Kyahi Hamongkarsa - Gamelan group Marsudi Raras

KYAHI HAMONGKARSA
constructie, inwijding en naamgeving van een gamelan
met daarin verwerkt:
De gongfabricatie te Semarang
E.D.W.Jacobson en J.H.van Hasselt, 1907
Francis van Kruining
Rotterdam, 2011

Inhoudsopgave
Voorwoord blz. 2
Hoofdstuk I, De instrumenten blz. 3
De wilah -instrumenten:
- de instrumenten van het wilah polos -type blz. 3
- de instrumenten van het wilah blimbingan -type blz. 5
De pencon -instrumenten:
- de instrumenten van het pencon gandhul -type blz. 6
- de instrumenten van het pencon pangkon -type blz. 8
De instrumenten van het wilah pencon -type blz. 10
De andere bronzen instrumenten blz. 10
De overige instrumenten blz. 11
Hoofdstuk II, De vervaardiging van de pencon-instrumenten blz. 14
De gongfabricage te Semarang blz. 15
Het gieten blz. 18
Het smeden blz. 21
Het stemmen en afwerken blz. 29
Beschrijving van gereedschappen en andere benodigdheden blz. 33
Verschilllen tussen 1907 en nu blz. 35
Hoofdstuk III, Het gieten, smeden en stemmen van de wilah-instrumenten blz. 37
Hoofdstuk IV, Het vervaardigen en stemmen van ijzeren instrumenten blz. 39
Hoofdstuk V, Slendro gamelan Kyahi Hamongkarsa
De aanschaf blz. 42
Het maken van de verschillende onderdelen blz. 43
Het verven blz. 45
De overige instrumenten van onze gamelan blz. 47
Hoofdstuk VI, Inwijding en naamgeving
De voorbereiding voor de sesajen blz. 49
De inwijdingsceremonie met de naamgeving blz. 51
Opmerkingen blz. 55
Uitspraak en schrijfwijze van Javaanse woorden blz. 58
Bronvermelding en verantwoording blz. 60
Nawoord blz. 62
Verklarende woordenlijst blz. 63
Bijlage: werktekeningen blz. 71
1

Voorwoord
In het voorjaar van 1981 werd er, op initiatief van de heer Suwondo Sudewo, een
gamelancursus georganiseerd in Museum Nusantara. Deze cursus stond onder leiding van Niels
Walen. Hij speelde zelf al jaren bij Caraka Kembang, het gamelangezelschap van de Indonesische
Ambassade. De cursus bestond uit vijftien lessen van twee uur, op de zaterdagmorgen.
Het enthousiasme van de cursisten was zo groot, dat nog in hetzelfde jaar een vervolgcursus
werd gegeven, maar nu aan twee groepen. Een van deze groepen bestond uit een aantal personen
die al enkele jaren op de gamelan in het Haags Gemeentemuseum hadden gespeeld.
Van de mensen uit die tijd is een vaste kern overgebleven, die, tot op de dag van vandaag, de
Midden-Javaanse gamelanmuziek beoefent en bekendheid probeert te geven.
Niels is tot 2002 onze vaste muzikale leider gebleven.
We begonnen als groep onder de naam Swara Singa (Het gebrul van de leeuw). Een naam die
toen zeker bij ons paste. In 1984 gaf de heer Suhardi Djojoprasetyo (Mas Hardi) ons onze
huidige naam: Marsudi Raras. Dit betekent zoveel als: op ingetogen wijze zoeken naar harmonie.
In 1987 werden we statutair een vereniging, met als standplaats Delft. Daar oefenen we nog
steeds elke zaterdag op Kyahi Paridjata, de oude, prachtige gamelan van het museum.
In de 30 jaar dat Marsudi Raras bestaat, zijn we uitgegroeid tot een hechte groep, die veel
heeft meegemaakt. Heel wat jaren gingen we op gamelanweekend. Onder leiding van gastgamelanleraren
als Mas Hardi, Mas Darsana (ASKI, 1986, zie opmerking 1) en Bernard Arps werd
er dan hard gestudeerd op moeilijke, nieuwe stukken. Daarnaast werd er ook veel plezier
gemaakt, goed gegeten - met dank aan Djumilah Somopawiro en Dick Rijsenberg - en gedronken.
We hebben veel concerten in Museum Nusantara gegeven en veel optredens verzorgd door heel
het land. In 1988 heeft Marsudi Raras een eigen sléndro-gamelan aangeschaft. Middels bijdragen
van de leden en een grote gift van Ir. J.B. Marée waren we in staat een aantal complete
instrumenten en een groot aantal klankstaven en gongs over te laten komen uit Indonesië.
Door een enorme inzet van diezelfde leden werden de nog niet complete instrumenten van een
onderstel voorzien. Alles werd daarna, onder leiding van Mariko Nishide, op authentieke Japanse
wijze geverfd en afgelakt.
Een van de hoogtepunten was de inwijding en naamgeving van onze nieuwe gamelan in 1990.
Deze voor Nederland unieke gebeurtenis werd geheel op traditioneel Javaanse wijze uitgevoerd
door Mas Hardi. Hij was ook degene die onze gamelan zijn naam gaf: Kyahi Hamongkarsa.
Sinds januari 2006 is Mas Hardi onze vaste gamelanleraar.
Dit boekje gaat vooral over gamelaninstrumenten, de bouw van een gamelan, het smeden van
gongs (aan de hand van de publicatie “ De gong fabricatie te Semarang”, 1907) en de afwerking
van onze eigen sléndro-gamelan. Ook zal veel aandacht worden besteed aan de inwijding en
naamgeving van Kyahi Hamongkarsa. Deze ceremonie was voor Nederland zo uniek, dat het
jammer zou zijn als alle gegevens daarvan niet voor iedereen toegankelijk zouden zijn.
Ik wens iedereen veel plezier met het lezen van dit boekje.
2
pas à pas

Hoofdstuk I, De instrumenten
De instrumenten van de gamelan en hun speelwijze zijn al beschreven in het boekje
“De Javaanse Gamelan”, dat door mij is geschreven in 2005. Nu ga ik slechts in op hun vorm en
de fabricage van de onderdelen.
Als je de muziekinstrumenten van een gamelan goed bekijkt, dan kun je naar hun uiterlijk
grofweg twee verschillende vormen onderscheiden. De ene groep instrumenten bezit klankstaven,
wilah, die al dan niet op afzonderlijke buisvormige resonatoren (bumbung) liggen.
De andere groep, de pencon-instrumenten, bestaat uit keteltjes en gongs. Deze worden bespeeld
door op de centraal liggende pencu (slagknobbel) te slaan.
Daarnaast is er natuurlijk ook een aantal andere instrumenten, die niet onder wilah- en
pencon-instrumenten vallen. Ook deze worden kort behandeld.
De wilah-instrumenten
De instrumenten van het wilah polos-type
De saron demung, de saron barung, de saron wilah sanga en de saron panerus, die ook wel peking
wordt genoemd, zijn de balungan-instrumenten, die voorzien zijn van klankstaven van het wilah
polos -type. Dit type is recht en glad en wordt in het midden van de toets aangeslagen met een
houten tabuh. Aan beide uiteinden van de toets is een gat geboord (bolongan). De toetsen liggen
op gevlochten, bamboe of rotan kussentjes (tawonan) en zijn door middel van ijzeren pinnen,
placak, op het onderstel bevestigd. In dit onderstel (rancakan) is één grote resonator uitgehakt.
De wilah polos staven kan men qua vorm verder onderverdelen. Als je de bronzen klankstaven van
gamelan Kyahi Paridjata in het Museum Nusantara bekijkt, dan behoren deze tot de nyirah lélé
vorm. Deze zijn aan de bovenkant afgerond en aan de onderkant min of meer vlak. De koperen
staven van gamelan Kyahi Hamongkarsa zijn van het nyigar penjalin-type. Dit zijn platte staven
die over de gehele lengte in de breedte gebogen zijn.
saron wilah sanga saron barung ( Yogya) saron demung peking saron barung (Solo)
Door de stevige, massieve staven en door de houten hamers (tabuh) waarmee de wilah worden
aangeslagen, zijn deze balungan-instrumenten bij uitstek geschikt om zowel zeer hard, als ook
zeer zacht bespeeld te worden. Al zal zacht spelen voor de peking-speler, met zijn/haar van een
hoornen kop voorziene tabuh, best een lastige opgave zijn.
3

gambang kayu
Ook de houten gambang kayu hoort qua vorm van de staven bij de wilah polos-instrumenten. De
houten wilah, van het type kagok mataram, liggen op een dikke, van touw gemaakte, tawonan.
Deze ligt weer op een houten onderstel, dat uit panelen is samengesteld. Dit kijingan -frame
dankt zijn naam aan de vorm van een traditioneel moslimgraf (kijing). Het onderstel dient tevens
als een niet-gestemde resonator. De laagst gestemde toets van onze sléndro gambang, de dubbel
gestreepte lage 5, meet 53,8 cm bij 6,4 cm. De hoogte is 6,3 mm. De hoogst gestemde toets, de
dubbel gestreepte hoge 5, meet 30,4 cm bij 4,9 cm met een hoogte van 44.9 mm.
Anders dan bij de sarons is in de wilah van de gambang slechts aan één kant een gat geboord.
Door middel van een placak wordt aan deze kant de wilah aan het onderstel bevestigd. Aan de
andere kant zorgen twee placakan aan weerszijden van de klankstaaf ervoor dat deze op zijn
plaats blijft.
De gambang-toetsen worden aangeslagen met twee béndha. Deze tabuh bestaat uit een ronde
schijf(béndha), voorzien van een stevige katoenen rand (blebet), bevestigd aan een lange, dunne,
hoornen handgreep.
Vroeger werd er ook gespeeld op een gambang gangsa. Deze uit bronzen toetsen bestaande
gambang komt nauwelijks meer voor (zie opmerking 2).
Uitvoering Xotus te Delft, 1 oktober 2000. Van links naar rechts: Elaine Tanikromo, Hans van der Put, Dick Rijsenberg,
Jos van Leur, Marcel Minnee, Anna Buning, Niels Walen, Djumilah Somopawiro, Frits Kruis, Tom van der Put en Marijke
van Kruining.
4

De instrumenten van het wilah blimbingan-type
De slenthem, het laatste en laagstgestemde balungan-instrument, de gendèr en de gendèr
panerus hebben wilah van het blimbingan-type. Kenmerkend voor deze staven is dat ze relatief
dun zijn en aan het oppervlak over de lengte enkele ribbels hebben. De naam blimbingan komt dan
ook van de stervrucht Averrhoa bilimbi, die ook ribbels aan de buitenkant heeft.
De meeste wilah blimbingan zijn gemaakt van brons, maar tegenwoordig worden ze ook gemaakt
van koper. Dit is het geval bij onze instrumenten. Aan beide uiteinden van de staaf is een gat
(bolongan) geboord. Ook deze staven kunnen weer worden onderverdeeld in verschillende typen.
De wilah van onze gamelan zijn van het kruwingan-type.
In tegenstelling tot de wilah polos-instrumenten, is elke klankstaaf bevestigd boven een eigen
resonator, bumbung. Deze werd vroeger van bamboe gemaakt. Nu gebruikt men er ook vaak
zinken of blikken buizen voor. Deze staan naast elkaar in de rancakan en hoeven niet echt
cylindervormig meer te zijn. De bumbung die afgestemd zijn op de laagste tonen, zijn aan de
bovenkant deels afgesloten door een ring, tumbengan, die ervoor zorgt dat de klankbuizen niet
lang hoeven te zijn om de goede resonantie te geven. De bumbung van de hogere tonen zijn aan
de bovenkant helemaal open. Om hier de juiste resonantie te bereiken, worden de buizen
ingekort door middel van een schijf, die in de buis wordt aangebracht. Hoe hoger de toon, hoe
hoger deze schijf bevestigd wordt.
gendèr zijaanzicht
De wilah zijn opgehangen boven deze resonantiebuizen door middel van een koord, pluntur. Dit
koord gaat aan de bovenkant van de wilah door de bolongan en wordt aan de onderkant vastgezet
met een houten of benen pinnetje (bremara), dat iets dikker is dan een lucifer. Het koord is aan
weerzijden van het instrument bevestigd aan de dhendan ofgolèkan.
Bij de slenthem, met zijn zeven klankstaven, zit tussen elke wilah een ongeveer vijf centimeter
hoge placak voorzien van een, al dan niet open, oog. Bij de gendèr en de gendèr panerus, met
veertien wilah, zit om de twee staven een placak. Hierdoor loopt de pluntur.
De slenthem neemt binnen de balungan-instrumenten een eigen plaats in. Hij is een octaaf lager
gestemd dan de saron demung en wordt aangeslagen met een béndha, waarvan de handgreep
(garan) van hout is. Door de afzonderlijke resonantiebuizen en de wat zachtere klank is de
slenthem in staat ook in het lagere irama mooi en vol te klinken. In de irama’s III en IV speelt de
slenthem, als alusan-instrument, altijd mee, ook daar waar de andere balungan-instrumenten
stoppen.
5

slenthem zijaanzicht
De pencon-instrumenten.
De pencon-instrumenten zijn ronde gongs, die in het midden voorzien zijn van een slagknobbel,
de pencu. Zowel naar hun vorm, als naar de manier waarop ze opgehangen zijn of op rekken liggen,
kunnen ze verdeeld worden in verschillende groepen. De groep van de pencon gandhul bestaat uit
hangende gongs. Ze worden vanaf de zijkant aangeslagen. De gongs/keteltjes die op een rek
liggen en vanaf de bovenkant worden aangeslagen, worden pencon pangkon genoemd.
Gelet op de vorm kan men binnen deze laatste groep een onderscheid maken. De lagere,
afgevlakte vorm wordt dhempok genoemd. Deze vorm lijkt erg veel op de vorm van de hangende
gongs. Daarnaast zijn er keteltjes die veel hoogwandiger zijn. Deze pencon-vorm wordt brunjung
genoemd (zie fig. 2a, blz. 21).
De instrumenten van het pencon gandhul type.
De gong ageng of gong gedhé (zie opmerking 3) is de grootste van de pencon gandhulinstrumenten.
Zijn toon is het laagst gestemd van alle gamelaninstrumenten. Hij wordt, evenals
de andere pencon gandhul-instrumenten, aangeslagen met een béndha (soms gebeurt dit ook met
een samengebalde vuist). De béndha is een tabuh met aan het uiteinde een houten bolvormige
knop die voorzien is van een zeer stevige laag vilt/katoen. Aan deze knop zit een korte houten
steel. Het is belangrijk dat deze gong zó wordt aangeslagen, dat er de nodige zwevingen
ontstaan. Er zijn gong ageng met een doorsnede van 85 cm en meer. Vanwege de grote
hoeveelheid brons en het enorme vakmanschop dat nodig is om deze grote gongs te smeden,
worden ze steeds minder gemaakt en zijn ze verschrikkelijk duur. Er worden nu echter ook gongs
van ijzer gemaakt. Deze beschikken ook over een goede klank, al moet er bij het aanslaan op
gelet worden dat de pencu niet te hard wordt geraakt. Onze gamelan beschikt over een fraai
gestemde ijzeren gong ageng met een diameter van 90 cm.
De gong suwukan en de kempul zijn de andere, kleinere pencon gandhul-instrumenten binnen
onze gamelan. We kunnen beschikken over twee gong suwukan die gestemd zijn als 6 en 1. Van de
kempul hebben we er drie: de 5, de 6 en de hoge 1. Ook deze instrumenten zijn van ijzer
gemaakt.
In de bau, de opstaande rand van de gongs en kempuls, zijn op enige afstand van elkaar twee
gaten geboord. Hierdoor wordt een dik koord (klanthé) gehaald, dat aan de binnenkant van de
gong door middel van een knoop wordt vastgezet. Het koord bestaat uit een of twee stukken, al
naar gelang de manier waarop de pencon gandhul wordt opgehangen aan de gayor, de
gongstandaard. In Solo bestaat het koord meestal uit twee stukken, die beide eindigen in een lus.
6

In één lus zit een cakilan, een ronde houten pin. Deze wordt, terwijl het koord om de horizontale
balk van de gayor wordt geslagen, door de andere lus gehaald. Als de klanthé uit één stuk
bestaat, kan de gong aan een haak (canthèlan) worden opgehangen of aan de uiteinden van de
gongstandaard. Deze manier wordt vaker gebruikt in Yogya.
gong suwakan kempul 5, 6 en 1 gong ageng
7

De instrumenten van het pencon pangkon-type
Van de pencon pangkon-instrumenten zijn de gongs/ketels van de kenong het grootste. Ze zijn
allemaal van het brunjung type. De rancak waarop de kenong-ketel wordt geplaatst, bestaat uit
een vierkanten, houten bekisting, die zowel open is aan de boven- en aan de onderkant. Vanaf de
bovenste hoekpunten worden diagonaal koorden (pluntur) bevestigd, waarop de kenong rust.
Omdat in de huidige gamelans meerdere kenong gebruikt worden, worden er nu ook onderstellen
gemaakt waarop twee of drie kenong kunnen liggen. In deze rancakan worden wel tussenschotten
geplaatst.
Mocht het zo zijn dat de ene
kenong wat minder hard klinkt
of korter nagalmt, dan kan
men dit vaak gemakkelijk
oplossen. Op de koorden
waarop de betreffende kenong
ligt, legt men dan een dun stuk
karton of, zoals in Indonesië,
een bananenblad.
Hoe hoger en relatief
smaller de kenong is, hoe
hoger de klank. Onze gamelan
beschikt over een rancak met
twee, en een rancak met drie
kenongketels, te weten de 2, 3
en 5, 6 en hoge 1. De breedte,
gemeten over de dudu, is bij
alle kenongs 34,8 cm. De hoogte varieert respectievelijk van 26,2 cm voor de kenong 2 tot 27,8
cm voor kenong hoge 1. Het grootste verschil zit in de recep, die variëert van 6 cm tot 10 cm.
(zie blz. 21, fig. 2f en 2e).
Er bestaat ook een kenong van het dhempok-type: de kenong japon. Deze kenong is veel lager
van vorm en gestemd als een lage vijf. In Solo wordt deze kenong niet gebruikt. In Yogya komt
hij wel voor. Hier wordt hij gebruikt voor de snellere, hard gespeelde stukken.
De kenong rèntèng wordt beschreven bij de wilah pencon-instrumenten.
Ook de kethuk en de kempyang vallen onder de pencon
pangkon-instrumenten. De kethuk, die in elke gendhing
wordt gebruikt, is van het dhempok-type. Hij is sléndro
gestemd als 2 en in pélog als lage 6. De kempyang is met
zijn veel hogere toonhoogte, in sléndro als hoge 1 en in
pélog als hoge 6, van het brunjung-type. Beide keteltjes
liggen op één houten rancakan. Deze lijkt qua vorm en de
manier waarop de pluntur is bevestigd op het onderstel
van twee kenong-ketels, maar dan lager en natuurlijk
kleiner van vorm.
8

De bonang barung en de bonang panerus zijn ook pencon pangkon-instrumenten. De keteltjes
in de bovenste octaaf van elk instrument zijn van het brunjung-type. De keteltjes in het lage
octaaf zijn van het dhempok-type. De bonangs hebben in sléndro twaalf en in pélog veertien
keteltjes. Deze liggen in twee rijen op een houten rancakan in de vorm van een “bed”. Door de
eindpanelen (tawingan) en zes tussenstukken (dhendha) is een zeer lang koord (pluntur) geregen,
gemaakt van katoen of van leer, geregen. Dit is zo gedaan, dat er vier evenwijdige draden
gevormd worden. Hierop rusten de keteltjes. Soms bezit een bonangketeltje een doffere toon
dan de andere, men spreekt dan van bonang ngodhong. Dit probleem kan dan op dezelfde manier
verholpen worden als bij de kenong.
bonang panerus bonang barung
De pencon pangkon-instrumenten worden aangeslagen met een bindhi, een langwerpige tabuh,
waarvan het uiteinde, waarmee de toets wordt aangeslagen, is omwikkeld met een dik, katoenen
koord.
Alle pencon-instrumenten van onze ijzeren gamelan Kyahi Hamongkarsa zijn voorzien van een
koperen pencu. Deze is aan de ijzeren pencu gelast.
9

De instrumenten van het wilah pencon-type
Tot slot zijn er ook gamelaninstrumenten met klankstaven, die in het midden voorzien zijn van
een pencu. Dit zijn de wilah pencon-instrumenten.
De bekendste hiervan is de gong
kemodhong of gong kemadha. Deze gong
wordt vaak bespeeld tijdens gamelan
gadhon uitvoeringen. Hij neemt de plaats
in van de gong ageng. De twee klankstaven,
die onderling een heel klein beetje anders
gestemd zijn, hebben aan de uiteinden
twee gaten. Hierdoor wordt de pluntur
geregen. Door dit koord te bevestigen aan
de bovenranden van de plangkan (de
houten bekisting) kunnen de staven
opgehangen worden boven één of twee
aarden kruiken (kendhil grabah), die dienst
doen als resonator en zich in de houten
bekisting bevinden. Door nu beide staven
juist na elkaar aan te slaan met de
béndha, zorgt het kleine verschil in
toonhoogte ervoor dat de gewenste ombak
(zwevingen) ontstaan die aan een gong
ageng doen denken. Soms slaat men slechts op één wilah om deze gong te kunnen gebruiken als
gong suwukan.
Een ander wilah pencon-instrument is de slentho, een slenthem met wilah pencon. Dit
instrument wordt nog wel gebruikt in hofgamelans (zie opmerking 4).
Ook de kenong rèntèng heeft de vorm van een slenthem. De uiteinden van de wilah aan de lange
zijden zijn licht naar beneden gebogen. Beide instrumenten worden aangeslagen met een bindhi.
De andere bronzen instrumenten
De kemanak is uit één bronzen plaat gemaakt, die, terwijl hij verhit was,
is omgesmeed in de vorm van een uitgeholde banaan met een korte steel. Om
een gendhing kemanak te spelen, zoals Ketawang Mijil, laras sléndro pathet
nem (een onderdeel van Srimpi Gandakusuma ) heeft men twee kemanak
nodig. De set is meestal gestemd in sléndro 6 en hoge 1. Er zijn twee
spelers nodig, die met een tabuh van het bindhi-type de kemanak om
beurten en in een vast patroon aanslaan. De kemanak ligt in de linkerhand
met de steel naar beneden. Na het aanslaan wordt de kemanak eerst naar
de speler toe bewogen en vervolgens, terwijl de kemanak weer van de speler
af beweegt, met de duim gedempt. Door deze beweging ontstaan er
zwevingen, welke karakteristiek zijn voor dit instrument. In een gendhing
kemanak wordt slechts gezongen. Er spelen geen balungan-instrumenten mee.
10

De kecèr is het laatste bronzen instrument dat hier beschreven wordt. Het bestaat vaak uit
vier of meer kleine ronde of achthoekige schelletjes met een diameter van zo’n 10 cm. Elk
schelletje heeft centraal een pencu. Twee pencu zijn doorboord en voorzien van een koordje. De
andere schelletjes zijn, met de pencu naar beneden, door middel van een pin losjes bevestigd aan
een onderstel. Dit onderstel lijkt op dat van de saron. De speler heeft in elke hand, aan het
koordje, een schelletje vast. Deze beweegt hij op en neer en daarbij tikt met de schelletjes
tegen de andere.
De kecèr wordt tijdens de wayang gebruikt, maar ook bij gendhing zoals Kodhok Ngorek, laras
sléndro, pathet sanga (zie blz. 47).
De overige instrumenten
De kendhang is een trom die bestaat uit een cilindervormig, houten omhulsel (ploncon) dat
meestal gemaakt is uit één stuk hout van de nangka (Artocarpus heterophylla Lam.). Aan de
binnenkant kunnen opstaande randen worden gemaakt om uiteindelijk een bepaalde klank te
verkrijgen. Aan beide kanten van de ploncon is een dierenhuid (tébokan) bevestigd. In Solo
gebruikt men daar veelal het vel van een geit voor. De huid zit aan de buitenrand gewikkeld rond
een bamboe of houten ring (blengker). Door de vorm van de ploncon is de oppervlakte van het ene
vel groter dan dat van het andere. Hierdoor verschilt de klank bij het aanslaan.
De twee vellen worden aan de trom bevestigd door middel van een onbewerkte leren band
(janget). Door kleine openingen in
het vel, direct naast de blengker,
gaat de band van het ene vel naar
het andere. En wel zodanig, dat er
een V-vormig motief ontstaat. Door
deze band, terwijl hij nat is, goed
aan te spannen, wordt de kendhang
al ruwweg gestemd.
Aan de kant van het kleinste vel is
steeds om de punt van elke V een
van rotan of leer gevlochten
ringetje (suh) bevestigd. Door dit
ringetje te verschuiven, kunnen de
riemen nog meer worden
aangespannen. Hierdoor kan men de
vellen op de juiste toonhoogte
afstemmen.
Er zijn verschillende soorten
kendhang, onder andere de kendhang
gedhé, de kendhang wayangan, de
kendhang ciblon en de ketipung.
Gelet op het formaat is de kendhang
gedhé de grootste en de ketipung de
kleinste trom. De hierboven
genoemde trommen hebben
verschillende functies binnen de
kendhang gedhé ketipung ciblon gamelan.
11

Op de ketipung na, die meestal aan de voeten, of op de schoot van de kendhang-speler ligt,
worden de overige trommen op een standaard (tlapakan) geplaatst. Deze bestaat uit twee houten,
min of meer x-vormige zijkanten. Deze zijn aan elkaar bevestigd door middel van een rondhout.
Om de kendhang vrij te kunnen ophangen worden er meestal leren banden aan de bovenkant van
elke zijkant bevestigd.
De grootste van alle kendhang is de bedhug. Deze trom wordt meestal gemaakt van munggurhout
(Mimosa saman Jacq.). De bedhug verschilt van de andere trommen, doordat de vellen die
aan beide kanten zitten, even groot zijn. Nadat de trom gemaakt is, kunnen de vellen ook niet
meer gestemd worden. Zij worden namelijk met houten pinnen aan de ploncon bevestigd.
De bedhug staat op een stevig houten onderstel, of wordt – zoals die in het Gemeentemuseum
van Den Haag – opgehangen in een rek. De bedhug wordt ook niet met de hand bespeeld, maar
wordt aangeslagen met een houten tabuh, of een béndha die ook voor het aanslaan van kempuls
wordt gebruikt.
De rebab is een twee-snarige, van oorsprong uit
Arabië afkomstige, viool. Hij wordt rechtstandig
bespeeld, door een speler die in kleermakerszit
(sila) zit. Het slanke instrument is geheel
gemaakt van hout. De klankkast(menthak) wordt
nu meestal van nangka-hout gemaakt. Vroeger
werd hier ook wel een halve kokosnoot voor
gebruikt. De klankkast is bespannen met een zeer
dun stuk vel (babat), dat uit de pens van een
buffel is gehaald. Opvallend zijn de lange
stemschroeven (kupingan en mangol), die aan
weerszijden op ongeveer tweederde van de hals
zitten. Door hieraan te draaien kunnen de twee
koperen snaren gespannen worden. De snaren
worden aangestreken met de kosok (strijkstok),
welke bespannen is met paardenhaar. Als de
rebab niet bespeeld wordt, dan wordt hij tegen
een standaard (plangkan) geplaatst. Deze kan
verschillende vormen hebben.
De suling is een smalle bamboefluit. Hij is zo
gesneden, dat de bovenkant is afgesloten door
een natuurlijk tussenschot (ros). Hiervan is een
klein gedeelte weggesneden, doorlopend juist tot
in de bamboekoker. Over het einde van de fluit en
het ontstane gat wordt een rotan of bamboe
ringetje (suh) geschoven. Omdat dit ringetje niet
om de suling zit als deze niet bespeeld wordt, is hij door middel van een touwtje aan de suling
bevestigd. In de suling zijn op onderling verschillende afstanden gaten geboord. In de sléndro
suling zitten vier gaten. De pélog suling heeft er meestal vijf, maar dat kunnen er ook zes zijn.
Door nu wat schuin tegen de suh en in de blaasopening te blazen ontstaat er een toon. Door nu
met de vingers de gaten te dichten, of juist te openen, ontstaan er verschillende tonen. Door
óverblazen ontstaan de hogere tonen.
12

De siter peking bestaat uit een relatief
lange, houten klankkast met klankgat. De
ijzeren snaren zijn aan de smallere
onderkant van de klankkast bevestigd aan
korte pinnen. De snaren lopen over een
ijzeren kam naar de stemschroeven, die aan
de bovenkant van de klankkast zijn
bevestigd. De siter peking heeft 22 snaren,
die twee aan twee één toon vormen. Beide
snaren worden soms zo gestemd, dat ze nét
niet eender klinken. De snaren worden met
de duimnagels bespeeld en met de overige vingers afgedempt. Door zijn korte snaren klinkt deze
siter schel en erg hoog. Door draaibare pootjes, die aan de zijkant van de siter zijn bevestigd,
kan het instrument omgekeerd worden. De onderkant, die nu boven ligt, is ook voorzien van
snaren, een klankgat en een kam. Door nu, vooraf aan een uitvoering, de ene kant in sléndro te
stemmen en de andere kant in pélog, hoeft men de siter tijdens het spelen slechts te kantelen
om in een ander laras te spelen.
De celempung is een veel grotere siter, die slechts aan een kant bespeeld kan worden. Deze
siter heeft een – aan de bovenkant- gesloten klankkast, staat veel schuiner (ongeveer in een
stand van 30º) en hoger bij het bespelen. De stemschroeven zijn bevestigd in een sierlijke
houten “brug”. De dertien paar snaren, van lage 1 tot hoge 3, worden aan de onderkant van de
brug bevestigd. Door de veel langere snaren klinkt deze siter laag.
deels gerestaureerde celempung
13

Hoofdstuk II, De vervaardiging van de pencon-instrumenten
In 1907 schreven E.D.W. Jacobson en Mr. J.H. van Hasselt zeer uitvoerig over het gieten,
smeden en stemmen van bronzen gongs te Semarang. Dit artikel werd uitgegeven als:
De gong fabricatie te Semarang.
Publicatie uit ’s Rijks Etnografisch Museum, Serie II nr. 15, 1907.
Plaat 1. De besalèn tijdens het verhitten van de te smeden gong.
De cirkelvormige lichte plek op de achtergrond is de kratervormige opening van de haard. Deze is feitelijk
niets anders dan een uit houtskool opgebouwde heuvel.
De panji (smid) zit, met zijn benen in de kuil, op de grond voor het vuur. Met behulp van de twee penyukats,
die steunen op een houten lat, bewerkt hij het werkstuk dat in het vuur ligt.
Op het lager gelegen gedeelte rechts zitten twee helpers (nulup en ngaroni), die in dit geval twee
blaasbalgen bedienen. Links van hen, aan de rand van het verhoogde gedeelte, staat de watu mindhan, met
daar vlak voor de palu (ijzeren hamer).
Links vooraan zie je het kleine cementen waterbakje (kobokan) met de van rijststengels gemaakte kwast
(kobyok). Vlak voor de voeten van de panji is het bovenvlak van de watu plarapan zichtbaar.
Direct naast de panji liggen de handbeschermers en de tangen waarmee hij bij het smeden de gong zal
vasthouden. Tussen de vier hamers kan men de watu tandhes zien en de ophoging van leem (luluh), welke tot
steun dient voor de gong bij het smeden.
Op de achtergrond links zit een van de smeden te wachten totdat het werkstuk voldoende heet is om
gesmeed te worden.
Op de achtergrond rechts staat een uit bladeren en bamboe gevlochten korf waarin de houtskool wordt
aangeleverd. Links daarvan staan enkele ronde vormen voor het gieten van de lakar.
14

Omdat er in al die tijd niet echt veel veranderd is bij de fabricage van deze gongs - en ook
het smeden van de kleinere pencon-instrumenten op ongeveer dezelfde manier gebeurt – heb ik
het overgrote deel van dit werk omgezet in wat moderner Nederlands. Het orgineel van 1907 is
gepubliceerd in twee kolommen. De linkerkolom is geschreven in het Nederlands, de rechter in
het Duits. Ik heb er in dit artikel voor gekozen de twee kolommen te handhaven, alleen dan in het
Nederlands.
Omdat niet alle hoofdstukken even belangrijk zijn in het kader van dit boekje, heb ik alleen de
volgende hoofdstukken omgezet:
- de gongfabricatie -3- (oorspronkelijke bladzijde nummering)
- het gieten -8-
- het smeden -16-
- het stemmen en afwerken -32-
De Javaanse termen die men in die tijd bij het smeden gebruikte, heb ik volgens de nieuwe
schrijfwijze geschreven. Ze staan, evenals alle andere Javaanse woorden in dit boekje, schuin
geschreven. Enkele van de oorspronkelijke voetnoten heb ik omgezet in opmerkingen, die u
achteraan in dit boekje kunt vinden. Vanwege de leesbaarheid heb ik ook de beschrijving van de
meeste gereedschappen uit de tekst gehaald en er een aparte bijlage van gemaakt aan het einde
van dit hoofdstuk (blz. 33).
De gongfabricage te Semarang
-3-
Van oudsher is Semarang, zowel op Java
als in de rest van de Indonesische Archipel,
bekend om de gongs die er vervaardigd
worden. Ze zijn van een kwaliteit die door de
Indonesische musici algemeen als de beste
wordt beschouwd.
De gongindustrie is in Semarang
geconcentreerd in Kampong Gendhingan (zie
opmerking 5). Op dit moment hebben zeven
Javaanse gongfabrikanten daar hun bedrijf.
Deze fabrikanten (tukang gendhing) behoren
volgens de gewone Javanen tot een hogere
klasse.
Voor de volledigheid volgen hier alle namen
van de tegenwoordige fabrikanten,
gerangschikt naar de omvang van hun
bedrijf: Pak Ladina, Pak Alia, Hama, Barum,
Basirun, Kastam en Simun.
Behalve de vier laatstgenoemden zijn deze
tukan gendhing zelf geen smeden. Zij zijn
veeleer de eigenaren van de gongsmederijen,
waarin bedreven werklieden voor hen de
gongs fabriceren, die zij dan verhandelen.
15
De gongsmeden Pak Alia (links) en Pak Bin Hama
-4-
Bovendien kopen de eigenaren ook de
grondstoffen voor de fabricage en de
benodigde werktuigen in. Het keuren van de
gietproeven gebeurt onder hun toezicht en
ze geven in het algemeen aan het gehele
bedrijf de nodige leiding.

In de gongsmederij (besalèn) worden niet
alleen de eigenlijke gongs, de bekende grote
bekkeninstrumenten uit de gamelan,
vervaardigd, maar ook al de overige bij de
Javanen bekende metalen bekken- en
slaginstrumenten. In hoofdzaak beperkt de
fabricage zich echter tot het vervaardigen
van de bendhé (zie opmerking 6) en de
kempul, de gongvormige instrumenten welke
een gewicht hebben van respectievelijk
hoogstens 10 en hoogstens 18 kati ( resp. ±
6kilo en ± 11 kilo). Het woord gong, de
eigenlijke naam van het bekkeninstrument
boven de 18 kati, wordt ook vaak als
verzamelnaam gebruikt. Het blijkt dat de
kempul en de bendhé soms van hetzelfde
gewicht kunnen zijn. Het is namelijk mogelijk
dat een zeer dun uitgehamerde en dus grote
kempul lichter is dan een kleinere maar
weinig uitgehamerde bendhé. De Javaan
onderscheidt ze dan ook veelal naar grootte,
in plaats van naar gewicht.
De fabricage van de metalen staven (wilah)
voor de Javaanse slaginstrumenten is in
Semarang van zeer kleine omvang. Dit komt
volgens de gongmakers door de concurrentie
die ze vanuit Solo ondervinden.
-5-
Een gongsmederij is een open loods die
meestal met dakpannen of ijzeren platen is
afgedekt. Het geheel maakt op de Europeaan
een erg primitieve indruk. De loods bevat
twee of meer smeedplaatsen, waarvan er een
beduidend groter van omvang is. Deze grote
smeedplaats is bestemd voor het maken van
de grote stukken met een gewicht van 35
kati (± 21,5 kilo) of meer.
Voor het maken van een gong wordt aan de
smeedplaats door een ploeg van meestal vast
bij elkaar horende werklieden gewerkt. Deze
ploegen bestaan in de eerste plaats uit de
eigenlijke gongsmeden van wie er ten
hoogste zes zijn.
De leider van dit zestal is de panji, de
ervaren gongsmid. Onder hem staan, in
volgorde van geoefendheid in het vak:
16
1. de malu ngarep
2. de malu nempong
3. de malu ngalap
4. de malu nulup en
5. de nulup, de helper, wiens
aanwezigheid bij het smeden alleen
nodig is wanneer er zeer grote
stukken worden gesmeed.
De smeden worden bijgestaan door een
werkman die de blaasbalg hanteert (de
ngaroni) en door een wisselend aantal
leerlingen (réwang) die belast zijn met onder
andere het aandragen van water en
houtskool.
Het smeden van de gongs (pandhe gong)
vraagt een langdurige oefening en nauwe
samenwerking van de smeden. Dit is dan ook
de reden dat de helpers al van jongs af aan
geleidelijk in het smeden worden geoefend.
De smeden werken bij voorkeur in hetzelfde
ploegverband. Mocht er dan ook een lid van
de ploeg ziek zijn, of om een andere reden
afwezig, dan werkt gewoonlijk de gehele
ploeg niet.
De plattegrond die hierna beschreven
wordt (fig. 1) geeft van de smeedplaats een
aardig overzicht. Opgemerkt moet worden
dat de smeedplaats ook gebruikt wordt om
de gongspijs te smelten.
-6-
figuur 1.

Bij a bevindt zich de haard (prapèn). Deze
bestaat uit een ondiepe ronde kuil die met
houtskool is opgevuld. In het midden van de
houtskool is een kratervormige kuil gemaakt.
Een ondergronds gemetseld kanaal
(b, dungu) verbindt het midden van de
haardkuil met een ondiepe vierkante kuil d
en is bij p afgesloten door een steen, die
punuk wordt genoemd. De functie van de
dungu is om lucht naar het vuur te leiden.
Met het woord dungu wordt tevens de
gehele smeedplaats aangeduid. Zoals we bij
ons zeggen dat een ijzergieterij met twee
of meer hoogovens werkt, zo zegt een
gongmaker dat hij twee of meer dungu bezit.
Door de punuk gaan een of twee buizen (c)
die suling worden genoemd en waaraan de
later te vermelden blaasbalgen worden
bevestigd.
In de smidse bevinden zich drie stenen
aanbeelden, die allen in de grond zijn
ingegraven. Het zijn de watu tandhes (h), de
watu mindhan (e) en de watu plarapan (g).
Bij i bevindt zich een klein, in de grond
verzonken, cementen waterbakje (kobokan),
dat gedeeltelijk is afgesloten met een
plankje. Hierin ligt een van rijststengels
gemaakte kwast (kobyok). De letter k geeft
de plaats aan van een in de grond
gemetselde en bepleisterde ronde waterkuil
(plandhan), waarin de werkstukken worden
afgekoeld.
-7-
Een ondiepe, vierkante kuil (f) met een
plank er overheen dient als zitplaats. Op de
grond bij l, m, n en o bevinden zich steeds
twee evenwijdige, houten latten (telundak).
Over deze latten leggen de smeden hun
hamers, om te voorkomen dat ze met de
vuile grond in aanraking komen.
Plaat 1 (blz. 14), geeft een nadere
toelichting op de plattegrond.
Een van de smidsen in elke werkplaats is
ingericht voor het maken van grote gongs
van meer dan 20 kati (12 kilo). Deze smidse
onderscheidt zich van de andere, behalve
17
door haar grootte, ook door het feit dat het
luchtkanaal bij c van twee tuiten (suling) is
voorzien. Meestal is er ook aan de
achterkant een miniatuurhaard met
luchtkanaal. Hier zal later op worden
teruggekomen (blz. 30).
De grondstoffen waaruit de gongs en al de
andere Javaanse slag- en bekken-
instrumenten gemaakt worden, zijn:
roodkoper (tembaga) met een
zuiverheidgraad van 98 tot 99 procent en
tin (timak rejasa).
Het roodkoper wordt door Europese
importeurs aangevoerd en is afkomstig uit
Japan of Australië. Het Australische koper
wordt geleverd in de vorm van blokken
(tembaga bolu) en het Japanse koper in
platen (tembaga sagu). De gongmakers geven
aan het Japanse koper, dat elektrolytisch is
verkregen, de voorkeur vanwege de
zachtheid en de veel grotere zuiverheid.
Vroeger kwam het voor de gongfabricage
gebruikte roodkoper uit Japan in de vorm
van dunne staven (tembaga lantakan), maar
deze worden al lang niet meer geleverd.
Het tin is afkomstig van de veilingen te
Batavia (Banka-tin). Beide grondstoffen zijn
op het ogenblik zeer duur. Daarom kopen de
meeste gongmakers tweedehands, bij
Chinese handelaren, hun goederen in. Voor
koper betalen ze fl. 62,-- tot fl. 63,-- per
pikul ( 1 pikul = 100 kati = 61,761 kilo) en
voor tin fl. 120,-- per pikul. Dit komt nu
overeen met respectievelijk €668,-- en
€1292,-- per pikul.
-8-
Sommige van de voornamere gongmakers
kopen het benodigde koper ook wel direct
van de Europese importeurs. Aangezien bij
zulke hoge prijzen de inkomsten van de
gongmakers grotendeels verloren zouden
gaan, wordt nu ook vaak oud koperwerk van
dandangs en salungs versmolten. Dit wordt
met het blokkoper vermengd in een
verhouding van drie op zeven. Het gebruik
van dit versmolten koper zal ook wel onder

gewone omstandigheden plaatsvinden. Het
oude koperwerk (tembaga rosokan) kost
ongeveer fl. 45,-- (€ 485,--) per pikul.
Het vervaardigen van de gongs bestaat uit
vier stadia: het gieten, het smeden, het
afwerken (afvijlen, afdraaien en polijsten)
en het stemmen.
Het gieten
De alliage waaruit de metalen muziek-
instrumenten gemaakt worden, heet gangsa
(zie ook opmerking 3) en bestaat uit tien
delen roodkoper en drie delen tin (zie
opmerking 13). Volgens de bewering van de
gongmakers hier, verstaan die uit Solo,
Bandjarnegara en andere plaatsen waar
wilahs en bonangs gemaakt worden,
tegenwoordig de kunst niet meer om gangsa
te bereiden. Zij zouden zich ertoe beperken
om oude gebarsten instrumenten om te
smelten. De voor de hele week benodigde
hoeveelheid gongspijs wordt gewoonlijk
vrijdag in de namiddag gemaakt. In een
haard kan in een dag 5 tot 6 pikul (± 340
kilo) gangsa worden bereid. Dit gebeurt op
de volgende manier.
-9-
Een grote smeltkroes (kowi besotan)
wordt in de houtskool van de haard
ingegraven en gedeeltelijk met houtskool
gevuld. Deze smeltkroezen, maar ook de
andere kleinere kroezen die bij de fabricage
nodig zijn, worden door andere werklieden
(tukang kowi) gemaakt. Twee van hen, Pak
Drachman en Abdoel Gapar, wonen op dit
moment in kampong Gendhingan.
Een mengsel van rode leem (lempung abang),
afkomstig uit de bij Semarang liggende
heuvels en verkoolde brambut of merambut
(doppen en gehakte stengels van de
rijstplant) vormt de grondstof voor de
kroezen. Ze worden met de hand gevormd en
na droging gebakken.
Als de smeltkroes is ingegraven en het
vuur in de haard is aangestoken, worden de
18
blokken koper met houtskool vermengd en
boven de kroes opgestapeld. Het geheel
wordt weer met houtskool afgedekt.
De houtskool (areng) die zowel voor het
smelten, als voor het verhitten van de
stukken tijdens het smeden wordt gebruikt,
is uitsluitend houtskool van jati-hout
(Tectona grandis L.). Houtskool van kesambihout
(Schleichera trijuga Wildd.) is van
betere kwaliteit, maar geeft volgens de
gongmakers een te felle hitte. Hierdoor
zouden de stukken ongelijkmatig verwarmd
worden en lichtelijk verbranden.
plaat 2: het blaastoestel; de panji giet gangsa in een
gietvorm.
Om het areng-vuur aan te wakkeren, wordt
bij het smelten geen gebruik gemaakt van
het ondergrondse luchtkanaal. Men plaatst
boven de stapel houtskool een eigenaardig
blaastoestel (zie plaat 2). Dit toestel
bestaat uit een suling in de vorm van een
dikke bamboe (Bambu petung, gemaakt van
de Bambusa nigro-ciliata Buse.) met
doorboorde geledingen. Tegenwoordig
worden ook wel ijzeren buizen gebruikt. De
buis is schuin boven de haard geplaatst, met
het onderste uiteinde in de kuil (zie d) en
wordt in het midden ondersteund door een
ijzeren dwarsstang. Het geheel wordt in
positie gehouden door een paar planken met
gewichten die erop gelegd worden.
-10-
Het uiteinde, dat zich boven de haard
bevindt, wordt afgesloten met een gebakken

uis (congklok), die gemaakt is van zwarte
klei (lempung) en zand (pasir). Natte klei
wordt gebruikt om het geheel goed af te
dichten. Aan het uiteinde van de conglok is
een rechthoekig, opstaand verlengstuk
bevestigd, dat uit twee delen bestaat: de
tuit (telale, wat eigenlijk slurf betekend) en
een bolvormig gedeelte (popogan). Dit deel
vormt de verbinding tussen de congklok en
de telale. De naar beneden gerichte “slurf”
wordt zodanig in de houtskool gestoken, dat
ze juist boven de smeltkroes uitkomt. Aan
het andere uiteinde van het blaastoestel
wordt een zak gebonden, die gemaakt is van
aan elkaar genaaide geitenvellen, waarvan de
haren niet zijn verwijderd. Aan de
bovenkant van deze zak is een wijde spleet
om de lucht in te laten. Deze uiterst
primitieve balg wordt lamus genoemd.
Het vereist nogal wat handigheid om met de
balg te werken. De helper (ngaroni) die met
dit werk belast is, zit op de grond met de
lamus tussen zijn knieën en pakt deze met
beide handen beet. Tegelijkertijd klemt hij
de uiterste hoek van de spleet met zijn
rechterelleboog, die op zijn dij steunt, vast.
De zak wordt nu uit elkaar getrokken en
tegelijkertijd opgelicht. Hierdoor stroomt
lucht in de wijd geopende spleet. Vervolgens
wordt de zak weer in elkaar gedrukt, terwijl
met de handen en de rechterbovenarm de
spleet wordt afgedicht. De lucht stroomt nu
door de suling en verlaat die door de aan de
andere kant aangebrachte telale. Het
aanblazen van het vuur (di lamus) wordt net
zolang voortgezet en er wordt steeds
opnieuw houtskool toegevoegd, totdat al het
koper gesmolten en verzameld is in de kroes.
Het smelten heet besot.
-11-
Pas nadat al het koper gesmolten is (wis
tuwa = reeds oud, dus gaar), wordt de
benodigde hoeveelheid tin toegevoegd. Met
behulp van twee ijzeren roerstaven
(penyukat gogol en penyugat pengiwa) wordt
alles goed omgeroerd (ngudeg) en worden de
slakken (krawa) afgestreken. Bij het smelten
ontstaat door oxidatie en vermenging met
19
de slakken een groot verlies (sudah) van
grondstoffen. Bij de eerste en de tweede
smelting, welke later zullen worden
beschreven, treedt een totaal verlies op van
wel 25 procent. De kleine stukjes metaal die
met de slakken meegaan (kenyi), worden
door de helpers (réwang) uit de houtskool
gezeefd en aan de gongmakers
terugverkocht voor 50 cent (€ 5,40) per
katti (0,617 kg.). Van de slakken
onderscheidt men twee soorten. De krawa
tembaga van de eerste smelting bevat
uitsluitend koperslakken. De krawa gangsa
van de tweede smelting bevat ook tin-as.
Door de gongmakers worden deze slakken
respectievelijk ook wel krawa besotan en
krawa wedel genoemd.
De juiste samenstelling van de gongspijs
wordt door middel van kleine gietproeven
getest. Dit zal later, daar waar het zal gaan
over de vervaardiging van de lakar,
beschreven worden. De gesmolten gongspijs
wordt in uithollingen (leleran) geschept, die
eenvoudig in de bodem van de smederij zijn
ingegraven, geschept (nyidhuki). Dit gebeurt
met ijzeren lepels (batok wesi), die aan lange
houten stelen zijn bevestigd.
-12-
De gevormde platte koeken, die eveneens
leleran heten, hebben een gewicht van
ongeveer 1 pikul. Ze moeten aan de lucht
afkoelen. Hierdoor worden ze bros en ze
kunnen dan later aan stukken worden
geslagen. Dit gebeurt met een ijzeren hamer
(geblok).
Voordat er aan de gongs kan worden
begonnen, moet de gongspijs nog eens
worden gesmolten. Van de voorraad
stukgeslagen leleran wordt het voor de gong
benodigde gewicht afgewogen. Hierbij wordt
er rekening mee gehouden, dat ook bij de
tweede smelting (nglebur) een gedeelte als
slakken verloren zal gaan. De voor het
smelten benodigde tijd kan berekend
worden, als men er van uitgaat dat het
smelten van 35 kati ongeveer een uur kost.

Het smelten van de stukgeslagen stukken
gebeurt op dezelfde wijze als bij het eerste
smeltingsproces. De kroes die tijdens dit
proces gebruikt wordt (kowi leburan) is
voorzien van een tuit en is kleiner dan de
eerste smeltkroes.
Terwijl de smelters aan het werk zijn,
wordt door een andere helper een vorm
(penyingen) in gereedheid gebracht. De
vormen, die in verschillende grootte
voorhanden zijn, zijn gebakken uit een
mengsel van grijze klei (lumpur), zand, fijn
steenslag (krikil) en onverkoolde brambut
(brambut mentah). De vormen zijn niets
anders dan schijven van vrij aanzienlijke
dikte, met in het midden slechts een geringe
uitholling. In deze uitholling wordt straks de
vloeibare gongspijs gegoten, die dan als
zogenaamde lakar feitelijk de grondvorm van
de gong krijgt: een platte koek van metaal
die aan een zijde iets boller is.
-13-
Voor elk gietsel moet de vorm eerst in de
juiste staat worden gebracht. De barsten en
gaten die tijdens het gebruik zijn ontstaan
worden opgevuld met een mengsel van leem
en fijne houtskool. Ook de holte waarin het
metaal wordt gegoten krijgt nog een
zorgvuldige behandeling (ndaliti). Het gehele
oppervlak daarvan wordt bestreken met een
mengsel van leem en het veegsel (brebak)
van het dak. Dit bestaat uit roet en kleine
deeltjes houtskool. Na deze behandeling
wordt de vorm vlak bij het vuur van de haard
gedroogd en zorgvuldig schoongeveegd.
Ondertussen is het metaal in de
smeltkroes vloeibaar geworden en kunnen de
benodigde proeven worden gedaan (di
gecak). Voor een juiste beoordeling van de
samenstelling van het gietsel zijn twee
proeven nodig. Daarbij wordt een kleine
kroes met tuit van zo’n 10 cm hoogte (kowi
cutuk) gebruikt en de watu jujutan. Dit is
een kleine platte steen met een ondiep
geultje er in. De panji neemt met een
nijptang (supit) de kroes vast en schept
20
daarmee wat vloeibaar metaal uit de grote
smeltkroes. Een gedeelte daarvan wordt in
een ronde holte uitgegoten, die in een
hoopje zand is gemaakt. De rest wordt in
het geultje van de watu jujutan gegoten,
nadat dat eerst met wat klapperolie is
bevochtigd.
Wanneer het metaal dat in de holte is
gegoten geleidelijk is afgekoeld, wordt het
door een van de helpers verder afgekoeld.
Hij rolt het heen en weer door een hoopje
vochtig houtskool en zand. Het langzame
afkoelen wordt toegepast om het geheel
bros te maken. Het aldus verkregen schijfje
metaal (gecakan) wordt nu met een geblog
stukgeslagen, om het metaal op de breuk te
kunnen beoordelen.
-14-
Voor het beoordelen van de gietproef is
veel ervaring nodig. Hierbij vraagt de
gongmaker ook de raad van de panji en de
malu ngarep. Is het metaal van de gecakan
op de breuk zeer ruw en roodachtig, dan
bevat het mengsel teveel koper. Dit kan
worden opgelost door het toevoegen van
stukjes tin in de smeltkroes. Als de breuk
echter glad is en glanzend wit, dan is er
teveel tin gebruikt. Zo’n mengsel noemt de
gongmaker wareg (verzadigd). In dit laatste
geval worden kleine stukjes koper aan het
mengsel toegevoegd. Ook kan men enige tijd
met het stoken doorgaan, waardoor een deel
van het tin in het mengsel verbrandt en met
de slakken verdwijnt.
Bij het gieten van het restant van het
metaal in de watu jujutan raakt de olie in
brand. Ook wordt op het nog vloeibare
metaal brambut gestrooid, dat door de hitte
ook verbrandt. Dit bestrooien moet ervoor
zorgen dat het metaal zo langzaam mogelijk
afkoelt. In tegenstelling met de oppervlakte
van de gecakan, die ruw is, is de oppervlakte
van dit stukje metaal (jujutan) geheel glad.
Zodra het staafje gestold is en nog
donkerrood nagloeit, wordt het aan het ene
uiteinde plat gesmeed. De dun gevormde lip

wordt nu omhoog gebogen, waarbij het
metaal niet mag scheuren of breken. Doet
het dit toch, dan is dat een teken dat het
gebruikte koper niet van voldoende
zuiverheid was. Er wordt niet tot gieten
overgegaan als een van beide proeven niet
aan de gestelde eisen voldoet.
-15-
De helpers bewaren de gecakan en jujutan
om ze later weer voor 50 cent per kati te
verkopen aan de gongmaker.
Als het metaalmengsel naar wens is, kan met
het echte gietwerk worden begonnen. De
smeltkroes wordt uitgegraven en met een
roerstaaf worden de slakken verwijderd.
Twee helpers halen de kroes nu met tangen
(supit) uit de haardkuil en zetten hem op een
hoopje houtskool, dat naast de vorm ligt. In
die vorm is ondertussen wat klapperolie
gegoten om aanbakken (kraket) te
voorkomen.
Met behulp van een paar supit giet de
panji nu de inhoud van de smeltkroes in de
vorm. Dit gieten wordt di sok genoemd.
Tijdens het gieten wordt het gezicht van de
panji beschermd tegen de verzengde hitte
van het gesmolten metaal. Een helper houdt
een uit bamboe gevlochten scherm (alingaling)
dat aan een lange steel vast zit,
tussen de smeltkroes en de panji. Deze kan
door de reten in het bamboescherm heen
kijken.
Net zoals bij het gieten van de jujutan
wordt ook hier het gesmolten metaal
bestrooid met brambut. Dit vliegt, net zoals
de olie die in de vorm gegoten was, in brand.
De verkoolde brambut wordt, met de
slakken die boven komen drijven, met behulp
van een roerijzer afgestreken. Steeds
opnieuw wordt brambut op het metaal
gestrooid. Als de slakken en de luchtbellen
in het gesmolten metaal zijn opgestegen,
laat men het metaalmengsel in de vorm
stollen. Daarna wordt het geheel uit de vorm
gehaald, om aan de lucht af te koelen.
21
-16-
De aldus gevormde ronde platte koek
(lakar) is in het midden slechts enkele
centimeters dik. Het is de eerste gedaante
van de gong. De smeltkroezen worden direct
na het uitgieten onder de met water
uitgedoofde, maar nog warme, houtskool
bedolven. In de lucht zouden ze te snel
afkoelen, waardoor scheurtjes zouden
kunnen ontstaan, waaruit bij het smelten het
metaal kan weglopen. Het gieten van de lakar
gebeurt steeds in de namiddag. De volgende
morgen kan men dan aan het uitsmeden
beginnen.
Het smeden
Bij het smeden (pandhe) worden houten en
ijzeren hamers van verschillende vorm
gebruikt. Ze zijn nodig om de gong zijn
karakteristieke vorm te geven en hebben elk
een eigen naam:
- de ijzeren hamers: geblok, palu, palu alang,
cocor mindhan en penunggalan.
- de houten hamers: perbahan, papak,
prapèh, munjalan, laga en mason.
Om alle handelingen die nodig zijn bij het
smeden van een gong beter te kunnen
begrijpen, volgt nu een beschrijving van de
onderdelen van een gong, zoals een Javaanse
gongmaker deze onderscheidt.
-17-
figuur 2. figuur 2a.

- knop a wordt door de gongmakers te
Semarang endhas (kop) genoemd. Op Java
wordt voor deze knop ook het woord pencu
gebruikt;
- de opstaande rand b van de knop heet
tikel;
- het vlakke gedeelte c heet rai;
- de richel d heet pasu;
- het gebogen gedeelte e heet recep;
- en de rand f wordt dudu genoemd.
De opstaande rand die in Semarang vaak met
het Maleise woord kaki (voet) wordt
aangeduid, wordt ook verdeeld in twee delen:
- g is de bau ;
– en de onderrand h heet lambé.
De opening aan de onderzijde van de gong
wordt lolohan genoemd.
De aanbeelden waarop de gongs gesmeed
worden zijn van een zeer hard en dicht soort
grijs vulkanisch gesteente gemaakt. Dit
wordt door de gongmakers gehaald in de
ravijnen aan de voet van de vulkaan Merapi,
bij desa Kenteng. Waarschijnlijk zullen er
ook elders geschikte stenen gevonden
kunnen worden. De overlevering vertelt
echter, dat Susuhunan Paku Buwana II Bagus
(zie opmerking 7) de gongmakers bevolen
heeft uitsluitend daar hun stenen te halen.
Hieraan hebben ze zich steeds gehouden.
-18-
Bij de keuze van de stenen gaan ze af op
de vastheid en de kleur. Als de steen op de
breuk een paarsachtig-grijze kleur (ules
wungu) heeft, is dat een teken van
geschiktheid. Goede stenen kunnen zo’n
twaalf jaar gebruikt worden. Het
gemiddelde gewicht van een aanbeeld
bedraagt tien tot vijftien pikul (resp. 617 kg
en ± 925 kg). Het transport van zo’n steen
tot Semarang kost ongeveer fl. 30,-- (€
323,--). Dikwijls blijkt, als men de steen
gaat gebruiken, dat deze barst of dat deze
om een andere minder goede eigenschap
moet worden afgekeurd.
Om als aanbeeld te dienen worden de
stenen op verschillende manieren bewerkt.
22
De platte slagvlakken worden gemaakt door
de stenen af te bikken (nacahi) met een
ijzeren hamer (penacah). Vervolgens wordt
de oppervlakte afgeschuurd met een soort
steen (watu las), die volgens de gongmakers
vanuit Pontiac wordt ingevoerd. De steen is
bevestigd aan een bamboe, die door een paar
horizontaal gespannen touwen in een
loodrechte stand boven het te schuren
aanbeeld hangt. De touwen zijn bevestigd
aan de stijlen van de wand. Door de bamboe
heen en weer te bewegen, schraapt de
schuursteen over het aanbeeld. Deze
bewerking wordt ngangsapi genoemd en
wordt gewoonlijk om de drie maanden
herhaald: dit om beschadigingen aan de
oppervlakten van de aanbeelden te
herstellen.
De watu tandhes, het voornaamste
aanbeeld, waarop het meest gewerkt wordt
(fig. 1, h), is zodanig ingegraven, dat de naar
de haard toegekeerde bovenrand gelijk met
de grond ligt. Het ongeveer vierkante
bovenvlak loopt naar de andere zijde
enigszins schuin op. Van het tweede in de
grond gegraven stenen aanbeeld, de watu
plarapan of watu lodhok (g), ligt de vierkante
en glad afgewerkte bovenkant geheel gelijk
met de grond.
-19-
De watu mindhan (e) is een op zijn kant
staande vierkante steen, die aan de rand van
de kuil (d) zo is ingegraven, dat de
bovenkant gelijk ligt met de grond. De
eveneens gladgeschuurde zijkant valt samen
met de opstaande rand van de kuil.
De gongmakers hebben verschillende
redenen om geen gebruik te maken van
ijzeren aanbeelden. Een voorname rol
daarbij spelen de overlevering en de
traditie. Een ijzeren aanbeeld dat door
langdurig gebruik oneffen zou worden, kan
door hen ook niet meer gerepareerd worden.
De voornaamste reden zou echter zijn, dat
door de veel grotere veerkracht van een
ijzeren aanbeeld, de hamers met een veel
grotere kracht zouden opspringen. Omdat

vanwege de vorm van de gong, de drie tot
vijf smeden opeengedrongen aan een kant
van het aanbeeld moeten staan, zou dit
terugspringen van de hamers erg gevaarlijk
zijn.
Gongs tot 20 kati (± 12 kilo) worden aan de
kleinere haarden gesmeed. De zwaardere,
waarvoor meer hitte nodig is, worden aan de
grote haarden bewerkt. Bij deze haarden is
de dungu van twee blaasbalgen voorzien.
Deze worden door twee helpers, de nulup en
de ngaroni, in werking gesteld.
Als met het smeden wordt begonnen, legt
een van de helpers een lakar in het
aangewakkerde vuur. De panji, die tijdens
het smeden op een plank zit die over kuil f is
gelegd, grijpt de lakar vast met twee ijzeren
stangen, die van houten handvatten zijn
voorzien ( plaat I, blz. 14). De grootste van
deze stangen (penyukat gogol) wordt in de
rechterhand gehouden, de kleinste
(penyukat pengiwa) in de linker.
-20-
De grootte van de stangen is afhankelijk
van de te maken gong. Vroeger werden
meestal zeer korte stangen (penyukat lakon)
gebruikt, maar dat doet men nu niet meer.
De penyukats zijn aan de punt omgebogen en
in het houten handvat (garan) met een
ijzeren ring (karah) bevestigd. Met dit
gereedschap kan de panji zo handig
manoeuvreren, dat hij het werkstuk in de
haard ronddraait, oplicht of omkeert,
terwijl het voortdurend in beweging is.
Hierdoor ontstaat een gelijkmatige
verhitting van het werkstuk. Figuur 3 geeft
aan hoe een reeds gedeeltelijk uitgesmeed
stuk dat in de haard ligt, met de penyukats
wordt vastgehouden.
figuur 3.
23
Bij al deze handelingen laat de panji de
penyukats op een houten lat (anggel)
steunen, die voor de haard is aangebracht
(s). De lakar wordt dus onder voortdurend
ronddraaien en omwentelen in het vuur tot
donkerrode gloeihitte verwarmd. De graad
van verhitting is erg belangrijk, omdat het
stuk tijdens het smeden zou barsten als het
te sterk of te weinig verhit zou zijn. Daarom
is de werkplaats opzettelijk tamelijk donker
gemaakt. Zo kan de panji de juiste graad van
gloeihitte beter beoordelen. De gloeiende
lakar wordt nu door een van de helpers met
een ijzeren nijptang uit het vuur gehaald en
op zijn kant op de watu tandhes gezet.
-21-
De panji grijpt het stuk met twee tangen
aan, terwijl een helper een ijzeren staaf,
waarvan het uiteinde omgebogen is, achter
de lakar plaatst (zie figuur 4).
figuur 4.
De eerste smid (malu ngarep) slaat dan
krachtig met de geblok op de rand van de
lakar. Bij grote gongs moeten twee smeden,
de een met de geblok en de ander met de
ijzeren palu, het stuk bewerken. De ijzeren
palu is verreweg het voornaamste
gereedschap bij de gongfabricage.

Na elke hamerslag draait de panji de lakar
met behulp van de nijptangen iets om. Zo
wordt de gehele rand gelijk gesmeed
(nesek). Daarna wordt het stuk door de
helper weer in de haard teruggezet en
opnieuw verhit.
Tijdens de hierboven beschreven
handeling wordt door een van de helpers op
de naar de haard toegekeerde helft van de
watu tandhes een ophoging van vochtig leem
gemaakt. Deze onderlaag (luluh) moet
tijdens het uitsmeden de gong de juiste
ligging geven. Het gedeelte van de gong dat
door de hamerslagen getroffen wordt, ligt
echter steeds direct op de steen. De luluh
vangt dus niet de slagen op, maar dient
slechts ter ondersteuning.
-22-
Bij de verschillende bewerkingen op de
watu tandhes, waardoor het stuk
langzamerhand van vorm verandert, moet
het meer of minder schuin op het aanbeeld
liggen. Dit kan door van de luluh soms wat
leem weg te nemen, of er juist aan toe te
voegen. Ook worden voor hetzelfde doel
repen gedebog pisang (stam van een
bananenboom) op de luluh gelegd. Hierdoor
kan het werkstuk ook gemakkelijker op de
onderlaag rondgedraaid worden.
De leemlaag wordt steeds door middel van
een uit paddistengels gemaakte kwast
(kobyok) vochtig gehouden. Volgens zeggen
wordt in Solo in plaats van leem zand
gebruikt. Dit zou echter niet zo doelmatig
zijn.
Als met het eigenlijke smeden (di palu)
begonnen wordt, wordt de gloeiende lakar
plat op het aanbeeld neergelegd. De smeden
staan met hun hamers naast elkaar aan de
ene zijde van dat aanbeeld. Bij het hameren
zetten de smeden hun linkervoet voor,
behalve de laatste rechts in de rij
(zie plaat 3).
24
plaat 3: het smeden
De malu ngarep, die het dichtst bij de panji
staat, geeft de eerste slagen midden in de
schijf. Daarna vallen achtereenvolgens de
malu nempong, de malu ngalap, de malu nulup
en de nulup in. Ze houden in omgekeerde
volgorde ook op met hameren, zodat de malu
ngarep weer de laatste slagen doet.
De slagen vallen zeer snel achter elkaar.
Toch weet de panji, die het stuk met twee
tangen vasthoudt, het werkstuk tussen elke
slag in een kleine draaiing in de richting van
de klok te geven. Op die manier bedekt elke
volgende slag de voorafgaande als het ware
dakpansgewijs. Verder laten de smeden de
slagen zo neervallen, dat zij, vanuit het
midden beginnend, in een spiraallijn de
buitenkant van het werkstuk bereiken.
-23-
Het smeden duurt ongeveer een halve
minuut, omdat het stuk dan al weer ver
afgekoeld is. Het moet telkens weer opnieuw
verhit worden. Dit duurt ook weer zo’n halve
minuut bij de kleinere gongs. Bij grotere
gongs duurt het wat langer. Dit gloeien (di
bangi van abang, rood, dus rood maken)
wordt steeds opnieuw herhaald. Zo gaat een
gong van zo’n 10 kati (± 6 kilo) wel 150 keer

in het vuur. Bij grotere stukken is dit nog
vele malen meer.
Plekken die te dik zijn, worden met krijt
(guris), dat in het vuur niet verdwijnt,
gemerkt. Na de eerstvolgende verhitting
zien de smeden dan op welke plaatsen ze
harder moeten slaan. Behalve de panji zijn
er voor een gong van 5 kati (±3,5 kilo) drie
smeden nodig. Voor een gong tot 18 kati (±11
kilo) zijn vier smeden en voor zwaardere
stukken zelfs vijf smeden nodig.
Bij de zelden voorkomende gongs van 45 tot
50 kati (resp. ±27,5 kilo en ±31 kilo) zijn
twee panjis werkzaam. De ene behandelt het
werkstuk in de haard en de andere op de
aanbeelden. Bovendien wordt dan ook nog
een afzonderlijke helper (ngalap) aan de
ploeg toegevoegd, die steeds opnieuw het
werkstuk uit het vuur naar het aanbeeld
brengt en weer terug.
Tijdens de opeenvolgende handelingen
wordt de lakar meer en meer hol (kuwung) en
neemt dan eerst de komvorm en van
lieverlee de gongvorm aan.
Nadat deze ruwe vorm door de bewerking
met de palu is ontstaan, wordt de gong
steeds weer opnieuw verhit en verder
bewerkt.
In de eerste plaats worden op de watu
tandhes de oneffenheden zoveel mogelijk
gelijk gehamerd met behulp van een houten
hamer, de papak. Bij grote gongs gebruikt
men daarvoor een perbahan.
-24-
Vervolgens wordt de knop van de gong er
gedeeltelijk met een gewone palu uitgeklopt.
Deze handeling die ngejor wordt genoemd,
wordt uitgevoerd door drie smeden.
Om de knop verder te kunnen bewerken
met de palu, wordt het werkstuk op de watu
plarapan gelegd. De knop wordt daarbij
zodanig geplaatst, dat hij komt te liggen in
een kuiltje van leem (lodhok), dat direct
naast het aanbeeld in de grond is gemaakt.
25
Bij het uithameren van de knop slaan de
smeden ook in het midden daarvan. Bij de
bewerkingen op de watu plarapan, waarbij
het op nauwkeurigheid aankomt, wordt het
binnenste van de gong verlicht (nyoloki) met
een brandende bamboereep. Tot slot wordt
aan de knop de juiste vorm gegeven met
behulp van de houten munjulan.
De rand (fig. 2, g) komt nu aan de beurt.
Door het smeden met de palu is hij teveel
naar binnengebogen en bovendien ongelijk
van vorm geworden. De rand moet nu met de
houten prapeh en de ijzeren cocor mindhan
bewerkt worden (di mindha).
-25-
De bewerking van de rand gebeurt op de
watu mindhan (fig. 1, e) die aan de rand van
de kuil is ingegraven. Twee stukken hout
worden daarbij in kuil d evenwijdig naast
elkaar gelegd. De uiteinden liggen tegen het
aanbeeld aan en over de stokken worden
stukken pisangstam gelegd. Hierop komt de
verhitte gong te liggen. De onderlaag van
saprijke pisangstam vergemakkelijkt het
ronddraaien van de gong. De gong ligt ook
stabieler, omdat de knop nu niet op de grond
ligt. De rand wordt nu van binnenuit met de
prapeh tegen de opstaande kant van de watu
mindhan gelijk geklopt (fig. 5).
figuur 5
De smeden gaan nu verder met het
egaliseren van de rand van het bovenvlak
(dudu, fig. 2, f). Dit gebeurt op de watu
plarapan, eerst met behulp van de papak en
daarna met de houten laga. Vervolgens wordt

met de laga de recep (fig. 2, e) van binnen
uit op een merkwaardige wijze tegelijk
geklopt en gewreven. Deze handeling wordt
ngracak genoemd.
-26-
De volgende handeling is het aanbrengen
van de richel pasu (fig. 2, d). Deze wordt van
binnenuit met de scherpe kant van de houten
mason uitgeklopt (di masoni). De pasu in de
bonangketeltjes, die een zeer hoge
opstaande rand hebben, wordt erin geslagen
met een ijzeren palu alang.
Voordat men nu de nog gloeiende gong in het
water afkoelt, legt men een ijzeren ring
(blengker) ter grootte van de omvang van de
gong, om de rand. Men brengt deze ring op
zijn plaats met drie repen pisangbast die aan
de band zijn bevestigd. Als de ring strak om
de rand zit, branden deze repen er vanzelf
vanaf. Nu pas wordt de gong in het
waterreservoir (fig. 1, k) ondergedompeld.
De ring verhindert dat de gong door de
plotselinge afkoeling scheef trekt (penjol).
Door het afkoelen in het water (ngelem),
wordt het metaal gehard en veerkrachtig
gemaakt. Als men de gong langzaam aan de
lucht zou afkoelen, dan zou hij bros worden
en tijdens het bespelen barsten.
Blijkt hierna dat de onderste rand niet
geheel rond is, dan wordt de gong op zijn
kant in de kuil tegen de watu mindhan gezet.
Er overheen wordt een stuk hout gelegd
(fig. 6, a) dat aan een kant op het aanbeeld
rust en aan de andere kant wordt
ondersteund. Twee andere stokken (b en c),
die elkaar boven stok a kruisen, worden in de
opening van de gong gestoken. Als nu een
helper de andere einden neerdrukt, ontstaat
er door de hefboomwerking druk, die op de
rand van de gong wordt uitgeoefend.
Tegelijkertijd slaat de panji met een ijzeren
hamer, de cocor seletan, de oneffenheden
uit de rand. Deze bewerking wordt benthang
genoemd.
26
figuur 6.
-27-
Om aan het bovenvlak van de gong de juiste
welvingen te geven (metak), wordt de
metakan gebruikt (plaat 4). Dit toestel
bestaat uit een kort, in de grond bevestigd
houten blok, met daarin een vierkant gat.
Hierin wordt een ongeveer 2,5 meter lange
dwarsbalk gestoken. Deze heeft in het
vierkante gat voldoende speling, zodat het
vrije uiteinde op en neer bewogen kan
worden.
Plaat 4: rechts het werk met de metakan links het
stemmen van een gong

De gong wordt nu op een plank onder de
balk gelegd. Op het gedeelte van de gong dat
recep wordt genoemd (fig. 2, e), wordt een
kegelvormig los blokje hout (umbul) gezet. Al
naar gelang de grootte van de gong wordt
een umbul dawa (lange) of umbul cendhak
(korte) gebruikt. Met behulp van de
dwarsbalk als hefboom, oefent een helper nu
op het blokje - en dus ook op de recep - een
grote druk uit. Hierdoor krijgt dit gedeelte
van de gong de vereiste buiging. Om te
voorkomen dat het metaal na opheffing van
de druk terugveert, wordt nu met een
penunggalan (een ijzeren hamer) naast de
umbul op het metaal geslagen. Hierdoor
wordt de indeuking permanent gemaakt.
-28-
Het fatsoeneren van de recep wordt di
kirih-ake genoemd.
Nu neemt men de plank weg en keert men
de gong om. De knop komt in een uitholling in
de grond te rusten. Nu wordt op dezelfde
manier de binnenkant van de gong bewerkt
(nyuluk). Hierdoor krijgen de rai en de pasu
(fig. 2, c en d) de juiste vorm.
Het eigenlijke smeden is nu afgelopen.
Hierna volgen wat losse opmerkingen en een
beschrijving van het herstellen van gaten en
scheuren in een gong.
- Bij het opnieuw verhitten van een bijna
koud geworden werkstuk, moet men zeer
voorzichtig en langzaam te werk gaan. Doet
men dit niet, dan is de kans groot dat het
met een harde knal springt. Het is trouwens
bekend, dat grote gietstukken van
koperlegeringen bij het afkoelen zeer
gevoelig zijn voor koude luchtstromen.
- Het gezicht van de panji wordt met een
bamboescherm (aling-aling) tegen de
zengende uitstraling van de grote gongs
beschermd.
27
- Bij het vasthouden van de hete nijptangen,
worden de handen beschermd door
samengevouwen, kleine stukjes vlechtwerk
(contong), die als handschoenen dienst doen.
- Ook de voeten van de smeden die tijdens
het bewerken van de grote gongs boven de
20 kilo vóór gezet worden, worden
omwikkeld met stukken pisangbast.
.
figuur 7.
- Bij sommige gongs wordt rondom de pencu
een gleuf geslagen (fig. 7, a). Deze
widhengan wordt er in gehamerd met de
penunggalan. De gleuf zorgt er voor dat
vooral de kleinere gongs een zwaardere toon
krijgen. Deze gongs gaan voornamelijk naar
Solo.
Volgens de gongmakers is dit gebruik in de
tijd van het Rijk van Majapahid ontstaan en
overgenomen van uit Siam afkomstige gongs.
-29-
Het komt regelmatig voor, dat door
slakken of onreinheden die in de lakar
achtergebleven zijn, tijdens het uitsmeden
barsten of zelfs gaten in de gong ontstaan.
Als deze slechts oppervlakkig zijn en klein,
dan worden ze, als de gong gloeiend heet
gemaakt is, er met een petèl uitgebikt
(matuk). Bij een grotere barst gebruikt men
een banci.
De metaalkrullen (patukan) die eraf vallen
worden verzameld en als extra inkomsten
gezien.

Loopt de scheur door en door, of is er een
echt gat ontstaan, dan wordt dit op zeer
ingenieuze wijze met gongspijs
dichtgegoten. Hierbij maakt men gebruik van
het à-cire-perdue procédé. Eerst wordt de
scheur aan beide zijden van de gong
zorgvuldig met bijenwas (malam) gevuld.
Door verwarming met een gloeiend ijzer laat
men dan de gesmolten was de scheur
volkomen vullen. Op het bovenvlak van de
gong wordt nu, in de richting van de scheur,
een rolletje (pelur) was geplakt. Op de
uiteinden daarvan worden opstaande
gevorkte steeltjes van hetzelfde materiaal
gezet. Het ene steeltje, dat een conisch
verbrede kop heeft, neemt de plaats in van
het latere toevoerkanaal. Het andere van
het afvoerpijpje voor de in te gieten
gongspijs (fig. 8).
Figuur 8.
-30-
Het geheel wordt nu zeer voorzichtig met
zwart vormleem omgeven, totdat een
kegelvormig hoopje leem is ontstaan. Deze
vormleem is een mengsel van leem met
fijngestampte oude kowis (smeltkroezen).
Boven de monding van het toevoerkanaal
wordt nog een trechtervormige opening
gemaakt. Het afvoerkanaal komt in de
zijkant van het leemheuveltje naar buiten
(fig. 9). Als nu aan de onderkant van de
scheur, binnenin de gong, een dikke laag leem
is gestreken, wordt de gehele gong in het
vuur gelegd. De was gaat nu smelten terwijl
de lemen vorm gebakken wordt. Ondertussen
heeft men in een kleine smeltkroes (kowi
cucuk) wat gongspijs gesmolten op een kleine
haard. Het gesmolten metaal wordt nu in de
28
trechtervormige opening van het
leemkegeltje gegoten, waarbij een gedeelte
door het afvoerkanaal wegloopt. Het gevolg
hiervan is dat alle lucht uit de vorm
verdreven wordt en de scheur helemaal
gevuld wordt met het metaalmengsel. Het
afvoerkanaal wordt nu met een propje leem
afgesloten. Tot slot laat men het metaal in
de vorm afkoelen. Na verwijdering van de
lemen gietvorm wordt het overtollige metaal
met een petèl afgebikt.
Figuur 9.
-31-
Het in het toevoerkanaal gestolde metaal
heeft de vorm van een kegeltje met een
steeltje en wordt tanjak genoemd. Deze
tanjak geldt bij de Javanen als
geneesmiddel; het water waarin het heeft
gelegen is volgens hen een goed middel tegen
hoest. De gehele bewerking van het
herstellen van barsten en gaten op de boven
omschreven wijze heet di nyingeni. Al het
daarbij afgebikte metaal, zoals de tanjak,
zijn extra baten voor de panji.
Zeer kleine gaten en barsten aan de
binnenkant van de gong worden eenvoudig
met hars van de lo-boom (Ficus glomerata
var. Elongata, King) dichtgestopt. Deze boom
behoort tot de Ficussoorten. De hars wordt
met een gloeiend stuk ijzer verwarmd. De
hars dringt zo volkomen in de scheur door.
De hars wordt verzameld en bewaard in
kleine bamboe kokertjes en wordt na enige
tijd buitengewoon hard.
Om de scheurtjes en gaatjes te dichten
wordt ook wel een mengsel van dit hars met
rijst en fijngemalen slakken uit de haard
gebruikt. Deze bewerking wordt nyamari
genoemd.

De gongsmeden hebben speciale namen
voor de verschillende vormen die de gong
onder het smeden aanneemt. Na de eerste
vorm die de uitgesmede lakar aanneemt
onderscheidt de gongsmid nog vier
verschillende stadia, voordat het werkstuk
gong wordt genoemd. Deze zijn: gong jero
lolohan, gong jero nyandhuk, mbaleni rai en
gong wis ngejor.
-32-
In het algemeen wordt de gong, nadat hij
lakar is geweest en zolang de opstaande
rand nog niet is omgebogen, aangeduid met
de naam gadhangan. Zodra de rand zichtbaar
is, tot de werkelijke gongvorm, spreekt men
van klondhongan.
Het stemmen en afwerken
Na het smeden wordt de gong afgewerkt en
meteen gestemd. Deze bewerkingen lopen
namelijk geheel door elkaar. Telkens als na
het afwerken de gong weer ontstemd is
geraakt, wordt hij opnieuw gestemd. Een
manier om gongs te stemmen, is het afvijlen
van de pencu. Te Semarang wordt deze
methode echter niet toegepast. De
gongsmeden daar vinden deze methode niet
goed. Ook al krijg je op die wijze een
toonsverlaging, de gong wordt volgens hen in
feite bedorven. Door het afvijlen
vermindert de dikte van het metaal
voorgoed en daardoor vervalt de
29
mogelijkheid om de gong een hogere klank te
geven als dat weer nodig zou zijn.
De methode die de gongsmeden van
kampong Gendhingan gebruiken, berust
geheel op het koud hameren van de
bovenwand van de gong. Dit gebeurt zowel
aan de binnen- als aan de buitenkant.
Vermoedelijk worden toonsveranderingen
daarbij verkregen door het geven van
meerdere of mindere welving aan de
verschillende delen van het bovenvlak van de
gong. Het stemmen wordt in het Javaans
wehana swara genoemd.
-33-
Onder nglaras verstaan de gongmakers het
stemmen van de verschillende
gamelaninstrumenten, zodat ze in bepaalde
toonverhoudingen komen te staan.
Het onderzoek naar het stemmen van de
gongs is niet geheel naar wens verlopen. De
stemmers weten zich vaak geen rekenschap
te geven van het hoe en waarom van hun
handelingen. Enkele vaste regels zijn wel te
vertellen. Deze worden hieronder vermeld.
Overigens beschouwen ook de gongmakers
het stemmen tot het lastigste deel van hun
vak. Slechts enkele van hen kunnen dit werk
heel goed aan. Daarbij gaan ze meer op
ervaring en intuïtie af en proberen ze veel
dingen uit.
Men begint met het voorlopig stemmen van
de gesmede en geheel afgekoelde gong. De
daarbij benodigde werktuigen zijn de
penunggalan en een aanbeeld van kesambihout.
Dit aanbeeld (tunggak) heeft de vorm
van een van boven afgerond blok van
ongeveer 50 centimeter hoog. De gong wordt
op het aanbeeld gelegd. Door nu met de
penunggulan op verschillende delen van de
gong, zowel van binnen als van buiten, te
kloppen, worden op verrassende wijze de
klank en de toonhoogte van de gong
gewijzigd (zie plaat 4, blz. 26).
De stemmer begint aan de binnen- of
buitenkant met de hamer een aantal slagen

op de rai te geven. De slagen worden vrij
krachtig in een cirkel, alle ongeveer even ver
van het middelpunt af, gegeven. Na enige
slagen probeert de stemmer of de toon
(swara) zo is als hij hem wil hebben. Hij
slaat met de vuist of met een tabuh op de
knop. Op die manier worden ook de pasu en
de recep met de hamer bewerkt. De
gongsmid gaat hier net zo lang mee door tot
de gewenste klank bereikt is.
-34-
Als de klank de sterkst mogelijke
ontwikkeling bereikt heeft en men blijft op
hetzelfde gedeelte van het oppervlak van de
gong doorhameren (bijvoorbeeld op de
binnenzijde van de rai), dan verdwijnt de
klank weer.
Zo kan de klank ook doffer gemaakt worden,
door op de tegenovergestelde zijde van de
gong (hier dus de buitenzijde van de rai)
enige hamerslagen te geven.
Het bekloppen van de rai aan de binnenzijde
heet nyuluk en zorgt er voor dat de toon
hoger (kenceng) wordt. Het bekloppen van
de buitenzijde van de rai heet ngendhak, en
maakt de toon lager (kendho).
Het hameren op de binnenzijde van de pasu
(di masoni) zorgt ervoor dat de toon lager
wordt, terwijl het bekloppen van de pasu
vanaf de buitenkant (di pepeh) de toon
hoger maakt. Mancali is het bewerken van de
recep aan de binnenzijde. Hierbij wordt de
toon hoger. Om het aantal zwevingen dat een
gong laat horen als hij wordt aangeslagen, te
vermeerderen, wordt de recep aan de
buitenkant beklopt (di kirih ake). Deze
zwevingen worden in het Javaans ombak
(golven) genoemd.
Er zijn gongs die geen zwevingen laten horen
bij het natrillen (gong baung). Hiervan zegt
de gongsmid dat ze swara siji hebben.
–35-
Daarnaast zijn er gongs die meer of
minder zwevingen voortbrengen. Hiervan
zegt de Javaan dat ze ombak akeh of swara
akeh bezitten.
30
De gongsmeden onderscheiden zelfs gongs
naar het aantal zwevingen. Hoe groter de
gong, hoe meer zwevingen deze kan hebben.
De bonang en andere bekkeninstrumenten
binnen de gamelan mogen geen zwevingen
hebben. Ze moeten dus alle baung zijn. De
gongs echter moeten er juist veel hebben
(zie opmerking 9). Een zelfde voorkeur voor
meerdere zwevingen vindt men bij de
afnemers op de andere eilanden van de
archipel. Het is een feit dat de gongsmeden
te Semarang voor bepaalde gebieden op die
eilanden gongs met een bepaald aantal
zwevingen maken. Zo geven de smeden aan
dat men te Samarinda gongs met drie en te
Macassar gongs met zoveel mogelijk
zwevingen wil.
Onder de gongmakers gaat het verhaal dat
een gong als hij niet bespeeld wordt, elk jaar
een ombak (zweving) verliest, tot er slechts
een toon overblijft. Daarna komt er elk jaar
weer een zweving bij. Het zou denkbaar
kunnen zijn, dat het veranderen van de toon
of het aantal zwevingen een gevolg is van de
gewijzigde microkristallijne structuur van
het metaal.
Bespeelde nieuwe gongs moeten na enige
tijd weer gestemd worden en zo elk jaar
weer, tot driemaal toe. Na de derde
stemming zouden de toon en het aantal
zwevingen constant blijven. Dit punt moet
zeker verder worden onderzocht.
-36-
Wanneer het voorlopige stemmen,
waarmee het afwerken van de gong begint, is
afgelopen, worden alle deuken en
oneffenheden uit de opstaande rand
gehamerd. Dit gebeurt met een kleine
ijzeren hamer (cocor seletan) op een klein
ijzeren aanbeeld (paron). Deze bewerking
heet selèt.
Nu worden in de opstaande rand, op enige
afstand van elkaar, twee gaten geboord.
Hier kunnen de touwen door, waaraan de
gong kan worden opgehangen. Voor het boren

van die gaten (di jara) gebruiken de smeden
een drilboor (grebeg), die op de volgende
wijze is samengesteld: een houten staaf is
aan het boveneinde voorzien van een
geelkoperen kap met ring. Aan de onderzijde
zit een klemring van hetzelfde metaal,
waarin een plat driehoekig boorijzer (antup)
is bevestigd. Even boven het boorijzer is een
zware loden schijf aan de houten staaf
bevestigd. Vlak daarboven loopt de staaf
door een dwarslat. Aan de uiteinden daarvan
is een touw bevestigd, dat ook door de ring
aan het boveneinde loopt. Door het telkens
omlaag trekken van de lat langs de houten
staaf, draait het touw beurtelings om de
staaf heen en er weer van af. Er ontstaat zo
een draaiende beweging, afwisselend naar
links en rechts. De loden schijf geeft
continuïteit aan de draaiing (zie plaat 6.2).
Nu gaat men beginnen aan de echte
afwerking van de gong, zodat deze er mooi
uit gaat zien. Het werkstuk is namelijk nog
steeds zwart en vrij oneffen als het uit de
smidse komt. Het afwerken gebeurt door
afvijlen (ngikir), afschrappen (ngesik) en
afdraaien (bubut). Hierdoor komt de
geelkoperen kleur te voorschijn en wordt de
gong glad en glanzend gemaakt.
-37-
De bewerking wordt alleen op de knop, op
de knop en het gehele bovenvlak, of op de
gehele gong toegepast (zie opmerking 10).
De werkman die het vijlen verricht wordt
tukang kikir of tukang gilap (=glimmen)
genoemd. Bij het vijlen van de opstaande
rand, wordt de gong overeind gezet in een
kuil waarin hij tot de helft past.
De vijlen (platar) worden gemaakt van oude
vijlen van de genie. Andere deugen volgens
de gongmakers niet. Ze kopen de vijlen op
bij geniewerkplaatsen als ze daar afgedankt
zijn. Ze maken er dan gebogen raspen van
met zeer grove tanden, bevestigd in een
houten handvat.
Ze hebben bovendien ook een werktuigje
om de tanden telkens aan te scherpen (urik-
31
urik). Dit werktuigje bestaat uit een
eenvoudig stukje staal in een houten
handvat. Het gongvijlsel is een bekend
vergif (awon). Om het als gif te gebruiken
wordt het tot een poeder vermalen en
regelmatig in kleine hoeveelheden door het
eten gedaan. De gongmakers zeggen dat ze
wel eens aanvragen krijgen van inlanders,
Chinezen en zelfs wel van Indische dames.
Van de schadelijkheid zijn de gongmakers
zelf niet overtuigd. Verder wordt beweerd
dat het banyu plandhan, het vuile drabbige
water uit de kuil (plandhan) waarin de gongs
worden afgekoeld, een tegengif zou zijn
tegen een awon-vergiftiging.
-38-
Plaat 5: v.l.n.r. urik, platar, pengesik en pangur.
Het afschrappen, waardoor de krassen
van de vijl worden verwijderd, gebeurt met
twee instrumenten: de pangur en de
pengesik (plaat 5). De pangur bestaat uit een
houten stok waaraan ongeveer in het midden
een scherp ijzeren beiteltje is bevestigd.
Het ene uiteinde van de stok rust bij het
gebruik op de grond, terwijl de werkman het
andere uiteinde vasthoudt en met het
beiteltje over de oppervlakte van de gong
schuurt. De pengesik is een sikkelvormig
mes, waarvan de beide uiteinden in een
houten handvat zijn bevestigd. De uiteinden

van deze handvatten, die links en rechts wat
uitsteken, worden vastgehouden.
Men schaaft nu met het mes over de
oppervlakte van de gong.
Het afdraaien van gongs gebeurt niet vaak
en alleen maar voor mooie en kostbare
stukken die voor de gamelan bestemd zijn.
Men gebruikt hiervoor een primitieve
draaibank (bubutan of undhan-undhan). Dit
is volgens de gongmakers van Semarang een
instrument dat nog niet zolang bestaat (fig.
10).
figuur 10.
Op vier korte palen in de grond is een
raam van evenveel balken bevestigd. Een
vijfde, verschuifbare balk, is aan de korte
zijden bevestigd. In het midden daarvan
bevindt zich een horizontale ijzeren pin. Aan
de tegenoverliggende lange zijbalk zit een
zelfde pin. Om de gong in de draaibank te
bevestigen, plaatst men aan de binnenzijde
van de gong een houten balkje. Dit wordt op
z’n plaats gehouden door de buiging van de
opstaande rand (fig. 11). Vervolgens legt men
een langer plankje op de rand van de gong in
dezelfde richting als die van de binnenste
plank. Men verbindt deze beide latten stevig
door middel van ijzeren trekschroeven die in
de daarvoor bestemde gaten passen.
-39-
In het midden van beide plankjes zijn
corresponderende, vierkante gaten
32
aangebracht. Hier doorheen wordt een
houten spil gestoken, die aan het andere
uiteinde bestaat uit een zandlopervormige
houten spoel (suwel). Aan de uiterste punt
van deze spoel is een ijzeren plaatje met een
gat bevestigd. Dit gehele samenstel wordt
nu zo in de draaibank gespannen, dat de
ijzeren pin aan de zijbalk in het gat van de
spoel grijpt. De verschuifbare balk wordt nu
zover aangeschoven en vastgezet, dat de
daarin bevestigde pin tegen het middelpunt
van de pencu drukt. Nu zit de gong tussen
beide pinnen (incer) vastgeklemd.
Op enige afstand van de draaibank staat
een lange bamboestaak in de grond.
Bovenaan is een lang dun touw vastgemaakt.
Dit touw windt men een paar slagen om de
houten spoel. Het uiteinde wordt
vastgemaakt aan een trapplank, die onder de
draaibank bevestigd is. Door de plank naar
beneden te trappen, wordt de spoel, en
daarmee ook de gong, rondgedraaid.
Tegelijkertijd wordt de bamboestok naar
beneden gebogen en gespannen. Als men de
trapplank nu los laat, dan schiet de
bamboestok weer overeind en draait de gong
in tegenovergestelde richting.
figuur 11.
Het afdraaien gebeurt met behulp van
beitels. Hierbij dient de verschuifbare
dwarsbalk als ondersteuning. Na deze
laatste bewerking wordt de gong definitief
gestemd en is klaar voor de verkoop.

Beschrijving van gereedschappen en
andere benodigdheden
aarden tuit: bestaande uit congklok,
popogan en telale. Het geheel zit vast aan de
pijp van de blaasbalg. (pl.8, nr.7).
aling-aling: gevlochten bamboescherm (pl.7,
nr.10).
antup: driehoekig boorijzer.
banci: een kleine, houweelvormige, ijzeren
hamer met een aangescherpt slageinde (pl.6,
nr.8).
batok wesi: ijzeren lepel aan een lange steel
(pl.8, nr. 6).
bubutan :draaibank om de gong af te
draaien.
contong: gevlochten handbeschermer (pl.7,
nr.5).
cocor mindhan : kort, vierkant blokje ijzer,
met daaraan een zeer lange houten steel.
Het slaggedeelte is wat verbreed en loopt
schuin naar beneden af (pl.6, nr.7).
cocor seletan : zeer klein, vierkanten
ijzeren hamertje met een schuinsaflopend
gedeelte en een korte houten steel (pl.6,
nr.6).
geblok : ijzeren hamer waarvan de kop aan
de ene kant vierkant is en aan de andere
kant rond. De hamerkop is aan een vrij
korte, houten steel bevestigd (pl.7, nr.2).
grebeg: drilboor, waarvan de aandrijving
doet denken aan het principe van een
vuurboog (pl.6, nr.2).
kowi cucuk: kleine kroes, waarmee het
metaal uit de smeltkroes wordt geschept
(pl.8, nr.2).
kowi leburan: smeltkroes voor de tweede
smelting van de gong-spijs (pl.8, nr5).
laga : een ongeveer 50 cm. lange, houten
hamer, die min of meer een bootvorm heeft.
De uiteinden zijn schuin naar buiten
afgesneden en afgerond. De houten steel zit
in het midden bevestigd (pl.7, nr.9).
lamus: blaasbalg van geitenvel (pl.8, nr.8).
mason : een ongeveer halve meter lange,
houten, cilindervormige hamer, waarvan de
uiteinden scherp zijn afgesneden en waarvan
de steel in het midden bevestigd is (pl.7,
nr.7).
33
munjulan : een kegelvormige houten hamer
van ruim 50 centimeter lengte. De steel is
dicht bij het dikste uiteinde bevestigd. Het
andere uiteinde, dat rond toeloopt, is met
een geelkoperen kap beslagen (pl.7, nr.3).
palu : een ijzeren hamer van 13 tot 14 kati
(ong. 8 kilo), met een lange houten steel. In
het vierkante gedeelte van de hamerkop is
de steel bevestigd. Het ongeveer 3
decimeter lange uiteinde is rond en wordt
naar de punt toe geleidelijk dunner. De
uiterste punt, die op het te smeden
werkstuk neerkomt, is van staal gemaakt
(pl.7, nr.1).
palu alang: ijzeren, houweelvormig hamertje
met zeer lang slageinde en afgeronde punt
(pl.6, nr.14).
pangur : instrument met ijzeren beiteltje,
om oneffenheden af te vijlen (pl.6, nr.9).
papak : De papak heeft een dikke,
cilindervormige houten hamerkop, waarin in
het midden een houten steel is bevestigd
(pl.7, nr.4).
pengesik : een sikkelvormig mes met houten
handvatten, om het gongoppervlak af te
schaven(pl.6, nr.12).
penunggalan : een kleine palu met een
gewicht van ongeveer 1 kilo en een korte
steel (pl.6, nr. 11).
penyingen: vormen waarin de metaalkoeken
gegoten worden, die tot gongs worden
uitgesmeed (pl.8, nr. 3 en 4).
penyukat gogol: een lange ijzeren stang met
omgebogen punt, die met de rechterhand
wordt gebruikt om de gong in het vuur te
kunnen draaien (pl.7, nr. 11).
penyukat pengiwa: kleinere penyukat voor
de linkerhand (pl.7, nr.8).
perbahan : dit is een groot uitgevoerde
papak.
petèl: een gewone Javaanse
timmermansdissel (pl.6, nr.13).
platar : gebogen raspen met zeer grove
tanden, bevestigd in een houten handvat
(pl.6, nr.5).
prapèh : een dikke, zeer korte,
cilindervormige houten hamer. In het midden
van de kop is een lange steel bevestigd. Het
ene grondvlak van de cilinder is recht, het
andere schuin naar binnen lopend

afgesneden (pl.7, nr.6).
supit : een ijzeren nijptang, waarvan de
halvemaanvormige nijpers wijd uitgebogen
zijn en enkel met de afgeplatte uiteinden
tegen elkaar komen (pl.6, nr.4).
umbul cendhak: kort houten blokje dat bij
de metakan gebruikt wordt (pl.6, nr.3)
plaat 6. 2 6 7 8 9 13 14
1 3 4 5 10 11 12
34
umbul dawa: lang houten blokje dat bij de
metakan gebruikt wordt (pl.6, nr.1).
urik-urik : eenvoudig stukje staal in houten
handvat om de raspen mee aan te scherpen
(pl.6, nr.10).
watu jujutan: steen met een ondiep geultje
om de gietproeven in te nemen (pl.8, nr.1).
plaat 7. 7 8 9 10 11
1 2 3 4 5 6
plaat 8. 7 8
1 2 3 4 5 6

Verschillen tussen 1907 en nu
In het artikel Gong Smithing in Twentieth-Century Surakarta van Sam Quigley, dat
gepubliceerd werd in Asian Art en Culture, vol. VIII, nr. 3 (1995), schrijft hij over de enorme
overeenkomst tussen het smeden van gongs in 1907 en nu. Hij beschrijft echter ook de geringe
veranderingen, die in de loop der tijd bij het smeden van gongs zijn ontstaan.
Sam Quigley heeft in 1988 en 1990 het smeden van gongs bestudeerd bij Pak Tentrem
Sarwanto (zie opmerking 11).
In het kort komen de veranderingen volgens hem op de volgende punten neer:
1. Vroeger reinigden de gongsmeden en hun helpers zich eerst door meditatie en vasten, daarna
begonnen ze pas met het smeden van een nieuwe gong. Het smeden begon op een van tevoren
vastgestelde dag. Tijdens het smeden droegen de gongsmeden beschermende mythologische
namen (zie opmerking 12). Ook de werktuigen werden met respect behandeld. Deze werden op
speciale houten rekken geplaatst, om ze niet met de grond in aanraking te laten komen.
Van al deze gebruiken was in de besalèn van Pak Tentrem geen sprake meer.
Toch zijn deze gebruiken niet overal verdwenen.
De 70-jarige gamelanbouwer Dasah Pujo Suwarno, die zijn werkplaats heeft in de Kampong
Jatiteken in Sukoharjo, Midden-Java, houdt zich nog steeds aan de traditie. Hij zegt:
“Voordat ik gamelaninstrumenten ga maken, moet ik eerst drie dagen en nachten achter elkaar
vasten (ngebleng). Daarna reinig ik mijn lichaam en houd een tirakatan. Dit is een gezamenlijk
ritueel waarbij ik, met mijn medewerkers, een aantal offers breng en gebeden zeg in mijn
werkplaats. Het doel ervan is om het werk veilig, goed en zonder problemen te laten verlopen.
Zelfs als ik een gamelan moet stemmen vast ik voor één dag en één nacht en breng ik met mijn
mensen bepaalde eenvoudige offers.” (artikel 2008)
2. Als het over het stemmen van de gongs gaat, dan wordt daar in het artikel van Jacobson en
Van Hasselt niet zoveel over geschreven. Dit komt, zeggen zij, doordat de stemmer zelf ook niet
zo heel goed weet te vertellen hoe en waarom bepaalde dingen gebeuren. Pak Bin Hama geeft
alleen duidelijk aan dat de methode van koud hameren een veel betere is dan het afvijlen van een
afgewerkte gong. Pak Tentrem vond het echter heel belangrijk om over allerlei manieren van het
het fijn afstemmen van de gongs te praten. Hij beschrijft ook een manier, waarbij verschillende
hoeveelheden klei op het oppervlak van de te stemmen gong worden aangebracht. Door de gong
vervolgens aan te slaan en te luisteren hoe de gong vibreert, kan de stemmer beter bepalen waar
en hoe hard hij moet hameren.
3. Een ander groot verschil is het materiaal waarvan de aanbeelden worden gemaakt. In 1907 zijn
de drie belangrijkste aanbeelden, die deels in de grond zijn ingegraven, van steen gemaakt. Pak
Bin Hama geeft ook aan waarom (zie blz. 17 t/m 19). In de besalèn van Pak Tantrem waren de
stenen aanbeelden juist vervangen door stalen.
4. In 1907 werd door de tukang gendhing op vrijdagmiddag bepaald hoeveel brons er gesmolten
zou worden. Dit moest genoeg zijn voor alle instrumenten die in de komende week gemaakt
zouden worden. Voor elk instrument werd die hoeveelheid opnieuw gesmolten.
In 1988 bepaalde Pak Tentrem voor elk afzonderlijk instrument, direct voor de fabricage, de
hoeveelheid brons die gesmolten zou worden. Dit bespaart op de kosten, want elke keer als een
hoeveelheid brons weer opnieuw gesmolten moet worden, is er materiaalverlies in de vorm van
slakken.
35

5. Tot slot is er ook in de terminologie het een en ander veranderd, maar daar ga ik niet verder
op in. Hooguit dat Pak Bin Hama in 1907 sprak over de endhas voor de slagknobbel. Wij gebruiken
daar nu het woord pencu voor.
Gamelanwerkplaats van Pak Duta in Solo, 1977
36

Hoofdstuk III, Het gieten, smeden en stemmen van de wilah-instrumenten
Voor het brons (gangsa) van de wilah wordt dezelfde verhouding tembaga (rood-koper) en
rejasa (tin) gebruikt als bij het gieten van de gongs, namelijk in de verhouding tien delen koper
en drie delen tin. Volgens zeggen komt de term gangsa trouwens van de samensmelting van de
laatste lettergrepen van de Javaanse woorden voor koper en tin. Ook de twee proeven om te
kijken of het mengsel aan de gestelde eisen voldoet zijn exact hetzelfde als beschreven bij
Jacobson en Van Hasselt (blz.15).
Bij het gieten is er echter een groot verschil. De penyingen (gietvormen) voor de wilah-
instrumenten zijn zo van vorm, dat na het afkoelen van de gietsels de staven al bijna hun
eindvorm hebben. Het echte smeedwerk duurt ongeveer twee uur. De wilah worden zo gesmeed,
dat de toon, aan het eind van het proces, net boven de gewenste toon van de wilah uitkomt.
Omdat het brons nu nog ruw en zwart is (cemengan) wordt de toets verder afgevijld en gepolijst.
Gedurende het vijlen van de klankstaven kan de toon dan wat dalen, tot haast op de juiste
toonhoogte. Het precieze afstemmen gebeurt pas als alle instrumenten gereed zijn.
Bij het stemmen gaat de stemmer uit van een voorbeeldgamelan, de babon. Soms is dat een
beroemde oude gamelan, maar de laatste tijd gebruikt men vaak de gamelan van Radio Republik
Indonesia als voorbeeld. Hierdoor treedt er een bepaalde standaardisering op, waarvan in het
verleden geen sprake was. Onze gamelan Kyahi Hamongkarsa is geheel afgestemd op de
toonhoogtes van de instrumenten van gamelan Kyahi Parijata (Heer Boom des Levens) van het
Museum Nusantara. We hebben hiervoor gekozen, omdat we dan ook in staat zijn om met meer
spelers deze gamelan op zaterdag te bespelen.
Bij het begin van het proces zal de stemmer enkele staven bijvoorbeeld van de gendèr,
afstemmen op die babon. Alle andere staven en pencon-instrumenten worden pas gestemd als de
gehele gamelan af is.
Pak Duta bij het uithollen van een resonator, 1977
37
Het afstemmen van de bumbung
(resonatoren) is relatief gemakkelijk.
Zoals op bladzijde 5 al is beschreven,
worden er ringen (tumbengan) gebruikt
om ervoor te zorgen dat de
klankbuizen van de lage tonen niet al te
lang moeten worden. Door nu met tape
de opening te verkleinen, kan men de
toon verlagen. Door de opening te
vergroten kan men de toon verhogen.
Tot slot kan men ook in de bumbung
zand of klei doen, waardoor de buis
korter wordt en de resonantietoon dus
hoger.
Ook het afstemmen van de wilah is betrekkelijk eenvoudig. Door aan de onderkant, in het
midden van de staaf, materiaal af te vijlen, kan men de toon verlagen. Vijlt men daarentegen aan
beide uiteinden wat materiaal aan de onderkant weg, dan zal de toon verhoogd worden.

In oktober 2008 hebben Geert Jan van Oldenborgh, Paul van der Put en ik twee saron barung en
een saron panerus van het museum op deze manier gestemd. Deze instrumenten waren nieuw
aangeschaft en in vijf jaar tijd enorm ontstemd geraakt. Omdat Geert Jan in het verleden, met
behulp van twee frequency analysers, samples had gemaakt van alle instrumenten van Kyahi
Paridjata, kenden we de oorspronkelijke toonhoogten. Sommige te stemmen staven waren zo’n 60
Herz gestegen.
Met behulp van een slijptol (Piranha, Black en Decker), bevestigd op een boormachine, werden
alle wilah op bovenstaande wijze gestemd. Hierbij vielen een paar dingen op:
- Er moest relatief veel brons tussen de bolongan aan de onderkant worden weggeslepen
om de toon te verlagen.
- Om de toon te verhogen hoefde maar weinig aan de onderkant van de uiteinden van de
toets gevijld te worden.
- Door het slijpen werd de toets warmer. Als we dachten klaar te zijn met het stemmen en
we lieten daarna de toets afkoelen in water, dan bleek bij meting dat de toon weer was
gestegen. Daarom hebben we eerst alle toetsen grof gestemd. Vervolgens hebben we
gewacht totdat alle wilah weer op kamertemperatuur waren. Daarna hebben we de
instrumenten op de gewenste toonhoogten afgestemd.
- Brons is erg hard en er moet veel kracht gezet worden bij het slijpen
Het correct stemmen van de drie instrumenten heeft ons zo’n zeven uur gekost.
Paul van der Put Francis van Kruining
het slijpen; verlagen van de toon 1,5 slijptol weggeslepen!
38

Hoofdstuk IV, Het vervaardigen en stemmen van ijzeren gamelans
Tegenwoordig worden er ook veel gamelans gemaakt van ijzer. Dit materiaal is veel goedkoper
dan brons en is veel gemakkelijker te bewerken. De klank van dergelijke gamelans wordt ook
steeds beter. Soms worden er ook gamelans gemaakt die een combinatie zijn van ijzer, koper of
messing (zie opmerking 13). Gamelan Kyahi Hamongkarsa is een goed voorbeeld van een
combinatie van ijzer met koper.
De ijzeren klankstaven van de sarons zien er totaal anders uit dan de bronzen. Ze worden
gemaakt van zo’n 5 à 5,5 mm dikke, platte ijzeren staven. Deze worden in het smidsvuur verhit
tot zo’n 1000 °C. Vervolgens worden ze, door middel van hameren, zowel in de lengte als in de
breedte gebogen. Het zijn staven van het nyigar penjalin type (zie blz. 3). De koperen staven van
onze gamelen zijn van hetzelfde type. De gebruikte plaatdikte bedraagt 5 mm.
De demung is de laagst gestemde van de saron-instrumenten, terwijl de saron panerus twee
octaven hoger is gestemd. De staven van de demung zijn dan ook veel langer en breder dan die
van de peking. De wilah van de peking zijn echter in de breedte scherper gekromd en worden
daardoor hoger. Hoe hoger de toonhoogte, hoe meer de boog van de wilah naar het midden toe
stijgt. Daar staat tegenover dat de kromming in de lengte bij de staven van demung
verhoudingsgewijs groter is, dan die bij de staven van de peking. De laagst gestemde, koperen
wilah van de demung van onze gamelan meet 29,5 cm bij 7,6 cm, terwijl de hoogstgestemde wilah
van de peking 20,3 cm bij 3,4 cm meet. De dikte/hoogte is respectievelijk 7 mm en 26 mm.
Om deze klankstaven te stemmen zal men de kromming moeten veranderen door middel van
warm hameren in een smidse of door koud hameren als de wilah niet al te dik is.
Natuurlijk is vijlen ook een goede optie. Vijlen aan de onderkant bij beide uiteinden zal een
hogere toon geven. Het afvijlen midden onder zal de toon verlagen.
De wilah van gendèr en slenthem van een ijzeren gamelan worden vaak van koper of messing
gemaakt. Deze staven hebben ook de blimbingan vorm en kunnen dus ook op dezelfde manier
gestemd worden. Toch zijn er ook ijzeren wilah, deze zijn enkele milimeters dik en vrij vlak van
vorm.
De pencon-instrumenten van onze gamelan zijn allemaal samengesteld uit twee delen en
gemaakt van dun, 2 mm dik, plaatijzer. De gehele bovenkant, de pencu tot en met de dudu (zie
blz. 21), is uit een stuk gehamerd. De onderkant van de dudu wordt, variërend naar de grote van
de gong/ketel, ongeveer een centimeter naar binnen omgeslagen. De opstaande zijkant (bau) is
gemaakt uit één reep plaatijzer. Aan de bovenkant wordt deze strook iets naar binnen gevouwen.
Daarna wordt hij weer zo’n centimeter naar boven gehamerd om vervolgens weer naar buiten toe
omgevouwen te worden. In de zo ontstane vorm past precies de onderrand van het bovenstuk (zie
tekening) .
Aan de onderkant (lambé) wordt deze plaat zo’n 8 mm naar binnen omgeslagen. Als
onderstuk en bovenstuk in elkaar zijn geschoven, worden de uiteinden van de
opstaande rand aan elkaar geklonken. Tot slot wordt de constructie tussen de beide
platen door middel van hameren stevig aan elkaar bevestigd. Boven op de
slagknobbel van al onze pencon-instrumenten is een koperen pencu bevestigd. Deze
zijn van binnenuit aan de ijzeren knobbel gelast.
39

Om de hoogwandige bronzen keteltjes van kenong, bonang en kempyang naar beneden toe te
stemmen, wordt er op het gebied rondom de pencu aan de buitenkant gehamerd. Bij een bronzen
gamelan kan men men ervoor kiezen deze plek wat af te vijlen. De tegenoverligende binnenkant
wordt bewerkt om de toon hoger te laten klinken. De keteltjes van het dhempok type, die
laagwandig zijn, worden op dezelfde manier behandeld om de toon te verlagen. Om de toon te
verhogen, wordt de binnenkant dichter bij de rand bewerkt. Soms zie je dat er aan de
binnenkant van de pencu wat klei geplakt wordt. Hierdoor wordt de toon verhoogd.
Hoe ijzeren keteltjes met een koperen pencu daadwerkelijk gestemd moeten worden, geeft
voldoende stof voor discussie.
Jon Keliehor beschrijft in een artikel van januari 2007 hoe hij van Joko Susilo heeft geleerd
om ijzeren keteltjes met een koperen kap over de pencu te stemmen. Hij heeft geen idee of
deze methode gestandaardiseerd is, maar de methode is eenvoudig en wordt volgens hem
wijdverbreid gebruikt. Hij heeft de methode gebruikt voor zowel bonang- als kenongketels.
Hieronder volgt een enigszins verkorte vertaling van zijn artikel.
“Het stemvlak om de toonhoogte van de keteltjes te veranderen is de rai. Dit is het horizontale
oppervlak, dat direct aansluit op de pencu. Het is handig om de rai eens goed te bestuderen. De
oppervlaktes van de rai variëren onderling. Ook al zijn de rai van verschillende naast elkaar
liggende keteltjes praktisch hetzelfde, je zult bemerken dat het interval in toonhoogte
behoorlijk groot kan zijn. Je kunt gemakkelijk grote toonsveranderingen aanbrengen. Toch zijn
er grenzen aan elke pencon, zowel naar omhoog als naar omlaag. Je zult dus altijd voorzichtig
moeten zijn bij het stemmen. Om te oefenen kun je het beste werken met een oud keteltje dat
je over hebt.
Begin eerst met een goede luistertest. Hiervoor heb je een zacht rondhout nodig met een
diameter van 1,5 – 2 cm en een lengte van 15 – 25 cm. Dit wordt vertikaal tegen het oppervlak van
de rai gehouden, terwijl het keteltje op je schoot ligt. Sla nu met een tabuh op het andere
uiteinde van het stokje en maak al doende een complete cirkel over de rai. Met elke slag kun je
de toonhoogte licht omhoog of omlaag horen gaan. Onthoud nu waar de hogere en lagere tonen
zijn gelokaliseerd.
Nu gaan we het instrument door middel van hardere slagen omhoog of omlaag stemmen, waarbij
de toonhoogte beetje bij beetje wordt veranderd. Van buiten naar binnen toe kloppen op de rai
verhoogt de toon en van binnen naar buiten toe zal de toon verlagen. Met in je gedachten de
hogere en lagere toonlocaties beklop je nu de lagere gedeelten omhoog en de hogergestemde
plekken naar beneden toe. Doorloop de gehele oppervlakte van de rai in de rondte. Verander met
harde slagen de toonhoogte en gebruik de zachte tikken weer om te luisteren waar je vervolgens
moet gaan stemmen. Vergelijk de toonhoogte steeds met de toonhoogte van bijvoorbeeld de
saron waarop je afstemt. Werk langzaam. Wanneer je het punt bereikt waarop haast geen
verandering van klank meer plaatsvindt, dan heb je waarschijnlijk de limiet van het instrument
bereikt.
Wanneer je bijna de juiste toonhoogte hebt bereikt, gaan we verder met het fijn-afstemmen.
Doe weer een uitgebreide luistertest zoals hierboven omschreven. Luister zeer zorgvuldig naar
de kleinste variaties in toonshoogte. Door nu zeer voorzichtig verder af te stemmen, kun je de
gewenste toonhoogte bereiken en het instrument weer helder laten klinken.
Ook al is de afstemming goed, sommige oudere keteltjes produceren soms geen heldere tonen
meer. Je moet dan eens nagaan of de ruimte tussen de bronzen kap en de pencu goed is
afgedicht. Mocht deze ruimte tussen de kap en de pencu niet aansluiten, dan wil het helpen om
met het brede uiteinde van een bonang-tabuh voorzichtig tegen de binnenkant van de pencu te
hameren. Dit doe je net zo lang tot de delen weer tegen elkaar zitten.”
40

Hierop werd gereageerd door Joan Suyenaga, degene die ons heeft geholpen met onze gamelan.
Zij vertelde dat Bapak Suhirdjan, onze gamelanbouwer, juist beweert dat de toonhoogte van de
pencon voor bonang en kenong verlaagd worden door van buitenaf de rai te bewerken. De
toonhoogte wordt verhoogd door van binnenuit de rai van het keteltje te bewerken.
Om voor mezelf duidelijkheid te krijgen heb ik het stemmen uitgeprobeerd op een oud ijzeren
keteltje met koperen pencu. Met behulp van het al eerder beschreven computerprogramma om
toonhoogten te meten vielen me hierbij drie dingen op:
- De manier van stemmen die Jon Keliehor beschrijft, is prima te gebruiken.
- De bewering van Bapak Suhirdjan bleek bij mijn stempoging de juiste te zijn.
- Er is inderdaad maar heel weinig kracht voor nodig om de stemming te veranderen.
Niels heeft in 1980 een ijzeren pélog-gamelan laten maken bij Pak Tentrem Sarwanto in Solo.
Deze gamelan - die nu in mijn bezit is en geheel gerestaureerd is heeft naast de gong kemodhong
en de kenong rèntèng (zie blz. 10) nog andere wilah pencon-instrumenten. De kempul bestaat uit
vier verschillende wilah pencon (5, 6, 7 en hoge 1), die apart zijn opgehangen boven een
kleiresonator. De wilah zijn zo’n 30 cm bij 30 cm en worden aangeslagen met een béndha.
Ook de beide bonang, de kethuk en de kempyang bestaan niet uit keteltjes, maar uit wilah
pencon, waarvan de lange randen meer of minder gebogen zijn. Zij zijn middels een koord
bevestigd aan hun rancakan en hangen boven afzonderlijke, lage, zinken, buisvormige
resonatoren. De gamelan heeft inmiddels van mij de naam “Swara Ombak” (het geluid van de
golven) gekregen.
kenong rèntèng, ketuk en kempyang kempul met wilah pencon bonang met wilah pencon
De wilah pencon-instrumenten kunnen op twee manieren gestemd worden.
- Volgens Mas Widiyanto kunnen ze op dezelfde manier gestemd worden als alle andere
wilah: in het midden van de onderkant vijlen verlaagt de toon; je verhoogt de toon door
aan de uiteinden van de onderkant te vijlen.
- Chad Bailey Nielson zegt het volgende: “Buig de wilah over de gehele lengte wat meer, om
de toon te verhogen. Als je de wilah juist afvlakt, zal de toon lager worden. Omdat het
hier gaat om ijzeren wilah, kun je ze koud hameren. Gebruik een uitdeukhamer die
voorzien is van een bolle kop. Om de klankstaaf af te vlakken leg je de wilah op de aarden
grond om de nodige weerstand te krijgen. Je hamert vanaf de bovenkant en daarbij kom
je vanzelfsprekend niet aan de pencu. Als je de klankstaaf vanaf de onderkant moet
bewerken, dan graaf je eerst een klein gat voor de pencu en je zorgt ervoor dat de rest
van de wilah geheel op de grond ligt.”
41

Hoofdstuk V, Slendro gamelan Kyahi Hamongkarsa
De aanschaf
In 1987, Marsudi Raras bestond toen al zo’n zes jaar, kregen we binnen de vereniging steeds
meer behoefte aan een eigen gamelan. Het aantal aanvragen voor uitvoeringen buiten Museum
Nusantara nam steeds meer toe. Omdat we de gamelan van het museum daarvoor niet konden
gebruiken, leenden we geregeld de pélog-gamelan van Niels. Deze gebruikten we ook op onze
gamelanweekeinden. Als we sléndro-stukken wilden instuderen, konden we ook gebruik maken van
de ijzeren sléndro -gamelan van Bernard Arps.
In het voorjaar van 1988 zijn we ons gaan verdiepen in de aanschaf van een eigen sléndro-
gamelan. De gamelans die in Nederland aanwezig waren, waren of niet te koop, of veel te duur
voor onze vereniging. Via Joan Suyenaga, Amerikaanse, kwamen we in contact met Bapak
Suhirdjan. Deze gamelanbouwer had zijn werkplaats in de Jl. P. Mangkurat 158 in Yogyakarta.
Joan stuurde ons een prijslijst op en gaf te kennen ook als tussenpersoon op te willen treden.
Op zaterdag 18 juni werd door het bestuur, dat bestond uit Frits Kruis als voorzitter, Dick als
penningmeester en ik als secretaris, besloten een koperen/ijzeren sléndro-gamelan bij
Bp. Suhirdjan te bestellen. De gamelan moest hetzelfde gestemd zijn als de sléndro-gamelan van
het museum. Op die manier konden we ook in het museum beschikken over meer sarons, waardoor
het ledenaantal van de vereniging kon uitgroeien. Om de stemming gelijk te krijgen werd er een
goede geluidsopname van alle instrumenten gemaakt.
Omdat we als vereniging niet echt veel geld hadden, werd besloten om de leden te vragen
enkele instrumenten te financieren. Zij zouden privéaankopen doen en deze eventueel later weer
aan de vereniging doorverkopen. Een aantal leden wilde hier wel aan meewerken. Daarnaast
kregen we van ir. J.B. Marée een forse schenking, die ook voor de aanschaf van enkele
instrumenten kon worden gebruikt.
Om de kosten nog verder te drukken werd eveneens besloten om van een aantal instrumenten
alleen de wilah te bestellen. De onderstellen zouden dan door mij gemaakt worden. Ook het
verfwerk zouden we zelf uitvoeren.
Er ging een brief uit naar mevrouw Daniëlle Lokin, de toenmalige algemeen-directeur van
Museum Nusantara, om tegelijkertijd een aantal kapotte instrumenten van Kyahi Paridjata, of
onderdelen daarvan, te laten vervangen of aan te schaffen. Daarbij werd eveneens een aanvraag
ingediend om de gamelan van het museum te laten stemmen door Pak Widada, een tukang nglaras
(gamelanstemmer). Deze zou dit in november, via Interculture, voor fl. 750 (€ 340) kunnen doen.
De directie stemde met beide voorstellen in. Zo sneed het mes aan meerdere kanten. We kregen
in het museum de beschikking over een volledige en goed gestemde gamelan, onze “reisgamelan”
werd gerealiseerd en door een gezamenlijke bestelling konden de vervoerskosten
verhoudingsgewijs wat gedrukt worden.
Er werd een gecombineerde bestelling van Nusantara en Marsudi Raras opgestuurd naar Joan.
De totale bestelling voor Marsudi Raras bestond uit:
- gong ageng, ijzer, met standaard en naga - gendèr met onderstel, koper
- gong suwukan 2, ijzer - slenthem met onderstel, koper
- kempul 1, 5, en 6, ijzer - wilah van saron demung, koper, 2x
- kenong 1, 2, 3, 5 en 6, ijzer - wilah van saron barung, koper, 2x
- kethuk en kempyang, ijzer - wilah van saron wilah sanga, koper
- bonang barung met onderstel, ijzer - wilah van saron panerus, koper
- bonang panerus met onderstel, ijzer - wilah gambang
42

- rebab-standaard - tabuh
- vellen voor de kendhang, leren banden en nog meer kleine onderdelen.
De onderstellen van de gendèr en de slenthem zouden dezelfde motieven krijgen als die van
het museum. Daarnaast werden er door sommige leden ook extra pélog-instrumenten besteld,
zoals: gendèr pélog 7, gendèr pélog 1, een slenthem en wilah voor saron demung, saron barung en
saron panerus.
De totale aanschafkosten kwamen voor Marsudi Raras neer op een bedrag van fl. 3290.
De vracht- en servicekosten, inklaringskosten en BTW voor de vereniging waren fl. 2447.
De totale kosten voor onze reisgamelan bedroegen dus uiteindelijk fl. 5737, wat nu neer zou
komen op zo’n € 4200. Op 6 april 1989 kwam de totale bestelling aan in Nederland met
ms Queens Way Bridge van de Holmar-line.
Het maken van de verschillende onderstellen
Op 14 april werden drie kratten afgeleverd bij Burndy-Nederland b.v. in Waddinxveen, het
bedrijf waar Dick werkte. Een van de kratten was behoorlijk beschadigd, maar nadat alles
uitgepakt was, bleek er niets gemist te worden. Alles zag er prachtig uit. Tot onze verrassing
waren zelfs alle slagknobbels van de pencon-instrumenten van een koperen dop voorzien.
Nu was natuurlijk de vraag hoe alles zou klinken. Voor wat betreft de gong, de drie kempul, de
gendèr, de slenthem, de bonang barung en de bonang panerus was dat natuurlijk erg simpel. Ze
direct bespelen! Maar omdat de wilah-instrumenten en de kenong geen onderstel hadden lag het
daar wat moeilijker. Om ook deze instrumenten zo snel mogelijk te kunnen gebruiken, heb ik
diezelfde week nog een aantal tijdelijke onderstellen gemaakt. Binnen een paar weken kon de
gamelan voor het eerst bespeeld worden en het geluid was heel goed. Op 15 juni gaven we er ons
eerste concert mee in de T.U. Delft, naar aanleiding van het promoveren van Tom van der Put.
Nu kwam het echte werk. Er moesten onderstellen gemaakt worden voor de sarons, de
gambang, de kenongs, de kendhang en de ketuk en kempyang. Vanuit zijn werk zorgde Tom voor
een aantal verlijmde stukken van vurenhouten balken. Uit elk stuk kon een onderstel voor een
saron worden gemaakt.
Omdat we de gehele gamelan in Solo-stijl wilden hebben, was de vorm in ieder geval bekend.
Voor de decoraties moest ook een beslissing genomen worden. De onderstellen van slenthem en
gendèr waren al in dezelfde stijl als die van de instrumenten in het museum. De overige
instrumenten moesten dan ook maar dezelfde decoratie krijgen als hun tegenhanger in Museum
Nusantara. Dit betekende dat op alle instrumenten een lotusbloem zou komen. Deze zouden
uiteindelijk in de sarons moeten worden uitgehakt.
Na het opmeten van de saron-instrumenten in het museum en alle afzonderlijke staven van de
betreffende saron, werd een gedetailleerde tekening voor elke saron gemaakt (zie blz. 69 e.v.).
Gelukkig was een bevriende houthandel bereid om alle blokken hout op maat te zagen. De
onderkant van het frame (tlumpah) werd op de juiste hoogte afgezaagd en het bovenstuk (awakawak)
werd over de gehele lengte van boven tot onder in tweeën gezaagd. Op die manier zou ik
beide stukken beter kunnen bewerken. Het tussenstuk werd gemaakt van een een plaat mutiplex.
43

De eerste drie fases van de sarons
De pinnetjes waarmee de wilah worden vastgezet (placak) werden gemaakt van 5mm dikke
messing staafjes. De tawonan werden van schuimrubber gemaakt (dit vanwege de vorm van de
toetsen).
Voor de onderstellen van de vijf kenong-ketels koos ik voor een onderstel voor drie kenongs en
een onderstel voor de overige twee. Ook hier werden weer tekeningen van gemaakt. Omdat de
onderstellen helemaal van 15 mm dik multiplex gemaakt zouden worden, was het niet mogelijk de
decoraties uit te snijden. Het bloemmotief, als ook de sierband daarom heen, werden uitgezaagd
uit tripex. De lotusbloem werd daarna enigszins uitgestoken. Als de onderstellen geschilderd
zouden zijn, dan zouden deze decoraties er opgeplakt worden. Op het lage onderstel van de
kethuk en de kempyang zou slechts een sierband geschilderd worden. De knoppen van de bonangs
waren gedecoreerd als gestyleerde lotusbloemen, maar die van de gongstandaard waren veel
eenvoudiger. Om die reden werd ervoor gekozen om de knoppen van de kenong-frames, die van de
kethuk en kempyang en de beide kendhang-standaards ook eenvoudig te houden. Deze knoppen
werden gewoon bij de houthandel gekocht.
Het maken van een goede tekening voor de gambang was het moeilijkste van allemaal. De
gambang zou geheel uit 18 mm dik multiplex gemaakt worden. De placak werden gemaakt van
2 mm. dikke lange spijkers, waarvan de kop werd afgezaagd. Omdat het voor mij technisch niet
mogelijk was om de zijborden (tawingan) van de gambang net zo te decoreren als die van de
gambang in het museum, werd ook hier gekozen voor een lotusbloem, maar dan geheel open
gewerkt.
Nu is het neerschrijven van dit alles veel simpeler dan het realiseren ervan. Het kostte me
maanden van zagen, boren, beitelen, schaven, schuren en vele druppels zweet. Veelal in de avond,
van 19.00 uur tot 22.00 uur, en verder op de zaterdagen en de zondagen. Gelukkig met
toestemming van Marijke en de buren. Dit laatste overigens na de toezegging dat zij zouden
worden uitgenodigd als de gamelan af zou zijn.
Met nog één saron demung en één saron barung te gaan, had ik het echter wel gehad. Op dat
moment zei Tom dat hij ook wel een saron kon laten uitzagen in de werkplaats van de T.U. Delft.
Na enkele dagen kreeg ik het ruwe frame al weer terug. Ik hoefde alleen nog maar het nodige te
schaven en te schuren! Had ik dat eerder geweten.
De wilah van de tweede demung zijn jaren blijven liggen. Ik kreeg uiteindelijk de beschikking
over een saron-frame in Yogya stijl en heb die toen maar gebruikt.
Op 20 oktober 1989 speelden we voor het eerst met onze eigen nog onbeschilderde gamelan
tijdens een uitvoering op het Gewestelijk Arbeidsbureau te Rotterdam,.
44

Uitvoering Gewestelijk Arbeidsbureau: Jos van Leur, Paul van der Put, Linda en Patrick Votrian en Frits Kruis
Het verven
In maart 1990 zijn we begonnen met het schilderen van de gamelan. Allereerst moest bepaald
worden in welke kleuren we de gamelan zouden verven en met welke soort verf. Er werd gekozen
voor een vermiljoen gamelan, met goudkleurige decoraties. Dus geheel in overeenstemming met
de oorspronkelijk kleuren van de oude gamelan van het museum. We hoopten daarmee ook, dat de
directie van het museum misschien wel zou besluiten om gamelan Kyahi Paridjata in de
oorspronkelijke kleuren te laten restaureren. Dit laatste is echter, waarschijnlijk vanwege de
hoge kosten, nooit gebeurd. De naga zou geschilderd worden in “wayang-stijl” en voor de
resonantietiebuizen van gendèr en slenthem werd zinkgroen gekozen.
Mariko Nishide, een Japanse kunstenares die gespecialiseerd is in oude laktechnieken, wilde
ons met dit verfwerk helpen. Onder haar leiding zijn, geheel op traditionele Japanse wijze, alle
verven samengesteld. Hoofdbestanddelen waren verfpigmenten - waaronder “keizerlijk rood” - en
cashewolie. Deze stoffen werden uit Japan geïmporteerd.
De pigmenten werden in een vijzel fijngemalen en hieraan werd de olie toegevoegd. Als het
geheel goed was vermengd, dan werd alles door een zeer fijne doek geperst om alle
onzuiverheden te verwijderen. Het derde bestanddeel was terpentijn. En daar is maarliefst drie
liter van gebruikt! Omdat het verfwerk allemaal in ons huis gebeurde, hebben Marijke en ik dat
goed geweten. De lucht van de terpentijn heeft maanden bij ons in huis gehangen. In het begin
best een aangename lucht, maar later……!
Mariko bij het bereiden van de verf proefkleuren: rood en zinkgroen
45

Alle instrumenten zijn eerst een keer met een bruinrode grondlak bewerkt, die bestond uit
cashewolie en veertig procent terpentijn. Daarna volgde twee lagen met verf die naast
cashewolie ook vermiljoen bevatte. Tussen elke verfbeurt in werden de instrumenten licht
opgeschuurd. Tot slot werden de instrumenten twee keer afgelakt. De eerste laag verf bestond
uit cashewolie, vermiljoen en gesublimeerde zwavel (Kinka). Deze verf werd extra verdund met
terpentijn. De tweede en laatste laag bevatte dezelfde bestanddelen, maar nu werd er veel
minder terpentijn toegevoegd. Op deze manier kreeg de gamelan uiteindelijk een heel warme,
dieprode kleur.
Niels zorgde, samen met Mariko, voor de beschildering van de naga (zie foto omslag).
Marijke van Kruining Dick Rijsenberg
Linda Votrian, Marijke van Kruining en Ben van der Burg Frits Kruis en Jos van Leur
Voor het “vergulden” van de knoppen van de bonang- en kenong-standaards en de schubben van
de naga werd gebruik gemaakt van White Fire Treasure Gold-wax, Connoisseur Studio, Londen.
Deze was werd direct op de roodgeverfde onderdelen aangebracht. Hierdoor ontstond een zeer
mooi effect. Vervolgens werden alle andere decoraties voorzien van een okergele grondverf.
Op een zaterdag in mei hebben we toen met de gehele groep de definitieve goudverf ( Flexa
Gold, hoogglanslak) aangebracht. De gezamenlijke slametan die er op volgde was een prima
afsluiting van een langdurig, arbeidsintensief, maar ook zeer geslaagd en gezellig proces.
Mariko Nishide Niels Walen Suhardi Djojoprasetyo
46

De overige instrumenten van onze gamelan
In 1983/1984 kreeg een aantal leden van
onze groep suling- en rebab-les van Niels.
Toen is ook het idee ontstaan om een siter
panerus te gaan bouwen. Niels had er een
laten maken in Indonesië en daar heb ik
toen de exacte maten van opgemeten.
Vervolgens ben ik met vioolbouwer Blitz in
Rotterdam gaan praten, om te bepalen
welke houtsoorten ik het best kon gaan
gebruiken. De klankkast werd gemaakt van
6 mm dik berken-multiplex. Voor het blok
waar de stemschroeven in zouden komen werd voor eikenhout gekozen. De kammen, de draaiende
poten en het staartstuk werden gemaakt van beukenhout. Als snaren zijn E-banjosnaren
gebruikt.
Omdat ik niet anders kon, heb ik gebruik gemaakt van pianostemschroeven van 7 mm. Het was in
verband met het goed afstemmen van de siter wellicht beter geweest, als ik er fijnere
stemschroeven van bijvoorbeeld een spinet voor had genomen. De siter is drie maal in kleurloze
beits gezet en daarna nog twee keer behandeld met Glitsa.
Ben van den Burg heeft, in de periode dat hij colleges gaf aan de Universiteit van Semarang,
gezorgd voor vijf terbang. Deze éénvellige Arabische trommen worden gebruikt bij laras madya.
Dit zijn macapat-verzen, die gezongen worden door mannen en begeleid door terbang, kendhang
en soms ook kemanak. De grootste terbang heeft een diameter van 40 cm. De overige hebben een
diameter van 34 cm. Drie van deze trommels zijn voorzien van schelletjes. Daarnaast zorgde Ben
ook voor een paar kemanak.
Mas Hardi en Sumili Djojoprasetyo waren zo
vriendelijk om, tijdens een van hun reizen naar
Indonesië, zes bronzen schelletjes met een
diameter van 10 cm voor me mee te nemen. Hier
heb ik in 2005 een kecèr van gemaakt. Het
onderstel is uit één blok hout gemaakt. Niet in de
vorm die in Solo gebruikelijk is, maar in de vorm
van een schildpad. Een dergelijke vorm kom je op
Bali tegen.
In september 2003 hadden we een uitvoering bij de familie C. Boeken Kruger in Rotterdam.
Ze lieten ons onder andere een aarden resonantiekruik en twee bronzen wilah van een gong
kemodhong zien. Deze hadden ze lang geleden, tijdens hun vertrek uit Indonesië, meegenomen.
Omdat ik voor de groep al lang op zoek was naar een gong kemodhong voor gamelan gadhon
uitvoeringen, heb ik de familie later gevraagd of ik de gong voor onze vereniging kon overnemen.
Ik zou hem dan in de oorspronkelijke staat restaureren. De heer en mevrouw Boeken Kruger
vonden dat een prima idee en hebben de gong aan mij gegeven.
Aan de hand van foto’s heb ik de houten bekisting (plangkan) getekend en vervolgens van
14 mm dik multiplex gemaakt. De binnenkant heb ik voorzien van een dunne laag piepschuim, waar
de aarden resonancekruik precies in past. De gong is geheel afgelakt in de kleuren van gamelan
47

Kyahi Hamongkarsa en aan drie kanten voorzien van een lotusmotief. We hebben met deze gong al
een aantal optredens verzorgd en de klank is prachtig.
Begin 2010 werden de kelders van de Indonesische School in Wassenaar opgeruimd en
belandden er twee celempung in de vuilcontainer. Een daarvan heb ik uit de container gehaald met
het oog op de bouw van een nieuwe celempung en het gebruik van onderdelen ervan.
Enkele maanden later bleek er nog een celempung in de kelder te staan. Hiervan was de de
voorkant deels weggerot, waren de twee kleine pootjes afgebroken en aan de versiering waren
de nodige beschadigingen. Deze celempung mocht ik van Mas Hardi meenemen om te kijken of ik
hem kon restaureren. De restauratie is nog niet volledig voltooid, maar het resultaat mag er best
zijn.
Voor wat betreft de snaren raadde Mas Bambang Siswanto me aan om akoestische gitaarsnaren
te gebruiken: voor de lage 1 de E-snaar; voor de lage 2 de A-snaar; voor de lage 3 de D-snaar;
voor de lage 5 de G-snaar; voor de lage 6 tot de gewone 6 de B-snaar en voor de hoge 1 tot en
met de hoge 3 de E-snaar. Ik heb Bildas-Pyramid® snaren gebruikt van roestvrij staal, waarvan
de eerste vier snaren met zilverdraad zijn omwikkeld.
48

Hoofdstuk VI. Inwijding en naamgeving
De voorbereiding voor de sesajen.
In mei 1990 ontstond het idee, dat een gamelan waaraan zo hard was gewerkt, ook op
traditionele Javaanse wijze ingewijd en een naam gegeven zou moeten worden. Dit was, voor
zover wij wisten, nog nooit in Nederland gebeurd. Omdat Mas Hardi ook onze groep de naam
Marsudi Raras had gegeven, hebben we aan hem gevraagd of hij ook onze gamelan een naam wilde
geven. Hij wilde daar heel graag aan meewerken en we zijn dan ook meteen met alle
voorbereidingen begonnen. Mas Hardi en Sumili hebben allereerst een uitvoerige lijst met de
benodigde offergaven voor de sesajen (offerande) samengesteld. Deze geef ik hier onverkort
weer.
Bij de gong:
1. Puspa Rinonce:
Een bloemenslinger van rode en witte bloemen, die minstens de lengte moest hebben van de
gongstandaard. Wij kozen voor rode en witte anjers.
2. Kembang Telon:
Bloemblaadjes van drie soorten bloemen. Op Java gebruikt men daarvoor de bloemblaadjes van
kanthil, kenanga en rozen. Omdat dat voor ons niet mogelijk was, hebben we gekozen voor de
bloemblaadjes van drie verschillende rozensoorten. De rozenblaadjes lagen in een kommetje met
water.
3. Dupa Madu:
Honingwierook die gebrand wordt in een anglo waarin houtskool zit.
4. Ratus:
Geurige kruiden in de vorm van wierook.
5. Jenang Abang Putih:
Een stevige rijstepap, waarvan aan de ene helft santen en wat zout wordt toegevoegd. Dit
gedeelte behoudt een witte kleur. De andere helft wordt vermengd met santen, gula Jawa en wat
zout. Dit gedeelte krijgt een bruine kleur. De witte en bruine rijstepap worden samen op een
versierde schaal gelegd en wel zo dat de kleuren niet mengen. Het geheel wordt versierd met wat
bloemen.
6. Gedhang Setangkep:
Twee trossen bananen, welke het symbool zijn van mungaling karep: één wens, één doel, namelijk
het bestuderen en beoefenen van de traditionele Indonesische cultuur, in dit geval het Javaanse
gamelanspel.
7. Ayam Bekakak:
Een geroosterde kip, waaraan de poten en de kop nog zitten.
8. Rookwaren:
Sigaren en/of sigaretten van verschillende merken in een glas.
49

9. Dranken:
Eén glas zoete koffie, één glas zoete thee en één glas water
Links en rechts van het podium:
10. Bunga Melati:
Twee potten met daarin een melati-plant.
Voor het podium:
11. Tumpeng Janganan:
Nasi gurih in de vorm van een tumpeng (berg). Deze wordt opgemaakt op een grote, uit bamboe
gevlochten schaal (tampah) . Hieromheen komen:
- Sego Golong:
Nasi gurih in de vorm van balletjes, die iets groter zijn dan een tennisbal. Het aantal
moet gelijk zijn aan het aantal leden van de groep (minus de voorzitter) plus de leraar.
Deze bolletjes symboliseren gumolong tekad: hoewel verschillend van afkomst, godsdienst
enz. zijn we eensgezind en hebben één gezamenlijk doel.
- Palawija:
Vruchten die de aarde voortbrengt. Hiervan hebben we vier verschillende soorten, al naar
gelang de plek waar ze groeien. Het geheel symboliseert gotong royong: samenwerken om
iets te bereiken.
a. Pala Gumandhul: hangende vruchten, zoals: papaya, mangga, jambu, bananen, labu
siam, kacang panjang en tomaten. Deze vruchten moeten vers zijn.
b. Pala Kesimpar: vruchten die op de grond groeien, zoals: semangka (meloen), pompoen,
courgette enz. Deze vruchten moeten gedeeltelijk gekookt zijn en gedeeltelijk rauw.
c. Pala Kependhem: vruchten die in de grond groeien, zoals aardappelen, singkong en
tela kimpul (ubi jalar). Deze vruchten zijn gekookt of gestoomd.
d. Kacang-kacangan: noten en bonen, zoals aardnoten, kedelé, groene erwten, bruine en
witte bonen en kacang tholo. Deze zijn deels gekookt en deels gebakken.
- Jajan Pasar: Kleine hapjes die op de pasar verkocht worden, zoals lemper, klepon,
wajik enz.
Het geheel, dat op een en dezelfde tampah ligt, symboliseert eenheid. Meerdere personen
genieten van het arbeidsresultaat van één persoon. In dit geval geniet de gemeenschap van de
kunstuitingen van Marsudi Raras.
12. Nasi Ambengan:
Gele rijst op een platte schaal, met urapan erop, bestaande uit bijvoorbeeld kacang panjang,
taugé, kool enz. Deze schaal symboliseert hoe mensen met een verschillende afkomst, uit
verschillende streken, in één organisatie (Marsudi Raras) zijn verenigd en gezamenlijk lief en
leed delen.
Dick zorgde voor alle ingrediënten die nodig waren om de offergaven te bereiden. Hij zorgde
ervoor dat alles werd bereid zoals door Mas Hardi was opgegeven. Alleen de ayam bekakak gaf
letterlijk en figuurlijk de nodige “kopzorgen”. Hoe, en in welke vorm, rooster je een kip waar ook
de poten en de kop nog aan moeten zitten?
50

Gelukkig kon Katimah Sutarno hem hierbij helpen. Zeer plastisch deed ze hem tijdens een
dansrepetitie voor hoe het beest er uiteindelijk uit zou moeten zien. Verder zorgde Dick ook
voor de slametan na afloop van de inwijdingsceremonie.
Mas Hardi, Ahmad Sugiharto, Yudi Ardanto en Tri Hardono maakten alle gerechten in
traditionele stijl op.
Marijke en ik hadden onder andere de taak om te zorgen voor de witte doeken, die aan het
begin van de ceremonie over al de instrumenten moesten liggen. Daarnaast zouden wij voor de
uitnodigingen zorgen, voor de bloemenslinger over de gongstandaard en de twee potten met
melati.
De eerste twee dingen waren al snel geregeld. Er werden 45 uitnodigingen verstuurd voor zo’n
zestig gasten. Van de ambassade waren onder andere Z.E. Professor Bintora Tjokroamidjojo en
zijn echtgenote uitgenodigd. De heer Tjokroamidjojo was de zojuist benoemde ambassadeur van
de Republiek Indonesië en het zou zijn eerste officiële optreden buiten de ambassade worden.
Ook de bloemenslinger zorgde voor niet al te grote problemen. Aan een stevig nylon snoer van
zo’n drie meter werden vijftig rode en vijftig witte anjers om en om geregen.
De twee bloempotten met daarin melati zorgden echter voor een veel groter probleem. Overal
zijn we geweest, maar nergens had men deze planten. Uiteindelijk vonden we er een in de
plantentuin van de T.U. Delft. Deze werd voor ons uitgegraven en opgepot; we hadden er één en
daar is het bij gebleven. Twee dagen na de ceremonie liep ik langs het huis van een goede kennis
van ons, die vlak naast Museum Nusantara woonde. In haar vensterbank stond een aantal
prachtige melatiplanten in bloei.
De inwijdingsceremonie met de naamgeving
Zaterdag 17 november werd de gehele
bovenzaal van het museum leeggeruimd en
werd onze gamelan opgesteld. Elk instrument
werd afgedekt met een witte doek. Links voor
de gong werd gezorgd voor een plek voor de
offergaven, in het midden kwam een microfoon
en rechts voor de gong werd een plaats
vrijgehouden waar Mas Hardi in medidatie kon
gaan. Voor het podium kwam een tafel waarop
de Tumpeng Janganan en een aantal borden en
bestek gezet konden worden.
Rechts van die tafel, langs de muur van het museum, was de plek waar de leden van Marsudi Raras
in twee rijen konden gaan staan. Vanwege de ceremonie kreeg ieder daar een eigen plaats
toegewezen. Op de eerste rij stonden van links naar rechts: Gerda Quist, Linda Votrian, Erna
Ammerlaan, Niels als leraar, Ahmad als jongste lid, Jos van Leur als oudste lid en Frits als onze
voorzitter. Op de achterste rij, van rechts naar links, stonden Marijke, Dick, Tom, Tri, Yudi,
Patrick Votrian, Paul van der Put en ik. Links van de tafel stond een tweede microfoon. Verder
werden er in de zaal zestig stoelen geplaatst, kwam er langs de gehele linkerkant van de zaal een
rij tafels voor het eten en drinken tijdens de slametan en werd de zaal met planten versierd.
Vooral de binnenkomst van de leden, het plaatsnemen achter de gamelan en weer terug naar de
plek voor het podium moest een aantal keer geoefend worden. Omdat we dit alles op een
“gewone” dag in het museum oefenden, was er natuurlijk ook publiek. Een van de toeschouwers
vond het schijnbaar zo leuk, dat ze mee ging oefenen. Ze is maar zeer kort lid geweest. We
hebben haar na die zaterdag niet meer terug gezien.
51

Zondag 18 november was iedereen om 10.00 uur in het museum aanwezig. Nadat we alles nog
eens hadden nagelopen, kleedden we ons voor de inwijding en naamgeving: het bestuur en de
leraar in beskap kerisan en de overige leden in beskap landung voor de mannen en in kain kebaya
voor de vrouwen.
Omdat om 11.15 uur de zaal open zou gaan voor de genodigden, ging Frits alvast naar de
voordeur om op tijd te zijn om als voorzitter de ambassadeur en zijn vrouw te verwelkomen.
Enige tijd later werd er op de keukendeur geklopt. Frits had de nieuwe ambassadeur niet
herkend en deze was nu zelf op zoek naar de zaal. Ik heb hem en zijn vrouw toen maar naar
boven gebracht.
Om 11.30 uur begon de ceremonie. Marianne, de vrouw van Tom, heette de ambassadeur en alle
gasten van harte welkom en verzocht vervolgens de leden, de leraar en het bestuur van Marsudi
Raras om hun plaats voor het podium in te nemen. Hierna werd Mas Hardi gevraagd naar voren te
komen en ook zijn plaats in te nemen.
Hij ging in sila-houding (kleermakerszit) bij de gong zitten en strooide de dupa en de ratus op
de brandende houtskool. Vervolgens ging hij voor enige tijd in meditatie. Na beëindiging van deze
meditatie stond hij op en vroeg de leden om achter hun instrument te gaan staan, de witte
doeken te verwijderen en vervolgens te gaan zitten.
De witte doeken over de gong werden echter nog niet weggehaald. Nu bracht Mas Hardi de anglo
met de brandende wierook naar alle vier de hoeken van de gamelan en zette deze vervolgens
weer bij de gong terug.
Hierna volgde de naamgeving, die plaatsvond vlak voor de gong. De naam die Mas Hardi voor de
gamelan had bedacht was “Kyahi Hamongkarsa”. Deze naam betekent zoveel als: het middel ter
ondersteuning van de wens van de liefhebbers, om gezamenlijk en vol toewijding de hoogwaardige
Javaanse kunst te beoefenen en te onderhouden. De naamgeving vond plaats in het jaar
Swarga (0) Arum (9) Kusumaning (9) Ratu (1). Dit is vrij te vertalen in: een welriekend paradijs
vormt de schone hoop van de koning (zie opmerking 14).
52

Nu pas werden de witte doeken van de gong afgehaald, zodat de naam ook zichtbaar werd.
Mas Hardi strooide vervolgens de Kembang Telon ( bloemblaadjes) over de gehele gamelan.
Tot slot werd er een bloemenslinger (Puspa Rinonce) door Mas Hardi en twee leden van Marsudi
Raras om de gongstandaard gedrapeerd.
Iedereen ging nu weer terug naar zijn plaats voor het podium. Daar werd de Tumpeng Janganan
door Mas Hardi aangesneden. Frits, als voorzitter, kreeg het topje. Daarna werd de Sego Golong
uitgedeeld. Omdat Marsudi Raras geen adviseur heeft, ging de eerste bol naar Jos als oudste lid.
Daarna volgden Achmad, het jongste lid en Niels als leraar. Tot slot kregen de andere leden ook
een rijstbol. Alle leden gingen nu naar een voor hen gereserveerde plaats om daar te luisteren
naar een toespraak van de voorzitter.
In zijn speech bedankte Frits in de eerste
plaats Mas Hardi en Sumili voor hun inzet voor
Marsudi Raras en in het bijzonder voor het vele
werk dat ze de afgelopen tijd hadden verricht,
om van de inwijding en de naamgeving van onze
gamelan een geweldige happening te maken.
Hij bood hun, als dank, het ere-lidmaatschap van
onze vereniging aan. Ook bedankte hij
ambassadeur Bintora Tjokroamidjaja en zijn
vrouw en alle andere genodigden voor hun komst.
Tot slot gaf hij een korte schets van alle
werkzaamheden die in de afgelopen maanden door de leden waren verricht om Kyahi
Hamongkarsa te maken tot de prachtige gamelan die hij nu is. Na de toespraak van Frits volgde
nog een korte toespraak van Niels, als leraar.
53

Het officiële gedeelte was nu afgelopen. Alle leden namen hun plaats weer in voor het podium
en werden door de aanwezigen persoonlijk gelukgewenst. Daarna volgde een slametan waarbij de
Nasi Tumpengan, de Nasi Ambengan en de overige hapjes en drankjes door alle aanwezigen
werden genuttigd. De vrouw van de ambassadeur kon bijna niet geloven dat de gehele maaltijd
door Dick was bereid. Ze vond dit zo geweldig, dat ze het nodig vond hem daar vele malen mee te
feliciteren. De ambassadeur, die de gehele ceremonie ook erg had gewaardeerd, is de rest van
zijn ambtsperiode altijd geïnteresseerd gebleven in het doen en laten van Marsudi Raras.
Sumili, dhr en mevr. Tjokroamidjaja, Francis en Mas Hardi. Slamatan met o.a. Ahmad en dhr. Kusnindar
Om 13.00 uur werd het museum geopend voor het publiek en werd er voor de genodigden en het
publiek een concert gegeven op Kyahi Hamongkarsa.
Van links naar rechts: Marijke en Francis van Kruining, Paul van der Put, Frits Kruis, Jos van Leur, Sumili Djojoprasetyo,
Erna Ammerlaan, Dick Rijsenberg en Yudi Ardanto
54

Opmerkingen:
1. De eerste middelbare opleiding voor musici was de Sekolah Marengah Kejuruan Indonesia
(SMKI). Deze opleiding bestaat nog steeds. Daarna werd de Akademi Seni Karawitan Indonesia
(ASKI) te Solo opgericht. Hier werd op HBO niveau onderwijs gegeven. Deze opleiding is later
omgevormd tot de Sekolah Tinggi Seni Indonesia (STSI), welke te vergelijken is met ons
conservatorium. Op dit moment zijn alle opleidingen van muziek, dans, en beeldende kunsten
ondergebracht in het Institut Seni Indonesia (ISI).
2. Zie: Jaap Kunst, Music in Java, 1949, blz. 171-172.
3. Het Javaans kent meerdere niveaus waarop wordt gesproken. De dagelijkse spreektaal is
ngoko (ng). Dit wordt tussen twee gelijken gesproken, of wanneer een hoger geplaatst persoon
tegen een lager geplaatst persoon spreekt. Het krama (kr) is beleefd Javaans en wordt gebruikt
om personen met een hogere sociale status aan te spreken. Hieronder enkele woorden in ngoko en
krama.
Ngoko Krama Nederlands
gendhé agung groot
cilik alit klein
gamelan gangsa gamelan
jogèd beksa dans
kembang sekar bloem
keris dhuwung kris
tembang sekar lied
tembaga tembagi roodkoper
wesi tosan ijzer
Als men over een vooraanstaand persoon, zijn handelingen of zijn eigendommen spreekt, dan
gebruikt men woorden uit het krama- inggil (ki) om het belang van de persoon aan te geven.
jengkar (ki) – budhalan (ng) : wayangscene waarbij het leger vertrekt.
paningset (ki) – sabuk (kr,ng) : sierband om de buik, behorend bij een Javaans kostuum.
tingalan (ki) – wiyosan (kr) – wetonan (ng): de 35 e dag - die door een combinatie van een
vijfdaagse en een zevendaagse week ontstaat - en elke keer weer wordt gevierd.
Daarnaast bestaat ook het madya, een minder verfijnde variant van het krama. Deze vorm wordt
wel gebruikt door mensen uit de stedelijke, werkende klasse en in situaties waarin het krama te
stijf en pretentieus zou kunnen overkomen.
Tot slot spreekt men ook over krama désa, een boerse (dialectische), beleefde woordkeus.
4. In de Istina Mangkunegaran, het paleis van Pangéran Adipati Arya Mangku Negara VIII te
Surakarta, staan twee gamelans die beide beschikken over twee slentho. Het zijn in pélog
Gamelan Kyahi Udan Arum (Heer, Regen van Zoete Geuren) en in sléndro Gamelan Kyahi Udan
Asih (Heer, Regen van Genegenheid). Verder vinden we er Kyahi Udan Mas (Heer, Gouden Regen)
die te beluisteren is op Court Gamelan, Volume II. Nonesuch Records, Explorer Series nr.
7559-79721-2. Op dezelfde cd is Gamelan Kyahi Kanyut Mesem ( Heer, die ons meevoert met een
glimlach) te beluisteren. Deze gamelan heeft een prachtige kenmerkende klank. Hij is
waarschijnlijk gemaakt tijdens de Kartasura periode (1680 – 1745), maar het kan zelfs zo zijn
dat deze gamelan afkomstig is uit het koninkrijk van Mataram (1585 – 1680).
55

5. Gendhing betekent muziekstuk en wordt overdrachtelijk toegepast op de gamelan en de
instrumenten die daar bij behoren. Vandaar kampong Gendhingan: kampong waar de metalen
onderdelen van de gamelan gemaakt worden.
6. Jaap Kunst beschrijft in Music of Java, 1949, blz 150 de bendhé als volgt:
“Deze gong is wat kleiner dan de kempul en wordt niet in de Javaanse gamelan gebruikt.
De kraton van Yogya bezit vier pusaka bendhé’s, waarvan er drie - Kyahi Bichak, Kyahi Udan
Arum (Heer, Regen van Zoete Geuren)en KyahiTundhung mungsuh (Hij die de dwazen verjaagt)-
door de prajurit (de kratontroepen) worden meegevoerd tijdens de processie te Garebeg Dal. Ze
worden dan versierd met slingers van melati.
De vierde heilige bendhé, Kyahi Sima (Heer Tijger), zou van de laatste prins van Majapahit zijn
geweest. Omdat deze gong zijn naam niet waar kon maken en de droevige vorst niet van de
ondergang kon redden, wordt deze niet door de prajurit meegedragen.
De bendhé wordt voornamelijk gebruikt om signalen mee te geven. Zo is de monotone klank vaak
te horen bij openbare veilingen. Verder wordt hij bespeeld in muziekstukken van het Jogyase
prajurit-korps en in sommige eenvoudige dorpsorkesten.”
7. Susuhunan Paku Buwana II regeerde van 1725 tot 1749. Hij verhuisde in 1745 de Kraton van
Kartasura naar Surakarta of Solo. Paku Buwana (“de spil van het heelal”) heeft eerst, en naar
wordt beweerd met behulp van de Godin van de Zuidzee (Kangjeng Ratu Kidul), het moerassige
gebied rondom Solo moeten laten droogleggen. Tijdens de plechtige processie van Kartasura naar
Surakarta werden twee heilige waringin meegevoerd, die nu nog als symbool voor de
evenwichtigheid van dit Javaanse hof midden op de noordelijke alun-alun staan. Daarnaast
werden er in de processie ook allerlei pusaka en en andere rijkssieraden meegenomen, die de
goddelijke macht van de vorst symboliseerden.
8. Het was Raden Wijaya, de vost van Singasari, die rond 1293 het Rijk van Majapahit oprichtte.
Deze naam betekent zoveel als: Bittere Maja (kweepeer). Het rijk groeide uit tot het machtigste
rijk van Indonesië. De twee belangrijkste personen uit de geschiedenis van Majapahit waren
Hayam Wuruk, die regeerde van 1350 tot 1389, en Gajah Mada. Hij was de eerste minister van
het rijk van 1331 tot 1364. Door de opkomst van de grote havensteden aan de noordkust, zoals
Demak, en daarmee de verspreiding van de Islam in Indonesië, ging het rijk volgens de Javaanse
overlevering in 1478 ten onder. Een klein restant van het eens zo machtige rijk bestond echter
nog in 1511 toen Portugese handelaran het gebied aandeden.
9. Voor het stemmen van de keteltjes van kenong, bonang, kethuk en kempyang zie blz. 39
10. Bronzen pencon-instrumenten kunnen op meerdere manieren afgewerkt worden.
Als er niets wordt gepolijst, dan spreekt men van cemengan (kr) of ireng (ng).
Als alleen de pencu wordt gepolijst, dan spreekt men van Kembang sepasang.
Als de pencu en de rai worden gepolijst, dan spreekt men van Padhang rembulan.
Als de pencu, de rai en de recep worden gepolijst, spreekt men van bapangan.
Wordt het gehele pencon instrument gepolijst, dan spreekt men van gilapan.
11. Pak Tentrem Sarwanto is in 1941 geboren als jongste zoon van gongsmid Kartapandaya (1884-
1972). Deze beroemde gamelanbouwer kwam van oorsprong uit Yogyakarta. In 1912 vestigde hij
zich met zijn gezin in kampung Ngepung in Semanggi, een kilometer verwijderd van de Kraton van
Surakarta, Solo. Pak Tentrem zette, samen met zijn twee broers, Sajia (geb. 1937) en Sutarja
(geb. 1938), de traditie van het gongsmeden en het vervaardigen van gamelans voort. In de
beginjaren 70 kreeg hij opdracht om de gamelan van de R.R.I (het radiostation van Surakarta) te
56

stemmen. In 1974 begon hij met het smeden van de eerste gamelans in de besalèn van zijn vader.
Doordat hij onder andere bekendheid kreeg bij Noord-Amerikaanse, Australische en Europese
muziekstudenten, heeft hij van hen opdrachten gekregen om gamelans te vervaardigen. Zo
maakte hij een bronzen gamelan voor Neil Sorell en een bronzen/ijzeren gamelan voor Niels
Walen (zie blz. 41).
12. Zie: Jaap Kunst, Music in Java, 1949, blz. 137-140.
13. Het brons dat bij de gamelanfabricage wordt gebruikt, is een alliage van tien delen koper
(Cu), met een smeltpunt van 1357 °C en drie delen tin (Sn) met een smeltpunt van 505 °C.
Omgerekend betekend dat zo’n 76,9 procent koper en 23,1 procent tin. De beste temperatuur om
brons te smeden ligt rond de 780 °C. Het brons heeft dan een kersenrode kleur.
Het messing (smeltpunt 1170 °C) dat men gebruikt is een legering van zeventig tot tachtig
procent koper en zink (Zn) dat een smeltpunt heeft van 693 °C. Omdat zink al bij 1180 °C in
gasvorm overgaat, wordt het gelijk met het kopererts gesmolten. Omdat de legering minder dan
veertig procent zink bevat, kan deze messing koud gesmeed worden.
IJzer (Fe) heeft een smeltpunt van 1811 °C en is smeedbaar – afhankelijk van de hoeveelheid
koolstof – tussen de 900 °C en 1200 °C.
14. In het Javaans staan de cijfers 0 t/m 9 ook voor bepaalde woorden. Het jaartal dat de
cijfers aangeven wordt van achteren naar voren gelezen. Deze chronogrammen (candrasenkala)
staan omschreven in het Javaans-Nederlands Woordenboek van Th.Pigeaud, blz XVII en XVIII.
Als de gong helemaal is afgewerkt, wordt het geluid nog één keer gecontroleerd. (1977)
57

Uitspraak en schrijfwijze van Javaanse woorden
De klinkers:
In het algemeen worden de klinkers uitgesproken zoals in het Nederlands. De Javanen kennen
echter niet het principe, dat een a, e, i en o aan het einde van een lettergreep verlengd worden.
Het Javaanse woord kati wordt dus uitgesproken als [katti] en niet als [kaatie].
a In het Javaans wordt de a aan het einde van een woord uitgesproken als een korte [o]
zoals in het Nederlandse woord pot.
Een a in een open lettergreep die daar meteen aan vooraf gaat, wordt ook als [o]
uitgesproken.
Een lettergreep die eindigt met een nasale klank als [m], [n] en [ng] wordt ook als een
open lettergreep beschouwd.
Een a in een open lettergreep die daar weer voor staat, wordt uitgesproken als een [a] of
als een toonloze [e], evenals een a in een gesloten lettergreep.
Voorbeelden: purwa = [poerwo], gatra = [gotro], gangsa = [gongso], Brahala = [Braholo],
nagara = [negoro], pandita = [pandito].
In correct Javaans wordt de plaatsnaam Solo (Surakarta) geschreven als Sala.
Eindigen de twee laatste lettergrepen op a en i, dan blijft de a een [a]. Voorbeelden:
Subali, wali en Sriwidari.
Soms wordt de a die als [o] moet klinken geschreven als å of á, maar ik heb daar niet voor
gekozen.
e De e kan op drie manieren worden uitgesproken.
Hij kan onbeklemtoond zijn en wordt dan als “ stomme e” uitgesproken, zoals in het
Nederlanse woord gemak. Hij wordt soms geschreven als [ ]. Deze stomme e heet in het
Javaans “pepet “. Voorbeelden: beksan, kelir.
De beklemtoonde e heet “taling” en kan zowel als een [é] of [è] klinken.
Als [é] klinkt hij kort zoals in Nederlandse woord hé!. Voorbeelden: sléndro, pélog.
Als [è] klinkt klinkt hij zoals in het Nederlandse woordje fles. Voorbeelden: dèwi, radèn.
Omdat er nogal een verschil in uitspraak is, heb ik er in dit boekje voor gekozen om een
onderscheid te maken tussen de toonloze “e” en de beklemtoonde. Deze laatste geef ik
aan met é of è. In de officiele Javaanse spelling wordt dit onderscheid niet gebruikt.
u De Javaanse u wordt uitgeproken zoals de [oe] in het Nederlandse woord boek.
Voorbeelden: purwa = [poerwo], kulit = [koelit].
i en o Deze worden ongeveer uitgesproken zoals in het Nederlands. Er is echter wel een
verschil tussen de Javaanse [å] en de [o]. De eerste is meer gesloten.
De medeklinkers:
d en t Deze beide letters worden uitgesproken met de tong tegen de boventanden en lijken qua
uitspraak wat op elkaar omdat ze scherp worden uitgesproken. Voorbeelden: dados,
demung, dolanan, batik en ketawang.
dh, th Deze worden uitgesproken met de onderkant van de punt van de tong tegen het
gehemelte. Voorbeelden: dhalang, bedhug, gendhing, kethuk en klithik.
58

c De c klinkt als de Nederlandse [tj] in het woord tjalk. Voorbeeld: candi = [tjandi],
kecèr = [ketjèr] en colongan = [tjolongan].
g Deze letter klinkt als de [g] in het Engelse woord good of zoals de [g] in het Franse
woord garçon. Voorbeelden: gong, gamelan.
h De h wordt haast niet uitgesproken. Aan het einde van een woord, wordt hij geheel
weggelaten of klinkt hij als een héél zachte Limburgse [g]. Voorbeelden: latihan,
kepatihan, inggah, wilah.
j De j klinkt een beetje als [dj]. Voorbeeld: jineman = [djineman].
k Deze letter klinkt in een woord gewoon als [k], behalve als hij staat aan het einde van een
Javaans woord of voor de uitgang –an. Je hoort hem dan nauwelijks, hij klinkt dan als de
klank tussen de twee e’s van het woord meeëten. Voorbeeld: ayak-ayakan = [aja’ –aja’an].
ng Deze combinatie van letters klinkt als de [ng] in het woord zingen, ook vooraan in een
Javaans woord. Voorbeelden; singa [singo] en Ngastina [Ngastina].
ngg Deze letters klinken als een combinatie tussen de letters van de woorden koni[ngg]arçon.
Voorbeelden: Pujangga Gandrung en monggang.
Y Klinkt ongeveer hetzelfde als de Nederlandse [j] in het woord jas. Voorbeelden: wayang =
[wajang], bedaya = [bedojo] en manyura = [manjuro].
In 1972 is de nieuwe Javaanse spelling geïntroduceerd. De volgende veranderingen vonden
plaats: -oe- werd -u-, -dj- werd -j-, -tj- werd -c-, -d- werd -dh-, -t- werd -th-, -j- werd –y- en
-ch- werd –kh-.
Al deze veranderingen heb ik doorgevoerd toen ik “De gongfabricatie te Semarang” heb omgezet.
30-jarig jubileumconcert, 19 novmber 2011: Tari Sukaretna gedanst door: v.l.n.r. Michiko Sanches,
Marianne Leyfeldt, Ervina Bragaputra en Stelma Louis.
59

Bronvermelding en verantwoording
Geraadpleegde literatuur:
E.D.W. Jacobson en : De gong fabricatie te Semarang,
Mr. J.H.van Hasselt Publicatie uit ’s Rijks Etnografisch Museum, Serie II nr.15
Leiden 1907.
J. Kunst : Music in Java,
Martinus Nijhoff, Den Haag, 1949.
M. Lubis : Het land onder de regenboog,
Sijthoff, Amsterdam, 1984.
O. Mensink : Gamelan en andere gong-spel ensembles van Zuid-Oost Azië,
Den Haag, 1982.
R. Pickvance : A gamelan manual, a player’s guide to the central Javanese gamelan,
Jaman Mas Books, Londen, 2005.
T. Pigeaud : Javaans-Nederlands woordenboek,
KITLV, Leiden, 5 e editie, 1994.
T. Pigeaud en
R. van Albada : Javaans-Nederlands woordenboek,
KITLV, Leiden, herziene uitgave, 2007
N. Sorell : A guide to the gamelan,
Faber and Faber, Londen, 1990.
R.S. Wassing : De wereld van de wayang,
Volkenkundig Museum Nusantara, Delft 1983.
N.N. : Java, Indonesië, reisbibliotheek,
Peripuas Editions, Singapore, 1995.
: BINAS, informatieboek voor natuurwetenschappen en wiskunsde,
5 e druk, Wolters-Noordhoff, Groningen 2004.
Artikelen:
R. van Albada : Strukturen van gamelanstukken,
Amsterdam, 2004.
B. Arps en J. Janssen : Wayang op de radio, Dewa Ruci.
De wandelende tak, VPRO, 1990.
F. van Maanen : Het ontstaan van de Karaton Surakarta Hadiningrat,
Stichting Sayoman, 1989.
S. Quigley : Gong Smithing in Twentieth-Century Surakarta,
Asian Art and Culture, vol. VIII, nr. 3, 1995.
En verder:
- Een uitvoerige lijst met de benodigde offergaven voor de sesajen en de uitgewerkte
ceremonie voor de naamgeving van onze gamelan door Suhardi Djojoprasetyo en
Sumili Djojoprasetyo.
- E-mails aan gamelan@listserv.dartmouth.edu van:
Jon Keliehor en Joan Suyenaga van respectievelijk 4 en 11 januari 2007 met als
onderwerp: tuning bonang pencon.
Chad Bailey Nielson en Mas Widiyanto van respectievelijk 30 november en
2 december 2008 met als onderwerp: tuning wilah pencon.
Mas Bambang Setijoso van 5 december 2008 met als onderwerp: ritual things etc.
during making gamelan.
60

Illustraties:
Mustafa Umut Sarac 15 januari 2010 met als onderwerp: instrument alloys
- Notulen commissievergadering van Marsudi Raras d.d 18-06-1988
- Jaarverslag Marsudi Raras 1990
- Eigen aantekeningen naar aanleiding van het geheel opnieuw bespannen van een
kendhang gedhé door Mas Hardi.
- Website van het Centraal Bureau voor de Statistiek, 2011, thema: Prijzen van toen en
nu.
De foto’s en tekeningen op de bladzijden 14 t/m 32: E.Jacobson en J. van Hasselt. Met
medewerkinging van het Koninklijk Instituut voor Taal- Land- en Volkenkunde, Leiden.
De foto’s op de bladzijden 36, 37, 57 en 61: Marcel Minnee.
De foto’s op bladzijde 38: Geert Jan van Oldenborgh.
De foto’s op de bladzijden 50 t/m 54: Johanna van der Put.
De foto’s op de bladzijden 59 t/m 70: Jochem van Kruining
De foto’s op de bladzijden 3 t/m 13, 41 en 44t/m 48: Francis van Kruining.
Gamelanfabriek Pak Duta, Solo 1977
61

Nawoord
In de afgelopen dertig jaar heb ik samen met de leden van gamelangezelschap Marsudi Raras
heel veel plezier aan het bespelen van de Javaanse gamelan beleefd. Ook speel ik, samen met
mijn vrouw, al 25 jaar bij Caraka Kembang, het gamelangezelschap van de Indonesische
Ambassade.
Ik heb in die tijd zoveel nieuwe en interessante dingen ontdekt, dat dat misschien wel de reden
is, dat ik nu mijn tweede boekje over gamelan heb geschreven. Het zou toch jammer zijn als
bijvoorbeeld unieke gebeurtenissen zoals de inwijding en naamgeving van een gamelan niet zouden
worden beschreven en doorgegeven aan anderen.
Ik realiseer me dat dit boekje een mengeling is geworden van wetenswaardigheden over de
bouw van een gamelan en anekdotes rond Marsudi Raras. Misschien is dat voor sommigen een
vreemde combinatie geworden.
Voor wat betreft de schrijfwijze van samenstellingen die bestaan uit een Javaans woord en een
Nederlands woord, heb ik ervoor gekozen om ze met een koppelteken te schrijven. Het Javaanse
gedeelte wordt dan cursief geschreven. Omdat gong en gamelan ook Nederlandse woorden zijn,
zijn samenstellingen met deze woorden niet met een koppelteken geschreven. Ook meervouden
van Javaanse woorden heb ik opgeschreven alsof het Nederlandse woorden zijn.
Ik had dit boekje natuurlijk nooit kunnen schrijven zonder de hulp van anderen.
In de eerste plaats van Marijke; ze had erg veel geduld met me als het werk aan dit boekje weer
eens niet mee zat, of als ik weer eens niet te stoppen was wanneer ik eindelijk besloten had te
gaan schrijven.
Mieke Weerman, een collega, heeft me zonder dat te weten ook enorm geholpen met zowel het
schrijven van het boekje “De Javaanse Gamelan” uit 2004 en nu weer met dit boekje. Ze stelde
regelmatig haar vakantiehuisje in Durbuy beschikbaar, waar ik urenlang rustig heb kunnen werken
tot in de late uurtjes.
Zonder het enthousiasme van Suhardi Djojoprasetyo en Niels Walen en al die dingen die ik in de
afgelopen jaren van hen heb geleerd, zou ik nooit in staat zijn geweest om deze zaken op papier
te krijgen.
Ook wil ik natuurlijk alle leden van Marsudi Raras bedanken, maar in het bijzonder Djumilah
Somopawira, Paul van der Put, Geert Jan van Oldenborgh en Dick Rijsenberg, voor hun vele
zinvolle suggesties.
En mocht u tot slot zijn opgevallen dat er zo weinig spellingsfouten in dit boekje staan en de
meeste leestekens op hun plaats staan, dan is dat te danken aan Monique, mijn schoondochter.
De totale opbrengst van dit boekje gaat, evenals dat van het vorige boekje, naar de
Nederlandse Cystic Fibrose Stichting. De NCFS zet zich in voor kinderen en jong-volwassenen
die lijden aan taaislijmziekte. Voor onderzoek naar deze erfelijke, dodelijke ziekte en voor de
organisatie van vakantiekampen voor kinderen die CF hebben is veel geld nodig.
Mocht u geïnteresseerd zijn geraakt, dan kunt u meer vinden op: www.ncfs.nl.
Tot slot: meer informatie over gamelangezelschap Marsudi Raras kunt u vinden op:
www.marsudiraras.org.
62

Verklarende woordenlijst
Hieronder staan alle omschrijvingen van de Javaanse woorden die, in het kader van dit boekje,
zijn gebruikt. Ook alle gereedschappen die bij het smeden van een gong gebruikt worden staan
kort omschreven. Een uitvoeriger omschrijving van een aantal van deze gereedschappen vindt u
op bladzijde 33. Als in de omschrijving van de woorden opnieuw een Javaans woord staat, dan heb
ik dat cursief afgedrukt. De woorden die beginnen met het voorvoegsel di- zijn te vinden onder
hun stamwoord. Woorden die beginnen met mb staan onder de letter b.
Omdat ikzelf geen Javaans spreek, zal over de opsomming hieronder best wel een aantal
kritische opmerkingen te maken zijn. Voor eventuele onjuistheden bied ik bij dezen alvast mijn
excuses aan.
abang: rood.
aling-aling: een uit bamboe gevlochten scherm
dat het gezicht van de panji beschermt tijdens
het gieten.
alun-alun: veld of plein bij de kraton.
alus: verfijnd.
anggel: houten lat, die voor de vuurkuil in een
smidse is aangebracht.
anglo: wierookbrander op houtskool.
antup: driehoekig boorijzer.
areng:houtskool.
ASKI: Akademi Seni Karawitan Indonesia te
Solo.
Averrhoa bilimbi: stervrucht.
awak-awak: bovenste gedeelte van een sarononderstel.
awon: gif.
ayam bekakak. geroosterde kip met kop en
poten.
babat: zeer dun rebab-vel, gemaakt uit de pens
van een buffel.
babon: voorbeeldgamelan bij het afstemmen van
een nieuwe gamelan
mbaleni rai: derde stadium van een gong.
balungan: basismelodie.
banci: houweelvormige ijzeren hamer.
dibangi: gloeien.
banyu plandhan: vuil, drabbig water uit de
waterkuil waarin de gong wordt afgekoeld.
bau: opstaande rand van gong, kempul, bonang en
kenong (zie tekening blz. 21).
bedhaya: ceremoniële Javaanse hofdans met 8
en soms 9 danseressen.
bedhug: zeer grote trom met aan beide kanten
twee evengrote, niet te stemmen dierenvellen.
béndha: 1.tabuh voor gong, kempul of gambang.
2. de benaming voor de ronde schijf, die aan deze
tabuh zit.
63
bendhé: gong die wat kleiner is dan de meeste
kempul.
benthang: het wegwerken van oneffenheden op
de gloeiende gong.
besalèn: gongsmederij.
beskap kerisan: hofkleding voor de mannen met
kris.
beskap landung: hofkleding waarbij het jasje
lang is en er geen kris gedragen wordt
besot: smelten van de gongspijs.
betok wesi: ijzeren lepels.
bindhi: langwerpige tabuh die gebruikt wordt bij
o.a. bonang en kenong.
blebet: katoenen rand van een béndha.
blengker: 1. bamboe of houten ring, waaraan het
vel van de kendhang is bevestigd. 2. ijzeren ring.
blimbingan: 1. stervrucht. 2. vorm van wilah van
de slenthem en de gendhèr.
bolongan: gat(en) in klankstaven.
bonang: set met laag- en hoogwandige keteltjes.
Omspelend instrument.
bonang barung: grote bonang.
bonang ngodhong: bonang-keteltjes die een
doffe/matte toon hebben.
bonang panerus: kleine bonang.
brambut: doppen van de rijstplant.
brambut mentah: niet verkoolde brambut.
brebak: roet en kleine stukjes houtskool die van
het plafond van de smidse worden afgeveegd.
bremara: houten of benen pinnetje waarmee de
klankstaven van slenthem en gendèr aan het
ophangkoord worden bevestigd.
brunjung: hoogwandige bonang- en kenongketels.
bubut: afdraaien.
bubutan: draaibank
bumbung: bamboe of zinken resonator van een
slenthem of gendèr.
bunga melati: melati-bloem.

cakilan: ronde, houten pin die vooral in Solo
gebruikt wordt om de twee ophangkoorden van
een gong/kempul aan elkaar te bevestigen.
candrasenkala: chronogram; de getallen
0 t/m 9 hebben een bepaalde betekenis.
canthélan: een haak waaraan, vooral in Yogya de
gong/kempul wordt opgehangen.
Caraka Kembang: “Vertegenwoordigers van de
cultuur van Indonesië.” Gamelangezelschap van
de Indonesische ambassade. Let. “Ontluikende
Bloem”.
celempung: grote, laaggestemde siter zonder
klankgat, is slechts aan één kant te bespelen.
cemengan: niet gepolijste, dus zwarte gong.
cocor mindhan: kort, vierkant ijzeren hamertje.
cocor seletan: zeer klein ijzeren hamertje.
congklok: een gebakken buis van zwarte klei en
zand.
contong: kleine stukjes vlechtwerk, die als
handschoen dienst doen.
ndaliti: speciale behandeling van de vormen
waarin de gongspijs gegoten wordt.
dandang: koperen rijstketel.
desa: dorp.
desa Kenteng: hier werden heel vroeger de
geschikte stenen voor de aanbeelden gehaald.
dhempok: lagere, afgevlakte vorm van een
bonangketeltje.
dhendha: 1. tabuh voor gong/kempul. 2.
tussenschotje bij de bonang waardoor de pluntur
loopt. 3. het zijstuk van een rancakan 4. dhendan
dhendhan: ronde houten bovenkant van een
slenthem of gendèr waardoor de uiteinden van de
pluntur lopen.
dudu: de rand van een gong of ander pencon-
instrument.
dungu: 1. ondergronds gemetseld kanaal in een
haardkuil. 2. algemene benaming voor de gehele
smeedplaats.
dupa madu: honingwierook.
endhas: oude Javaanse benaming voor de pencu.
gadhangan: algemene benaming voor een gong
zolang de opstaande rand nog niet is omgebogen.
gamelan algemene benaming voor een orkest dat
voornamelijk bestaat uit bronzen
slaginstrumenten.
gamelan gadhon: gamelanuitvoering met
uitsluitend de alusan-instrumenten, zang en gong.
gambang: xylofoon.
64
gambang gangsa: bronzen gambang welke alleen
nog in sommige ceremoniële gamelans wordt
gebruikt.
gambang kayu: houten xylofoon.
gangsa: 1. hoog-Javaans voor gamelan. 2.
gongspijs bestaande uit 10 delen roodkoper en 3
delen tin.
garan: 1. houten handgreep van een béndha. 2.
houten handgreep in het algemeen.
gayor: gong/kempul standaard.
geblok: ijzeren hamer.
digecak: gietproeven nemen, om te zien of het
mengsel van koper en tin goed is.
gecakan: klein schijfje brons om samenstelling
gangsa te bepalen.
gedebog pisang: stam van een bananenboom.
gendèr: gamelan instrument met dunne bronzen
of koperen wilah, die elk rusten op een resonator.
gendèr panerus: als gendèr maar nu een oktaaf
hoger gestemd.
gendhang setangkep: offergave in de vorm van
twee trossen bananen, als symbool voor mungaling
karep.
gendhing: 1. algemene benaming voor een
gamelan compositie. 2. bepaalde grotere gamelan
melodieën. 3. kan ook gamelan betekenen.
gendhing kemanak: zangstuk begeleid door
kendhang, kemanak, ketuk, kenong en gong.
golèkan: bovenste stuk van de zijkant van
slenthem of gendèr. Zie: dhendhan.
gong ageng: de grote gong (in hoog-Javaans),
die altijd aan het einde van een gendhing wordt
aangeslagen.
gong baung: gong die geen zweving laat horen
bij het natrillen.
gong gedhé: de grote gong, in basis-Javaans.
gong jero lolohan: benaming voor het eerste
stadium van een gong.
gong jero nyandhuk: benaming voor het
tweede stadium van een gong.
gong kemadha: : gong bestaande uit twee wilah
pencon, die opgehangen zijn boven een of twee
aarden kruikresonatoren.
gong kemodhong: zie gong kemadha.
gong suwukan: gong kleiner dan gong ageng,
maar groter dan de kempul. Deze gong wordt
veelal gebruikt bij lancaran, srepegan en sampak.
gong wis ngejor: vierde stadium van een gong.
gotong royong: samenwerken om iets te
bereiken.
grebeg: drilboor.

gula Jawa: bruine suiker opgerold in reepjes
bamboe.
gumolong tekad: symbool voor: verschillend van
afkomst, godsdienst etc., maar eensgezind.
guris: krijt.
incer: pin.
irama: 1. tempo. 2. het irama geeft aan in welke
snelheid een bepaalde gongan gespeeld moet
worden, waarbij grofweg geldt, dat irama I twee
keer zo snel gespeeld wordt als irama II en irama
II weer twee keer zo snel als irama III.
ISI: Institut Seni Indonesia, opleiding voor
muziek, dans en beeldende kunsten.
istana: paleis.
jajan pasar: kleine hapjes die op de pasar
verkocht worden.
jambu: verse vruchten.
janget: onbewerkte leren band waarmee de
vellen van de kendhang worden aangespannen.
dijara: boren van gaten.
jati: Tectona grandis L. Deze boom levert het
bekende teak-hout. Hiervan worden o.a. de wilah
van de gambang gemaakt, maar ook het houtskool
dat in een gongsmederij wordt gebruikt.
Jenang abang putih: offergave in de vorm van
een speciale stevige rijstepap, deels wit en deels
bruin.
jujutan: klein stukje brons om te keuren of het
gebruikte koper voldoende zuiver is.
kacang-kacangan: noten en bonen.
kacang panjang: grote boon.
kacang tholo: kruipboon.
kagok mataram: vorm van de gambang-staven.
kaki: voet.
kampong: 1. woonerf met woningen. 2. wijk,
buurt.
kampong Gendhingan: hier woonden de
gongsmeden waarover in “De gongfabricage te
Semarang” wordt gesproken.
kanthil: hangende bloem.
karah: ijzeren ring.
kati: oude gewichtseenheid van 617,61 gram.
kebaya:damesblouse.
kecèr: bronzen muziekinstrumentje, dat bestaat
uit enkele schelletjes.
kedelé: sojaboon.
kemanak: twee kleine, bronzen slaginstrumenten
in de vorm van een uitgeholde banaan en meestal
gestemd in sléndro 6 en hoge 1.
65
kembang telon: bloemblaadjes.
kempul: kleinere hangende gong, die in een
gendhing meestal tussen de kenong-slagen wordt
aangeslagen.
kempyang: klein, liggend, hoogwandig keteltje.
kenanga: bloem
kenceng: 1. hoger worden van de toon bij het
stemmen. 2. strak (aangetrokken).
kendhang: houten cilindervormige trom, aan
beide zijden bespannen met een vel.
kendhang ciblon: middelgrote kendhang.
kendhang gedhé: grootste kendhang.
kendhang ketipung: kleinste kendhang.
kendhang wayangan: wat groter dan de
kendhang ciblon en wordt gebruikt bij wayang.
kendhil grabah: aarden resonantiekruik.
kendho: 1. het lager worden van de toon bij het
stemmen. 2. los, slapjes.
kenji: kleine stukjes metaal die bij het
verwijderen van de slakken verloren gaan.
kenong: grote, liggende gong van het brunjung
type.
kenong japan: laagwandige kenongketel, die in
Yogya wordt bepeeld en als lage 5 is gestemd.
kenong rèntèng: kenong in de vorm van een
slenthem, heeft klankstaven met een slagknobbel.
kesambi: Schleichera trijuga Wildd. Van het
hout van deze boom wordt houtskool van hoge
kwaliteit gemaakt. Geeft bij de gongfabricage
een te hoge hitte.
ketan: kleefrijst.
ketawang: rustige, gedragen melodie met 16
balungan-tonen en twee kenong-slagen in een
gongan.
kethuk: klein, liggend, laagwandig keteltje.
kijing: traditioneel moslimgraf.
kijingan-frame: houten onderstel van een
gambang.
dikirih-ake: 1. afwerken van de recep. 2. aan de
buitenkant bekloppen van de recep, om het aantal
golvingen te vermeerderen.
klanthé: ophangkoord voor gong en kempul.
klepon: een meelballetje met gesmolten gula
Jawa.
klondhongan: benaming voor het stadium van een
gong vanaf het ontstaan van de rand van de gong
totaan de werkelijke gongvorm.
kobokan: klein cementen waterbakje, dat in de
grond is ingegraven.
kobyok: een van rijststengels gemaakte kwast.
kosok: strijkstok.
kowi: smeltkroes.

kowi besotan: grote smeltkroes voor de eerste
smelting.
kowi cucuk: kleine, ongeveer 10 cm. hoge kroes
met tuit.
kowi leburan: smeltkroes met tuit.
kraket: aanbakken, vastplakken.
krama: 1. hoog Javaans. 2. goede manieren.
krama: gebruikelijke aanspreektitel voor een
Javaanse landman.
krama désa: boerse, beleefde woordkeus.
krama inggil: uiterst beleefde woordkeus, daar
waar het om voorname pesonen gaat, hun
handelen en hun bezittingen.
krama madya: een minder verfijnde variant van
het krama. Wordt vooral gebruikt in
verstedelijkte gebieden.
krawa: ertsslakken.
krawa besotan: slakken die ontstaan na het
smelten van het koper.
krawa gangsa: slakken die ontstaan na de
tweede smelting van koper en tin.
krawa tembaga: zie krawa besotan.
krawa wedel: zie krowa gangsa.
krikil: fijn steenslag.
kruwingan type: een vorm van staven van een
slenthem of gendèr.
kupingan: schijfvormig uiteinde van de
stemschroef van een rebab.
kuwung: 1. hol. 2. holte, kommetje.
Kyahi: eretitel voor mensen, gamelans en pusaka
in het algemeen. Het betekent zoveel als:
Eerbiedwaardige.
Kyahi Arum: “Heer, Regen van Zoete Geuren”,
pusaka bendhé.
Kyahi Bichak: pusaka bendhé.
Kyahi Hamongkarsa: “Heer, helper om de
Javaanse kunst te beoefenen.” Gamelan van
Marsudi Raras.
Kyahi Paridjata: “ Heer, boom des levens”,
ongeveer 150 jaar oude gamelan van Museum
Nusantara.
Kyahi Sima: (= Heer Tijger), pusaka bendhé.
Kyahi Tundhung Mungsu: “Hij die de dwazen
verjaagt”, pusaka bendhé.
labu Siam: witte pompoen.
laga: lange houten hamer.
lakar: grondvorm van een gong; een platte schijf
van brons, die aan één kant iets bol is en slechts
2 cm. dik.
lambé: de onderrand van pencon-instrumenten.
lamus: een primitieve blaasbalg.
66
dilamus: aanwakkeren van het vuur.
laras: toonsysteem.
laras madya: macapat, gezongen door mannen en
begeleid door terbang, kendhang, gong en soms
kemanak.
laras pélog: 7-tonig systeem, tonen hebben
onderling ongelijke afstanden.
laras sléndro: 5-tonig systeem, waarbij de
toonsafstanden onderling praktisch gelijk zijn..
leleran: 1. een uitholling in de vloer van de
smidse voor het maken van de “platte” stukken
gangsa. 2. de benaming voor de “platte” stukken
gangsa zelf.
lemper: kroket van kleefrijst (ketan) met
vleesvulling, in blad verpakt.
lempung: zwarte klei.
lempung abang: rode leem.
lodhok: een kuiltje van leem.
lolohan: de opening aan de onderkant van pencon
instrumenten.
luluh: een ophoging van vochtig leem op de watu
thandes.
lumpur: grijze klei.
Majapahid: Javaans vorstendom van ong. 1293
tot ong. 1511.
malam: bijenwas.
malu: hameren.
malu nempong: tweede smid.
malu ngalap: derde smid.
malu ngarep: eerste smid na de panji.
malu nulup: vierde smid.
mancali: het bewerken aan de binnenkant van de
recep, om de toon te verhogen.
mangol: het lange, smalle gedeelte van de
stemschroef van een rebab.
Marsudi Raras: “Ingetogen zoekend naar
harmonie.” Delft’s gamelangezelschap.
www.marsudiraras.org.
mason: lange, houten hamer
dimasoni: uitkloppen van de pasu vanuit de
binnenkant. De toon wordt lager.
matuk: het afbikken van kleine gaten en
oneffenheden bij een gloeiende gong.
menthak: klankkast van een rebab.
merambut: gehakte stengels van de rijstplant.
metak: welving.
metakan: toestel om welvingen aan de gong te
geven.
dimindha: bewerken van de buitenrand.
mungaling karep: symbool voor: één wens, één
doel.

munggur: Mimosa saman Jacq. Deze boom levert
het hout voor o.a. de bedhug.
munjulan: kegelvormige, houten hamer.
Museum Nusantara: Delft’s Gemeentemuseum
met voornamelijk Indonesische kunst.
St.Agathaplein 4-5, 2611 HR.
www.nusantara-delft.nl
nacahi: het afbikken van de stenen waar de
aanbeelden van gemaakt worden.
naga: mythologische slang, draak, die vaak als
versiering bovenop de gongstandaard staat.
Nangka: Artocarpus heterophylla Lam. ,
fruitboom.
nasi ambengan: gele rijst op platte schaal met
daaromheen urupan. Symbool voor: mensen met
verschillende afkomst en uit verschillende
streken, vormen één organisatie en delen lief en
leed.
nasi gurih: rijst, gekookt met santen.
nem: zes
nesek: het smeden van de rand van een gong.
ngangsapi: het afschuren van de aanbeelden.
ngaroni: werkman die de blaasbalg hanteert.
ngebleng: vasten
ngejor: het uitkloppen van de pencu.
ngelem: afkoelen in water.
ngendhak: het bekloppen van de buitenkant van
de rai, waardoor de toon lager wordt.
ngesik: 1. afschrapen. 2. poetsen.
ngikir: afvijlen.
nglaras: het stemmen van de verschillende
gamelaninstrumenten.
nglebur: tweede smelting.
ngoko: dagelijkse spreektaal op Midden-Java,
basis Javaans.
ngracak: het van binnenuit uitkloppen en wrijven
van de laga en de recep.
ngudeg: omroeren.
dinjingeni: herstellen van barsten en gaten in
een gong.
njuluk: 1. het fatsoeneren vanuit de binnenkant
van de rai en pasu. 2. het vanuit de binnenkant
hoger stemmen van de gong.
nulup: een smid wiens hulp alleen nodig is bij het
smeden van zeer grote gongs.
nyamari: het afdichten van scheurtjes en gaten
met hars en fijngemalen slakken.
nyidhuki: scheppen/overgieten.
nyigar penjalin: een vorm van saron
klankstaven; platte staven die over de gehele
lengte in de breedte gebogen zijn.
67
nyirah lélé: een vorm van saron-klankstaven;
bovenkant afgerond, onderkant min of meer vlak.
nyoloki: verlichten van het binnenste van de
gong.
ombak: zwevingen in een gong.
ombak akeh: meerdere zwevingen.
Paku Buwana: “de spil, spijker (paku) waar het
heelal (buwana) om draait” Naam van de
Susuhunan van Surakarta, Solo.
pala gumandhul: hangende vruchten.
pala kependhem: vruchten die in de grond
groeien.
pala kesimpar: vruchten die op de grond
groeien.
palawija: offergave in de vorm van vruchten die
de aarde voortbrengt.
palu: ijzeren hamer met lange steel.
dipalu: smeden.
palu alang: ijzer, houweelvormig hamertje.
pandhe: smeden.
pandhe gong: het smeden van de gong.
Pangeran Adipati Arya: Javaanse titel voor de
lagere Javaanse zelfbestuurders van de Istana
Mangunegaran (Solo) en Pura Paku Alaman
(Yogya).
pangur: houten stok met een ijzeren bijteltje.
panji: de belangrijkste gongsmid. Onder hem
staan in volgorde van belangrijkheid de: malu
ngarep, malu nempong, malu ngalap, malu nulup en
de nulup.
papak: grote houten hamer.
paron: klein ijzeren aanbeeld.
pasir: zand.
pasu: de richel op gongs en keteltjes vanaf de rai
naar de recep.
pathet: toonsoort. In sléndro van laag naar hoog:
nem (5), sanga (9) en manyura. In pélog van laag
naar hoog: lima (5), nem ( 6) en barang (7).
patukan: metaalkrullen.
peking: hoogst gestemde saron, ook wel saron
panerus genoemd.
pélog:zie laras pélog.
pelur: rolletje van was.
penacah: ijzeren hamer.
pencon gandhul: hangende gongs/kempuls.
pencon: instrumenten met een slagknobbel of
pencu, zoals de gongs en keteltjes van een
gamelan.
pencon gandhul: hangende gongs en kempuls.

pencon pangkon: liggende gongs/keteltjes van
b.v. bonang en kenong.
pencu: slagknobbel.
pengesik: sikkelvormig mes.
penjol: scheef trekken.
penunggalan: kleine palu.
penyingen: gietvorm, gebakken uit een mengsel
van grijze klei, zand, steenslag en onverkoolde
brambut.
penyukat gogol: een lange ijzeren stang met
omgebogen punt die met de rechterhand wordt
gebruikt.
penyugat lakon: korte stangen die vroeger
werden gebruikt voor het vasthouden van de
gongs.
penyugat pengiwa: wat kleinere penyukat voor
de linkerhand.
dipepeh: bekloppen van de pasu vanaf de
buitenkant. De toon wordt hoger.
pepet: stomme of toonloze [e].
perbahan: houten hamer.
petèl: ijzeren, houweelvormige hamer.
pikul: 100 kati = 61,761 kilo
placak: ijzer pinnetje waarmee de wilah van de
saron en de gambang op hun plaats worden
gehouden.
plandhan: een in de grond gemetselde en
bepleisterde, ronde waterkuil, waarin
werkstukken worden afgekoeld.
plangkan: 1. houten bekisting voor gong
kemodhong. 2. rebab-standaard.
platar: vijl.
ploncon: houten omhulsel van een kendhang.
pluntur: 1. koord waarmee de klankstaven van
slenthem en gendèr boven de resonantiebuizen,
zijn opgehangen. 2. koord waarop de keteltjes
van kenong en bonang rusten.
prapeh: dikke cilindervormige houten hamer.
prapèn: de haard van de smidse.
propogan: een bolvormige verbinding tussen de
congklok en de telale.
punuk: afsluitsteen van de haardplaats, waardoor
een of twee buizen of suling lopen.
pura: vorstelijk paleis.
pusaka: geëerd erfstuk.
puspa rinonce: bloemenslinger.
rai: het vlakke gedeelte direct naast de
slagknobbel.
rancakan: algemene benaming voor het onderstel
van gamelaninstrumenten.
ratus: geurige kruiden in de vorm van wierook.
68
rebab: twee-snarige van oorsprong Arabische
viool, die rechtstandig wordt bespeeld.
recep: 1. het gebied op pencon instrumenten
tussen de rai en de dudu. 2. de zijvlakken van
wilah blimbingan.
rewang: leerling van de gongsmid.
ros: natuurlijk tussenschot in een stuk bamboe.
salung: koperen waterketel.
santen: geconcentreerde kokosmelk.
saron: slaginstrument met wilah polos staven.
saron barung: de middelste gestemde saron.
saron demung: laagst gestemde saron.
saron panerus: hoogst gestemde saron ook wel
peking genoemd.
saron wilah sanga: als saron barung maar met
extra hoge twee en drie.
selèt: wegwerken van oneffenheden op de
opstaande gongrand.
sego golong: offergave in de vorm van nasi gurih
balletjes ter grote van een tennisbal.
semangka: meloen.
sesajen: offerande.
sila: kleermakerszit.
sima: tijger
singkong: cassave.
siter peking: kleine, langwerpige siter, die aan
twee kanten te bespelen is.
slametan: gemeenschappelijk ceremoniële
maaltijd.
sléndro: zie laras sléndro.
slenthem: laagst gestemde van de balungan-
instrumenten.
slentho: een slenthem met wilah pencon. Wordt
soms nog in hofgamelans gebruikt.
SMKI: Sekolah Marengah Kejuruan Indonesia,
eerste middelbare opleiding voor musici in Solo.
disok: het gieten van de gongspijs in de vorm.
srimpi: ceremoniële Javaanse hofdans, gedanst
door 4 en soms 5 danseressen.
STSI: Sekolah Tinggi Seni Indonesia.
Conservatorium te Solo, opvolger van ASKI.
sudah: verlies, in dit geval van grondstoffen.
suh: 1. leren of bamboe ringetje dat gebruikt
wordt om de banden van een kendhang aan te
spannen. 2. bamboeringetje dat om het mondstuk
van een suling zit.
suling: 1. bamboefluit. 2. tuit waaraan een
blaasbalg kan worden bevestigd.
supit: nijptang.
Surakarta: Solo.

Susuhunan: Javaanse titel van de vorst van de
kraton in Surakarta, Solo.
suwel: houten spoel.
swara: toon.
swara akeh: meerdere zwevingen, klanken (ook
wel: ombak akeh)
Swara Ombak: “Het geluid van de golven”,
ijzeren pélog-gamelan met voornamelijk wilahpencon
instrumenten
swara siji: slechts één klank, geen zwevingen.
Swara Singa: Brullende Leeuw
tabuh: houten aanslaghamer.
taling: beklemtoonde [e].
tampah: een grote, uit bamboe gevlochten
schaal.
tanjak: gestold stukje metaal in de vorm van een
kegeltje met steeltje.
taugé: ontkiemde boontjes.
tawingan: zijpanelen van bonang en gambang.
tawonan: 1. gevlochten bamboe of rotan
kussentje waarop de klankstaven liggen. 2. dik
koord, waarop de wilah van de gambang liggen.
tébokan: dierenvel, gebruikt bij de kendhang.
tela kimpul:knolgewas, soort van aardappel.
telale: slurf, tuit.
telundak: houten latten, waar vroeger de
gereedschappen op werden gelegd.
telutuh lo: hars van de lo-boom
tembaga: roodkoper.
tembaga bolu: blokken roodkoper.
tembaga lantakan: dunne staven Japans koper.
tembaga rosokan: oud, gebruikt koper.
tembaga sagu: platen Japans koper.
terbang: eenvellige Arabische trom.
tikel: opstaande rand van de slagknobbel of
pencu.
timak rejasa: tin.
tirakatan: ritueel waarbij offers worden
gebracht en gebeden worden opgezegd.
tlaplakan: standaard voor de kendhang.
tlumpah: onderste gedeelte van een sarononderstel.
tukang: ambachtsman.
tukang gendhing: gongfabrikant.
tukang gilap: de werkman die de gongs gladvijlt
en polijst.
tukang nglaras: gamelanstemmer.
tukang kikir: zie tukang gilap.
tukang kowi: maker van aarden smeltkroezen.
69
tumbengan: ring in resonantiebuizen voor de
lage tonen.
tumpeng janganan: nasi gurih in de vorm van
een berg (tumpeng). Op speciale wijze als
offergave opgemaakt.
tunggak: aanbeeld van kesambi-hout.
ules-wungu: de paarsgrijze kleur van het
breukvlak van de steen waarvan een aanbeeld
wordt gemaakt.
umbul: kegelvormig, houten blokje.
umbul cendhak: korte umbul.
umbul dawa: lange umbul.
undhan-undhan: draaibank (zie bubutan).
urapan:
urik-urik: werktuigje om de vijlen mee aan te
scherpen.
wajik: zoetigheid in de vorm van een plak ketan,
vermengd met santen en gula Jawa.
wareg: verzadigd. Er zit te veel koper in het
brons.
waringin: Indonesische vijgenboom, Ficus-soort.
watu: steen.
watu jujutan: kleine platte steen met daarin
een ondiep geultje.
watu las: korrelige steen waarmee aanbeelden
worden afgeschuurd.
watu lodhok: zie watu plarapan.
watu mindhan: een op zijn kant staand, vierkant
aanbeeld, dat zodanig is ingegraven dat de
bovenkant evenwijdig loopt met de grond en
waarvan de gladgeschuurde zijkant samenvalt met
de opstaande rand van de kuil.
watu plarapan: het derde aanbeeld in de
besalèn. Het vierkante en glad afgewerkte
bovenvlak ligt geheel gelijk met de grond.
watu tandhes: het belangrijkste aanbeeld,
zodanig ingegraven in de grond, dat de naar de
haard toegekeerde bovenrand gelijk met de
grond ligt. Het vierkante bovenvlak loopt naar de
andere kant enigszins schuin op.
wayang: Javaans (schimmen)spel, dat begeleid
wordt door gamelanmuziek.
wehana swara: stemmen van de gong.
wesi: ijzer.
widhengan: gleuf rondom de pencu.
wilah: klankstaven.
wilah blimbingan: platte klankstaven van
slenthem en gendèr met overlangse ribbels.
wilah pencon: klankstaven, die in het midden
voorzien zijn van een slagknobbel.

wilah polos: rechte en gladde klankstaven.
wis tuwa: reeds oud, hiervan spreekt men als
het koper gesmolten is.
wungu: paars.
70
Yogya: Yogyakarta
Jubileumconcert Rotterdam, 19 november 2011: v.l.n.r.: Maarten van den Berg, Marijke van Kruining, Janny van der Jagt,
Joke den Haas, Geert Jan van Oldenborgh, Suhardi Djojopratetyo, Niels Walen, Djumilah Somopawiro en Eko Waluyo
Beksan Gathutkaca Gandrung, uitgevoerd door Immanuel Widiasmoro.

Bijlage: werktekeningen
Hierna volgt een aantal werktekeningen van alle sarons inclusief saron wilah sanga, gambang
kayu, siter panerus, gong kemodhong en de standaard voor de kendhang.
Let op: de tekeningen zijn alle gemaakt op milimeterpapier. Door het scannen zijn de maten
echter wat verkleind.
Omdat de rancakan van de kenong relatief simpel zijn, heb ik daar geen uitvoerige
werktekeningen van gemaakt.
71

Saron demung
72

Saron barung
73

Saron panerus
74

Saron wilah sanga
75

Gambang kayu
76

Kambang kayu, zijaanzicht en andere details
77

Gambang kayu, half gedeelte grootste zijbord
78

Matentabel gambang kayu
79

Gong kemodhong
80

Siter panerus
81

Kendhangstandaard
83