1): 196-215.<br />
Hettema, M. de Haan. 1858. Archaic and Provincial English Words compared<br />
with Dutch and Friesic. Transactions of the Philological Society, 5 (1): 143-178.<br />
Jensma, Goffe. 1998. Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese<br />
identiteit in de negentiende eeuw. Leeuwarden: Fryske Akademy.<br />
Jong, Alpita de, 2009. Knooppunt Halbertsma. Joost Hiddes Halbertsma<br />
(1789-1969] en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over<br />
wetenschp en over de samenleving. Hilversum: Uitgeverij Verloren.<br />
Kalma, J.J. 1960. Bowring in het Noorden. Een litteraire twist uit de jaren<br />
1828-’30. De vrije Fries. 44: 102-122.<br />
Norris, F.T. 1881. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series. 4 (87): 147.<br />
Roper, Jonathan. 2007. Thoms and the Unachieved ‘Folk-lore of England’.<br />
Folklore 118 (2): 203-216.<br />
Sipma, Pieter. 1913. Phonology and Grammar of modern West Frisian. London:<br />
Oxford University Press.<br />
Sotheby’s. 1887. Catalogue 923 for February 3rd-17th, 1887. London: Sotheby’s.<br />
Stanley, E.G. 1990. J. Bosworth’s Interest in ‘Friesic’ for his Dictionary<br />
of the Anglo-Saxon Language (1838): ‘The Friesic is far the most<br />
important language for my purpose’. In Bremmer, van der Meer and<br />
Vries (1990), 428-452.<br />
Thoms, William John. 1865. Three notelets on Shakespeare. London: John<br />
Russell Smith.<br />
248 PHILOLOGIA FRISICA
Thoms, William John. 1881a. A Frisic Guild. Notes and Queries. Sixth Series.<br />
4 (86), 126-7.<br />
Thoms, William John. 1881b. The Gossip of an Old Bookworm. The<br />
Nineteenth Century 10 (58): 886-901.<br />
Thoms, William John. 1882. A Frisian Bible. The Athenaeum 2879: 898-9.<br />
Thoms, William John. 1883. A Rare Frisian Book. The Athenaeum 2894: 477.<br />
Vincent, Paul. 1988. Sir John Bowring (1792-1832) as Translator and Publicist of<br />
Dutch Literature and Culture. In Wintle (1988), 25-37.<br />
Wintle, Michael. 1988. Modern Dutch Studies. Essays in Honour of Peter King<br />
Professor of Modern Dutch Studies at the University of Hull on the occasion<br />
of his retirement. London: Athlone.<br />
249
... Taalsosjology/Sosjolinguistyk
De rispinge fan it sosjolingwistysk surveyûndersyk<br />
Durk Gorter (University of the Basque Country UPV/EHU<br />
IKERBASQUE, Basque Foundation for Science )<br />
1 Ynlieding<br />
De rommere kontekst fan de ûntjouwing fan de taalsituaasje yn Fryslân<br />
jout it dekor foar dizze bydrage oer de rispinge fan it sosjolingwistysk<br />
ûndersyk fan de Fryske Akademy. Dy beide saken binne mei-inoar ferbûn<br />
omdat de surveys in stik ark binne om de taalsituaasje mei te hifkjen. It<br />
is tagelyk in persoanlik relaas fan in ûndersiker dy’t oer in perioade fan<br />
krapoan 30 jier nau belutsen west hat by it ûndersyk nei de meartalige<br />
situaasje yn Fryslân. Ik besykje om in balâns op te meitsjen fan faktoaren<br />
dy’t ynfloed hawwe op de ûntjouwing fan it Frysk, it Nederlânsk en oare<br />
talen. It is in besykjen om benei te kommen wat der geande is en dêr in<br />
woegen oardiel oer te jaan. Dizze analyze noeget hooplik ta fierder debat<br />
en diskusje.<br />
Twa kear earder ha ik op fersyk fan bûtenôf besocht om in balâns foar<br />
it Frysk op te meitsjen. Dat wie yn 1988 en yn 1996. Professor Joshua<br />
Fishman, de ferneamde taalsosjolooch hat my doe frege. Myn antwurd<br />
is dellein yn twa brieven dy’t ik oan him skreaun ha. Dat materiaal ha ik<br />
bewarre, mar it is nea earder publisearre. It binne no ‘tiidsdokuminten’<br />
en ik ferarbeidzje se yn dizze bydrage. Dy eardere stikken kombinearje ik<br />
mei in nije balâns fan de taalsituaasje oan de ein fan 2008.<br />
De earste helte fan dit artikel jout in antwurd op de fraach wat de<br />
wichtichste ûntjouwings west hawwe yn de taalferhâldings yn Fryslân<br />
en it taalsosjologysk surveyûndersyk is dêrby ien fan de faktoaren. Yn de<br />
twadde helte besykje ik om de rispinge fan it sosjolingwistysk ûndersyk<br />
en de relaasje mei it taalbelied te hifkjen.<br />
2 Balânzje<br />
Op 7 febrewaris 1988 skreau ik in brief oan Joshua Fishman oan de Yeshiva<br />
Universiteit yn New York. Hy hie my frege om in soarte fan ‘Balance sheet’<br />
foar it Frysk te skriuwen mei dêryn de súksessen en de tsjinsetten fan de<br />
foargeande jierren. It is in dokumint fan 2 siden, mei dêryn 13 punten, 7<br />
oan de positive kant (it kredyt) en 6 oan de negative kant (it debet) en in<br />
algemiene konklúzje. De lêste sin fan it stik is ‘der is in soad berikt, mar der<br />
253
moat noch in soad barre’ 1 . Fishman hat yn syn boek Reversing Language Shift<br />
in haadstik opnommen oer it Frysk en it Baskysk. Yn dat haadstik hat<br />
hy myn dokumint mei allerhande oare ynformaasje ferarbeide (Fishman<br />
1991a: 183-184) 2 .<br />
Acht jier letter frege Fishman my nochris itselde, om in nije stân fan saken<br />
te jaan. Op 6 augustus 1996 ha ik Fishman fannijs in ‘balâns fan it Frysk’<br />
stjoerd, mei as útgongspunt deselde 13 punten as yn de earste balâns fan<br />
1988. Fansels wie der yn de tuskenlizzende jierren ien en oar bard dat ik<br />
yn ferbân mei it Frysk it neamen wurdich fûn. It brief is mear as twa kear<br />
sa lang as de earste kear (5 siden), mei omdat ik wiidweidiger yngean op<br />
it surveyûndersyk. Fishman wie oarspronklik fan doel en skriuw in by<br />
de tiid brochte ferzje fan syn eardere boek. Dat is him net wurden, mar<br />
ynstee dêrfan hat hy ûnderskate saakkundigen frege om in haadstik oer<br />
harren eigen taalsituaasje te skriuwen yn in nije troch him redigearre<br />
boek (Fishman 2001). Syn opdracht wie net om dy balâns út te wurkjen,<br />
mar om oer in perioade fan 10 jier it ferrin wer te jaan fan de taal yn syn<br />
sosjale kontekst, sjoch Gorter (2001).<br />
Foar it 18e Frysk Filologekongres like it my in goed ding en jou fannijs in<br />
algemiene balâns fan it Frysk anno 2008, omdat my frege wie in skôging<br />
te jaan oer de rispinge fan it sosjolingwistyske ûndersyk. Om ien en oar<br />
yn in historysk perspektyf te setten jou ik de beide earste balânsen hjir<br />
yn syn gehiel wer en ik heakje dêr in nije ferzje oan ta. De earste balâns<br />
fan 1988 jout de foarm en de struktuer foar de twa lettere balânsen. De<br />
13 faktoaren dy’t doe neffens my belangryk wienen, binne noch altyd<br />
belangryk, mar sa’t dúdlik wurde sil is it ûnderlinge belang gâns feroare.<br />
2.1 De kredytkant fan de balâns<br />
2.1.1 Survey-ûndersyk3<br />
1988: ‘Sosjolingwistysk ûndersyk, benammen de grutte surveys yn 1967 en 1980<br />
wiene echt belangryk foar taalbelied en foar in tanimmend taalbewustwêzen.’<br />
1 It orizjineel is yn it Ingelsk, foar dit artikel ha ik alles oerset nei it Frysk.<br />
2 Op it fjirde kongres oer Europeeske minderheidstalen yn Ljouwert yn juny 1989 hie<br />
Fishman al in foarpriuwke fan ien haadstik fan dat boek jûn (Fishman 1990) en it<br />
haadstik oer it Frysk en it Baskysk yn syn RLS-boek is ek yn oersetting publisearre yn It<br />
Beaken (Fishman 1991b).<br />
3 Foar de trije jierren 1988, 1996 en 2008 wurde trije ferskillende fonts brûkt om it<br />
ûnderskied dúdlik te hâlden. De teksten fan 1988 en 1996 binne troch my oerset út it<br />
Ingelsk wei.<br />
254 PHILOLOGIA FRISICA
1996: ‘Sosjolingwistysk ûndersyk hat in bliuwende ynfloed hân, de<br />
stúdzje út 1994 stelt grinzen foar it debat. Ek oare of oarssoartige stúdzjes<br />
(bygelyks ferkiezingsûndersyk mei taalfragen der by) hawwe in effekt<br />
hân. In protte diskusje oer Frysk as standerttaal nei in dissertaasje dy´t<br />
kleemde dat ´Frysk net in echte taal is´ (neffens my it fergriemen fan<br />
enerzjy). Tanommen soarch oer de ´kwaliteit´ fan de taal, benammen<br />
ûnder jonge bern.’<br />
2008: Sosjolingwistysk ûndersyk is noch altyd fan grut belang. Der<br />
is bygelyks in survey yn 2003 organisearre troch Afûk yn ’e mande<br />
mei de Ljouwerter Krante en de provinsje hat in ‘fluchhifking’ útfierd<br />
(Provinsje Fryslân 2007a, 2007b), mar der bliuwt ferlet fan in grutte<br />
wittenskiplike survey. In plan dêrta is opnommen is yn de provinsjale<br />
beliedsfoarnimmens, mar noch net útfierd. Undersyk nei (taal)ûnderwiis,<br />
yn it bysûnder trijetalich ûnderwiis, krige in soad omtinken de ôfrûne<br />
jierren. In nije tûke fan ûndersyk is de stúdzje fan meartaligens yn it<br />
‘taallânskip’ (opskriften yn de iepenbiere romte).<br />
2.1.2 Basisskoalle<br />
1988: ‘Fan 1980 ôf de ferplichting om Frysk te ûnderwizen yn alle basisskoallen.’<br />
1996: ‘Der is in nije, moderne learmethoade foar Frysk yn basisskoalle<br />
yntrodusearre yn 1995 (‘De Taalrotonde’). Binnen ien jier hawwe 200 (fan<br />
de ± 570) skoallen de metoade oannommen. Skoalle-TV bliuwt populêr<br />
and súksesfol. Der is in algemien gefoel fan ‘letargy’ yn it ûnderwiis; it<br />
Frysk is marzjinaal bleaun op de measte skoallen.’<br />
2008: Der is fannijs in nije taalmetoade foar basisskoalle yn it skoaljier<br />
2006-2007 (‘Studio-F’). Fannijs wurkje der al gau in soad skoallen mei.<br />
Oft it helpe sil? De evaluaasje fan de Taalrotonde wie yndertiid net sa<br />
posityf (De la Rütte 1998). Boppedat jouwe de resinte resultaten fan de<br />
ûnderwiisynspeksje (Inspectie 2006) net folle hoop. Frysk is noch altyd<br />
marzjinaal op fierwei de measte skoallen. It projekt Trijetalige Skoalle<br />
wurdt ‘ferkocht’ as in grut súkses, mar de praktyk is oars.<br />
2.1.3 Tsjerke<br />
1988: ‘Nije Bibeloersetting yn 1978 en in bydetiid brocht en wersjoen Lieteboek<br />
yn 1977.’<br />
1996: ‘Amperoan feroarings yn it domein fan de tsjerke; wol is der in<br />
organisaasje fan dumny´s aardich aktyf.’<br />
2008: It tsjerkelibben giet min ofte mear troch op itselde nivo wat it plak fan<br />
it Frysk oangiet, ek nei de fúzje fan de protestânske tsjerken yn 2003. It ferbân<br />
fan Fryske foargongers fernimt men yn de publisiteit it measte net mear fan.<br />
255
2.1.4 Korpusplenning: wurdboeken<br />
1988: ‘Publikaasje fan in nij hânwurdboek Frysk-Nederlânsk/Nederlânsk Frysk yn<br />
1983/1985 publikaasje fan de earste 4 dielen fan it Grut Wurdboek fan de Fryske<br />
taal, begûn yn 1984 der folgje noch 14 oant 1997. Ta stân bringe taaldatabank<br />
yn 1985.’<br />
1996: ‘Wurk oan it Wurdboek fan de Fryske taal is trochgien (mei no 12<br />
dielen publisearre), wurk oan Frysk-Frysk en Frysk-Ingelsk wurdboek<br />
is ûnderweis; der binne nije plannen foar wurdboeken fan Aldfrysk en<br />
Midfrysk; der is in ‘staveringshifker’ foar it Frysk (mar, de Taaldatabank<br />
foar Frysk is net wurden wat der fan ferwachte waard doe´t er opsetten is).’<br />
2008: It Wurdboek fan de Fyske Taal is noch net klear, de hiting is no 2010.<br />
Suver elk jier in nij diel, no 23 beskikber, it wurde der 25. In digitale ferzje<br />
is noch yn it stadium fan in winsk (wat opfalt yn in tiid fan e-boeken). It<br />
Frysk-Frysk wurdboek hat in soad fertraging oprûn, mar sil meikoarten<br />
ferskine (spitigernôch net fuortendaliks on-line). Der binne wol in<br />
juridysk wurdboek (Duijff 2000) en in Aldfrysk etymologysk wurdboek<br />
(Boutkan & Siebenga 2005) útkommen (mar beide net digitaal). Der<br />
wurdt noch altyd wurke oan de Taaldatabank foar it Frysk, 23 jier nei<br />
datum. It Korpus Sprutsen Frysk is folle lytser as earder tocht en net echt<br />
operasjoneel.<br />
2.1.5 Taalbelied<br />
1988: ‘It fûnemint foar provinsjaal taalbelied waard ûntworpen oer in perioade<br />
fan 10 jier, 1975-1985; folge troch beliedsplannen foar ferskate gemeenten.’<br />
1996: ‘De ûntjouwing fan it taalbelied is trochgien en yn juridyske termen<br />
is it ramt aardich folslein. Tagelyk is it belied fertrage en binne plannen<br />
net ynfierd (ûnder oare troch in soad omtinken foar it symboalyske punt<br />
fan de plaknammen). Hjoed is it net helder oft de plannen ynfierd wurde<br />
kinne want ‘taalbelied’ hat syn prominente plak ferlern op de politike<br />
aginda. It Hânfest foar Europeeske minderheidstalen wie wichtich om<br />
de ûntwikkeling fan it belied geande te hâlden en it waard ratifisearre<br />
troch Nederlân. Dat feit is wichtich foar it Frysk,mar tagelyk hat de<br />
Nederlânske oerheid it Nedersaksysk erkend (in samling dialekten) as in<br />
minderheidstaal, wat goed is foar it stimulearjen fan nije inisjativen yn<br />
oare regio’s, mar it soe Fryske ‘ambysjes’ delbêdzje kinne.’<br />
2008: Der is in rigele fan nije taalplannen ûntwikkele; dochs is<br />
ymplemintaasje noch altyd like dreech. It besef dat in minderheidstaal<br />
lykas it Frysk nedich hat om te oerlibjen, of it besef dat it Frysk stadich<br />
mar wis útstjert is amper oanwêzich. De hâlding is tefolle dy fan<br />
‘Salang de wyn fan de wolken waait’. Sterkere stimulânsen binne nedich.<br />
It Europeeske Hânfest wie wichtich foar beliedsfoarming en foar de<br />
256 PHILOLOGIA FRISICA
3e bestjoersôfspraak. De hope is no rjochte op oerdracht foech fan ryk<br />
nei provinsje.<br />
Lytse sukseskes wurde as wichtich sjoen, lykas plaknammen of<br />
wetternammen, of de kampanje ‘Praat mar Frysk’ mei fotomodel Doutzen<br />
Kroes. Har opblaaslippen binne populêr wurden, mar de fraach bliuwt oft<br />
it mear is as lippetsjinst? Der is mear besef fan it belang fan taaloerdracht<br />
op de folgjende generaasje.<br />
2.1.6 Ynternasjonale erkenning<br />
1988: ‘De ynternasjonale ‘erkenning’ fan it Frysk, troch publikaasjes, konferinsjes,<br />
in spesjale ynformaasje saakkundige (dhr Krine Boelens fan 1973-80 en dhr Koen<br />
Zondag fan 1980 ôf ), dielnimme yn it Europeeske Buro foar Lytse Talen, ensfh hat<br />
ek in mear iepen hâlding foar de wrâld oer ynhâlden. It gefoel fan ‘unikens’ en ‘wy<br />
steane der allinne foar’ hat him ûntjûn nei ‘belangstelling foar oare lytse talen’ en<br />
gefoelens fan ‘solidêrens’.’<br />
1996: ‘Fuortsetting fan ynternasjonale erkenning: 4.ICML (International<br />
Conference on Minority Languages, in 1989), ek oare kongressen en<br />
Europeeske moetings, bygelyks yn it ramt fan it Mercator-Education, de<br />
Europeeske surveys en oer koadewiksel. It is no hiel gewoan om dwaande<br />
te wêzen mei Europeeske útwiksel, gearwurking, stúdzjebesites, ensfh,<br />
wylst wy yn april 1988 noch it ‘earste’ ynternasjonale kongres hâlden oer<br />
primêr ûnderwiis. Dus ‘globalisaasje’ hat ynfloed hân (ek Fryske thússiden<br />
op Ynternet, ensfh.).’<br />
2008: Frysk stiet ynternasjonaal aardich op ’e kaart; no en dan wurdt<br />
foarslein om it Frysk as in foarbyld foar oaren te stellen (Europeeske<br />
noarmen/standerts foar taallearen; kontakten mei Kasjoeben en Ulster<br />
Scots dy’t it Fryske foarbyld oernimme). De ambysje fan de Provinsje<br />
Fryslân om fan in Europeeske ‘middenmoater’ op te klimmen nei de<br />
top 10 fan de minderheidstalen stiet folslein bûten de realiteit, want se<br />
ferjitte bygelyks dat by guon oare lytse talen it belied him sterker ûntjûn<br />
hat as foar it Frysk.<br />
2.1.7 Film<br />
1988: ‘De earste jûnfoljende film wie in relatyf súkses (=De Dream).’<br />
1996: ‘Ien oare film yn it Frysk (De Fûke), en in TV-seary (foar de<br />
Nederlânske televyzje); amateur en profesjoneel teater is súksesfol bleaun,<br />
benammen iepenloftspullen.’<br />
2008: Ien film per jier wurdt lang net helle; Frysk TV-drama (Baas boppe<br />
baas, etc) hat wol in grutte populariteit, mar past yn in algemiene trend<br />
fan regionale programma’s. Amateur iepenloft en profesjoneel teater is<br />
257
noch altyd súksesfol, mar der is mear stabilisaasje as nije ûntjouwings, it<br />
liket tsjin grinzen oan te rinnen. Der binne in pear grutskalige súksessen,<br />
mar ek mear Nederlânske stikken.<br />
Mei-inoar foarmet it boppesteande de positive kant, it kredyt, fan it<br />
Frysk. Fansels is it retrospektyf hjir en dêr wat kritysk kleure omdat de<br />
ferwachtings en it optimisme yn 1988 dochs heger wiene as wat der fan<br />
telâne kommen is.<br />
2.2 De debetkant fan de balâns<br />
2.2.1 Aktivisme<br />
1988: ‘Frysk aktivisme is weromfallen op in leech pitsje. Profesjonalisaasje hat laat<br />
ta minder frijwillige belutsenens. Fan in prestizjeus ynfloedryk orgaan is de Ried<br />
foar de Fryske Beweging in marzjinale organisaasje wurden.’<br />
1996: ‘De Ried foar de Fryske Beweging hat wat ´jong bloed´ krigen, mar<br />
is noch net by steat om in helder nij imago ta stân te bringen; aktivisme<br />
ferrint noch altyd hiel stadich.’<br />
2008: De Fryske beweging hat gjin nije organisaasjebasis krigen. It stûket<br />
en de bewegers binne foar in grut part noch deselde persoanen as út<br />
jierren ´80 en ´90. De jongerein-organisaasje FyK (Frysk Ynternasjonaal<br />
Kontakt) is oansletten by de Europeeske YEN (Youth for Nationalities),<br />
mar it is gjin faktor fan betsjutting foar it taalaktivisme wurden.<br />
2.2.2 Media<br />
1988: ‘Swakke media posysje: gjin tanimmen fan it Frysk yn de regionale deiblêden<br />
en in earmetierich wykblêd. Regionale radio is tanommen, mar hat net in spesjaal<br />
plak yn it Nederlânske systeem. Oant no ta gjin súkses om televyzje te krijen; dat is<br />
teloarstellend nei hoopfolle ekspeariminten mei Teleboerd (skoalle televyzje) begûn<br />
yn 1972. TV is in haadpunt foar it aktivisme op dit stuit.’<br />
1996: ‘De mediaposysje is ferbettere: der is no alle dagen TV yn it Frysk<br />
(ien oere op wurkdagen), wat de measte minsken as in súkses sjogge.<br />
Noch deselde tige swakke posysje yn beide regionale deiblêden (faaks<br />
sels minder as earder, mar der binne gjin data beskikber). Frysk is noch<br />
in prominent ‘ûnderwerp’ foar regionale sjoernalisten, benammen foar<br />
‘human interest ferhalen, lykas oer in Japanner dy’t Frysk leart of oer<br />
in ‘rel’ as in gemeenteriedslid út de gemeenteried stapt omreden fan<br />
it Frysk.<br />
It earmetierige wykblêd bestiet noch, mar sûnder provinsjale subsydzjes<br />
sjocht de takomst der griis en grau út. Der binne trije nije twamoanlikse<br />
258 PHILOLOGIA FRISICA
lêden foar jonge lêzers (basisskoalle, heechste klassen/ ûnderbou en foar<br />
‘jongerein’).’<br />
2008: In fierdere ferbettering fan de posysje fan it Frysk op de TV, fan 1<br />
oere nei 2 oeren deis; deiblêden gjin feroaring yn brûken fan it Frysk,<br />
earder minder as mear yn redaksjonele siden. Wol in dúdlik tanimmen<br />
op de skûtelbank (De Vries 2003), mar net yn de kommersjele advertinsjes<br />
en ek net by de iepenbiere oankondigings. Fryske ûnderwerpen op de<br />
websites fan kranten binne altyd goed foar in soad negative, mar ek<br />
positive reaksjes. It wykblêd Frysk en Frij bestiet net mear. It literêre<br />
tydskrift Trotwaer is omboud ta it moanliks ferskinende algemienkultureel<br />
opinyblêd de Moanne. Nêst it literêr tydskrift Hjir is der no ek it<br />
literêr ynternet-tydskrift Farsk. Der binne fia it web wol mear inisjativen,<br />
bygelyks ek in rigele frysktalige or twatalige blogs, mar oft it allegear<br />
súkses ha sil?<br />
2.2.3 Literatuer<br />
1988: ‘Gjin literêre fernijïng of jong talint: de meast súksesfolle auteurs wienen der<br />
in soad jierren ferlyn ek al.’<br />
1996: ‘Noch gjin echt ‘grutte jonge talinten’ of ‘ûntdekkingen’, mar<br />
de oanhâldende diskusje tusken it âldere establishment mei de grize<br />
hierren (boppe de 50) en in jongere generaasje (ûnder de 40) kriget mear<br />
momentum en soe wolris hiel nijsgjirrich wurde kinne. Ien fan de meast<br />
súksesfolle skriuwers (Riemersma) hat in ‘master-stik’ produsearre nei in<br />
grut tal jierren fan stilte.’<br />
2008: Yn de literatuer hat der aardich wat fernijing west yn de lêste tolve<br />
jier. Der is erkenning kommen foar twatalige auteurs dy’t yn it Frysk èn<br />
yn it Nederlânsk publisearje, benammen dichters. In pear fan de âldere<br />
auteurs binne noch altyd aktyf, mar der is ek in jongere generaasje fan<br />
produktive skriuwers sichtber.<br />
2.2.4 Fuortset ûnderwiis<br />
=1988: ‘Gjin wetlike ferplichting om it Frysk yn it fuortset ûnderwiis te jaan, lykas<br />
ferwachte waard nei de ferplichting foar it basisûnderwiis.’<br />
1996: ‘Fan 1993 ôf ferplichting om Frysk te jaan yn de earste, legere stadia<br />
fan it sekundêr ûnderwiis (hoewol mar foar in part ynfierd: allinne yn it<br />
earste jier; noch gjin effekt op tal learlingen dat Frysk yn eineksamens<br />
nimt, mar dat soe noch komme kinne nei 5 of 6 jier). Der waard ek in nije<br />
metoade produsearre, basearre op in populêre metoade foar Nederlânsk.’<br />
2008: Yn fuortset ûnderwiis amper feroaring. Der hat in grutskalich, mar<br />
mislearre project oer attitudeferoaring west (Van der Bij en Valk 2005). In<br />
259
ekspearimint mei ûnderwiis fia fideo op ôfstân om lytse groepkes byinoar<br />
te bringen, wreidet him net. Der is in stabyl, tige lyts tal kandidaten<br />
foar it Fryske eineksamen. Twatalich fuortset ûnderwiis giet inkeld oer<br />
Nederelânsk en Ingelsk, it Frysk spilet gjin rol.<br />
2.2.5 Universiteit-Fryske Akademy<br />
1988: ‘It mislearjen fan in ekspearimintele ôfdieling fan de Grinzer universiteit<br />
(1975-1984) en minder jild late ta ôfblazen foardat it begûn mei it nije ôfdieling<br />
fan ‘Fryske stúdzjes, minderheden en twataligens’. No gjin kâns op in universiteit.<br />
Hoewol’t de Fryske Akademy kompinsearre waard en syn stêf útwreidzje koe.’<br />
1996: ‘(In lytse) reduksje (-oant no ta-) fan de stêf fan de Fryske Akademy;<br />
plus in tige positive evaluaasje troch in eksterne kommissje yn 1995. Der<br />
binne tenminsten fjouwer dissertaasjes publisearre oer it Frysk. In nije<br />
ôfdieling foar Frysk oan de Universiteit van Amsterdam. Groei fan de trije<br />
hegeskoallen yn Ljouwert, mar amper of net ferbettering fan de posysje<br />
fan it Frysk yn dizze fusearre, ‘mammoet’ skoallen.’<br />
2008: De Fryske Akademy gie troch in djippe finansjele krisis yn<br />
2004 troch mismanagemint wylst it wittenskiplik nivo krekt tige<br />
goed oanskreaun stie (mei in ‘uitstekend’ fisitaasje-oardiel). Nei in<br />
reorganisaasje komt de Fryske Akademy der stadichoan wer boppeop.<br />
De nije ôfdieling Frysk oan de UvA is alwer redusearre, mar bestiet noch<br />
wol. Der is in groei fan wittenskiplike ynstituten yn Ljouwert (Wetsus,<br />
Cartesius, Waddenacademie). De plannen foar in eigen universiteit binne<br />
wer aktueel, mar sille yn in oare as de klassike foarm realisearre wurde<br />
moatte.<br />
2.2.6 Taalbelied Ryksregear<br />
1988: ‘In blokkade yn De Haach (ryksregear) fan fierdere inisjativen foar it Frysk.’<br />
1996: ‘De Haach (ryksregear) hat de oerienkomst mei de provinsjale<br />
oerheid fernijd (earst yn 1989, dêrnei yn 1993) en hat stadichoan in bytsje<br />
tajûn oan Fryske fersiken. It giet altyd tuike tuike en dat is benammen<br />
spitich as it suver neat hoecht te kostjen; mar ‘blokkade’ soe ik no net wer<br />
as term brûke. Fan belang wie de perioade 1986-1994, dat wy yn Dieuwke<br />
de Graaf-Nauta in steatssikretaris fan Ynlânske saken hienen dy’t fan<br />
Frysk komôf wie, dêr grutsk op wie en dy’t de ferantwurdlikens hie foar<br />
it ‘koördinearjen fan Fryske saken’ op it nivo tusken de ministearjes.<br />
Boppedat wie hja in sjarmante, mar fêsthâldende âldere dame....’<br />
2008: De hâlding yn De Haach foar it Frysk oer is net folle feroare. Op<br />
ministersnivo gjin Fryske ynbring mear en ien spesjale amtner Frysk<br />
is te swak om it measte út de wei te setten. Der wie yn 2001 in nije<br />
260 PHILOLOGIA FRISICA
estjoersoerienkomst foar 10 jier. De útfieringsplannen komme net<br />
echt út ‘e ferve omdat de Ryksoerheid by harsels tinkt – sûnder dat sa út<br />
te sprekken – dat it Ryk it sa goed docht en dat de Friezen net sa seure<br />
moatte. De Kommisje fan saakkundigen fan it Europeeske Hânfest hat<br />
it Ryk al trije kear op it festje spuid, mar it is in morele oprop en helpt<br />
net safolle. Nei mear as 10 jier wifkjen hat Nederlân lang om let yn 2005<br />
de ‘Framework Convention for the Protection of National Minorities’<br />
ratifisearre, mar it juridyske belang dêrfan wurdt ûnderskat troch mear<br />
klam te lizzen op it Europeeske Hânfest.<br />
De punten fan de debet-kant fan it Frysk binne net allegearre like negatyf.<br />
Der binne bygelyks positive saken te melden by de media en de literatuer.<br />
2.3 De konklúzjes fan de trije balânsen<br />
Elke balâns hat ek in eigen konklúzje, dy lit ik hjir folgje.<br />
1988: ‘It Frysk wurdt searieus ûndermine yn syn fûneminten, benammen as it giet<br />
om it trochjaan fan de iene generaasje oan de folgjende. Yn mingde houliken en<br />
heterogene buerten fjochtet it Frysk in hurde striid en ferliest faker as dat it wint.<br />
Der is in soad berikt, mar der moat noch in soad dien wurde.’<br />
1996: ‘Ik konkludearre yn 1988 dat it Frysk faker ferliest as dat it wint yn<br />
de striid om de taaloerdracht (benammen yn mingde houliken). No bin<br />
ik minder wis. It byld, ek troch mear ûndersyk, is minder helder: betiden<br />
wurdt de slach ferlern, betiden wurdt de slach wûn. Bygelyks der binne<br />
in soad minsken dy’t it Frysk as twadde taal leare en it ek ta in hichte<br />
brûke, hoewol folle minder as de memmetaalsprekkers. Myn konklúzje<br />
fan doe ‘Der is in soad berikt, mar der moat noch in soad dien wurde’ klinkt no<br />
tefolle as in iepen doar en in bytsje hol. Lykwols, as ik de hiele list nochris<br />
oereachje, dan moat ik konkludearje dat oer de hiele liny de saken net<br />
minder wurden binne foar it Frysk. Fansels, der binne hjoed in pear echte<br />
bedrigings, mar benammen yn de nije technology binne ek nije kânsen.<br />
In bedriging soe bygelyks kommersjele regionale TV yn it Nederlânsk<br />
wêze kinne, dy’t de kommende moannen begjint, wylst al mear as 90%<br />
fan alle reklame op de Fryske radio en TV yn it Nederlânsk is.’<br />
2008: De neikommende tabel jout in gearfette oersjoch fan boppeneamde<br />
positive en negative saken op de balâns.<br />
261
Tabel 1: Gearfetting fan de ‘balâns foar it Frysk yn 1988, 1996<br />
en 2008<br />
Faktor 1988 1996 2008<br />
Positive kant:<br />
Survey ûndersyk Echt belangryk Trochgeande<br />
ynfloed<br />
Basisskoalle Ferplichting sûnt<br />
1980<br />
Tsjerke Bibeloersetting<br />
en Lieteboek<br />
Korpusplenning:<br />
wurdboeken<br />
Hânwurdboek,<br />
WFT<br />
262 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Metoade<br />
Taalrotonde<br />
Amperoan<br />
feroaring<br />
Frysk-Frysk,<br />
Frysk-Ingelsk<br />
begûn,<br />
staveringshifker<br />
Taalbelied Fûnemint lein Juridysk ramt;<br />
Europeesk<br />
hânfest<br />
Ynternasjonale<br />
erkenning<br />
Mear iepen<br />
hâlding nei de<br />
wrâld<br />
Tanimmen<br />
kongressen en<br />
kontakten<br />
Film 1e film súkses Mar ien oare film<br />
en in TV-searje<br />
Negative kant<br />
Aktivisme Leech pitsje Gjin nij imago;<br />
stadich<br />
Media Swakke posysje Alle dagen<br />
TV; doelgroep<br />
tydskriften<br />
Literatuer Gjin fernijïng Diskusje âlde en<br />
jonge garde<br />
Fuortset<br />
ûnderwiis<br />
Universiteit-<br />
Fryske Akademy<br />
Taalbelied<br />
Ryksregear<br />
Gjin wetlike<br />
ferplichting<br />
Ofblazen<br />
ekspeari-mint;<br />
útwreiding<br />
Fryske Akademy<br />
Blokkade De<br />
Haach<br />
Wol ferplichting,<br />
mar breklik<br />
ynfierd<br />
Reduksje FA;<br />
nije oplieding<br />
UvA; groei<br />
hegeskoallen<br />
Nije ôfspraken;<br />
ynfloed<br />
steatssiktaris<br />
Noch altyd fan<br />
belang<br />
Studio-F<br />
Net folle nijs<br />
Frysk-Ingelsk is<br />
der, Frysk-Frysk<br />
fertraagd<br />
Drege<br />
ymplemintaasje<br />
lytse súkseskes<br />
Aardich op ‘e<br />
kaart; Frysk as<br />
foarbyld? Bliuwt<br />
middenmoater<br />
Frysk TV drama<br />
populêr<br />
Gjin nije basis<br />
Fierdere<br />
ferbettering;<br />
inisjativen op<br />
web<br />
Fernijïng,<br />
twatalige auteurs,<br />
poësije<br />
Gjin feroaring<br />
dat makket<br />
Krisis FA; UvA<br />
redusearre;<br />
plannen<br />
universiteit<br />
Utfiering<br />
plannen ûnder<br />
de mjitte
It is dúdlik dat de yndieling yn 13 punten fan 1988 oan dy tiid bûn is.<br />
It oersjoch yn stekwurden yn de tabel lit dat nochris dúdlik útkomme.<br />
Bygelyks de kategory ‘tsjerke’ liket no net op it rjochte plak. Yn de jierren<br />
tachtich wie dat faaks noch in wichtich domein fan taalplenning, mar 20<br />
jier letter liket itselde domein op de ûntjouwing en de status fan it Frysk<br />
amperoan ynfloed te hawwen. Krekt sa soe ‘film’ net wer in aparte rubryk<br />
wurdich wêze. Dat wie yn 1996 al dúdlik. Der is op filmmêd mar in bytsje<br />
út de wei setten nei it hoopfolle begjin mei De Dream. Anno 2008 soe<br />
der in rubryk foar ynformaasje technology wêze moatte. Oft dy oan de<br />
debetkant of de kredytkant komme moat is net wis: binne de nije media<br />
in seine of in bedriging foar it Frysk? In posityf punt is dat dat der fia it<br />
ynternet noch nea earder safolle skreaun en publisearre is yn it Frysk. Net<br />
allinne op websiden, mar ek op frysktalige blogs, Hyves, Facebook, Flickr<br />
en Twitter. Allegearre nije nammen fan de lêste pear jierren.<br />
It gehiel oereachjend kinst Mulder (2007) syn wurden brûke dat it Frysk<br />
in ‘miskende taaiheid’ hat. Dy taaiheid soe ik posityf besjen wolle as<br />
it giet om it stadich sliten fan it Frysk ûnder de minsken. Op de hiele<br />
befolking is der in skyn fan stabilens (Gorter en Jonkman 1994, Fryske<br />
Taalatlas 2007). Dochs moat men him op dy útkomsten net fersjen, want<br />
der binne ûnderskate faktoaren dy’t bydrage oan it relatyf heech bliuwen<br />
fan trochsneed persintaazjes ûnder de folwoeksene befolking (tink ûnder<br />
oare oan selektive retoermigraasje). Men moat der wach op wêze dat de<br />
relative tebekgong fan it Frysk dochs ynienen hurd gean kin. It NIPOûndersyk<br />
nei de taaloerdracht ûnder âlders en oansteande âlders hie<br />
syn beheinings, mar de útkomsten wienen alarmearjend foar de heine<br />
takomst (Foekema 2004). Ek Driessen (2006) rapportearre dat it Frysk<br />
ûnder skoallebern tusken 1995 en 2003 mei omtrint 20 persint tebekrûn<br />
wie. Dat liket in net te leauwen soad foar sa’n relatyf koarte perioade<br />
fan 8 jier en der is terjochte krityk kommen op syn wurkwize (Wijnstra<br />
en Zondag 2006). Lykwols is de trend nei ûnder ûnmiskenber (sjoch ek<br />
hjirûnder yn paragraaf 3).<br />
De ‘taaiheid fan it Frysk’ fynst ek werom yn it taalbelied yn rommere sin.<br />
Lykas hjirfoar oanjûn is der op mêden lykas de media en de literatuer<br />
wat beskieden foarútgong makke, mar op in kearnmêd lykas it ûnderwiis<br />
is dat perfoarst net it gefal. It taalbelied fan provinsje en gemeenten wol<br />
mar net ‘brûzje en siede’ en it taalaktivisme liket betiden útstoarn. Der is<br />
gjin druk fan ûnder ôf om it belied fan boppeôf te stypjen. Der is amper<br />
debat oer de takomst fan it Frysk en bygelyks it provinsjale projekt ‘Fryske<br />
Fiersichten’ hat net iens in begjin fan in byld opsmiten fan in meartalige<br />
mienskip anno 2030 (www.fryskefiersichten.nl).<br />
263
3 De rispinge fan de taalsosjologyske surveys<br />
Earst wol ik wat mear yn it algemien sizze oer de relaasje tusken ûndersyk<br />
en belied en dêrnei gean ik yn op taalsurveys. Yn de literatuer is net in soad<br />
skreaun oer de ynfloed fan ûndersyk op belied, mar oarsom folle mear<br />
oer de ynfloed fan belied op ûndersyk. Bygelyks oer de negative ynfloed<br />
op it belied fan in tekoart oan kennis of oer net brûken fan resultaten fan<br />
ûndersyk. Dêrby wurdt lykwols meast net oanjûn wêrom’t dat dan sa is. As<br />
der al besocht wurdt om in ferklearring te finen, dan wurdt de beheinde<br />
ynfloed fan ûndersyk faak útlein as it gefolch fan ideologyske of oare<br />
belangen fan beliedsmakkers.<br />
It is gongber om sûnder mear oan te nimmen dat útkomsten fan sosjaalwittenskiplik<br />
ûndersyk brûkber binne foar beliedsmakkers. Guon tinke<br />
sels dat ûndersyksútkomsten essinsjeel binne om goed belied meitsje<br />
te kinnen. Dochs komt út de bestudearring fan beliedsfoarming nei<br />
foaren dat it wurk fan ûndersikers, ek al is it noch sa praktysk fan opset,<br />
gjin grutte ynfloed hat. It idee dat ûndersyksresultaten in soad ynfloed<br />
hawwe moatte op belied komt neffens Hammersley (1995: 122) fuort út<br />
it misbegryp fan it ‘ferljochtings-paradigma’. Dat paradigma hat trije<br />
sintrale foarûnderstellings:<br />
1. De maatskippij kin ferbettere wurde, yn it belang fan elkenien,<br />
troch bewust yngripen, stapke foar stapke òf radikaal. Koartsein,<br />
de maatskippij is makber.<br />
2. De meast effektive basis foar sok yngripen is wittenskiplik; mei<br />
oare wurden, op grûn fan rasjonele, teoretyske kennis.<br />
3. Sokke kennis kin ferkrigen wurde troch sosjaal-wittenskiplik<br />
ûndersyk.<br />
It ferljochtingsparadigma berêst op de oertsjûging dat ûndersikers<br />
kennis produsearje dy’t ûnmisber is foar rasjonele beslútfoarming<br />
troch beliedsmakkers. Lykwols, dizze útgongspunten hawwe in soad<br />
krityk krigen. Besluten wurde ommers net allinne nommen op grûn fan<br />
technyske oerwagings. Ek as ûndersyk nedich is foar in beliedsproses,<br />
dan binne de ûndersyksútkomsten mar in lyts partsje fan de kennis dy’t<br />
beliedsmakkers brûke. Hja geane ek ôf op har eigen ûnderfinings, op<br />
earder foarme oardielen en op ûnderskate soarten fan ynteraksjes mei<br />
oaren. Belied is net kwestje fan yntellektueel puzzels oplosse, mar it is in<br />
polityk proses. De rol fan sosjaal-wittenskiplik ûndersyk is yn ’e praktyk<br />
folle beheinder as dat it ferljochtingsmodel oannimt.<br />
Surveys binne in algemien maatskiplik ferskynsel. Hast alle dagen kin<br />
men de resultaten fan ien of oare survey wol fia de media gewaar wurde.<br />
264 PHILOLOGIA FRISICA
Yn in soad situaasjes fan tsjinstferliening wurdt oan klanten gauris in<br />
fragelistke foarlein. De surveymetoade dominearret it sosjaal-wittenskiplik<br />
ûndersyk. In krityske benadering seit dat surveys skynber kontrôle biede<br />
oer wat oars in bedriigjende en gaotyske sosjale werlikheid liket. Surveys<br />
binne heldere mjitynstruminten en de útkomsten binne sifers, dat jout<br />
in gefoel fan oarder en wissens. Sa wurde de grinzen dúdlik lutsen tusken<br />
wat de muoite fan it witten wurdich is en wat oerslein wurde kin. Surveys<br />
binne meast op grutte skaal en wurde achte dan in representatyf byld<br />
te jaan en der binne avansearre statistyske techniken mooglik. Mei de<br />
hurde sifers fan surveys kinne superieuren of politike beslissers oertsjûge<br />
wurde. De resultaten kinne net sa maklik fersmiten wurde fanwege in<br />
‘sêfte, weake of slappe’ metodology. It feit dat dy gegevens misliedend<br />
wêze kinne wurdt minder achtslein. De beliedsmakker hat belang by<br />
presintearberens fan útkomsten. Dêr hat de beliedsmakker mear belang<br />
by as by jildigens fan kennis.<br />
Tsjin dit dekor moatte wy sjen nei de taalsurveys dy’t yn Fryslân útfierd<br />
binne. Der hawwe trije grutte surveys west yn 1967, 1980 en 1994 en letter<br />
noch in ‘fluchhifking yn 2007. Yn dyselde perioade hat it taalbelied him<br />
ek ûntjûn.<br />
Mids sechstiger jierren wiene der yn Fryslân nije ûntwikkelingen op it<br />
mêd fan it taalbelied. Yn 1966 frege de provinsje oan it ryk om subsydzje<br />
foar in ûndersyk nei lêzen fan Fryske boeken, mar it ryk wegere. Nei<br />
oanhâldend oantrunen út Fryslân wei kaam der yn 1969 in rykskommisje<br />
foar it Fryske taalbelied, de saneamde kommisje Van Ommen.<br />
It ûndersyk nei it lêzen fan Fryske boeken gie lykwols al troch. Yn opdracht<br />
fan de Fryske Akademy waard dat it ferneamde ûndersyk De Friezen en hun<br />
taal (Pietersen 1969). De opset fan dy survey wie dus in lêzersûndersyk oer<br />
Fryske boeken en it wie net opset as in sosjolingwistyske survey. Dochs<br />
luts dy kant fan de saak úteinlik fierwei it measte omtinken.<br />
It liket dat de resultaten fan de survey in aardich grutte ynfloed op it<br />
belied hienen. De foarsitter fan de kommissje Van Ommen seit sels ‘de<br />
enquête Pietersen maakte dat horen van anderen overbodig. Daarmee<br />
hadden we wat in handen.’ (Leeuwarder Courant 11 oktober 1969).<br />
Fjirtjin jier letter, yn 1984 kamen de resultaten fan Taal yn Fryslân (Gorter<br />
et al 1984). Doe wie it taalbelied foar it Frysk ûnderwilens aardich op<br />
gleed kommen. De beliedsmakkers woenen mar wat graach kennis<br />
nimme fan de resultaten fan de survey. Op in spesjale kursus kamen hja<br />
manmachtich ôfsetten. It taalbelied hie doe noch in opgeande line fan<br />
politike prioriteit.<br />
Noch wer goed 10 jier letter kamen de earste resultaten fan ‘Taal yn<br />
Fryslân op ’e nij besjoen’ (Gorter en Jonkman 1995). Dat wie, sa kin men<br />
efterôf fêststelle, yn de neidagen fan politike prioriteit foar it taalbelied.<br />
265
Yn Fryslân hie der in taalpolityk debakel west fan de plaknammen en it<br />
hie bliken dien hoe dreech it is om taalbelied yn de praktyk yn te fieren.<br />
In wichtich punt wie oft der wol foldwaande it ‘draachflak’ foar it belied<br />
bestie want der kaam amper oantrún út de befolking wei. Plannen meitsje<br />
wie makliker as plannen útfiere.<br />
De ynfloed fan de resultaten fan it survey-ûndersyk op it belied wienen yn<br />
de trije neamde gefallen ferskillend. By de taalsurveys yn Fryslân oerhearske<br />
yn de 60er en 70er jierren it ‘ferljochtings-model’. Dat kaam ta utering yn<br />
de oertsjûging dat taalgebrûk pland wurde koe en moast. Plenning wie<br />
benammen in yntervinsje troch saakkundigen. Yn letter jierren is mear<br />
erkenning kommen fan ûnwissens oer de brûkberens fan surveyûndersyk.<br />
Resultaten blike dochs minder hurd te wêzen as dat earder wol tocht waard.<br />
Boppedat die bliken dat it ferskaffen fan útkomsten oer taal troch ûndersyk<br />
net samar liedt ta feroarings yn de maatskippij. It bewustwêzen fan de rol<br />
fan wearden en ideologyske eleminten waard grutter, wylst earder tocht<br />
waard dat (taal)belied in weardefrij of neutraal proses wie. Dochs skreau de<br />
doetiidske deputearre foar it Frysk: “it taalsosjologysk ûndersyk is fan grut<br />
belang foar it belied dat fierd wurdt op it mêd fan it Frysk.” (Mulder 1997: 94).<br />
Gearfetsjend kin men sizze dat de resultaten yn 1969 sûnder al te folle<br />
krityk oernommen waarden, dat it yn 1984 noch tige wichtich wie om te<br />
witten hoe’t it der mei it Frysk foarstie, mar dat yn 1995 de belangstelling,<br />
hoewol noch altyd grut, dochs ôfswakke wie, krektlyk as it taalbelied sels.<br />
Yn myn twadde brief oan Fishman yn 1996 skreau ik as konkluzjes oer it<br />
survey-ûndersyk it folgjende.<br />
‘It wie ek belangryk dat wy in nije survey fan taalgebrûk en taalhâlding<br />
útfierden yn 1994. De earste resultaten waarden ferline jier septimber<br />
publisearre en in soad minsken seagen der fernuvere by op. Omdat wy,<br />
tsjin de gongbere miening yn, NET fûnen dat it Frysk minder wurdt of<br />
ôfnimt yn it brûken. Stabilens op mear as ien front liket in belangryk<br />
skaaimerk fan de taalferhâldingen yn Fryslân. Wy koenen sels kleme<br />
dat yn abslute tallen, troch ús persintaazjes nei de hiele befolking te<br />
generalisearjen, der noch nea safolle sprekkers fan de taal west hienen...<br />
Dat is fansels in útspraak mei in beheinde wittenskiplike wearde, mar<br />
it skoart goed yn de media en yn de publike opiny. Foar in part is dat<br />
in antwurd op de sintrale fraach fan jo brief: de dingen binne net bot<br />
feroare yn de lêste 25 jier (!). Net yn termen fan it tal minsken dat Fryske<br />
ferstean, prate, lêze of skriuwe kin (hoewol’t it behearskjen fan it skriuwen<br />
omheech gie fan ±11% nei ±17%), en ek net foar de persintaazjes foar<br />
thústaal, de earste taal dy’t leard is, ensfh.’<br />
Dizze wurden lykje ek 12 jier letter noch aktueel. De fluchhifking fan de<br />
provinsje fûn fannijs reedlik stabile sifers foar it ferstean, prate en lêze<br />
266 PHILOLOGIA FRISICA
kinnen fan it Frysk en ek wer in tanimmen fan it skriuwe kinnen (fan 17%<br />
nei 26%).<br />
Hjirboppe ha ik al warskôge foar in mooglik ûnderlizzende dynamyk. Ik<br />
kin dat oantoane mei twa foarbylden, It earste komt út de gefalsstúdzje<br />
dy’t ik yn 2002 mei in groep studinten Frysk oan de Universiteit van<br />
Amsterdam dien ha nei de taalsituaasje yn Hylpen. De ûndersteande<br />
grafyk jout it ferrin fan it Hylpers as memmetaal foar trije generaasjes<br />
skoallebern yn Hylpen.<br />
Grafyk 1: Hylpers as memmetaal fan skoallebern yn Hylpen (basearre op<br />
Boelens en Van der Veen 1956, Lont 1988 en Bank en oaren 2002).<br />
De grafyk lit dúdlik útkomme dat it Hylpersk as taal ûnder de skoalbern<br />
slim yn it neigean is. It Hylpersk kin hjir model stean foar it Frysk, want<br />
der is net folle reden om oan te nimmen dat it Frysk yn de hiele provinsje<br />
net sa’n soartgelikens patroan folgje sil.<br />
It twadde foaldbyld toant dat ek oan. Yn it ûndersyk Taal yn Fryslân<br />
(útfierd yn 1980) hawwe wy ek frege nei de memmetaal fan pake en beppe.<br />
Us âldste respondinten wienen doe sis mar sa’n 80 jier en berne om de<br />
ieuwiksel hinne. Harren heiten en memmen wienen sa’n 25-30 jier earder<br />
berne en harren paken en beppen wienen berne yn it midden fan de 19e<br />
ieu. Fansels sitte der in soad metodologyske heakken en oezen oan, mar<br />
dochs kinst op dy wize in beskate rekonstruksje jaan fan de earste taal<br />
fan bern yn Fryslân yn it midden fan de 19e ieu. Dat kinst mei help fan<br />
lettere surveys trochlûke nei de dei fan hjoed. Understeande grafyk is in<br />
besykjen de earste taal fan elts bertekohort fan perioades fan 20 jier benij<br />
te kommen.<br />
267
100%<br />
75%<br />
50%<br />
25%<br />
0%<br />
1870 1910 1950 1990<br />
Grafyk 2: Earste taal (of memmetaal) fan bertekohorten yn Fryslân,<br />
perioades fan 20 jier.<br />
De trend is dúdlik: wis mar seker sakket it Frysk fan in trochsneed fan rom<br />
70 persint as memmetaal, nei krekt boppe de 40 persint yn in perioade<br />
fan krapoan oardel ieu. Kinst dy lêste rom 30 jier ek noch wat útfergrutsje<br />
en dan wurdt it byld noch sterker.<br />
55%<br />
51%<br />
48%<br />
44%<br />
Grafyk 3: Frysk en Nederlânsk as memmetaal yn de kohorten berne<br />
tusken 1970 en 2000.<br />
It omslachpunt dêr’t mear bern Nederlânsk as memmetaal hawwe as<br />
Frysk leit neffens dizze berekkening earne om 1990 hinne. It ferfal fan<br />
10 persint yn sa’n 30 jier wiist op de stadige, mar wisse tebekgong fan it<br />
Frysk. It taalbelied hat dêr oant no ta gjin fet op krigen. Sjoen de swakke<br />
posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis falt dat ek net te ferwachtsjen.<br />
268 PHILOLOGIA FRISICA<br />
40%<br />
1970 1990 2000
4 Konkluzjes<br />
De direkte relaasje tusken taalsurveys en taalbelied is kompleks. De fraach<br />
is wat de ferwachtings fan beliedsmakkers binne as it om de resultaten<br />
fan taalsosjologyske surveys giet. Boppedat binne der in soad oare<br />
faktoaren dy’t ynfloed ha op de beliedsfoarming en de útfiering. Dochs<br />
levere wittenskiplik ûndersiken, ek taalsurveys, in bydrage oan it stal jaan<br />
en oan de evaluaasje fan belied.<br />
Yn Fryslân hawwe wy sjoen dat de surveys bekend binne yn de mienskip,<br />
èn ûnder beliedsmakkers. De surveys yn Fryslân ha oant no ta benammen<br />
beskriuwend west, der wurdt in panorama fan de taalsituaasje skildere.<br />
Evaluaasje fan taalbelied wie net it doel. Ek it mjitten fan taalferoaring hat<br />
net it earste doel west, mar wie in ôflate fan de surveys yn de rin fan de jierren.<br />
Wichtich is de wize wêrop at de resultaten presintearre waarden. De fraach<br />
is oft der troch de ûndersikers genôch dien waard om it taalsosjologyske<br />
perspektyf út te lizzen, te beargumintearjen en oertsjûgjend del te setten.<br />
It grutte publyk en beliedsmakkers hawwe oanstriid om taalgedrach te<br />
sjen as in saak fan persoanlike wil en nimme minder gau oan dat der<br />
strukturele faktoaren binne dy’t beskate soarten taalgedrach ôfremje of<br />
krekt stimulearje.<br />
In taalhâlding dy’t oer generaasjes ynsliten is, kin troch in bytsje<br />
foarljochting net samar feroarje.<br />
It gegeven dat wy yn Fryslân, seker yn ferliking ta in soad oare Europeeske<br />
regio’s, beskikke oer goede surveys oer in langer tiidrek jout in foarsprong<br />
as it giet om it ferlykjend ûndersyk. Neffens deputearre Mulder (1997: 94)<br />
die út it ûndersyk bliken ‘…dat der folle mear romte wie foar in aktyf, mar<br />
hoeden taalbelied as tocht waard’. Dy beide reden, it foaroprinnen yn de<br />
wittenskip yn Europa en de oantoanbere relevânsje foar it belied, binne<br />
foldwaande foar in nije wiidweidige taalsurvey.<br />
> Literatuer<br />
Bank, P ., J. Dijkstra, L. Herrema, I. Hooijenga, M. Jansen, M. van der Ploeg-<br />
Posthumus, G. Schipper-Veenstra (2002). Projekt Hylpersk. Amsterdam:<br />
Universiteit van Amsterdam (net publisearre manuskript).<br />
Bij, J. van der, & R.W.Valk (2005) Fries in het voortgezet onderwijs: een<br />
Echternachse processie. Een evaluatieonderzoek naar de effecten van het project<br />
Op weg naar ‘Fries als examenvak in het voortgezet onderwijs’. Sneek: Migg<br />
bv (dissertaasje Universiteit van Amsterdam).<br />
Boelens, Kr. & J. van der Veen (1956) De taal van het schoolkind in Friesland.<br />
Ljouwert: Fryske Akademy.<br />
Boutkan, D. and S.M. Siebinga (2005) Old Frisian Etymological Dictionary.<br />
Leiden: Brill.<br />
269
Driessen, G. ( 2006) Ontwikkelingen in het gebruik van streektalen en<br />
dialcten in de periode 1995-2003, Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen,<br />
1, 103-113.<br />
Duijff, P. (2000) Juridisch Woordenboek Nederlands-Fries, met een index Fries-<br />
Nederlands. Groningen/Ljouwert: Martinus Nijhoff/Fryske Akademy.<br />
Fishman, J.A. (1990) What is reversing language shift (RSL) and how can it<br />
succeed, in: Gorter, D., J.Hoekstra, L.G.Jansma en J.Ytsma (eds.) Fourth<br />
International Conference on Minority Languages: vol. I, General Papers.<br />
Clevedon: Multilingual Matters, pp 5-36.<br />
Fishman, J.A. (1991a) Reversing Language Shift. Clevedon: Multilingual<br />
Matters.<br />
Fishman, J.A. (1991b) ‘It Baskysk en it Frysk’, It Beaken 53, 121-149.<br />
Fishman, J.A. (Ed.) (2001) Can threatened languages be saved? Clevedon:<br />
Multilingual Matters.<br />
Foekema, H. (2004) Overdracht van de Friese taal. Onderzoek in opdracht<br />
van Omrop Fryslân. Amsterdam: TNS/NIPO.<br />
Fryske Fiersichten (2006) website mei útkomsten en fuortgong: www.<br />
fryskefiersichten.nl.<br />
Gorter, D., & R.J. Jonkman (1995) Taal yn Fryslân op ‘e nij besjoen. Ljouwert:<br />
Fryske Akademy.<br />
Gorter, D., G.H. Jelsma, P .H. van der Plank & K. de Vos (1984) Taal yn<br />
Fryslân. Ljouwert: Fryske Akademy.<br />
Gorter, D. (2001) A Frisian update of reversing language shift, in:<br />
J.A.Fishman (ed.) Can threatened Languages be saved? Reversing Language<br />
Shift: A 21st Century Perspective, Clevedon: Multilingual Matters, pp 215-<br />
233.<br />
Inspectie (2006) De kwaliteit van het vak Fries in het basisonderwijs en het<br />
voortgezet onderwijs in de provincie Fryslân. Utrecht: Inspectie van het<br />
Onderwijs.<br />
Le Rütte, M. (1998) Evaluaasje Fryske taalrotonde. Ljouwert: Fryske Akademy.<br />
Lont, T.J. (1988) Meertalig basisonderwijs in de gemeente Het Bildt (en<br />
de stad Hindeloopen). Sint Annaparochie (Scriptie Onderwijskunde<br />
RU Utrecht).<br />
Mulder, B. (1997) Fryske taalpolityk. Boalsert: Kooperative útjouwerij.<br />
Mulder, B. (2007) De miskende taaiheid fan it Frysk. Ljouwert: Friese Pers<br />
Boekerij.<br />
Pietersen, L. (1969) De Friezen en hun taal. Drachten: Laverman.<br />
Provinsje Fryslân (2002). Nota taalbelied Provinsje Fryslân 2003-2007.<br />
Ta rjocht komme: it fanselssprekkend plak fan it Frysk. Leeuwarden,<br />
Provincie Fryslân.<br />
Provinsje Fryslân (2007a) Rapportaazje fluchhifking Fryske taal,<br />
Leeuwarden/Ljouwert: Provinsje Fryslân.<br />
270 PHILOLOGIA FRISICA
Provinsje Fryslân (2007b) De Fryske Taalatlas 2007. Fryske Taal yn byld.<br />
Ljouwert: Provinsje Fryslân.<br />
Vries, E. de (2003) Frysk taalgebrûk yn famyljeberjochten en advertinsjes 1932-<br />
2002. Ljouwert: Berie foar it Frysk<br />
Wijnstra, J. & K.Zondag (2006) Neiere analyze befêstiget: ek Frysk is slim<br />
yn it neigean. Pompeblêden, 5, 78.<br />
271
Caught on the Tightrope.<br />
The Linguist between the Scientific<br />
Community and the Language Community.<br />
Alastair G.H. Walker (Christian-Albrechts-Universität, Kiel)<br />
1 Introduction<br />
The theme of this year’s Filologekongres is ‘Balâns en Perspektyf fan de<br />
Frisistyk’. The idea is to look back over the past 70 years to see what has<br />
been achieved in the Fryske Akademy in this period, but also to discuss<br />
future challenges and possibilities. This is very interesting as it reflects to<br />
a certain degree a desire I have noticed in other parts of Europe to evaluate<br />
developments in the recent past. One example is the project ‘Minorities<br />
around the Baltic Sea’ in which an interdisciplinary group of scientists<br />
analysed developments pertaining to minority language politics in the<br />
ten countries around the Baltic Sea since the Second World War. 1<br />
One aspect of this project was that of the actors participating in minority<br />
language politics. Who were the active participants in minority language<br />
issues? One possible actor was the linguist working with a particular<br />
linguistic minority. Thus the question arose as to what responsibility the<br />
linguist might be deemed to have towards the language community and<br />
what role he can play therein? This is a subject which has often been at<br />
the centre of discussion within the Nordfriesische Wörterbuchstelle at<br />
the University of Kiel as our department has been working with the North<br />
Frisian language community now for many years. Our keen awareness of<br />
the problems confronting a linguist working in the context of a linguistic<br />
minority is reflected in some of our publications in which we have<br />
broached the question of the linguist caught between two entities. 2<br />
This topic is by no means unique to North Frisia but rather exemplifies<br />
the more general theme of the role of the scientist in society which<br />
naturally has often been discussed. This does not, however, by any means<br />
lessen the importance of the subject for today’s society as I can perhaps<br />
illustrate with two examples:<br />
1 Spiliopoulou Åkermark, International Obligations.<br />
2 Three examples are: Wilts, ‘Lexikographie zwischen Sprachwissenschaft’; Wilts,<br />
‘Nordfriesisch zwischen Deutsch und Dänisch’; Walker, ‘Die Frisistik in Nordfriesland’.<br />
272 PHILOLOGIA FRISICA
On my visits to different parts of Europe I have often discussed with<br />
members of linguistic minorities and with scientists alike the relationship<br />
between the language community and its respective academic institutions.<br />
Sometimes the feedback is very positive, sometimes more critical. Thus<br />
in a time when one might well argue that science does have a role to<br />
play in the general context of the renaissance of minority and regional<br />
languages in Europe and the revitalisation of languages, it is interesting<br />
to see just what sort of interaction exists between linguists and language<br />
communities.<br />
A second example concerns the more recent theme of language death<br />
and comes from David Crystal who bemoans the fact, quoting Dixon,<br />
that not sufficient linguists are out in the field documenting endangered<br />
languages.<br />
‘<br />
‘The most important task in linguistics today – indeed, the only<br />
really important task – is to get out in the field and describe<br />
languages, while this can still be done... If every linguistics<br />
student (and faculty member) in the world today worked on<br />
just one language that is in need of study, the prospects for full<br />
documentation of endangered languages (before they fade away)<br />
would be rosy. I doubt if one linguist in twenty is doing this.’ 3<br />
2 Linguist, language and language community<br />
As the relationship between the linguist and his subject matter ‘language’,<br />
and perhaps also the language community, can be quite complex, I<br />
should like to attempt an analysis of one particular situation a linguist<br />
may find himself in, i.e. the case of the linguist working with a minority<br />
language. The question under review is: what factors can be determined<br />
which may influence his relationship with the language community and<br />
his role therein?<br />
3 Crystal, David, Language Death, p. 65. In the section ‘The role of the linguist’ (pp. 144-<br />
166) Crystal makes some very salient points about linguists engaged in fieldwork with<br />
endangered languages.<br />
273
(Fig. 1)<br />
As our starting point I should like to suggest the following model as<br />
portrayed in Fig. 1. On the left is the linguist who is directly connected<br />
to the language community on the right. The relationship between<br />
the linguist and the language community does not, however, remain<br />
static, and thus we include two temporal axes representing societal and<br />
political developments which may influence both entities as well as the<br />
relationship between them. Thus there is constant further development<br />
across the board.<br />
If we first consider the linguist, we have to realise that the linguist is but<br />
a human being, and that human beings can be strange creatures. Thus it<br />
may be worth while to reflect on the linguist’s character, taking perhaps<br />
three particular aspects into consideration. First of all his cultural<br />
background as this may well influence his system of values and his<br />
attitude to multilingualism and multiculturalism. A person brought up<br />
in plurilingual and pluricultural surroundings may well have a different<br />
approach to a minority language community than one with a basically<br />
monolingual and monocultural background. Would the monolingual<br />
understand the psychology of the linguistic minority? The background<br />
may well also influence his own self-perception, whether he be a purveyor<br />
of pure science devoid of societal trappings, or whether his approach is<br />
more pragmatic, anxious to convey concomitantly the societal relevance<br />
of his work.<br />
The second aspect concerns the linguist’s particular interests. If we divide<br />
the field into diachronic and synchronic linguistics, can one demand of<br />
the diachronic linguist to take a special interest in a linguistic minority’s<br />
274 PHILOLOGIA FRISICA
present-day situation? 4 To what extent is it sensible, and indeed possible<br />
to try and force a person into a field he is uncomfortable in?<br />
A third aspect is the linguist’s personality. We might posit that<br />
personalities range on a continuum from extrovert to introvert. Active<br />
cooperation with a language community and field work demand to a<br />
certain degree an extroverted personality able to cope with snow storms,<br />
excesses of alcohol, potentially embarrassing situations and vicious dogs.<br />
Again it might prove unwise to demand of a more introverted person<br />
active participation in a language community.<br />
Thus the linguist as a human being will have certain traits of character<br />
which will influence if not determine his relationship with the language<br />
community. There is little point in trying to force a square pin into a<br />
round hole. This may seem a simplistic statement but one which needs<br />
to be reiterated. The corollary of this statement is perhaps that every<br />
linguist has a contribution to make, using his own specialist skills. The<br />
question remains as to whether a language community is always able to<br />
appreciate this and if it is able to integrate the expertise available into<br />
pursuing a common goal.<br />
(Fig. 2)<br />
4 It is interesting to note that in the case of North Frisian, a number of historically<br />
oriented linguists have in fact spent quite considerable time out in the field.<br />
275
Having looked at the linguist as an individual, we can now examine him<br />
in Fig. 2 in his university context, first of all in his university department.<br />
(I am taking the university department as the basis for my model, but<br />
the principle will probably apply to many academic institutions.) As a<br />
department usually consists of a number of colleagues (depicted as A and<br />
B in the diagram), the interaction among the colleagues may well influence<br />
an individual’s work and attitudes. The computer linguist working with<br />
automatic translation systems may, for example, have little understanding<br />
of and for the societal problems of linguistic minorities. On the other<br />
hand colleagues can prove a source of great inspiration, and discussions<br />
among like-minded and motivated colleagues are often most fruitful.<br />
A department will also include a head of department who will have a<br />
certain influence on the other members of the department. Is he, for<br />
example, able to establish a friendly and stimulating team atmosphere<br />
or does he treat his staff members more as subordinates? One important<br />
aspect in this context is the department’s mandate and the interpretation<br />
of same by the head of the department and the staff members. This is<br />
especially relevant when the department’s explicit or implicit relationship<br />
to a language community is involved as opinions may differ within the<br />
department, potentially leading to conflict. A typical source of conflict<br />
might be between two colleagues advocating on the one hand pure science<br />
and on the other the use of scientific expertise to support a language<br />
revitalisation programme. 5<br />
If we go outside the immediate department and see it in interrelation<br />
with the other departments inside the faculty, we may here also find<br />
factors influencing a linguist’s work and attitudes. There is, for example,<br />
a potential conflict between major university departments carrying large<br />
numbers of students and the smaller departments who may occasionally<br />
find themselves in a position of having to justify their existence. This<br />
example of Darwinism will no doubt be inherent in most university<br />
systems. The aspect of size here first refers to structures, e.g. numbers of<br />
students, staff etc, but there may also be a conflict between departments<br />
representing languages with differing international status as exemplified<br />
by attitudes towards bilingual education. One might hear the argument<br />
5 This conflict can also be inter-institutional as there are examples of institutions whose<br />
mandate is primarily to support a linguistic minority but whose main interests lie in<br />
(quasi) scientific work and others whose mandate is principally scientific research but<br />
who actively support a linguistic minority. Thus mandates and the interpretation of<br />
same can sometimes be confusing.<br />
276 PHILOLOGIA FRISICA
that, if this concept is to be taken seriously, it can only refer to major<br />
European languages such as English, French, German and Spanish,<br />
minority languages being deemed unsuited for a viable concept of<br />
bilingual education. Thus a viable model of bilingual education would<br />
encompass two major languages such as German and English or German<br />
and French, but not German and Frisian or German and Low German.<br />
Corresponding to the hierarchy within the department, the Dean<br />
constitutes the head of the faculty. He or she may equally have a<br />
positive or negative effect on the faculty as a whole and on individual<br />
departments, possibly trying to assert his or her own personal view of<br />
tertiary education. Thus one Dean might emphasis aspects of discipline<br />
within the faculty, arguing that members of staff should be at their desks<br />
at 8 a.m. sharp, and leave the office promptly at 4.30 p.m., thereby possibly<br />
stifling creativity and initiative among less conformist members of staff,<br />
whereas another Dean might put more emphasis on having all the diverse<br />
activities developed by a department acknowledged in an official report.<br />
Thus leadership qualities and approaches to tertiary education can differ<br />
from Dean to Dean.<br />
Finally within the university hierarchy, at least in Kiel, we come to<br />
the Presiding Committee (Präsidium) which will have an influence<br />
on the university at all levels, down to the individual member of staff.<br />
In the event of conflict, one possible difference between a Dean and<br />
the presiding committee is that the latter may see the standing of the<br />
university in society as a whole whereas the Dean may be more interested<br />
in the internal workings of the faculty. Thus a linguist working out in<br />
the country in a language community may be perceived in different ways<br />
from two different echelons of the university hierarchy.<br />
(Fig. 3)<br />
277
If we now turn our attention in Fig. 3 to the concept of the scientific community,<br />
we can perhaps differentiate the intra-university or internal scientific<br />
community within one’s own university, and the extra-university or<br />
external scientific community outside one’s university. Having discussed<br />
the possible demands and influences upon a linguist within the university,<br />
the question arises as to what influence the external scientific community<br />
can have. Within the field of Frisian Studies, for example, one might ask<br />
what West and Sater Frisian scholars expect of North Frisian scholars, and<br />
vice versa.<br />
A good example for the formulation of expectations is to be found in Horst<br />
Haider Munske’s two articles ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen der germanischen<br />
Sprachwissenschaft’ 6 and ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven<br />
der Frisistik in Deutschland’ 7 which had a profound effect on Frisian<br />
Studies as especially the latter article led to the founding of an editorial<br />
team which after seven years’ hard work published the ‘Handbook of Frisian<br />
Studies’ in 2001. 8<br />
Going beyond the immediate field of Frisian Studies, the question arises as<br />
to what contribution Frisian linguistics can make in general to the development<br />
of theory in linguistics? One might justifiably argue that a considerable<br />
contribution is possible, e.g. within grammatical theory, minority issues,<br />
multilingualism etc. Thus the scientific community may harbour certain<br />
expectations of the linguist, but on the other hand the linguist is also aware<br />
that his particular discipline can prove beneficial to linguistics as a whole.<br />
Having examined the situation of the linguist as depicted in our initial<br />
model (Fig. 1) we now turn to the language community. The language community<br />
will in all probability not be a homogenous entity but will reflect<br />
society as a whole and be equally as heterogeneous. Thus the language community<br />
needs to be divided up into various sections, all of which may have<br />
different attitudes and expectations of the linguist, meaning that he may<br />
be confronted with a multiplicity of demands and situations. On the other<br />
hand the linguist and the language community may to a certain degree be<br />
dependent upon each other as the linguist relies on the language community<br />
for empirical data and the language community may require the linguist’s<br />
support in some form or other.<br />
6 Munske, ‚ ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen’.<br />
7 Munske, ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven der Frisistik in Deutschland’.<br />
8 Munske, Handbuch.<br />
278 PHILOLOGIA FRISICA
What sort of divisions might be found in a language community?<br />
a. Geographical divisions. Different parts of the area inhabited by the<br />
language community may have different attitudes, different language<br />
behaviour patterns, and different expectations. An example would be<br />
the islands and the mainland in North Frisia.<br />
b. Political divisions along the continuum left wing to right wing,<br />
socialist minded peoplepossibly taking a more radical approach to<br />
language maintenance and revitalisation than the more conservative<br />
minded.<br />
c. Political divisions with respect to national politics. In the context of<br />
North Frisia this means attitudes towards the Danes and Germans<br />
and the relationship between the two which in turn may influence<br />
people’s attitudes to concepts such as minority politics and language<br />
revitalisation.<br />
d. The various cultural associations may differ, possibly reflecting the<br />
factors mentioned above.<br />
e. Language ideology may be a further cause of division as active speakers<br />
keen on inter-generational transmission and on frequent daily usage<br />
in as many domains as possible will have different expectations to<br />
passive speakers who may have a certain competence in the language<br />
but little ambition in using the language in daily life.<br />
f. A further division which is perhaps growing in importance is that<br />
between functionaries and lay members of the language community.<br />
Whereas functionaries may have their own agenda, irrespective of the<br />
actual needs of the language community, thereby possibly influencing<br />
their attitude to an outside scientist, lay speakers may well actively<br />
support someone interested in their language, oblivious of any<br />
potential political connotations.<br />
g. Different occupations may also have different attitudes and<br />
expectations. Teachers may, for example, vary as some may be most<br />
cooperative and grateful for any help and advice the linguist may be<br />
able to offer them. Others may not take kindly to perceived criticism,<br />
possibly not willing to acknowledge the potential benefit of scientific<br />
theory for daily life in school.<br />
279
These are just some of the factors which may well have a bearing on the<br />
relationship between the linguist and the language community. Thus<br />
by definition the relationship cannot be the same to the whole of the<br />
language community but must be as diverse as the different sections of<br />
the language community itself.<br />
If we assume that a language community will be diverse in its constitution,<br />
this may well be reflected in the expectations harboured by the various<br />
sections muted. What sort of expectations might a language community<br />
have of a linguist? Let us take some examples:9 9<br />
1. If the language has not yet been properly codified, there might be the<br />
desire for the compilation of dictionaries and grammars. A problem<br />
here might be differences of opinion with respect to the type of<br />
dictionary and grammar needed. For example, how scientific or userfriendly<br />
should the dictionary be, who is the primary target group etc.?<br />
2. If the language has not yet been properly established within the<br />
education system, the linguist might be called upon to develop<br />
scientific concepts for projects relating to minority language<br />
education.<br />
3. As the introduction of bilingual education sometimes meets<br />
considerable opposition within the community itself, the linguist<br />
might be invited to attend meetings with parents to discuss the<br />
subject of multilingualism and its relevance for children.<br />
4. Once the language has been introduced into the school system, the<br />
linguist might also be asked to help produce school materials.<br />
5. In order to promote literacy and to expand literature in the minority<br />
language, the linguist might be invited to join the editorial board of a<br />
journal in order to ensure a regular production of texts.<br />
6. As the linguist belongs to certain networks, he might be called upon<br />
to instigate contacts between different language communities who<br />
may be perceived as potential partners for the future.<br />
9 For a further discussion of this point, see Gerdts, ‘Beyond Expertise’ and Walker, ‘How<br />
can Academic Institutions Help’.<br />
280 PHILOLOGIA FRISICA
7. Finally, as projects often need financial support, the linguist might be<br />
requested to help in the search for funds.<br />
Thus in essence, when a linguist is dealing with a language community,<br />
he is not dealing with a homogenous entity but rather with different<br />
sections of the community which may all have different aspirations and<br />
expectations.<br />
Let us now turn our attention away from the language community as such<br />
and devote it to societal and political developments. As society does not<br />
remain static but is constantly changing, the status of linguistic minorities<br />
may also change over time. Since about the 1970’s there has been a worldwide<br />
‘renaissance’ of regional and minority languages. This is also found<br />
in North Frisia where the mood towards minority and regional languages<br />
has changed. At the beginning of the 1970’s parents were advised to rear<br />
their children in High German as otherwise it was feared they might<br />
have problems in school. Towards the end of the 1970’s Frisian tuition<br />
began to be introduced into a number of schools in North Frisia and in<br />
1989/90 there was a total of 38 schools teaching Frisian. 10 Today Frisian<br />
in school is on the decline with there being only 17 schools still teaching<br />
Frisian in the school year 2009/10. Thus the exciting movement which<br />
started towards the end of the 1970’s lasted about 30 years but is now<br />
waning.<br />
The positive societal development as from the late 1970’s is reflected<br />
in the political sphere as Schleswig-Holstein included the Frisians in<br />
its constitution in 1990, Germany ratified the Council of Europe’s two<br />
conventions, the Framework Convention for the Protection of National<br />
Minorities and the European Charter for Regional or Minority Languages,<br />
including the Frisians and Frisian, in 1997 and 1998 respectively, and<br />
the Schleswig-Holstein parliament in Kiel passed the law on the use of<br />
Frisian in the public domain in 2004, to name but a few measures taken. 11<br />
A more problematic societal development is the financial situation following<br />
the reunification of Germany in 1989. Due to financial difficulties,<br />
many measures in minority politics cannot be fulfilled. Thus the initial<br />
promising developments in minority politics have been to a certain degree<br />
thwarted by the economic situation. As for the more recent financial<br />
10 Walker, North Frisian, p. 39.<br />
11 Oeter, ‘The Case of the Federal Republic of Germany’.<br />
281
crisis with the credit crunch, it is too early to judge just what effect this will<br />
have on minority issues. The general economic situation will, however, for<br />
some time not be very conducive to actively promoting minority politics.<br />
If we now turn to developments in the North Frisian language community,<br />
one can observe that the societal and political developments have left<br />
their mark. More people are now employed in connection with language<br />
and culture, and various people have been promoted because of their<br />
general connection with Frisian. Thus there has been quite a considerable<br />
structural change within the community. Whereas earlier generally<br />
speaking people first established themselves in some professional<br />
capacity as a teacher, lawyer, politician, vicar or similar before accepting a<br />
leading post within the Frisian cultural and political structures, meaning<br />
that they were essentially financially and politically independent, today<br />
there is to a certain degree a tendency for people to reach the higher<br />
levels of the cultural and political structures by means of their belonging<br />
to the minority. This has the decided disadvantage that it makes them<br />
more dependent on the financial and political support of the state and<br />
similar institutions, and thus vulnerable to political vagaries, which in<br />
turn may lead them to adopting a more insular position, unwilling to<br />
take external counsel.<br />
A further interesting development in North Frisia is the gradual<br />
acceptance of the Mooring dialect in the Bökingharde as the general<br />
linguistic norm on the mainland. This does have economic advantages as<br />
there is perhaps no longer the need to publish in as many dialects, on the<br />
other hand it is having a negative effect on the more peripheral mainland<br />
dialects. In the Wiedingharde, for example the teaching of Frisian in<br />
school has now been abandoned. One reason was that two dialects were<br />
being taught simultaneously in primary school.<br />
We finally come to developments pertaining to the linguist whereby we<br />
can perhaps differentiate between societal developments on the one hand<br />
and others relating specifically to the language community. At a societal<br />
level the general economic climate may lead to a stretching of resources<br />
in tertiary education resulting in the obligatory primarily scientifically<br />
and educationally oriented work load curtailing the more voluntary work<br />
for the language community. Time and energy to promote the interests<br />
of the language community simply become increasingly limited.<br />
At the same time the structural changes in the language community in<br />
the sense of an increasing professionalisation as more people are being<br />
282 PHILOLOGIA FRISICA
employed in the language and cultural sector, mean that the linguist<br />
no longer need take on as many tasks as may well originally have been<br />
the case when he started his support of the language community due<br />
to a perceived urgent need for action. Thus he may well feel justified in<br />
devoting more time and energy to his primary task as a member of the<br />
scientific community, i.e. scientific research, although there remains the<br />
need to maintain a healthy rapport with the language community, or at<br />
least with the informants, to enable the elicitation of empirical data.<br />
To summarise, the model might be portrayed in Fig. 4 as follows:<br />
(Fig. 4)<br />
At the centre of the model is the linguist with his idiosyncrasies of<br />
personality, interests etc. Within the faculty he is seen in relation to intra-<br />
and inter-departmental factors as well as in his relation to the Dean. Within<br />
the university, which is conceived as the internal scientific community,<br />
he is put in relation to the ‘Präsidium’ or presiding committee. Outside<br />
the university there is on the left a connection to the external scientific<br />
community, and on the right to the language community. Thus the<br />
linguist is caught on the tightrope in many ways: first of all within the<br />
internal scientific community, i.e. within his own university or academic<br />
institution, and then with respect to the external scientific community<br />
and the language community. The linguist is caught in a permanent<br />
balancing act, which can in its own right be quite fascinating.<br />
I hope that this attempt at a model may allow us to understand better<br />
such questions as to how academics and linguists have behaved in the<br />
past in the context of academic institutions and language communities,<br />
and that it may perhaps also allow us to understand the dilemma many<br />
283
linguists may find themselves in today should they be in a similar<br />
position as portrayed here. I have developed the model partly as a result<br />
of the many discussions within the Nordfriesische Wörterbuchstelle over<br />
the years about our own relationship to both the scientific community<br />
and the language community, and as a result of our experience ‘on the<br />
tightrope’ between the two. As, however, I am aware that our situation was<br />
and is by no means unique, I hope that this model may promote further<br />
discussion.<br />
> References<br />
Crystal, David, Language Death. Cambridge: CUP 2000.<br />
Gerdts, Donna B., ‘Beyond Expertise: The Role of the Linguist in Language<br />
Revitalization Programs’, in: Nicholas Ostler (ed.), What Role for<br />
Specialists? Bath: Foundation for Endangered Languages 1998, pp. 13-22<br />
Munske, Horst H., ‘Bemerkungen zu Situation und Perspektiven der<br />
Frisistik in Deutschland’, in: Volkert F. Faltings, Alastair G.H. Walker<br />
und Ommo Wilts (Hrsg.), Friesische Studien II (NOWELE, Supplement<br />
Vol. 12). Odense: Odense University Press 1995, pp. 165-176.<br />
Munske, Horst H., ‘Die Frisistik - ein Mauerblümchen der germanischen<br />
Sprachwissenschaft’, in: Nils Århammar and Teake Hoekema (Hrsg.),<br />
Scripta <strong>Frisica</strong>. Tinkbondel foar Arne Spenter (1926-1977). Grins: Frysk<br />
Ynstitút oan de Ryksuniversiteit to Grins, 1979, pp. 163-178.<br />
Munske, Horst H., Nils Århammar, Volkert F. Faltings, Jarich F. Hoekstra,<br />
Oebele Vries, Alastair G.H. Walker und Ommo Wilts (Hrsg.), Handbuch<br />
des Friesischen/Handbook of Frisian Studies. Tübingen: Niemeyer 2001.<br />
Oeter, Stefan and Alastair Walker, ‘The Case of the Federal Republic of<br />
Germany’, in: Sia Spiliopoulou Åkermark, Leena Huss, Stefan Oeter<br />
and Alastair Walker (eds.), International Obligations and National Debates:<br />
Minorities around the Baltic Sea. Mariehamn: The Åland Islands Peace<br />
Institute 2006, pp. 227-299.<br />
Spiliopoulou Åkermark, Sia, Leena Huss, Stefan Oeter and Alastair Walker<br />
(eds), International Obligations and National Debates: Minorities around<br />
the Baltic Sea. Mariehamn: The Åland Islands Peace Institute 2006.<br />
Walker, Alastair G.H., ‘Die Frisistik in Nordfriesland - Wissenschaft<br />
zwischen Theorie und Praxis’, in: Nordfriesisches Jahrbuch, N.F. 20<br />
(Festschrift Dr. F. Paulsen), 1984, pp. 267-279.<br />
Walker, Alastair G.H., ‘How can Academic Institutions Help Support an<br />
Endangered Language? The Case of North Frisian’, in: Tjeerd de Graaf,<br />
Nicholas Ostler and Reinier Salverda (eds.), Endangered Languages and<br />
Language Learning. Bath: Foundation for Endangered Languages/<br />
Fryske Akademy 2008, pp. 11-17.<br />
284 PHILOLOGIA FRISICA
Walker, Alastair G.H., North Frisian. The North Frisian language in education<br />
in Germany. 2nd edition. Ljouwert/Leeuwarden: Mercator Education<br />
2007.<br />
Wilts, Ommo, ‘Lexikographie zwischen Sprachwissenschaft und Sprachpflege.<br />
Ein Dilemma der nordfriesischen Wörterbucharbeit’, in: Århammar<br />
and Teake Hoekema (Hrsg.), Scripta <strong>Frisica</strong>. Tinkbondel foar Arne Spenter.<br />
Grins: Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit to Grins, 1979, pp. 163-<br />
178.<br />
Wilts, Ommo: ‘Nordfriesisch zwischen Deutsch und Dänisch’, in:<br />
<strong>Philologia</strong> <strong>Frisica</strong> anno 1978, Ljouwert 1979, pp. 132-143<br />
285
Deens is makkelijker voor Friezen<br />
dan voor Nederlanders – feit of fabel?<br />
Renée van Bezooijen, Charlotte Gooskens & Sebastian Kürschner<br />
> Inleiding<br />
Wie goed om zich heen luistert en kijkt, wordt geconfronteerd met<br />
een hardnekkig idee over de taalkundige relatie tussen het Fries en het<br />
Deens. De centrale gedachte daarbij is dat het Fries meer op het Deens<br />
lijkt dan het Nederlands, en dat Friezen daardoor makkelijker Deens verstaan<br />
dan Nederlanders. Als illustratie presenteren we hier in het kort<br />
vier anekdotes.<br />
Een Nijmeegse kennis van de eerste auteur, jarenlang secretaresse bij de<br />
opleiding Taalwetenschap van de Radboud Universiteit (eerder Katholieke<br />
Universiteit Nijmegen) 1 , was tot aan haar trouwen een verwoed zeilster<br />
in het waterrijke Friesland. Tijdens deze verblijven pikte zij ook wat op<br />
van de Friese taal. Later bracht ze met haar man veel vakanties door in<br />
Denemarken. Uit belangstelling voor de Deense cultuur volgde ze ook<br />
een cursus Deens. En meermalen vertelde ze met grote overtuiging hoeveel<br />
baat ze hierbij had van het in haar jeugd opgedane Fries. Ze bezwoer<br />
dat het Fries en het Deens veel met elkaar gemeen hadden en dat dit niet<br />
gold voor het Nederlands en het Deens. Door haar kennis van het Fries<br />
leerde ze heel gemakkelijk Deens.<br />
In november 2008 was er op Omrop Fryslân een programma over plaatsnamen<br />
in Friesland. Het ging met name over de gemeente Tytsjerksteradiel,<br />
waar op plaatsnaamborden alleen de Friese benaming wordt gebruikt.<br />
Verschillende mensen werden om hun mening hierover gevraagd en één<br />
persoon wees op de onoverkomelijke problemen die dit pro-Friese beleid<br />
opriep bij toeristen uit de Randstad. Die zouden hierdoor volledig de<br />
weg kwijt raken. Hoe zouden die immers kunnen weten dat Earnewâld<br />
hetzelfde is als Eernewoude? ‘Die zouden wel denken,’ zo zei de geïnterviewde<br />
letterlijk, ‘dat ze in Denemarken waren beland.’<br />
In 2007 was er veel te doen rondom een Maria-verschijning in het dorp<br />
Nij Altoenae in de Gemeente Het Bildt in Friesland. De gebeurtenis werd<br />
bekend als ‘Maria’s Friese Hemelvaart’. Was het een bedenksel, een practical<br />
joke, of had de verschijning werkelijk plaats gevonden? Hierover werd<br />
in december van het betreffende jaar op het internet flink gediscussi-<br />
1 Het betreft Maria van Teeseling-Pronk.<br />
286 PHILOLOGIA FRISICA
eerd. In dit kader werd door iemand opgemerkt: ‘Leauwe in spoekje en<br />
ferskininge is ôfgryslik in de eache fan kening God! [sic].’ Waarop ene Fa<br />
Lena reageerde: ‘Hehe, alsof iedereen hier Deens proat!’ (http://rkforum.<br />
activeboard.com).<br />
De eerste auteur bezocht in augustus 2009 het museumdorp Allingawier<br />
in Friesland. Bij een uitleg over de Friese kenmerken van boerderijen<br />
vertelde een medewerkster 2 dat de hoogte van een van de tentoongestelde<br />
uilenborden (driehoekig stuk hout op de nok) verwees naar de uitgestrektheid<br />
van het voormalige Friese gebied, dat wel tot aan Denemarken<br />
reikte. En, zei ze letterlijk, ‘het is inderdaad opvallend hoeveel Deense<br />
woorden op het Fries lijken’. Ik vroeg haar of ze hier wat voorbeelden van<br />
kon geven. Ze liep naar achteren en kwam terug met een Deens-Nederlands<br />
woordenboek. Ze wees ondermeer op het Deense tolv corresponderend<br />
met Fries tolve en Nederlands twaalf, het Deense skinne (Fries skine,<br />
Nederlands schijnen) en het Deense lærd (Fries leard, Nederlands geleerd).<br />
Met deze vier anekdotes, die met veel andere zouden kunnen worden<br />
uitgebreid, willen we laten zien dat er een hardnekkig en zeker in Friesland<br />
wijdverbreid idee heerst, in ieder geval bij niet-taalkundigen, dat het<br />
Fries erg lijkt op het Deens, veel meer in ieder geval dan het Nederlands<br />
op het Deens lijkt. De veronderstelde verwantschap wordt gekscherend<br />
nog verder doorgetrokken door Ronald Plasterk wanneer hij beweert:<br />
‘Fries, dat weet iedereen, is meer verwant met het Noors en het Zweeds<br />
dan met het Nederlands, een heel aparte taal!’ (www.vpro.nl/programma/<br />
buitenhof, 11 juni 2000).<br />
De vraag rijst of de veronderstelde grote mate van gelijkenis tussen het<br />
Fries en Deens enige taalwetenschappelijke basis heeft. Hebben we hier<br />
te maken met een fabel of met een feit? Deze vraag vormde de aanleiding<br />
voor het hier gepresenteerde empirisch-experimentele onderzoek. Concreet<br />
hebben we een wetenschappelijk antwoord gezocht op de volgende<br />
twee deelvragen:<br />
Zijn de linguïstische afstanden tussen het Fries en het Deens kleiner dan<br />
die tussen het Nederlands en het Deens?<br />
Verstaan Friezen beter Deens dan Nederlanders?<br />
Op basis van de heersende ideeën zou men verwachten dat beide vragen<br />
bevestigend zouden worden beantwoord.<br />
De basis van het door ons uitgevoerde onderzoek wordt gevormd door<br />
drie lijsten van 384 qua betekenis met elkaar corresponderende zelfstan-<br />
2 Het betreft Jacqueline Poel Reyns.<br />
287
dige naamwoorden in het Deens, Fries en Nederlands. Deze werden willekeurig<br />
geselecteerd uit 2575 hoogfrequente woorden afkomstig van een<br />
spreektaal-corpus. 3 De 384 Deense woorden werden ingesproken in een<br />
opnamestudio door een spreker van het Standaard Deens. Deze werden<br />
gebruikt voor het verstaanbaarheidsexperiment dat wordt beschreven in<br />
Sectie 3. De opgenomen woorden van de Deense spreker werden op basis<br />
van een fonetische transcriptie vergeleken met die van een Friese en<br />
Nederlandse spreker teneinde de linguïstische afstanden te kunnen bepalen.<br />
Hierover wordt verslag gedaan in Sectie 2.<br />
2. Linguistische afstanden<br />
2.1 Lexicale afstanden<br />
Om een eerste ruwe indruk te krijgen van de linguïstische verschillen<br />
tussen de Friese en Deense woorden aan de ene kant en tussen de Nederlandse<br />
en Deense woorden aan de andere kant hebben we voor beide taalparen<br />
het percentage cognaten, niet-cognaten en half-cognaten bepaald.<br />
Cognaten definiëren we breed als alle woorden die historisch aan elkaar<br />
verwant zijn. Het kan gaan om erfwoorden, zoals Ne. rook en De. røg, maar<br />
ook om gemeenschappelijke (in dit geval uit het Frans afkomstige) leenwoorden<br />
zoals Fr. organisaasje en De. Organisation (‘organisatie’). Niet-cognaten<br />
zijn woorden met een verschillende taalkundige oorsprong, bijvoorbeeld<br />
Fr. lichem en De. Krop (‘lichaam’). Half-cognaten zijn woorden<br />
waarvan een deel van het woord cognaat is en een deel niet-cognaat zoals<br />
Ne. namiddag en De. eftermiddag. In deze laatste twee woorden is het eerste<br />
deel niet-cognaat en het tweede deel cognaat.<br />
De resultaten van deze driedeling worden gepresenteerd in Figuur 1. In<br />
deze figuur kan bijvoorbeeld worden gezien dat er in 28,9% van de Fries-<br />
Deense woordparen sprake is van niet-cognaten, dat wil zeggen dat het<br />
betreffende concept in deze twee talen wordt aangeduid met woorden<br />
met een verschillende oorsprong. Het percentage niet-cognaten bij de<br />
Nederlands-Deense woordparen is vrijwel identiek, namelijk 26.3%. Ook<br />
de percentages cognate en half-cognate woordparen zijn vrijwel gelijk<br />
voor het Fries-Deens en Nederlands-Deens. De verschillen zijn niet significant<br />
(2 = ,669, df = 2, p = ,716). Het is dus niet zo, zoals men op grond<br />
3 De lijst werd samengesteld voor het testen van meerdere Germaanse talen en was<br />
gebaseerd op de hoogst frequente woorden in grote corpora van zowel formele taal<br />
(Europarl, zie http://www.statmt.org/europarl/) en informele taal (Corpus gesproken<br />
Nederlands, zie http://lands.let.kun.nl/cgn/home.htm).<br />
288 PHILOLOGIA FRISICA
van de heersende ideeën zou hebben verwacht, dat het Fries en het Deens<br />
meer verwante woorden hebben dan het Nederlands en het Deens.<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
cognaten halfcognaten<br />
nietcognaten<br />
Fries-Deens<br />
Nederlands-Deens<br />
Figuur 1: Percentage cognaten, half-cognaten en niet-cognaten in<br />
Fries-Deense en Nederlandse-Deense woordlijsten<br />
2.2 Fonetische afstanden<br />
De onderverdeling in cognaten, half-cognaten en niet-cognaten is een<br />
ruwe benadering van de linguïstische gelijkenis tussen lijsten met woordparen.<br />
Er wordt daarbij geen rekening gehouden met de mate waarin de<br />
cognaten in de twee talen zich in uiteenlopende richtingen hebben ontwikkeld.<br />
Mogelijk wordt de indruk dat het Fries meer op het Deens lijkt<br />
dan het Nederlands wel bevestigd als we de fonetische afstanden tussen<br />
de talen berekenen, waarbij de kwaliteit van alle klanken wordt betrokken.<br />
In ons onderzoek hebben we de klankafstanden berekend met behulp van<br />
het Levenshtein-algoritme. Met de Levenshteinmaat kan de mate van gelijkenis<br />
tussen woordvormen automatisch en dus objectief worden bepaald.<br />
De Levenshtein-afstand is hier eenvoudig gedefinieerd als het minimum<br />
aantal klanken dat vervangen, ingevoegd of verwijderd moet worden om het<br />
ene woord om te zetten in het andere woord. 4 Elke operatie ‘kost’ één punt.<br />
Er wordt rekening gehouden met de woordlengte door de totale kosten te<br />
delen door het aantal oplijningen binnen het woord. De methode wordt<br />
uitgebreid besproken in Heeringa (2004). Hier volgt een voorbeeld van het<br />
berekenen van de Levenshtein-afstand tussen het Deense woord budget<br />
[] en het corresponderende Nederlandse woord budget []:<br />
4 We hebben dus gekozen voor afstanden op basis van binaire verschillen: verschillende<br />
klanken dragen bij tot een linguïstische afstand, identieke klanken niet. Er bestaat ook<br />
een meer geavanceerde versie, waarbij rekening wordt gehouden met het feit dat de<br />
afstand tussen sommige klanken groter is dan tussen andere (zie Heeringa 2004).<br />
289
290 PHILOLOGIA FRISICA<br />
Oplijningen<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Deens <br />
Nederlands <br />
Kosten 1 1 1 1<br />
De totale kosten (1+1+1+1=4) worden gedeeld door het aantal oplijningen<br />
(6). Dit levert een afstand op van 0,67 of 67%. De totale afstand tussen twee<br />
talen is dan het gemiddelde van de afstanden tussen alle woordparen, dus<br />
zowel cognaten, half-cognaten en niet-cognaten. Om de puur fonetische<br />
afstanden te kunnen bekijken hebben we ook de metingen apart gedaan<br />
voor de cognaten.<br />
In Figuur 2 worden de fonetische afstanden tot het Deens gepresenteerd.<br />
Zoals men kan verwachten zijn de afstanden groter als de metingen zijn<br />
gebaseerd op alle woorden dan wanneer de metingen alleen op basis van<br />
de cognaten worden uitgevoerd. Uit Figuur 2 wordt duidelijk dat de fonetische<br />
afstanden tussen het Deens en het Nederlands en tussen het Deens<br />
en het Fries nauwelijks van elkaar verschillen. Een t-toets voor onafhankelijke<br />
steekproeven liet zien dat de verschillen niet significant zijn (p<br />
= 0,36, t = 0,913, df = 766 voor alle woorden en p = 0,23, t = 1,193, df = 496<br />
voor alleen de cognaten). Ook hier wordt de heersende indruk dat het<br />
Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands niet bevestigd. De eerste<br />
deelvraag in de inleiding “zijn de linguïstische afstanden tussen het<br />
Fries en het Deens kleiner dan die tussen het Nederlands en het Deens?”<br />
kan hiermee dus ontkennend worden beantwoord.<br />
fonetische afstand<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
alle woorden cognaten<br />
Fries<br />
Nederlands<br />
Figuur 2: Fonetische afstanden tot het Deens van het Fries en<br />
het Nederlands, voor alle woorden samen en voor alleen<br />
de cognaten
3. Verstaanbaarheid<br />
3.1 Experiment<br />
In de inleiding is als tweede de vraag geformuleerd “Verstaan Friezen beter<br />
Deens dan Nederlanders?”. Om deze vraag te kunnen beantwoorden<br />
hebben we een verstaanbaarheids proef uitgevoerd via het Internet. 5 Friese<br />
proefpersonen en Nederlandse proefpersonen luisterden naar de 384<br />
Deense zelfstandige naamwoorden die ook onderdeel vormden van de<br />
linguïstische afstandsmetingen (zie Sectie 2). Aan het experiment namen<br />
39 Friese en 33 Nederlandse vwo-leerlingen deel. Van de Friese deelnemers<br />
waren 13 jongens en 26 meisjes en van de Nederlandse deelnemers<br />
waren 18 jongens en 15 meisjes. De Nederlandse luisteraars waren gemiddeld<br />
16,0 jaar oud (tussen 14 en 18 jaar).Allen hadden het Nederlands<br />
als thuistaal. Hun middelbare school lag in Groningen, Almere of Hulst<br />
(Zeeland). De Friese luisteraars waren gemiddeld anderhalf jaar ouder,<br />
namelijk 17,5 jaar (tussen 17 en 19 jaar) en gaven aan thuis Fries te spreken.<br />
Ze zaten op school in Leeuwarden of in Dokkum.<br />
Iedere proefpersoon beluisterde individueel via koptelefoons een kwart<br />
van de woorden (dat wil zeggen 96 van de 384 woorden). Bij ieder woord<br />
had hij of zij 10 seconden de tijd om de vertaling in het Nederlands op te<br />
schrijven in een vakje op het computerscherm. De woorden waren willekeurig<br />
toegedeeld aan de vier blokken van 96 woorden en de volgorde<br />
van de woorden binnen de blokken was ook willekeurig. De blokken werden<br />
automatisch door de computer toebedeeld aan de luisteraars. Daarbij<br />
werden sommige blokken door meer luisteraars beluisterd dan andere.<br />
Bij de Nederlanders was het laagste aantal luisteraars dat naar een blok<br />
luisterde 5 en het hoogste 13, met een gemiddelde van 8,3. Bij de Friezen<br />
was het laagste aantal luisteraars 6 en het hoogste 15, met een gemiddelde<br />
van 9,8.<br />
De vertalingen werden in eerste instantie automatisch als correct of incorrect<br />
gecategoriseerd door de computer. De incorrecte vertalingen werden<br />
vervolgens met de hand gecontroleerd. Vertalingen die als incorrect<br />
waren bestempeld wegens een spelfout werden alsnog als correct gecategoriseerd.<br />
We definieerden spelfouten als gevallen waar precies één letter<br />
fout was gespeld, zonder dat dit tot een ander bestaand woord leidde. Volgens<br />
deze richtlijn werd de fout in het woord kultuur (correct cultuur) be-<br />
5 Het experiment maakte deel uit van een groot project dat ten doel had de onderlinge<br />
verstaanbaarheid van meerdere Germaanse talen te testen. Het is mogelijk deel te nemen<br />
in het experiment via http://www.let.rug.nl/lrs (login: ’germanic’, password: ’guest’).<br />
291
schouwd als een spelfout en de vertaling werd als correct gecategoriseerd,<br />
terwijl kool (correct koor) als incorrect werd geteld, omdat het resulteerde<br />
in een ander bestaand woord. Bij sommige woorden zijn er meerdere<br />
mogelijke correcte vertalingen. Het Deense woord farve kan bijvoorbeeld<br />
met verf of kleur worden vertaald, en daarom werden beide vertalingen als<br />
correct beschouwd. Ook in het geval van homoniemen werden beide vertalingen<br />
goedgekeurd. De Deense woorden her ‘hier’ en hær ‘leger’ worden<br />
bijvoorbeeld beide als [] uitgesproken en daarom werden beide vertalingen<br />
goedgekeurd.<br />
Op deze manier kreeg ieder woord een score van 0 (foute vertaling) of 1<br />
(correcte vertaling) per luisteraar. Daarna kon het woordbegrip worden<br />
bepaald als het percentage correcte vertalingen per woord voor ieder van<br />
de twee luisteraargroepen. De verstaanbaarheid van het Deens is het gemiddelde<br />
van alle woorden per luisteraargroep. We berekenden ook de<br />
gemiddelden van de volgende drie subcategorieën: cognaten, niet-cognaten<br />
en half-cognaten. Doordat cognaten verwant zijn met het woord in de<br />
moedertaal van de luisteraars is het mogelijk dat ze de betekenis kunnen<br />
afleiden door de fonetische gelijkenis. Dit hangt echter af van de ontwikkeling<br />
die de woorden in de loop van de geschiedenis hebben ondergaan.<br />
Sommige Deense woorden hebben ook nu nog grote gelijkenis met hun<br />
Friese of Nederlandse cognaten, terwijl andere woordparen onherkenbaar<br />
uit elkaar zijn gegroeid. Het woord hotel bijvoorbeeld wordt in alledrie<br />
de talen op identieke wijze uitgesproken, terwijl het Deense woord<br />
fod [fo:?ð] ‘voet’ weinig gelijkenis toont met de Nederlandse en Friese cognaten,<br />
die respectievelijk uitgesproken worden als [fut] en [fu. t]. Binnen<br />
de cognaten kan een onderverdeling worden gemaakt in erfwoorden en<br />
leenwoorden. Over het algemeen hebben leenwoorden minder tijd gehad<br />
om te veranderen dan erfwoorden en daarom zijn de fonetische verschillen<br />
tussen leenwoorden meestal kleiner dan die tussen erfwoorden. Nietcognate<br />
woorden in het Deens zijn in principe oninterpreteerbaar voor<br />
Nederlanders en Friezen, tenzij de luisteraars ze toevallig hebben geleerd<br />
door contact met het Deens. We verwachten dat dit type taalcontact in het<br />
huidige onderzoek geen rol van betekenis kan hebben gespeeld, mede<br />
gezien de jonge leeftijd van de proefpersonen. Het is in bepaalde gevallen<br />
wel mogelijk dat luisteraars een niet-cognaat correct kunnen vertalen<br />
omdat ze het verwante woord kennen uit een andere taal. De betekenis<br />
van het Deense træ ‘boom’ zouden de luisteraars bijvoorbeeld kunnen afleiden<br />
uit het Engelse tree en het Deense smerte ‘pijn’ zouden ze kunnen<br />
afleiden uit het Duitse Schmerz. Hetzelfde geldt voor Deens krig ‘oorlog’<br />
waarvan de luisteraars de betekenis zouden kunnen afleiden via Duits<br />
Krieg. In dit geval is het echter ook mogelijk de betekenis af te leiden uit<br />
een Nederlands woord als krijgshaftig of krijger.<br />
292 PHILOLOGIA FRISICA
Resultaten<br />
In Figuur 3 worden de percentages correcte vertalingen van de cognaten,<br />
half-cognaten en niet-cognaten gepresenteerd voor de twee groepen<br />
luisteraars, Nederlanders en Friezen. Dezelfde resultaten worden gepresenteerd<br />
in Tabel 1, samen met het aantal woorden in iedere categorie<br />
en de resultaten van onafhankelijke t-toetsen. Zoals verwacht (zie Sectie<br />
2.1) worden de cognaten beter begrepen dan de half-cognaten en de nietcognaten.<br />
We zien dat de Friezen gemiddeld over alle woorden en ook<br />
voor iedere subgroep van woorden, behalve de cognaten, een iets beter<br />
vertalen, maar onafhankelijke t-tests lieten zien dat de verschillen in geen<br />
van de gevallen significant zijn (zie Tabel 1). De hypothese dat het Deens<br />
makkelijker te verstaan is voor Friezen dan voor Nederlanders wordt dus<br />
niet bevestigd door onze resultaten.<br />
% correcte vertalingen<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
cognaten semicognaten<br />
nietcognaten<br />
Fr. luisteraars<br />
Ne. Luisteraars<br />
Figuur 3: Percentages correcte vertalingen van de cognaten, halfcognaten,<br />
niet-cognaten per luisteraargroep.<br />
Tabel 1: Percentages correcte vertalingen van de cognaten, halfcognaten,<br />
niet-cognaten en totaal en de resultaten van onafhankelijke<br />
t-toetsen per luisteraargroep. Tussen haakjes<br />
wordt het aantal woorden in iedere categorie aangegeven.<br />
Nederlandse<br />
luisteraars<br />
Friese<br />
luisteraars<br />
onafhankelijke<br />
t-toets<br />
cognaten 41,0 (N =253) 40,8 (N=245) t=,06, df=496, p=,96<br />
half-cognaten 3,7 (N=30) 12,2 (N=28) t=-1,54, df=56, p=,13<br />
niet-cognaten 7,0 (N=101) 8,5 (N=111) t=-,58, df=210, p=,56<br />
alle woorden 29,1 (N=384) 29,4 (N=384) t=-,09, df=766, p=,93<br />
293
4. Verschillen op woordniveau<br />
Op basis van onze onderzoeksresultaten moeten we dus onze twee onderzoeksvragen<br />
negatief beantwoorden: de linguïstische afstanden tussen<br />
het Fries en het Deens zijn niet kleiner dan die tussen het Nederlands en<br />
het Deens en de Friezen verstaan het Deens niet beter dan de Nederlanders.<br />
Resteert toch de vraag waarom in het algemeen de indruk bestaat<br />
dat beide vragen positief beantwoord zouden moeten worden. Om hier<br />
een idee van te krijgen, zullen we de verschillen tussen de linguïstische<br />
afstanden en de verstaanbaarheid nader bekijken op woordniveau.<br />
De indruk dat het Fries meer op het Deens lijkt dan het Nederlands en<br />
dat het Deens daarom voor Friezen makkelijker te verstaan zou zijn dan<br />
voor Nederlanders, zou kunnen liggen aan het feit (1) dat het Fries aan<br />
het Deens gerelateerde cognaten heeft die niet in het Nederlands voorkomen<br />
of (2) dat er klanken voorkomen in sommige Friese woorden die<br />
ook voorkomen in de Deense cognaten. We hebben geteld hoeveel van<br />
de Friese cognaten grotere gelijkenis vertonen met de Deense woorden<br />
dan de Nederlandse woorden en vervolgens hebben we gekeken of deze<br />
woorden dan ook beter worden begrepen door de Friezen dan door de<br />
Nederlanders. Hetzelfde hebben we gedaan voor de Nederlandse cognaten.<br />
Tenslotte zijn we ook nagegaan hoe goed de twee groepen de Friese<br />
en Nederlandse cognaten verstaan die dezelfde afstand hebben tot het<br />
Deens. De resultaten worden gepresenteerd in Tabel 2.<br />
De lijst van 384 woorden bevat geen enkel Fries cognaat dat niet ook in het<br />
Nederlands voorkomt. Op zich bestaan zulke woorden wel (zie inleiding),<br />
maar ze zijn blijkbaar zo zeldzaam dat ze niet in onze lijst van 384 woorden<br />
voorkomen. Dit betekent nog niet dat ze niet een deel van de reden<br />
zouden kunnen zijn dat men wel eens denkt dat de Friese woordenschat<br />
meer op de Deense lijkt dan de Nederlandse woordenschat.<br />
Andersom zijn er wel acht Nederlandse cognaten in de lijst die geen tegenhanger<br />
hebben in het Fries. Voorbeelden van zulke woorden zijn De.<br />
erfaring, Ne. ervaring Fr. underfining en De. øjeblik, Ne. ogenblik, Fr. momint.<br />
De Friese luisteraars begrijpen deze woorden beter dan de Nederlanders<br />
(36,1% correct voor de Friezen en 20,5% voor de Nederlanders. De Friezen<br />
hebben een voordeel omdat ze tweetalig zijn.. Bovendien is er zoveel interferentie<br />
van het Nederlands in het Fries, dat deze cognaten ook in een<br />
Friese vorm voorkomen.<br />
Van de 245 Friese cognaten zijn er 69 (28,2%) die een kleinere fonetische<br />
afstand hebben, dus meer lijken op het Deense equivalent dan het Nederlandse<br />
woord. Van deze 69 woorden werden 31,2% beter begrepen door de<br />
Friezen dan door de Nederlanders. Het grootste verschil werd gevonden<br />
voor Deens ko [ko:] ‘koe’ dat op dezelfde manier wordt uitgesproken in het<br />
Fries maar als [ku] in het Nederlands. Slechts 20,0% van de Nederlanders<br />
294 PHILOLOGIA FRISICA
vertaalden dit woord correct, terwijl het door de Friezen in 71,4% van de<br />
gevallen correct werd vertaald. Een andere voorbeeld is het Deense tunge<br />
[] dat hetzelfde wordt uitgesproken in het Fries maar in het Nederlands<br />
slechts één lettergreep heeft []. Dit woord werd door alle Friezen<br />
correct vertaald, terwijl slechts 60,0% van de Nederlanders het begrepen.<br />
Zulke voorbeelden kunnen ertoe bijgedragen dat het beeld ontstaat dat<br />
het Fries meer lijkt op het Deens dan het Nederlands. Er zijn echter niet<br />
significant minder Nederlanders die deze woorden beter verstaan (28,1%).<br />
Aan de andere kant zijn er ook voorbeelden van Nederlandse woorden die<br />
meer lijken op het Deens dan de corresponderende Friese woorden. 61<br />
van de 253 Nederlandse cognaten (24,1%) hebben een kleinere afstand tot<br />
het Deens dan de Friese equivalenten. Van deze woorden werden 44,5%<br />
beter vertaald door de Nederlanders dan door de Friezen. Een voorbeeld<br />
hiervan is het Deense del [] dat bijna hetzelfde wordt uitgesproken<br />
in het Nederlands maar als [] in het Fries. Geen van de Friezen begreep<br />
dit woord terwijl 33,0% van de Nederlanders het correct vertaalde. Men<br />
zou verwachten dat de Friezen deze woorden net zo goed zouden vertalen<br />
als de Nederlanders omdat ze ook het Nederlands beheersen, maar ze<br />
vertalen ze niet significant beter (48,2%). Cognaten met dezelfde afstand<br />
tot het Deens worden ook niet significant beter vertaald door de Friezen<br />
dan door de Nederlanders.<br />
Tabel 2: Percentages Friese/Nederlandse cognaten waarvan de afstand<br />
tot het Deens kleiner is dan de Nederlandse/Friese<br />
cognaten, percentage correcte vertalingen door Friezen en<br />
Nederlanders en de resultaten van onafhankelijke t-toetsen<br />
per luisteraargroep. Tussen haakjes wordt het aantal<br />
woorden in iedere categorie aangegeven.<br />
Friese cognaten<br />
lijken meer op het<br />
Deens<br />
Nederlandse<br />
cognaten lijken<br />
meer op het Deens<br />
Zelfde afstand tot<br />
het Deens<br />
% cognaten<br />
% correcte<br />
vertalingen<br />
Nederlandse<br />
luisteraars<br />
% correcte vertalingen<br />
Friese<br />
luisteraars<br />
onafhankelijke<br />
t-toets<br />
28,2 28,1 31,2 t=-1,171<br />
df=68,<br />
p=.25<br />
24,1 44,5 48,2 t=-1,269,<br />
df=60,<br />
p=.21<br />
50,2 46,4 43,0 t=-1,862,<br />
df=122,<br />
p=.07<br />
295
De resultaten in Tabel 2 geven dus ook aanleiding tot een negatief antwoord<br />
op de vraag of de Friezen beter Deens verstaan dan Nederlanders.<br />
Zoals eerder gezegd, is het aannemelijk te veronderstellen dat het heersende<br />
idee van een grotere verstaanbaarheid van het Deens voor Friezen<br />
wordt getriggerd door voorbeelden van Friese woorden die meer<br />
lijken op het Deens dan de Nederlandse equivalenten. Een groot aantal<br />
van de woorden die grotere fonetische overeenkomsten vertonen tussen<br />
het Deens en het Fries dan tussen het Deens en het Nederlands worden<br />
gekenmerkt door gemeenschappelijke stemloze klanken terwijl de<br />
Nederlandse klanken stemhebbend zijn. Deens en Fries hebben in acht<br />
woorden [] waar het Nederlands [z] heeft, bijvoorbeeld De. synd [sønd],<br />
Fr. sûnde [], Ne. zonde [] en in 13 gevallen [f ] waar het Nederlands<br />
[] heeft, bijvoorbeeld De. fred [], Fr. frede [], Ne. vrede [].<br />
Het Deense en het Friese /g/ worden beide als [g] uitgesproken waar het<br />
Nederlands [] heeft, bijvoorbeeld De. græs [gè«s], Fr. gers [ ], Ne. gras<br />
[]. Andere vaak voorkomende overeenkomsten tussen het Fries en het<br />
Deens is een slot-sjwa waar het Nederlands niets heeft (zeven keer), bijvoorbeeld<br />
De. flaske [ ], Fr. flesse [ ], Ne. fles [ ], een niet uitgesproken<br />
[d] waar in het Nederlands [d] wel wordt uitgesproken (vier keer),<br />
bijvoorbeeld De. land [ ], Fr. lân [l¿:n], Ne. land [lant], en een monoftong<br />
[i] waar het Nederlands een diftong heeft [ ] (acht keer), De. vin [ ], Fr.<br />
wyn [wyn], Ne. wijn [ ].<br />
De overeenkomsten tussen het Nederlands en het Deens waar het Fries<br />
een afwijkende klank heeft, beperken zich tot klinkers en vooral tot eachtige<br />
klanken. In vijf gevallen heeft het Nederlands en het Deens een<br />
[e:] waar het Fries een [] heeft, De. del [de:?l], Ne. deel [de:l], Fr. diel [di l] en<br />
in 13 gevallen een [ ] waar het Fries een [I] heeft, bijvoorbeeld De. centrum<br />
[ ], Ne. centrum [ ], Fr. sintrum []. Verder hebben het<br />
Nederlands en het Deens in vijf gevallen een [] waar het Fries een [¿]<br />
heeft, bijvoorbeeld De. rand [], Ne. rand [rant], Fr. râne []. Het is<br />
mogelijk dat de klanken die het Fries gemeenschappelijk heeft met het<br />
Deens opvallender zijn dan de klanken die het Nederlands en het Deens<br />
gemeenschappelijk hebben zonder dat dit noodzakelijkerwijs betekent<br />
dat het Deens daardoor makkelijker te begrijpen is voor Friezen. Dit blijven<br />
echter speculaties.<br />
5. Discussie<br />
Het uitgangspunt voor het onderzoek waarover hier wordt gerapporteerd<br />
was het vaak geopperde idee dat het Deens op het Fries lijkt en dat het<br />
daardoor voor Friezen gemakkelijk is, makkelijker dan bijvoorbeeld voor<br />
Nederlanders, om Deens te verstaan. In het door ons uitgevoerde empi-<br />
296 PHILOLOGIA FRISICA
isch-experimentele onderzoek is voor dit idee geen wetenschappelijke<br />
evidentie gevonden. De linguïstische afstanden (zowel lexicaal als fonetisch)<br />
tussen lijsten van 384 qua betekenis met elkaar corresponderende<br />
zelfstandige naamwoorden in het Fries en het Deens zijn niet kleiner dan<br />
die tussen het Nederlands en het Deens. En evenmin waren Friezen beter<br />
in staat om de 384 Deense woorden te begrijpen dan Nederlanders. Vooral<br />
het laatste resultaat wekt wellicht enige verbazing. Immers, zelfs als het<br />
Fries niet meer op het Deens lijkt dan het Nederlands, dan nog zou men<br />
verwachten dat de Friese proefpersonen in het voordeel zijn omdat ze het<br />
Deens vanuit (minstens) twee Germaanse talen kunnen benaderen. Leidt<br />
de ene route niet tot begrip, dan kan men altijd het nog via een tweede<br />
route proberen. Verder was het ook nog zo dat de Friese proefpersonen<br />
gemiddeld anderhalf jaar ouder waren dan de Nederlandse proefpersonen,<br />
wat ook een voordeel zou kunnen zijn. Ondanks deze twee voordelen<br />
echter deden de Friezen het niet significant beter dan de Nederlanders.<br />
We kunnen concluderen dat in dit onderzoek geen verschil gevonden<br />
werd tussen de twee proefpersoongroepen. We gaan er daarbij van uit dat<br />
het spraakmateriaal dat we in ons onderzoek gebruikt hebben een redelijke<br />
afspiegeling vormt van de kenmerkende eigenschappen van de drie<br />
onderzochte talen, maar we moeten wel toegeven dat het onderzoek voor<br />
een completer beeld eigenlijk nog eens herhaald zou moeten worden met<br />
een meer gevarieerde set van woorden, zodat bijvoorbeeld ook telwoorden<br />
en werkwoordsvormen worden meegenomen in de linguïstische afstandsberekeningen<br />
en de verstaanbaarheidsproef.<br />
Er voorlopig van uitgaand dat onze onderzoeksresultaten valide zijn,<br />
blijft de vraag bestaan waar het Fries-Deense verwantschapsidee zijn oorsprong<br />
vindt. Wat zijn mogelijke verklaringen? Het kan zijn dat mensen<br />
het verhaal kritiekloos van elkaar overnemen omdat het hun aanspreekt.<br />
Sommige taalkundige verhalen spelen sterk tot de verbeelding. Het meest<br />
bekende voorbeeld is het zogenaamde ‘sneeuwwoordenverhaal’, dat wil<br />
zeggen de bewering dat Eskimo’s een buitensporig groot aantal woorden<br />
voor sneeuw zouden hebben. Oorspronkelijk (Boas 1911) was er sprake<br />
van vier verschillende woorden voor sneeuw. Het sneeuwwoordenverhaal<br />
sprak kennelijk zodanig tot de verbeelding dat het voorbeeld in de<br />
loop der jaren talloze malen werd aangehaald, waarbij het aantal sneeuwwoorden<br />
steeds verder toenam, tot wel enige honderden. Volgens Pinker<br />
(1994) hebben Eskimo’s en Engelstaligen in absolute zin ongeveer even<br />
veel woorden over sneeuw tot hun beschikking. Relatief gesproken is het<br />
aantal bij de Eskimo’s echter groter, Eskimotaal heeft namelijk een veel<br />
kleinere woordenschat dan het Engels.<br />
Bij de aanname dat Fries en Deens meer gemeenschappelijk hebben dan<br />
Nederlands en Deens speelt wellicht ook een rol dat men ervan op de<br />
297
hoogte is dat er voor de kust van Denemarken ook een vorm van Fries<br />
wordt gesproken, en dat men uit de geografische nabijheid een taalkundige<br />
nabijheid afleidt. Een andere mogelijkheid is dat het Fries vroeger<br />
meer gemeen had met het Deens dan nu. Het Fries is immers in de loop<br />
van de tijd sterk door het Nederlands beïnvloed. De in dit onderzoek geteste<br />
gedachte zou dan misschien vroeger wel hebben gegolden. Het kan<br />
ook niet worden uitgesloten dat het idee tot op zekere hoogte op eigen<br />
ervaring berust en dat bepaalde overeenkomsten tussen Friese en Deense<br />
woorden, klanken of morfemen hun is opgevallen. In de inleiding hebben<br />
we al wat voorbeelden gegeven. Andere treffende voorbeelden die wellicht<br />
de aandacht van mensen hebben getrokken, zijn de overeenkomst tussen<br />
hoogfrequente woorden als het Deense barn en het Friese bern (Nederlands<br />
kind) en het Deense fisk en Fries fisk (Nederlands vis). In dit geval zou<br />
er sprake zijn van selectieve waarneming, mensen richten hun aandacht<br />
op enkele opvallende overeenkomsten en negeren de verschillen. Het zou<br />
aardig zijn om de fabel aan een nader onderzoek te onderwerpen door<br />
middel van een enquête. Daarmee kan tevens de algemeenheid van het<br />
idee in kaart worden gebracht.<br />
> Literatuer<br />
Boas, Franz (1911) Handbook of American Indian Languages. Washington:<br />
Government Printing Office<br />
Gooskens, Charlotte, Wilbert Heeringa & Karin Beijering (2008, ‘Phonetic<br />
and lexical predictors of intelligibility’, in: International Journal of<br />
Humanities and Arts Computing 2 (1-2) 3-81.<br />
Heeringa, Wilbert (2004), Measuring Dialect Pronunciation Differences using<br />
Levenshtein Distance. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen.<br />
Pinker, Steven (1994) The Language Instinct: the new science of language and<br />
mind. London: Penguin Books.<br />
298 PHILOLOGIA FRISICA