4. Technische installaties - Vlaamse Maatschappij voor Sociaal ...

4. Technische installaties 

4.1 BASISEISEN TECHNIEKEN 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Technische voorzieningen worden van bij het schets- en voorontwerp in het bouwproces geïntegreerd 

- Bouwheer en ontwerpers beginnen met het samenstellen van een eisenpakket met bijzondere aandacht voor de gebruiksfase 

van het gebouw 

- Iedereen die betrokken is bij het project, moet de doelstellingen en hun interacties goed begrijpen, evalueren en toepassen. 

Foute keuzes kunnen later nooit meer volledig goed gemaakt worden 

Het ontwerp moet zo volledig mogelijk afgewerkt worden in de fase voorontwerp (op de dimensionering na). Het definitief 

ontwerp is dan de vertaling van het ontwerp in een uitvoeringsbestek. De kwaliteit van het resultaat is evenredig met de 

energie gestopt in de voorbereiding 

De installaties zijn veilig, zonder nadelige invloed op de gezondheid, gebruiks- en onderhoudsvriendelijk 

Brandveiligheid en akoestische eigenschappen krijgen bijzondere aandacht 

Elke beslissing is gesteund op het duurzaamheidsprincipe: 

- 

- 

- 

- 

- 

Verbruik beperken (materiaal, ruimte, energie, …) 

Duurzame oplossingen kiezen 

vertrouwde, zekere en gewaarborgde technieken en systemen kiezen 

enkel op objectieve en traceerbare informatie steunen 

toepassingen kiezen waarvan de eigenschappen in de tijd kunnen worden aangehouden 

rekening houden met de impact op de rest van het gebouw en op de gebruiksfase 

onzekere factoren vermijden 

Gebruik optimaliseren 

gepast dimensioneren 

hoog rendement garanderen 

correcte uitvoering 

logisch en functioneel gebruik 

groot gebruiksgemak 

alle componenten zijn volledig verenigbaar en op elkaar afgestemd 

volledige systemen gebruiken 

Voortdurend het resultaat controleren en bijsturen (ontwerp, uitvoering, gebruik); daartoe de nodige instrumenten 

voorzien 

Ervaringen communiceren en deze overdragen naar andere projecten en ontwerpteams 

De (technische) functies in plan zoveel mogelijk groeperen, zowel horizontaal als verticaal 

De installaties zijn steeds toegankelijk voor inspectie en onderhoud 

Technische installaties zijn onderworpen aan een zeer uitgebreid scala van normen, voorschriften, toepassings- en 

gebruiksvoorwaarden. 

Deze bepalingen komen uitgebreid aan bod in het VMSW-typebestek 

VMSW - C C2008 2008 

205


4.2 WATERAFVOER – RIOLERING EN HEMELWATER 

riolering 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Rioleringsplan opmaken bij voorontwerp met aanduiding van 

- 

- 

- 

- 

- 

Tracé en diameters 

Koppelingen 

Toezichtputten 

Alle voorzieningen zoals afvoeren voor oppervlaktewater, klokputten, … 

Aanduiding van het type afvalwater 

Installaties voldoen aan TV 200 ‘Sanitaire installaties’ (WTCB) 

Afvalwater en regenwater worden gescheiden afgevoerd, ook bij openbare infrastructuur met gemengd stelsel 

Gemengde afvoer Gescheiden afvoer 

Alle toestellen zijn via een waterslot op de afvoer aangesloten 

Onder dienstkranen wordt een vloerkolk voorzien 

In garages wordt een afvoer voorzien voor het water dat op de vloer kan terechtkomen 

De afvoerinstallatie wordt verlucht 

Minimale afvoerdebieten (volgens TV 200) 

- 

- 

- 

- 

Wastafel, bidet: 0 l/min 

Bad, douche, gootsteen, wasmachine, vloerkolk DN 50: 48 l/min 

Vloerkolk DN 70: 90 l/min 

wc, vloerkolk DN 100: 120 l/min 

Verluchtingen 

- Primair: standleiding verlucht bovenaan 

eenvoudig systeem 

grote afvoerdiameters 

- Primair + secundair: standleiding verlucht net boven aansluiting van elke horizontale verzamelleiding 

ingewikkelder systeem 

kleinere secties afvoeren 

- Primair + secundair + kopverluchting: verluchting aan begin van elke horizontale verzamelleiding 

secundaire en kopverluchting sluiten bovenaan aan op primaire verluchting 

 

dubbele installatie (afvoer en verluchting) 

206 VMSW - C2008

• 

• 

• 

• 

• 

- 

VMSW - C C2008 2008 


Verluchting mondt uit boven dak 

15 cm tot 15°, 0 cm boven 0°, windafwaarts en minstens 2 m van ramen 

OF 

uitmonding in goed verluchte (dak)ruimtes via een snorkel die afsluit bij overdruk in de ruimte 

Leidingen 

Diameters in functie van type en aantal aangesloten toestellen 

Helling continu en i.f.v. diameter (min. 2 cm/m) 

Buismateriaal: temperatuur- en chemisch bestendig 

Leidingen, waterdichte en drukbestendige koppelingen en hulpstukken vormen een systeem 

Voorzieningen om uitzettingen op te vangen (afvoer warm/heet water) 

Y-verbindingen gebruiken; T-verbindingen en korte of rechte bochten zijn verboden 

Tracé zo rechtlijnig en eenvoudig mogelijk 

Toezichtsputten 

Voorzien bij richtingveranderingen, samenkomst van leidingen, reinigingsopeningen en waar verstopping mogelijk is, … 

Deksels luchtdicht afsluiten 

Stevigheid volgens te verwachten belastingen 

Prefab-putten, aangepast aan het toegepaste leidingsysteem, hebben de voorkeur 

Bijzondere voorzieningen 

- Terugslagklep: bij gevaar van terugstroom vanuit de straatriool 

Dompelpomp in opslagvat: indien (deel van) huisriolering onder niveau van openbaar riool; huisriool mag niet lekken bij 

waterdrukken 

Nuttige informatie 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

TV 200 ‘Sanitaire installaties - Deel 1 : Installaties voor de afvoer van afvalwater in gebouwen’ (WTCB) 

Toelichting bij de Code van goede praktijk voor het ontwerp van rioleringssystemen: 

http://www.mina.be/uploads/systemen.pdf 

NBN EN 12056-2 ‘Binnenriolering onder vrij verval - Deel 2: Ontwerp en berekening van huishoudelijkafvalwatersystemen’ 

regenWAter 

• 

• 

• 

Elk nieuw initiatief waarvoor een vergunning nodig is, moet aan de watertoets onderworpen worden 

Waar mogelijk wordt het regenwater afgekoppeld van het rioolnet door 

- 

- 

- 

- 

Opslag en gebruik 

Buffering 

Infiltratie 

Verdamping 

Opvang en gebruik van regenwater is in de meeste gevallen verplicht te voorzien (cfr. besluit van de Vlaamse Regering 

van 1 oktober 2004 houdende vaststelling van een gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake hemelwaterputten, 

infiltratievoorzieningen, buffervoorzieningen en gescheiden lozing van afvalwater en hemelwater) 

• Watertoets 

- 

Elk nieuw initiatief waarvoor er een vergunning nodig is, moet aan de watertoets onderworpen worden. Kan het initiatief 

207

• 

• 

- 


significante schade veroorzaken, dan moeten alternatieve of compenserende maatregelen genomen worden. De beslissende 

overheid legt voorwaarden op om schade te vermijden of zoveel mogelijk te beperken 

Gedetailleerde info en toetsingsinstrument: http://www.watertoets.be 

Besluit van de Vlaamse Regering van 1 oktober 2004 houdende vaststelling van een gewestelijke stedenbouwkundige verordening 

inzake hemelwaterputten, infiltratievoorzieningen, buffervoorzieningen en gescheiden lozing van afvalwater en hemelwater 

- Als een hemelwaterput, een infiltratievoorziening of een buffervolume voor vertraagde lozing wordt voorzien, wordt op de 

plannen naast de exacte inplanting, de inhoud van deze voorzieningen (in liters), de totale horizontale dakoppervlakte en de 

totale overige verharde grondoppervlakte in vierkante meter, alsook de aftappunten van het hemelwater vermeld 

- Groendaken vallen niet onder de verordening. Men heeft dan ook de keuze om de overloop van het groendak te laten uitmonden 

in een hemelwaterput, een infiltratievoorziening, een buffervoorziening, of rechtstreeks in gracht, waterloop of riolering. 

Het is duidelijk dat de eerste oplossingen beter zijn dan de laatste 

- Aanstiplijst hemelwater 

http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/vergunningen/water/aanstiplijst%20hemelwater%20200805 0.pdf 

http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/formulieren/formulieren.html 


- 

- 

- 

http://www.vlario.be/atlantic_vlario_be/forms/divers/katern_11.pdf 

http://www.pidpa.be/nl/waterkwaliteit/regenwatertechinfo.htm 

http://www.leuven.be/doc/brochure%20regenwater.pdf 

4.3 WATERVERDELING – SANITAIR 

• 

• 

• 

• 

• 

Het waterverdelingssysteem moet voldoen aan de wettelijke voorschriften 

Installaties ontwerpen conform TV 200 ‘Sanitaire installaties’ (WTCB) 

Minimale debieten waarborgen onder normale gebruiksomstandigheden 

De sanitaire installaties zo ontwerpen en bouwen dat 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Verkeerd gebruik en verontreiniging uitgesloten wordt 

Er geen overdreven snelheden, te lage snelheden of stagnerend water is 

Water in voldoende hoeveelheden beschikbaar is aan alle tappunten, ook bij piekverbruik 

Ze geen aanleiding geven tot een ontoelaatbare kwaliteitsverandering van het water 

Ze een voldoende levensduur waarborgen, bij een normaal gebruik en onderhoud 

Ze gemakkelijk kunnen worden geïnspecteerd en onderhouden 

Geluidshinder beperkt wordt 

Onnodig waterverbruik vermeden wordt en waar mogelijk gebruikgemaakt wordt van waterbesparende technieken 

Energieverliezen geminimaliseerd worden 

Waterbesparende maatregen toepassen 

- 

- 

- 

- 

- 

Drukvermindering toepassen indien waterdruk > bar (drinkwaternet of intern net) 

Elke woning voorzien van een eigen (koud- en warm)watermeter 

Lengte en diameter van warmwaterleidingen beperken 

Warmwaterleidingen isoleren 

waterbesparende toestellen en kraanwerk gebruiken 

toiletten met /6 liter spoeling 

 

afvoerversnellers bij meerdere toiletten aangesloten op één kolom (2,5 à 4 liter spoeling) 

208 VMSW - C2008

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

- 

VMSW - C C2008 2008 


waterbesparende douchekoppen 

steeds een douchestang voorzien bij een bad 

baden met beperkte waterinhoud voorzien 

lavabokranen voorzien van straalbrekers met debietbeperking 

mengkranen enkel voor baden; gescheiden bediening van warm en koud water (dubbele kranen) voor keuken en lavabo 

een dubbele keukengootsteen (een bak voor het afwassen en een bak voor het spoelen) voorzien. 

Het afwassen in een gootsteen vol water verbruikt immers gemiddeld 20 liter, terwijl een kraan die 5 minuten loopt 

bij een druk van bar 0 tot 75 liter water verbruikt, afhankelijk van het type van kraan 

Regenwater gebruiken indien opvang is voorzien. Minstens één aftappunt (eventueel met handpomp) voorzien. 

Bij gebruik voor toiletspoeling en eventueel wasmachine is een regenwaterpomp nodig. Systemen voor regenwater zijn 

volledig gescheiden van deze voor de verdeling van drinkwater 

Bij garages die ombouwbaar zijn tot een kamer: aftappunt voorzien 

Gemiddelde debieten, zowel voor koud als warm water (cfr. technisch reglement) 

- 

- 

- 

- 

- 

Wasbak: 12 liter/minuut 

Douche: 20 liter/minuut 

Bad: 25 liter/minuut 

Spoelbak toilet: 10 liter/minuut 

Was- en vaatwasmachine: 10 liter/minuut 

Beschikbare druk en debiet i.f.v. opvoerhoogte en aangesloten toestellen controleren, eventueel een drukverhoging of een 

drukreductie toepassen 

- Bij een druk van meer dan bar op de ingang van het distributienet moet na de hoofdmeter een drukbegrenzer worden 

aangebracht 

- De installatie van deze voorziening mag niet gebeuren zonder 

controle van het drukniveau op de hoogste verdieping van het gebouw bij renovatie 

berekening van het verlies volgens de hoogte van het gebouw bij nieuwbouw 

Waar beschikbaar, worden systemen met technische goedkeuring (ATG) of gelijkwaardig toegepast, rekening houdend 

met de specifieke gebruiksvoorwaarden 

Watermeters 

- 

- 

- 

- 

- 

Voorschriften watermaatschappij: type, temperatuur, opstelling, … 

Een vlot toegankelijke ruimte voorzien met een minimale hoogte van 1,80 meter, waar de watermeter horizontaal opgesteld 

kan worden op een hoogte van 50 cm tot 1 m 

Opening in de gevel voorzien op de juiste plaats en zodanig dat de as van de muurdoorgangskoker of van de energiebocht 

op 12 cm van de zijmuur binnenkomt 

Wachtbuis in PVC met een diameter van minimaal 90 mm, die vanaf de rooilijn loodrecht en zonder onderbrekingen 

op 1 meter diepte en tot 1 meter voor de gevel op de plaats van de muurdoorgang geplaatst wordt. Een stevige draad 

doorheen de wachtbuis vergemakkelijkt het doorschuiven van de eigenlijke waterleiding 

Direct na de waterteller kan een filter (80 µm) voorzien worden 

Optimaliseren van het leidingtracé 

- Lengte, bereikbaarheid, kruising met andere technieken, minimale afstand tussen koud- en warmwatervoerende leidingen, … 

Kraanwerk (kranen, afsluiters, kleppen, drukventielen, …) 

- 

- 

Alle verbruikstoestellen en waterbuffers aansluiten via afsluitkranen 

Elke verdeelkring moet afsluitbaar zijn voor onderhoud of herstellingen; dit is voornamelijk van belang bij grotere en 

collectieve installaties 

209

• 

• 

• 

- 

- 

- 

- 

- 

- 


Plaats, inregeling en onderhoud van de installatie voorzien 

Douches voorzien van spaardouchekoppen (< 10 l/min) 

Bij een druk van bar verbruikt een traditionele douchekop gemiddeld 10 tot 18 l/minuut. Een spaardouchekop verbruikt 

in dit geval gemiddeld 5 tot 10 l/minuut, dus 5 % minder 

Kranen voor wasbakken voorzien van stroombegrenzers 

Eengreepsmengkranen kunnen leiden tot aanzienlijke water- en energieverspilling 

Warmwaterkranen links plaatsen, koudwaterkranen rechts 

Snel sluitende kranen vermijden om geluiden door waterslag te voorkomen, zo niet worden waterslagdempers voorzien 

Bevriezing 

- 

- 

Watervoerende elementen beveiligen tegen bevriezing 

Isolatie is niet steeds voldoende zodat ofwel de risico lopende delen moeten kunnen leeg gelaten worden ofwel voorzien 

worden van een automatische vorstbeveiliging (elektrische verwarmingskabel) 

Condensatie 

- Dampdichte isolatie gebruiken in lokalen waar een verhoogd risico op condens op de koudwaterinstallatie bestaat (bijv. 

belangrijke toevoerleidingen in vochtige ruimten) 

Akoestiek 

Bevestigingen op structuurelementen vermijden of voorzien van akoestische beugels 

Trillingsoverdracht door pompen en andere toestellen vermijden 

Stromingssnelheid beperken (< 1 m/sec) 

Wettelijke voorschriften 

- ‘Technisch reglement voor water bestemd voor menselijke aanwending’ van VSW (Vlaamse Samenwerking Water) 

www.vmw.be/servlet/be.coi.gw.servlet.MainServlet/standard?toDo=open&id= 494&& 

- Addendum van VMW (Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening) 

www.vmw.be/servlet/be.coi.gw.servlet.MainServlet/standard?toDo=open&id= 517&& 

- ‘Repertorium technische voorschriften binneninstallatie’ van Belgaqua 

www.belgaqua.be/document/Repertorium.pdf 

- NBN EN 806 : Eisen voor drinkwaterinstallaties in gebouwen 

- Bepalingen van de lokale waterdistributiemaatschappij 

- Bepalingen van de lokale brandweerdiensten bij brandbestrijdingsinstallaties 

WAterBeHAnDeling 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

- 

- 

- 

In principe wordt het drinkwater niet behandeld 

Een gedeeltelijke ontharding kan overwogen worden bij collectieve warmwaterverdeling bij uitzonderlijk hard water. 

De watermaatschappij overweegt om in de nabije toekomst water met een lagere hardheid te verdelen 

Installaties voor waterbehandeling moeten regelmatig gecontroleerd en onderhouden worden 

Water voor menselijke consumptie wordt best niet onthard. Het is zinloos en leidt tot bijkomend water en elektriciteitsverbruik 

Ontharding kan toegepast worden bij water met een totale hardheid van meer dan 0°F en wanneer de werkingstemperatuur van 

de te beschermen toestellen normaal hoger ligt dan 55°C. Ideaal is enkel het circuit voor warm water te ontharden. Ontharden 

tot beneden 15°F is af te raden omwille van gevaar voor corrosie 

• 

Bij nieuwe installaties wordt ontharding best pas na een half jaar toegepast zodat zich een beschermlaag kan afzetten op de leidingen 

210 VMSW - C2008

• 

Ionen wisselende harsen - mogelijke nadelen: 

- 

- 

- 

Bacteriëngroei 

Verhoogd corrosiegevaar 

Verminderde aanwezigheid van mineralen (calcium, …) 

regenWAtergeBruik 

VMSW - C C2008 2008 


• Fysische antikalktoestellen 

- Werken onder zeer specifieke omstandigheden, die moeilijk onder controle te houden zijn in huishoudelijke installaties 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Voldoende aandacht besteden aan de financiële, bouwtechnische, onderhouds- en gebruiksaspecten van regenwaterinstallaties. 

Tal van installaties worden na enige tijd gewoon buiten dienst gesteld omdat de praktische problemen niet 

opwegen tegen de voordelen. 

Vanaf 75 m 2 horizontaal dakoppervlak is een regenwaterput verplicht 

Op de put moet een pomp worden aangesloten 

De hemelwaterput voldoet aan volgende voorwaarden 

- De inhoud bedraagt minstens 000 liter 

- 

- 

- 

< 100 m2 ≥ 000 liter 

tussen 100 en 150 m2 ≥ 5 000 liter 

tussen 150 en 200 m2 ≥ 7 500 liter 

voor het deel van de horizontale dakoppervlakte ≥ 200 m2 

 

 

 

kan een infiltratievoorziening toegepast worden 

De hemelwaterput ontvangt het hemelwater van de volledige dakoppervlakte van het gebouw. Enkel bij herbouw in een 

gesloten bebouwing volstaat een afwatering van de helft van de horizontale dakoppervlakte 

De overloop van de hemelwaterput wordt aangesloten op een infiltratiebed, een gracht, een oppervlaktewater of de 

regenwaterafvoer van de openbare riolering. Indien deze voorzieningen niet voorhanden zijn, dan wordt de overloop 

aangesloten op de openbare riolering en moet het overtollige hemelwater minstens tot aan het lozingspunt gescheiden 

van het afvalwater afgevoerd worden 

De hemelwaterput moet geplaatst zijn ten laatste zes maanden nadat het gebouw in gebruik is genomen 

De regenwaterinstallatie moet volledig gescheiden zijn van het drinkwaternet 

Bij gebruik van bepaalde dakbedekkingen (roofing, metaal, …) mag het eerste jaar geen regenwater opgevangen worden 

Tank moet perfect zuiver zijn voor ingebruikname 

Installatie moet corrosievrij zijn 

Mogelijke toepassingen 

- Toiletspoeling, ook dubbele voeding (drinkwater - regenwater) mogelijk 

(cfr. Repertorium Technische voorschriften binneninstallaties - Belgaqua) 

- Dienstkraan (schoonmaken en tuin) 

- 

Voeding wasmachine 

211


• Onderdelen regenwaterinstallatie 

- Regenwatertank 

materiaal, indien mogelijk, monolithisch beton (BENOR); zo niet synthetisch materiaal met een laag keien op de bodem 

en kalksteenhoudende elementen (balast en stramien voor ontwikkeling van zuiverende micro-organismen) 

overloop, met geurafsluiter, aansluiten op riolen met bescherming tegen indringing van ongedierte en eventueel een 

systeem om terugloop uit de riolen te vermijden 

vorstvrij opstellen en beschermen tegen de invloed van licht en warmte (in volle grond of in kelderruimte) 

toegankelijk voor controle en onderhoud 

instroomstuk waarmee opwoelen van bezinksel wordt vermeden 

eventueel geschikt voor plaatsing onder oprit 

- Stroomopwaartse filters 

opvang van organisch materiaal (bladeren, …) en vuildeeltjes 

gemakkelijk toegankelijk voor controle en onderhoud 

ingebouwd in valpijp (1 per valpijp) of net vóór tank of in tank zelf 

manuele of automatische verwijdering van opgevangen delen 

- Pomp 

wettelijk verplicht om een pomp te voorzien (minstens een handpomp) 

 

zuig- en perskarakteristieken aangepast aan type installatie; correcte keuze van het type en de dimensionering is belangrijk 

voor de bedrijfszekerheid en het stoomverbruik 

212 VMSW - C2008

• 

• 

- 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 


aanzuiging onder waterspiegel en boven bodem 

terugloopbeveiliging voorzien 

beveiliging tegen lage waterstand en droogloop voorzien 

centrifugaalpomp 

- dompelpomp: duurder, plaatsbesparend, geluidsarm 

- hydrofoorpomp (= met expansievat): goedkoper, druk niet constant (drukregelaar), luidruchtig, expansievat verliest 

voordruk (veelvuldig aan- en uitgaan van de pomp) 

- elektronisch drukgestuurde pomp: duurder, druk nagenoeg constant, minder luidruchtig, drukgevoelig (lekkende 

regenwaterkraan doet pomp permanent aan- en uitslaan) 

plaatsing op trillingsdempers, verwijderd van de (wanden van) bewoonbare lokalen 

Stroomafwaartse filters (aangeraden) 

mogelijkheid tot reiniging en vervanging voorzien 

Bijvulsysteem 

wettelijk gekeurd 

ongevoelig voor kalkafzetting 

toegankelijk voor controle en onderhoud 

in tank: automatisch (met aanduiding van gebruik drinkwater) of manueel; beide systemen worden steeds gevoed via 

een gemakkelijk bereikbare kraan zodat de installatie steeds manueel kan worden bediend of uitgeschakeld voor onderhoud 

of bij storing 

buffer: volautomatisch met indicatie van drinkwatergebruik, mogelijkheid tot manuele bediening 

Aftappunten 

verdeelnet volledig gescheiden van drinkwaternet 

kranen : aanduiding “niet drinkbaar”, kinderbeveiliging (hoge plaatsing of speciale bediening) 

Bij appartementen kan de regenopvangcapaciteit onvoldoende zijn om alle woningen te voorzien van regenwater. 

In dit geval het gebruik beperken tot gelijkvloerse woningen en/of dienstkraan bij de gemeenschappelijke delen 

Een dienstkraan voor openbaar gebruik (bijv. wassen van wagens) is te vermijden; indien toch dergelijke kraan voorzien wordt, 

geen bijvulling toepassen 

4.4 GASINSTALLATIE 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

De “gasnorm” NBN D 51-00 (2004) bevat alle eisen, voorschriften en aanbevelingen om een veilige en functionele installatie 

te ontwerpen en is integraal van toepassing 

- De bepalingen worden hier niet hernomen gezien het belang van deze norm (gebruikszekerheid, veiligheid, keuring) 

en om elke tegenstrijdigheid of onvolledigheid te vermijden 

- Zie ook typebestek B2005 en http://aardgas.gasinfo.be 

Bepalingen van de netbeheerder betreffende opstelling van de gasteller navolgen 

Basisnormen brandbeveiliging van toepassing 

Het ontwerp van collectieve installaties door een bevoegd studiebureau laten opmaken 

Aansluitpunten, tracé en plaats van belangrijke componenten vastleggen bij het voorontwerp 

De gasinstallatie is zoveel mogelijk toegankelijk over het volledig tracé, ingewerkte leidingen zijn tot een minimum te beperken 

• Stopkranen 

- 

Alle verbruikstoestellen worden verbonden via een stopkraan 

21

• 

• 

• 


Wachtleidingen voorzien van een stopkraan 

Elke stopkraan voorzien van een niet-verliesbare afsluitdop 

Installaties op propaan of butaan zijn te vermijden. 

Bij uitzonderlijke toepassing gelden specifieke voorschriften: Code van goede praktijk van Febupro (www.febupro.be) 

Koken 

- 

- 

Eengezinswoningen: aansluiting gasfornuis voorzien 

Appartementen: gas in het gebouw vermijden 

Aandachtspunten: zie aanbevelingen en voorschriften van het KVBG (www.gazinfo.be) 

4.5 RUIMTEVERWARMING 

AlgeMeen 

• 

• 

• 

• 

- 

- 

Open verbrandingstoestellen (behalve gasfornuis) zijn steeds verboden in bewoonbare lokalen en lokalen die in onderdruk 

kunnen komen 

Verwarmingsregime maximaal 70-50 °C en bij voorkeur lager (ook bij renovatie) 

Alle bewoonbare lokalen van verwarming voorzien 

Ontwerp steeds laten opmaken door een gespecialiseerd studiebureau technieken 

energiekeuZe 

Aardgas te verkiezen, nagenoeg overal aanwezig in Vlaanderen 

Stookolie te overwegen indien niet over aardgas kan beschikt worden 

Warmtenet te overwegen indien aanwezig o.a. stadsverwarming op basis van (rest)warmte van afvalverbranding 

of industriële toepassingen, … (steeds in overleg met derden) 

WKK - cogeneratie steeds te overwegen bij collectieve installaties 

Elektriciteit direct of accumulatie : niet toegestaan, tenzij uitsluitend voor bijverwarming van korte duur met 

marginaal verbruik (< 10 kWh/m 2 jaar) als bijverwarming van de badkamer in tussenseizoen, vorstvrij 

houden van technische ruimten, … 

warmtepomp : te overwegen bij lage-energiewoningen 

Zonne-energie aanbevolen, zowel passief (ramen, oriëntatie lokalen, …), als actief (zonneboiler, warmtepomp, …) 

Biobrandstof (hout)pellets, steeds te overwegen bij collectieve verwarming 

plantaardige olie (koolzaad, …) als brandstof voor WKK-systemen 

enkel te overwegen in experimenteel verband gezien relatieve duurzaamheid anno 2008 

Waterstof brandstofcel (waterstof + zuurstof > elektriciteit + warmte + water) 

enkel te overwegen in experimenteel verband 

214 VMSW - C2008

verWArMingssYsteMen 

Collectieve centrale verwarming is steeds het uitgangspunt bij 

VMSW - C C2008 2008 


Energieprestatieregelgeving 

Bij grotere projecten (> 1000 m2 • 

- 

) en collectieve systemen moet een haalbaarheidsstudie uitgevoerd worden i.v.m. de toepassing 

van duurzame energievormen. De bepalingen van het decreet hieromtrent zijn vrij soepel en niet direct bruikbaar voor 

de sociale woningbouwsector. Een aangepaste studie op maat van elk project is aan te bevelen 

- Bij het streven naar een zo gunstig mogelijk E-peil bestaat het risico dat men zich laat verleiden technieken toe te passen 

die hoog scoren. Aspecten als toepasbaarheid, technische complexiteit, gebruiksgemak, onderhoud, levensduur en kostprijs 

moeten echter voorrang krijgen op het E-peil 

• 

- 

- 

Collectieve huisvesting zoals appartementen en aaneengeschakelde eengezinswoningen 

Lage-energie- en passiefwoningen 

• Individuele centrale verwarming, indien collectieve verwarming is uitgesloten, bij 

- (Beperkte of niet-gekoppelde groep) eengezinswoningen, koopwoningen, … 

• 

Lokale verwarming (o.a. kachels), indien centrale verwarming is uitgesloten, bij 

- 

- 

Studio’s 

Beperkte renovaties binnen oudere woningen 

DiMensionering 

• 

• 

Warmteverliezen 

- Temperaturen 

buitentemperatuur: -7°C kust, -8°C centrum en -9°C voor de Kempen 

binnentemperaturen 

- woonkamer: 20°C 

- keuken: 20°C 

- slaapkamer: 18°C 

- badkamer: 24°C 

- nachthal: 16°C 

- toilet, berging, inkom, garage,…: niet verwarmd 

- of volgens voorschriften voor specifieke woonbehoeften (gehandicapten, …) 

- Ventilatie 

minimaal 1/2 volume/u, aanbevolen 0,8 volume/u 

nominale debieten volgens NBN D50-001 Ventilatievoorzieningen 

aangepast aan eventueel mechanisch ventilatiesysteem 

Ketelvermogen 

- Individuele cv 

geen overdimensionering, ketelvermogen ≈ warmteverliezen 

vermogen volgens systeem voor sanitair warmwaterproductie, in principe is 1 liter/min bij ∆T = 5°C voldoende 

voor doorstroomtoestellen 

modulerend van minstens 1/ de tot 100% van het vermogen 

- Collectieve cv 

 

overdimensionering voor opstart beperken i.f.v. gebouw en installatie-eigenschappen 

215


vermogen te verdelen over meerdere ketels 

modulerend van 10% tot 100% 

• Normen m.b.t. warmteverliezen 

- NBN EN 128 1 (200 ) - Verwarmingssystemen in gebouwen. Methode voor de berekening van de warmtebelasting. 

NBN B62-00 - Berekening van warmteverliezen in gebouwen (versie 1986) wordt volledig herzien i.f.v. NBN EN 128 1 

- NBN B62-002 - Berekening van de warmtedoorgangscoëfficiënten van wanden van gebouwen (U-waarden), wordt eveneens 

herzien i.f.v. NBN EN ISO 6946 en andere recente Europese normen 

verWArMingsteCHnieken 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Lagetemperatuurverwarming voorzien (< 55°C) 

Warmteproductie proportioneel aanpassen aan behoeften (geen overdimensionering; modulerende ketels en cascadesturing) 

Zo hoog mogelijk productie- en systeemrendement 

Correcte en precieze regelmogelijkheden, eenvoudig te begrijpen en te bedienen door de bewoner 

Bij condenserende ketels moet een lage retourtemperatuur (< 55°C) steeds gewaarborgd zijn 

Experimentele of alternatieve systemen zijn enkel te overwegen indien opvolging in de tijd door een deskundig team 

verzekerd kan worden 

• Warmtekrachtkoppeling (WKK) of cogeneratie 

- Principe 

warmtekrachtkoppeling (afgekort WKK) is de gecombineerde, gelijktijdige productie van warmte en elektriciteit in 

eenzelfde installatie 

- Voordelen 

besparing van 15% à 20% op primaire energie t.o.v. van gescheiden systeem 

gewaarborgde groenestroomcertificaten 

meer en meer beschikbaar in kleinere vermogens (gas- of dieselmotor) 

- Nadelen 

onderhoudskost 

levensduur 

beperkte warmteproductie 

- Praktisch 

ernstig te overwegen bij collectieve verwarmingsinstallaties 

- Voorwaarden voor verantwoord economisch rendement 

werking WKK wordt gestuurd door de warmtevraag, waarbij de opslagboiler dient als buffer 

als de WKK in bedrijf is, wordt de opgewekte elektriciteit deels verbruikt door de eigen toestellen; een eventuele rest 

wordt geleverd aan het net (waardoor de meter trager gaat draaien of zelfs terugdraaien) 

gezien de lage tarieven geldend voor teruglevering aan het net, is het van het grootste belang om op jaarbasis minstens 

zoveel elektriciteit zelf te gebruiken als kan opgewekt worden via de WKK 

- WKK-certificaat 

 

een WKK-certificaat wordt afgeleverd per MWh (= 1000 kilowattuur) primaire energiebesparing ten opzichte van gescheiden 

opwekking van elektriciteit in een STEG-centrale en warmte in een ketel 

216 VMSW - C2008

- 

VMSW - C C2008 2008 


de waarde van het certificaat wordt bepaald door de certificatenmarkt. Deze certificatenmarkt ontstaat doordat aan de 

elektriciteitsleveranciers de verplichting werd opgelegd om jaarlijks voor een stijgend percentage van hun leveringen 

warmtekrachtcertificaten voor te leggen 


http://www2.vlaanderen.be/economie/energiesparen/doc/wkk_basishandboekcogen.pdf 

http://www.cogenvlaanderen.be/ 

http://www.energiesparen.be/oud/algemeen/klik.php?link=http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/economie/energiesparen/doc/wkk_besluit060707.pdf&doc=46 

• Warmtepompen 

- Principe 

met een warmtepomp wordt warmte met een lage temperatuur, meestal ‘gratis’ omgevingswarmte, op een hogere 

bruikbare temperatuur gebracht. Dit gebeurt d.m.v. een compressor. Dit is het enige onderdeel van de warmtepomp 

dat energie verbruikt 

de winstfactor (COP) wordt berekend door de geleverde nuttige energie van de warmtepomp te delen door de opgenomen 

elektrische energie (W) van de compressor. De COP kan theoretisch gaan van 2,5 tot 6. De winst hangt af van het 

temperatuurverschil tussen bron en afgifte; hoe hoger de temperatuur van de warmtebron en hoe lager de temperatuur 

van het warmteafgiftesysteem, hoe hoger de winstfactor. Naar primair energieverbruik is de benuttingsgraad 1,1 à 1,5 

t.o.v. 0,9 voor een HR-gasketel 

ook de randapparatuur (pompen bij grond als lage temperatuurbron) bepaalt de uiteindelijke opbrengst van het systeem 

- 

- 

- 

- 

Warmtebron 

bijv. buitenlucht 

75% 

Elektriciteit 

25% 

Verdamper 

Condensor 

Ontspanner 

Compressor 

Radiator 

Voordelen 

benutting van gratis energie 

verminderde emissies 

mogelijheid tot koeling door systeem omgekeerd te laten werken 

Nadelen 

hoge investering 

beperkt tot lagetemperatuurtoepassingen 

installatie en onderhoud door specialisten 

Praktisch 

te overwegen bij collectieve installaties bij lage-energiegebouwen 

toepasbaar in de vorm van warmtepompboiler in eengezinswoningen 


http://www2.vlaanderen.be/economie/energiesparen/doc/code_warmtepompen.pdf 

http://www.energiesparen.be/oud/duurzame_energie/warmtepomp.php 

Cv-pomp 

Bruikbare 

warmte 

100% 

217

• Brandstofcellen 

- Principe 

- 

- 


Voordelen 

hoog rendement 

goed deellastgedrag 

lage emissies 

modulair karakter 

geluidarm 

weinig bewegende delen 

ontwikkelde warmte kan gebruikt worden in warmtekrachtkoppeling 

Nadelen 

nieuwe techniek 

beschikbaarheid en opslag van waterstof en zuurstof 

kostprijs 

levensduur 

• Houtpellets 

- Pellets zijn cilindervormige korreltjes van samengeperst zaagmeel (fijngemalen, gedroogd en aaneengeklit zonder bindmiddel 

of chemische toevoeging) 

- 

- 

Brandstof 

Waterstof 

Zuurstof 

Lucht 

Brandstofcel 

2H 2 + O 2 2H 2 O + elektriciteit + warmte 

Elektriciteit 

Warmte 

Water 

Reeds een uitgebreid gamma verwarmingstoestellen op de Europese markt, zowel kachels, individuele en collectieve cvketels, 

industriële toepassingen, al dan niet in gesloten uitvoering, met automatische voeding, volledig modern stuur- en 

regelsysteem, met warm waterproductie, … Het aanbod van pellets gaat in stijgende lijn. De toepassing van deze systemen 

is verder afhankelijk van de lokale beschikbaarheid van de brandstof. 


www.emis.vito.be/index.cfm?PageID=484 

218 VMSW - C2008

WArMteAFgiFte 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Steeds lagetemperatuurverwarming voorzien 

VMSW - C C2008 2008 


Verwarmingselementen mogen geen beperking vormen inzake inrichting en bemeubeling van de lokalen 

Geen verwarmingselementen voor transparante buitenwanden of wanden met U > 1 W/m 2 K plaatsen 

Elk verwarmingselement kan afzonderlijk (hydraulisch) ingeregeld worden 

Plaats van de warmteafgifte-elementen aanduiden op de plannen bij het voorontwerp 

Verschillende types van warmteafgifte-elementen mogen niet op eenzelfde verdeelkring worden aangesloten (radiatoren, 

convectoren en vloerverwarming vereisen andere temperaturen en sturingen) 

Radiatoren 

- 

- 

- 

- 

- 

Voorkeur voor vlakkeplaatradiatoren = eenvoudig, onderhoudsvriendelijk en betrouwbaar 

Convectoren (indien geschikt voor lage temperatuur) toepassen indien beperkte hoogte beschikbaar is 

Vloerverwarming als constante basisverwarming (bijv. 18°C), in combinatie met radiatoren of convectoren voor bijsturing van 

de temperatuur is een dubbel systeem, wat de verwarmingsinstallatie complexer en duurder maakt af te raden 

Warmeluchtverwarming niet aangewezen omwille van omvangrijk kanalennet, regelbaarheid, comfort, … 

Bij woningen met een K-peil > K45 worden de buitenmuren achter de radiatoren bekleed met reflecterende folie met een 

isolatielaag (> mm) die minstens 95% van het radiatorvlak dekt 

Vloerverwarming 

In een lokaal boven grond of boven een niet-verwarmd lokaal mag slechts vloerverwarming geïnstalleerd worden als de 

thermische weerstand van de wand tussen het verwarmingslichaam en de buitenkant (grond, lucht, niet-verwarmd lokaal, …) 

groter is dan 2,8 m2 K/W. 

Onder de thermische weerstand van de wand wordt de som verstaan van de thermische weerstanden van alle lagen van de 

vloer onder de verwarmingsbuizen en van de thermische overgangscoëfficiënt tussen de wand en de omgeving onder de vloer. 

Deze overgangscoëfficiënten zijn gelijk aan: 

0,167 m2 K/W naar niet-verwarmde lokalen 

0,04 m2 • 

- 

 

K/W naar de buitenlucht 

wordt niet in rekening gebracht bij rechtstreeks contact met de bodem 

WArMteverDeling 

• 

• 

• 

• 

Volledige verdelingsinstallatie (leidingen, kanalen en toebehoren) aanduiden op de plannen bij voorontwerp, alsook het 

ruimtegebruik in technische kokers en kanalen 

Gedetailleerd principeschema met alle elementen van de installatie opmaken bij voorontwerp 

Volgende elementen moeten steeds thermisch geïsoleerd worden: 

- Verdeelleidingen die via niet-verwarmde zones en ingewerkte delen lopen (met inbegrip van de toebehoren); leidingen 

en kanalen steeds afzonderlijk isoleren (voldoende ruimte rond en tussen de elementen voorzien) 

- Alle verdeelleidingen die door verwarmde lokalen lopen, maar andere woningen bedienen 

- Warme leidingen die in de nabijheid van koudwaterleidingen liggen 

- Alle kraanwerk en andere componenten van het verdeelnet, met diameter ≥ DN40; waar noodzakelijk voor bediening, 

controle en onderhoud is deze isolatie afneembaar 

Het is sterk af te raden om leidingen die slechts één woning bedienen door andere woningen te laten lopen 

219

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Verdeling en toebehoren moeten zoveel mogelijk toegankelijk blijven voor inspectie en onderhoud 

Er mag geen conflict optreden met andere technieken, materialen waarmee de installatie in contact komt of andere bouwvoorzieningen 

(brandveiligheid, akoestiek, uitzettingen, corrosie, kruisingen, uitvoeringstechnieken, …) 

Het verdeelnet optimaliseren (inzake materiaalgebruik, energieverliezen, pompvermogens, …) door centrale plaatsing van 

de warmteproductie, zoveel mogelijk rechte tracés en diameters aangepast aan lage stroomsnelheden 

De leidingen moeten zonder belemmering kunnen uitzetten 

Verschillende afgiftesystemen (o.a. met verschillende 

temperaturen of kans op zuurstofdiffusie) mogen 

niet op hetzelfde verdeelnet worden aangesloten 

(bijv. radiatoren en vloerverwarming) 

Lokalen met een andere bestemming of gebruik dan 

woningen (bijv. winkelruimtes, kantoren) worden van 

een eigen verwarmingssysteem voorzien 

Bij nieuw aan te leggen collectieve systemen wordt 

elke wooneenheid van warmte voorzien via een eigen 

aansluiting op het gemeenschappelijk systeem 

en heeft elke woning een eigen verdeelsysteem, regeling 

en warmtemeting 

Alle actieve toebehoren (pompen, regelorganen, kranen, 

ontluchter, filters, …) zijn toegankelijk voor afstelling, 

controle en onderhoud 

Aan de hand van een hydraulisch schema wordt o.a. 

aangegeven hoe en met welke regel- en controleorganen 

de installatie in evenwicht wordt gebracht 

De verdeling gebeurt best steeds binnen het geïsoleerde bouwvolume 

De hoofdverdeling naar de woningen gebeurt via technische kokers 

Waar mogelijk systemen in opbouw gebruiken 

TA TA 

T T 

Radiatoren en convectoren bij voorkeur niet vanuit de muur aansluiten; de akoestische eigenschappen van bijv. zwevende vloeren 

mogen niet ongunstig beïnvloed worden door de aansluiting van radiatoren en convectoren 

• Bij condensatieketels zal het verdeelnet zo ontworpen worden dat de retourtemperatuur steeds zo laag mogelijk is 

- Bij collectieve systemen zijn te vermijden 

evenwichtsfles 

gesloten verdeelcollector 

-weg verdeelkranen 

aansluiten van verbruikers die zeer uiteenlopende temperaturen vereisen (radiatoren, sanitair warm water, vloerverwarming, 

…) 

220 VMSW - C2008 

TA 

TA 

TA TA

- 

VMSW - C C2008 2008 


Bij individuele installaties is een bypass op een condenserende ketel te vermijden 

WArMteregeling, -sturing en -Meting 

De regeling laat de bewoner toe de temperatuur van de lokalen (beperkt) aan te passen aan het gewenste comfort. 

De sturing bewaakt de installatie en waarborgt een zuinig energiegebruik. De meting geeft per wooneenheid en voor de volledige 

installatie zo nauwkeurig mogelijk het werkelijke energieverbruik met het oog op het verrekenen van de verwarmingskosten, de 

controle en eventuele monitoring. Sommige systemen integreren de drie functies. 

• 

• 

• 

• 

• 

Elke woning wordt voorzien van een centrale regeling (kamerthermostaat) 

- 

- 

- 

- 

Rechtstreeks en progressief (modulerend) op de warmtetoevoer inwerkend (ketel of mengkraan, …) 

Opgesteld in de meest gebruikte ruimte (woonkamer) 

Minimaal voorzien van een instelling normaal/verlaagd regime 

Aangepast aan het keteltype of verdeelkraan 

Elk verwarmingselement wordt automatisch geregeld i.f.v. de binnentemperatuur 

- In de woonkamer worden de verwarmingselementen geregeld door middel van de kamerthermostaat, de elementen zelf 

mogen geen automatische regeling (thermostatische kranen) hebben 

- Alle andere verwarmingselementen zijn voorzien van thermostatische kranen 

- Indien geen kamerthermostaat aanwezig is (bestaande gebouwen), worden ook de elementen in de woonkamer voorzien 

van een automatische regeling 

Bij lokalen met ‘bijzondere’ woonfuncties (verzorging, …) of met andere functies dan wonen (kantoor, werkplaats, …) zal 

de regeling (en eventueel ook de volledige installatie) specifiek aangepast worden 

Wanneer een verwarmingsinstallatie meerdere woningen bedient (collectieve verwarming), zal 

- 

- 

- 

- 

De warmteverdeling gestuurd worden (eventueel per gebouwdeel) in functie van de buitentemperatuur 

Het energieverbruik globaal en per wooneenheid nauwkeurig opgemeten worden 

De goede werking van de installatie automatisch bewaakt worden 

Een aangepaste sturing voorzien worden voor de bestrijding van legionella en indien satellietboilers toegepast worden 

(tijdelijke verhoging van de temperatuur van het systeem) 

Opmeting van het verbruik 

- Bij collectieve systemen moet elke wooneenheid voorzien worden van een mogelijkheid om het brandstofverbruik te 

verdelen volgens het verbruik van deze woning 

- De gekozen meetsystemen zullen bij voorkeur metingen tijdens de afwezigheid van de huurders mogelijk maken 

- 

De bewoner moet zijn verbruik kunnen volgen (smart metering biedt hier in de toekomst nieuwe perspectieven) 

221


onDerHouD en Controle (Monitoring) 

• 

• 

Onderhoud 

- 

- 

De kwaliteit en de kosten van een installatie in de tijd constant houden 

De gebruiksduur verlengen 

Controle 

- 

- 

Nagaan of de vooropgestelde prestaties bereikt worden (meting en bevraging gebruikers) 

De werking, het gebruik en de kosten optimaliseren (inregeling en aanpassing van de installatie) 

• Meten is weten 

- Het nut van controle en monitoring wordt in het algemeen sterk onderschat. Geen storingen en/of klachten betekenen niet 

dat de installatie goed werkt 

- Condenserende ketels leveren ook warmte zonder te condenseren. De goede werking is heel eenvoudig vast te stellen door 

(visuele) controle van de condensafvoer. Meestal volstaat een eenvoudige aanpassing van de inregeling om energie en kosten te besparen. 

- Meten kan met eenvoudige middelen; het verzamelen en evalueren van de gegevens vergt enige inspanning 

• 

• 

• 

De installatie moet gemakkelijk en veilig toegankelijk en bereikbaar zijn voor onderhoud 

De nodige voorzieningen worden ingebouwd om controle mogelijk te maken 

Een onderhouds- en interventiecontract afsluiten met een gespecialiseerde firma 

Een beroep doen op een gespecialiseerd onderzoekscentrum voor de monitoring en evaluatie van de installatie, voornamelijk in 

de eerste periode na ingebruikname en in elk geval bij grote of complexe en experimentele installaties 

Praktisch 

Goede toegankelijkheid van de technische ruimtes voorzien 

Voldoende ruimte rond de belangrijke onderdelen van de installatie 

Veilige werkvoorwaarden voor de technicus 

Op strategische plaatsen meeteenheden plaatsen (temperatuur, druk, debiet, energie, tijd, …) 

Alle installatieonderdelen en bedieningsorganen markeren 

Technische gegevens ter beschikking stellen 

koeling en luCHtBeHAnDeling 

• 

• 

• 

• 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

• 

Actieve koeling (= met energieverbruik) en luchtbehandeling zijn bouwtechnisch, economisch en ecologisch onverantwoord 

en niet toegelaten. Dit geldt ook voor kleine kantoren 

Blijkt - uit onder meer de EPB-berekening - dat de binnentemperatuur of nodige koellast te hoog kan oplopen, dan wordt hieraan 

verholpen door architecturale en/of bouwkundige aanpassingen: 

- 

- 

- 

- 

- 

Oriëntatie en afmetingen van ramen 

Schaduwelementen, zonwering en/of zonwerende eigenschappen van de beglazing 

Voorzieningen voor intensieve natuurlijke nachtventilatie 

Gebouwmassa 

In bepaalde gevallen kan hybride ventilatie (= natuurlijk, maar mechanisch ondersteund) een oplossing bieden 

Bij mechanische ventilatie met warmteterugwinning (of andere systemen met opwarming van de ventilatielucht zoals serres, …) 

moet de voorverwarming van de inkomende lucht steeds kunnen uitgeschakeld worden via een bypass of dergelijke 

222 VMSW - C2008

4.6 SANITAIR WARM WATER 

AlgeMeen 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Elke woning moet steeds kunnen beschikken over voldoende warm water 

De voorzieningen zijn veilig en zonder gezondheidsrisico’s 

VMSW - C C2008 2008 


De systemen zijn gebruiks- en onderhoudsvriendelijk, betrouwbaar, economisch en ecologisch verantwoord 

Het sww-systeem (productie en verdeling) is zo compact mogelijk 

Beschikbaarheid 

- 

- 

Keuken: ogenblikkelijk kleine hoeveelheden op hogere temperatuur 

Badkamer: grotere hoeveelheden bij constante middelhoge temperatuur voor douche en/of bad 

Veiligheid en gezondheid 

- 

- 

- 

- 

Maximale uitstroomtemperatuur aan de kraan: 55°C (eventueel thermostatische mengkranen voorzien) 

Legionellapreventie (collectieve systemen) 

alle leidingen moeten regelmatig doorlopen worden. Gedeelten die voor enige tijd buiten gebruik kunnen zijn, moeten 

afsluitbaar zijn. Bij het terug in dienst nemen wordt eerst gespoeld. 

tappunten die systematisch gedurende bepaalde periodes niet gebruikt worden, stroomopwaarts voorzien van regelmatig 

gebruikte tappunten 

koudwaterleidingen zo weinig mogelijk opwarmen (< 25°C) 

koudwaterleidingen vermijden 

- 

- 

- 

in lokalen waar regelmatig hoge temperaturen voorkomen 

nabij warmwaterleidingen (sanitair, verwarming), zo niet worden de warmwaterleidingen thermisch geïsoleerd 

in netten waarop ook brandleidingen zijn aangesloten, zo niet worden keerkleppen voorzien 

alle verbruiks- en buffertoestellen worden aangesloten via afsluitkranen 

warm water aanmaken op 60°C. De temperatuur van het water aan de tappunten kan best beneden 40°C blijven 

(verbranding bij kinderen) 

voor collectieve installaties 

- eenmaal per week de volledige installatie gedurende een uur op 60°C brengen, inclusief alle verdeellussen en 

(zonne)boilers. De nodige thermometers in het circuit voorzien. 

- de volledige installatie moet korte tijd aan 70°C kunnen weerstaan 

Enkel drinkwater gebruiken; regen- en putwater zijn niet geschikt voor sww-toepassingen 

Strikt de toepassings- en installatievoorschriften van de systemen respecteren 

Praktisch 

- Cv-installatie (indien aanwezig) combineren met de sww-productie 

zorgen voor een compact sww-net (productie zo dicht mogelijk bij aftappunten) 

voorrang van sww op cv 

via doorstroom 

- debiet: minimaal 1 liter/min bij een temperatuursverhoging van 25°C 

- een laag modulerende ketel voorzien voor de functie verwarming 

via voorraad 

- 

inhoud en vermogen zo afstemmen om boiler in circa 20 minuten terug op temperatuur (max 60°C) te brengen; 

overdimensionering van het ketelvermogen t.o.v. de verwarmingsbehoeften beperken 

22

- 

sYsteMen 


Bij collectieve verwarming ook sww collectief voorzien, eventueel met gedecentraliseerde opwarming (satellietsysteem) 

studie van meest optimale systeem i.f.v. van de bouwkundige en architecturale randvoorwaarden 

het gebruik van alternatieve energievormen (zon, …) overwegen 

individuele warmwatertelling en afrekening voorzien 

• Nuttige informatie over legionella: 

- www.emis.vito.be/EMIS/Media/BBT_rapport_legionella_eindversie_02052007.pdf 

Zeer uiteenlopende combinaties van onderstaande kenmerken zijn mogelijk 

• Opwarming 

- Doorstroom: opwarming bij afname (bijv. gasgeiser) 

onbeperkte hoeveelheid 

debiet en temperatuur afhankelijk van beschikbaar vermogen 

minimaal aftapdebiet nodig, niet steeds verenigbaar met spaardouchekoppen 

drukvermindering over toestel 

gelijktijdige aftap op meerdere punten geeft temperatuur- en debietschommelingen 

kans op kalkaanslag in warmtewisselaar 

relatief eenvoudig en goedkoop 

beperkte afmetingen 

kleine stilstandsverliezen 

geschikt als naverwarming voor zonneboiler (doch ook afzonderlijke boiler nodig) mits beveiligd tegen hoge instroomtemperaturen 

niet geschikt voor collectief sww 

- Voorraad: opwarming in een tank (boiler) 

constante temperatuur, debiet en druk (~ koudwaterdruk) 

geen drempeldebiet 

beperkte hoeveelheid afhankelijk van tankinhoud, beschikbaar vermogen en boileropbouw 

minder invloed van kalkafzetting 

grotere plaatsinname en gewicht 

gelijktijdig aftappen probleemloos 

stilstandverliezen afhankelijk van tankisolatie en temperatuur 

eenvoudig doch duurder 

als voorraadvat voor zonneboiler te 

gebruiken 

zeer geschikt voor collectief sww 

 

opwarming kan tijdsafhankelijk 

gebeuren 

224 VMSW - C2008

VMSW - C C2008 2008 


• Opstelling 

- Centraal: één productiepunt in de woning 

leidingverliezen: het duurt enige tijd vooraleer warm water uit de kraan stroomt (afhankelijk van de lengte, de diameter, 

de isolatie en het materiaal van de leiding); na aftap blijft ongebruikt warm water in de leiding staan 

kleinere investering: één toestel m.i.v. alle hulpvoorzieningen (energietoevoer, schoorsteen, evacuatie overdruk, onderhoud, 

…) 

- Decentraal: nabij aftappunt 

beperkte leidingverliezen, minder water- en energieverbruik, beter comfort 

meerdere toestellen en hulpvoorzieningen nodig 

hogere investeringen, gebruiks- en onderhoudskosten 

- Collectief 

toe te passen bij collectieve verwarming 

combinatie met alternatieve energievormen steeds te overwegen (zonnecollectoren, WKK, warmtepompen, …) 

belangrijke leidingverliezen: te beperken door o.a. lengte, diameter, isolatie van de leidingen en de pompkarakteristieken 

te optimaliseren, verdeelnet decentraliseren op woningniveau 

variante = lokale sww-productie d.m.v. collectief verwarmingssysteem (verwarmingssatellieten) 

maatregelen nemen om legionella te voorkomen 

grondige voorstudie steeds noodzakelijk 

- Groepeer zoveel mogelijk aftappunten en sww-toestel(len), eventueel systemen combineren 

Aantal liter water dat 

achterblijft in de buizen 

5 liter 

4 liter 

3 liter 

2 liter 

1 liter 

1,6 

3,2 

5 meter 10 meter 15 meter 

Lengte van de waterleiding 

Aantal meter buis tot aan het aftappunt 

• Beschikbaar vermogen 

- Autonoom toestel: warmtevermogen wordt geleverd door toestel zelf 

volledige afstemming op sww-behoeften mogelijk 

groot warmwatercomfort 

duurdere oplossing 

- Combitoestel: vermogen wordt geleverd door één of meerdere externe warmtebronnen; talloze combinaties mogelijk 

warmtebron: verwarmingsketel, zonnecollector, WKK, warmtepomp, … 

prestaties en comfort afhankelijk van beschikbaar vermogen in hoeveelheid en in de tijd 

doorstroomtoestel vraagt groter vermogen dan noodzakelijk voor bijv. de verwarming wat tot overdimensionering en 

minder efficiënt energiegebruik leidt 

bij opwarming van sww wordt soms volledig vermogen gebruikt, waardoor dat tijdelijk niet beschikbaar is voor andere 

toepassingen (afhankelijk van concept en dimensionering van de installatie) 

4,8 

225

ZonneBoilers 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Collector moet minstens 85% van het zonlicht kunnen opvangen 

- 

- 

- 

Oriëntatie tussen zuidwest en zuidoost (optimaal = zuid) 

Helling tussen 0° en 60° (optimaal = 40° à 45°) 

De collectoren zo hoog mogelijk op het gebouw buiten de schaduwzone van andere gebouwdelen, omliggende constructies 

en bomen plaatsen 

Leidingen tussen collector en voorraadvat zo kort mogelijk 

Systeem zowel visueel als bouwtechnisch integreren in het gebouw 

Systeem moet toegankelijk zijn voor controle en onderhoud (buiten en binnen) 

Systeem voorzien van een aanduiding van de temperatuur in het voorraadvat en een melding van de werkingstoestand 

(aan, uit, storing, …) 

Bij collectieve sww-systemen de toepassing van een zonneboiler overwegen 

• Principe 

- In een collector wordt de energie van het zonlicht opgevangen, omgezet in warmte en overgedragen op een vloeistof die 

deze warmte in een gesloten kring overbrengt naar een voorraadvat met water 

- Het aldus voorverwarmde water kan gebruikt worden voor de productie van warm tapwater; het water wordt op de gewenste 

temperatuur gebracht door een naverwarmer 

- De installatie is verder uitgerust met een regeling voor sturing (pomp) en beveiliging (temperatuur, druk, …) 

- 

Het rendement van de collector is het grootst bij inval van directe straling, doch ook diffuse straling zorgt voor opwarming 

in de collector 

226 VMSW - C2008

VMSW - C C2008 2008 


• Systemen 

- Leegloop 

bij onvoldoende zonlicht, lage en hoge temperaturen loopt de vloeistof uit de collector in een leegloopvat om afkoeling 

van het voorraadvat te vermijden of problemen van vorst en oververhitting tegen te gaan 

het leegloopvat moet lager liggen (> 0 cm) dan de collectorale leidingen; de leidingen, ook deze in de collector, moeten 

aflopen naar het leegloopvat 

de kring wordt opnieuw gevuld door het opstarten van de pomp 

in principe kan gewoon leidingwater gebruikt worden in de gesloten kring 

- Permanent gevulde kring 

aan de vloeistof in de gesloten kring wordt een antivriesmiddel toegevoegd 

om de thermische uitzetting van de vloeistof op te vangen, wordt tevens een expansievat op de kring aangesloten 

- Thermosifon 

temperatuurverschillen in de gesloten kring zorgen voor de vloeistofcirculatie; hier is geen pomp aanwezig 

de kring bevat een antivriesmiddel 

het voorraadvat moet hoger (> 0 cm) liggen dan de collector 

moeilijker toepasbaar 

- Compact 

collector en voorraadvat vormen één geheel 

opwarming volgens thermosifonprincipe 

antivriesmiddel noodzakelijk 

te vermijden 

• Naverwarming 

- Doorstroomsysteem (individuele installaties) 

combiwandketel of gasgeiser 

moet geschikt zijn voor voeding met water op hoge temperatuur 

 

voorziening om de temperatuur van het sanitair warm water te beperken (< 60°C), bijv. thermostatische mengkraan 

227

- 


Voorraadsysteem (individuele en collectieve installaties) 

naverwarming in voorraadvat met dubbele warmtewisselaar: onderaan kring zonneboiler, bovenaan kring verwarmingsketel; 

voornamelijk toegepast bij individuele systemen 

• Opbrengst 

- Dekkingsgraad = aandeel zonnewarmte in de totaal gebruikte hoeveelheid 

warmte voor sanitair warmwaterproductie en de energiebesparing 

en vermindering van de CO2-emissie (bijv. 60%) 

- Systeemrendement = verhouding tussen de nuttig aangewende en 

de totaal invallende hoeveelheid zonne-energie (meestal 20 à 40%) 

en afhankelijk van de dekkingsgraad 

- De opbrengsten nemen niet evenredig toe met de afmetingen van 

de collector 

Dimensionering 

Collectoroppervlak en inhoud van het boilervat zijn afhankelijk van 

de warmwaterbehoefte en het aftappatroon 

Vuistregel voor individuele installaties: inhoud van de boiler iets 

groter dan het gemiddelde dagverbruik en 1 m2 collectoroppervlak/persoon; voor een gezin van 4 personen wordt veelal een 

boiler van circa 120 liter en een collector van circa m2 • 

- 

- 

voorzien 

- Voor grotere en collectieve installaties zal een gedetailleerde studie worden gemaakt waarbij de economische aspecten de 

dimensionering mee bepalen 

- Bij bestaande gebouwen zal in principe worden uitgegaan van een gemeten tappatroon en verbruik 

WArMtepoMpBoilers 

• Principe 

- De warmte uit de afgevoerde ventilatielucht wordt gebruikt (d.m.v. een elektrische warmtepomp) om sanitair warm water aan 

te maken. Het water wordt eventueel verder op temperatuur gebracht zoals in een elektrische boiler of via een cv-ketel 

het ventilatiesysteem dient van het type C te zijn (natuurlijke toevoer en mechanische afvoer – zie 4.7) 

niet combineerbaar met een zonneboiler of een mechanische ventilatie met warmterecuperatie. Bij passiefhuizen waar 

een type D met warmteterugwinning gecombineerd wordt met een grondbuis, is het echter wel mogelijk om een warmtepompboiler 

op de afvoerlucht na warmterecuperatie te voorzien 

de warmte kan ook onttrokken worden aan een ander medium (buitenlucht, bodem, grondwater, …) 

• Toepassing 

- 

Kan overwogen worden bij renovaties waar geen verwarming op gas is, waar andere oplossingen niet mogelijk zijn of als 

alternatief voor een elektrische boiler (doch met lager energieverbruik) 

228 VMSW - C2008

4.7 VENTILATIE 

AlgeMeen 

VMSW - C C2008 2008 


Een correcte warmte- en vochthuishouding vereisen enerzijds een goede luchtdichtheid van de gebouwschil en anderzijds adequate 

voorzieningen voor een basisventilatie en spuiverluchting. 

Luchtdichtheid en ventilatie beïnvloeden het energieprestatiepeil (EPB-peil) en het energieverbruik. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Elke woning voorzien van ventilatiemogelijkheden conform de wettelijke voorschriften en aangepast aan de gebruiks- en gebouwkenmerken 

De toegepaste systemen correct ontwerpen en dimensioneren 

De eisen inzake bijzondere ruimten en installaties (stookplaatsen, garages, tellerlokalen, liftschachten, verwarmingstoestellen, 

dampkappen, droogkasten, …) respecteren; deze eisen mogen niet in conflict komen met de woningventilatie 

Om een optimaal systeem te bekomen, worden alle elementen van de ventilatie bepaald bij het voorontwerp en aangeduid op de plannen 

Voorzorgen nemen t.a.v. hinderlijke omgevingsaspecten (geluidshinder, luchtkwaliteit, …) 

Interferenties tussen twee woningen, alsook met gemeenschappelijke delen uitsluiten 

Ventilatiesysteem mag brandbeveiliging niet verminderen 

Dampkappen en droogkasten onafhankelijk van het woningventilatiesysteem maken, behalve bij systemen met natuurlijke 

toevoer en mechanische afvoer; ze mogen in geen geval geïntegreerd worden in systemen met warmteterugwinning om 

versnelde vervuiling van de warmtewisselaars te vermijden; bij collectieve installaties worden deze op een afzonderlijk 

systeem aangesloten, volledig los van de woningventilatie 

Wettelijke bepalingen en voorschriften 

- 

- 

- 

EPB-regelgeving 

NBN D50-001 

TV 192 en TV 20 van het WTCB 

BAsisventilAtie 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Nodig om een gezond binnenklimaat tot stand te brengen 

Buitenlucht wordt binnengebracht in de leeflokalen (woonkamer, slaapkamers, …) 

Binnenlucht afvoeren uit de ‘natte’ lokalen (keuken, badkamer, toilet, wasplaats, …) 

De doorstroming gebeurt via de circulatieruimtes (hallen, …) 

Het ventilatiedebiet bedraagt in regel ,6 m / m 2 vloeroppervlak 

Permanent (24u/24u en 7d/7d) 

Regelbaar (aanpasbaar aan binnen- en buitenomstandigheden) 

Regendicht, insectenwerend en inbraakveilig (permanent bruikbaar) 

Gemakkelijk te bedienen en te onderhouden 

229

luCHtDiCHtHeiD 

• 

• 

• 

VENTILATIEDEBIETEN 


De bedoeling van een ventilatiesysteem is de luchtverversing van een lokaal 

of gebouw zo goed mogelijk af te stemmen op de behoeften door de luchtstromen 

onder controle te brengen 

Indien de buitenschil van de woning sterk luchtopen is, kan bovenstaand doel 

nooit gehaald worden 

Naarmate de woning beter geïsoleerd is tegen geleidingsverliezen neemt het 

belang van de verliezen door luchtstromingen doorheen de schil aanzienlijk 

toe. Ook warmteterugwinning op ventilatielucht is totaal zinloos als die luchtstromen 

niet onder controle zijn 

sYsteMen 

RUIMTE 

Woonkamer 75 

Slaapkamer 

Studeerkamer 

Speelkamer 

Gesloten keuken 

Badkamer (+ wc) 

Wasplaats 

Droogplaats 

Analoge ruimte 

Gangen 

Daghal 

Nachthal 

Analoge doorgangsruimte in de woning 

minimaal nominaal (1) maximaal (2) 

2 0 VMSW - C2008 

m /h 

150 

25 6/pers 

50 75 

A x .6 

- - 

Open keuken 75 - 

Wc - 25 - 

Gemeenschappelijke gangen of trappenhuizen 1/2 volume/h - - 

Deze debieten dienen als richt- of streefwaarden bij de dimenisionering van de ventilatievoorzieningen. 

(1) A = vloeroppervlak in m 2 gemeten op het niveau van de vloer 

(2) De maximale debieten zijn aanbevolen waarden 

Basissystemen Afvoer 

Natuurlijk Mechanisch 

Toevoer Natuurlijk A C 

Mechanisch B D

• 

Systeem A 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 

systeem A 


Toevoer via zelfregelende roosters in de ramen van woonkamer, slaapkamers, … (ook andere roostertypes kunnen toegepast 

worden bijv. door muur, dak, …) 

systeem C 

systeem B 

systeem D 

Afvoer uit ‘natte’ ruimten zoals keuken, badkamer, toilet, wasplaats, … via zo verticaal mogelijke kanalen en uitmondend nabij 

(< 50 cm) en boven (> 50 cm) de nok (of dakopstand) 

Hellend dak ( > 2 °) : h = 0.5 + 0.16 * ( -2 ) * a 

Doorstroming langs circulatieruimten via roosters in of spleten onder de binnendeuren of muurroosters 

Bij gebouwen met kans op sterke windbelasting (hoogbouw of kuststreek) hebben de roosters een verhoogde waterdichtheid 

Horizontale afvoerkanalen beperken tot 0,5 m 

Zo weinig mogelijk bochten 

Aanbevolen voor eengezinswoningen (behalve lage-energiewoningen of passiefhuizen) 

Het systeem werkt onder invloed van drukverschillen t.g.v. wind en temperatuur, de ventilatie kan dan ook zeer veranderlijk 

zijn doch is controleerbaar in tegenstelling tot infiltratie via kieren, spleten en andere gebouwondichtheden 

Filtering van toevoerlucht niet mogelijk 

Systeem werkt ook op doorstroom (afhankelijk van de windrichting) 

Goede EPB-score 

2 1

• 

• 

• 


Systeem B 

- Lucht wordt mechanisch toegevoerd in woonkamer, slaapkamers, … 

en brengt deze lokalen in overdruk 

- Afvoer en doorvoervoorzieningen zoals bij systeem A 

- Afvoer uit de natte ruimtes is niet gewaarborgd 

- Uitgebreid kanalensysteem 

- Filtering van toevoerlucht mogelijk 

- Kan akoestisch problemen geven 

- Af te raden 

systeem A 

Systeem C 

- Lucht wordt mechanisch onttrokken aan ‘natte’ ruimten (keuken, badkamer, 

toilet, wasplaats, …) 

- Toevoer en doorstroomvoorzieningen zoals bij systeem A 

- Afvoer uit natte ruimten is gewaarborgd 

- Indien ‘natte’ ruimten een compact geheel vormen, is het afvoergedeelte 

eveneens zeer compact uit te voeren 

- Uitmonding mag geen hinder veroorzaken 

- Dampkap kan - bij eengezinswoningen - worden aangesloten op het 

systeem; voorkeur echter voor autonome dampkap 

- Minimaal te voorzien systeem bij appartementsgebouwen met meer 

dan vier bouwlagen 

- Akoestisch weinig problemen (afhankelijk van de opstelling van de 

ventilatie-unit) 

- Afvoer regelbaar, laagste stand moet basisventilatie verzekeren, geen 

uit-stand 

- Minder goede EPB-score 

Systeem D 

- Zowel toevoer als afvoer gebeuren mechanisch en zijn vrij goed onder 

controle te houden mits een voldoende luchtdichtheid van de woning 

(minder beïnvloed door buitenklimaat) 

- Doorstroom zoals bij systeem A 

- Indien dampkap op het systeem wordt aangesloten, moet ook de toevoer 

aangepast worden tijdens de werkingsfase van de dampkap; autonome 

dampkap is aan te bevelen 

- Stelt hogere eisen aan het gebouwontwerp om een optimaal systeem 

te bekomen 

- Slechte EPB-score 

systeem AB 

systeem C systeem CD 

sys 

systeem A systeem B 

systeem C 

systeem D 

2 2 VMSW - C2008 

sys

• 

• 

Systeem D+ (met warmteterugwinning) 

VMSW - C C2008 2008 


De toevoerlucht wordt voorverwarmd met de warmte uit de afgevoerde lucht 

In de zomer moet de warmteterugwinning (automatisch) kunnen worden uitgeschakeld 

Om snelle vervuiling van de warmtewisselaar (ww) te vermijden, moeten toevoer en afvoer voor de ww van luchtfilters 

voorzien worden (deze hebben regelmatig (< 6 maanden) onderhoud nodig) 

Dampkap niet aansluiten op systeem (vervuiling filters) 

Goede EPB-score (afhankelijk van het rendement van de ww) 

In de praktijk is de doeltreffendheid van dit systeem sterk afhankelijk van het onderhoud van de filters en is momenteel enkel 

aan te bevelen voor passiefwoningen en collectieve ventilatiesystemen met maandelijks onderhoud 

Hybride ventilatiesystemen 

Combinatie van natuurlijke (A) en mechanische (C) ventilatie via mechanisch ondersteunde natuurlijke afvoer 

De mechanische component is daarbij vraaggestuurd en automatisch (met manuele controlemogelijkheid) d.m.v. een tijdsklok, 

aanwezigheidsdetector, vochtsensor of een combinatie hiervan 

Voordelen zijn een lager energieverbruik, een relatief goed binnenklimaat en een betere aanvaarding door de bewoners 

Nadeel is een relatief hogere investeringskost en een regelmatige controle en onderhoud 

Dergelijke systemen zijn een interessant alternatief voor natuurlijke ventilatie 

spuiventilAtie - nACHtventilAtie 

• 

• 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Principes 

- 

- 

- 

Maakt een intensieve ventilatie mogelijk (snel verwijderen van dampen, geuren, …) 

Is kortstondig 

Wordt bij voorkeur ook gebruikt voor nachtventilatie in de zomer (afkoelen van de inwendige gebouwmassa door koele 

buitenlucht) 

Praktisch 

Via opengaande delen (ramen en deuren) in de buitenschil 

Via een verhoogd debiet bij mechanische ventilatie 

DAMpkAppen 

• 

• 

- 

- 

Principe 

- 

- 

- 

Snelle afvoer van dampen en geuren die ontstaan bij het koken 

Een dampkap is niet geschikt als basisventilatie (enkel intensieve ventilatie), de keuken moet in elk geval voorzien worden 

van een permanente afvoer. Deze functie kan geïntegreerd zijn in de dampkap 

De dampkap mag de woningventilatie en werking van open verbrandingstoestellen niet verstoren 

Praktisch 

- 

- 

- 

- 

Debiet: minimaal 250 m /u - regelbaar 

Voldoende luchttoevoer naar de keuken te voorzien bij werking van de dampkap 

Eengezinswoningen 

gemotoriseerde dampkap met individuele afvoer 

gecombineerd met mechanische afvoer (systeem C) 

Collectieve installaties 

gemotoriseerde dampkap met individuele afvoer 

 

motorloze dampkappen op collectief afvoerkanaal met debietgestuurde afvoerventilator onafhankelijk van de woningventilatie 

2

DroogkAsten 

• 

• 

Principe 

- 

- 


Snelle afvoer van waterdamp bij drogen van was 

Condensatiedroogkasten worden, ook al worden deze verplicht gesteld, veelal niet toegepast, waardoor grote hoeveelheden 

waterdamp rechtstreeks in de woning terechtkomen of de afvoer in het wilde weg gebeurt via flexibele buizen door ramen, 

kokers, … 

Praktisch 

- 

- 

- 

Elke woning voorzien van een afzonderlijke aansluiting voor een droogkast 

Bij voorkeur met een rechtstreekse afvoer naar buiten 

Droogkasten zijn energieverslindend; het alternatief is ruimte voorzien om de was gewoon te laten drogen 

pArkeergArAges 

• 

• 

Voor zover dit niet in strijd is met de basisnormen brand (KB van 07.07.1994 , gewijzigd bij KB van 19.12.1997 en KB van 

04.04.200 ), worden parkeergarages zoveel mogelijk op natuurlijke wijze geventileerd 

Aangezien terzake geen landelijke voorschriften bestaan, kunnen de principes van de Nederlandse norm NEN 244 :2000 ‘Parkeren 

en stallen van personenauto’s op terreinen en in garages’ toegepast worden 

- Een open parkeergarage wordt conform de NEN 244 pas als “open” erkend, als aan een aantal criteria voldaan is: 

natuurlijke ventilatie moet gewaarborgd zijn 

minstens twee tegenover elkaar staande wanden moeten niet-afsluitbare buitenwanden zijn. 

De opening in de buitenwanden moet minimaal 1/ van het totale wandoppervlak zijn die het compartiment begrenzen 

(binnen- en buitenwanden samengerekend) of de openingen in de buitenwanden moeten minimaal 2,5 % zijn van het 

bruto vloeroppervlak van het compartiment. Deze twee buitenwanden mogen niet meer dan 54 meter uit elkaar staan 

de wanden met de openingen moeten minimaal 5 meter vrije ruimte hebben t.o.v. naastgelegen bebouwing 

de laagste vloer van de parkeergarage mag nergens meer dan 1, meter onder het maaiveld liggen 

wanden in de parkeergarage mogen geen belemmering zijn voor de natuurlijke ventilatie 

- 

- 

- 

Indien aan één van de aangegeven voorwaarden niet wordt voldaan, dan is de garage geen open parkeergarage, maar een 

dichte parkeergarage 

Bij dichte parkeergarages moet een mechanische ventilatie-installatie worden toegepast 

De uitvoering van de mechanische ventilatie-installatie is afhankelijk van de vorm en situering van de parkeergarage 

2 4 VMSW - C2008

4.8 ELEKTRICITEIT 

AlgeMeen 

• 

• 

• 

• 

• 

De elektrische installatie is volledig conform 

- 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 

Het AREI (Algemeen Reglement voor Elektrische Installaties) 

De voorschriften van de lokale energiedistributeur 

De huidige comforteisen 

Situatieschets van de elektrische installatie opmaken bij het voorontwerp 


Minstens 2 verlichtingskringen voorzien zodat bij het uitvallen van één kring er steeds een lichtpunt in de nabijheid gevoed 

is door de tweede kring 

Stopcontacten in de keuken te verdelen over minstens 2 stroombanen 

Praktisch 

- 

- 

- 

- 

- 

Voldoende stopcontacten en lichtpunten voorzien (zie verder) 

Plaats van stopcontacten en lichtschakelaars mag bemeubelbaarheid niet in het gedrang brengen 

Plaats en aantal van elektrische voorzieningen en toestellen optimaliseren 

Rekening houden met bijzondere voorschriften en behoeften inzake aanpasbaar en aangepast wonen 

Tellers en verdeelborden moeten steeds gemakkelijk bereikbaar zijn 

stopContACten 

• 

• 

• 

• 

Maximaal 8 enkelvoudige of meervoudige stopcontacten per stroombaan 

Alle stopcontacten voorzien van aardingspin en kinderbeveiliging 

Minstens op 15 cm van de vloer, 25 cm in natte ruimtes en 20 cm boven werkbladen 

Minimaal aantal stopcontacten 

- Keuken: ≥ 10 (gespreid over meerdere kringen en voorzien van aangepaste automaten) 

‘voorbestemde’ stopcontacten (vaste toestellen) 

- fornuis (bij elektrisch fornuis: aangepaste stopcontact/aansluitdoos op afzonderlijke beveiligde kring) 

- dampkap 

- oven 

- koelkast 

- (diepvries) 

- (vaatwas) 

- (elektroboiler) 

aanrecht 

- meervoudige (waarvan 1 nabij fornuis), gespreid over 2 kringen 

algemeen gebruik 

- 

2 enkelvoudige 

2 5

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 


Woonkamer 

≥ 10 meervoudige 

- 2 dubbele nabij aansluiting tv-distributie 

- 1 nabij telefoonaansluiting 

- 1 in elke hoek 

Slaapkamers 

≥ 6 

- 1 in elke hoek 

- 1 nabij deur 

- 1 meervoudige nabij tafel, bureau 

Badkamer 

1 stopcontact nabij lavabo (buiten veiligheidsvolume 2 en beveiligd door een differentieel van 0 mA) 

Berging 

≥ 1 stopcontact 

Garage 

≥ 2 stopcontacten 

voorbestemde stopcontacten voor 

- wasmachine 

- droogkast 

Centrale verwarming/ventilatie 

1 voor ketel aangesloten via een afzonderlijk bord met automaten 

1 nabij ketel voor onderhoud 

ventilatie-unit aangesloten via vaste verbinding op dezelfde kring als de verlichting van keuken of badkamer (om 

buiten dienst stellen van ventilatie te vermijden), eventueel 1 stopcontact voor onderhoud in de nabijheid van het toestel 

Hallen, inkom 

≥ 1 stopcontact per woonlaag, centraal geplaatst voor poetsen 

Zolderruimten 

≥ 1 stopcontact 

voorbestemde stopcontacten: 

- verwarming, ventilatie, … 

liCHtpunten 

• 

• 

- 

Minimaal aantal lichtpunten per woning 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

Zoveel mogelijk natuurlijk licht 

Alle lokalen worden voorzien van minstens één lichtpunt centraal aan het plafond 

Keuken: bijkomend boven aanrecht (eventueel ingebouwd in keukenkasten) 

Woonkamer en zithoek: elk minstens één centraal lichtpunt 

Badkamer: bijkomend boven lavabo 

Toilet: centraal punt kan vervangen worden door een lichtpunt boven wasbakje 

Hallen en trappen: voldoende aantal om volledige zone veilig te verlichten 

Garage: bijkomend lichtpunt in nabijheid van eventuele waszone 

Buitenverlichting bij inkomdeur, tuin of terras 

In garages, badkamers, bergingen en voor de buitenverlichting worden bij voorkeur reeds armaturen voorzien 

2 6 VMSW - C2008

• 

• 

- 

- 

- 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 


Lichtschakelaars voor buitenverlichting of geplaatst buiten het te bedienen lokaal zijn voorzien van een oplichtende ‘aan’indicatie 

(bijv. led) 

Verlichting gemeenschappelijke delen 

Zoveel mogelijk natuurlijk licht 

Gemiddeld verlichtingsniveau (NBN EN 12464-1) 

gangen: 100 lux 

trappen: 150 lux 

parkeergarages: 150 lux 

Efficiënte toestellen (fluorescentielampen met elektronisch voorschakelapparaat) 

Bediening volgens behoeften (tijds- of schermerschakeling, aanwezigheidssturing, …) 

Plaatsing zodat een minimale uniforme verlichting wordt bekomen 

E /E = 0,4 voor buitenverlichting 

min gem 

E /E = 0,7 voor binnenomgeving 

min gem 

DoMotiCA - iMMotiCA 

• 

Domotica omvat alle apparaten en infrastructuren in en rond woningen die elektronische informatie gebruiken voor het meten, 

programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners 

• Functies 

- Comfort 

verwarming 

ventilatie 

verlichting 

- Veiligheid 

brand- en lekdetectie (gas, water, …) 

toegangscontrole 

persoonsbewaking 

- Energiebesparing 

schakeling energieverbruikers 

monitoring energieverbruikers 

- Communicatie 

telefonie 

audio en video 

internet 

telewerken 

- Flexibiliteit 

aanpassing aan persoonlijke behoeften 

• 

• 

Domotica is voor hulpbehoevende personen geen gadget. Deze systemen kunnen uitgebreid worden met personenbewaking 

en aangepaste communicatiemiddelen (bijv. noodoproep met automatische doorschakeling naar buur of aanverwanten of naar 

een hulpcentrale) 

Minder mobiele personen kunnen diverse functies van de woning van op afstand beheren (verlichting, toegangscontrole, schakelen 

van huishoudapparaten, …) 

• 

Tot op heden bestaat er geen algemeen aanvaarde standaard, zodat verenigbaarheidsproblemen kunnen voorkomen 

2 7

4.9 LIFTEN 

AlgeMeen 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Een lift wordt voorzien vanaf appartementstoegangen op 

- 

- 

de de verdieping 

de 1e verdieping indien deze appartementen bestemd zijn voor huisvesting van minder mobiele personen (mensen met 

een handicap, bejaarden, …) 

De lift(en) moet(en) alle appartementen op de verdiepingen bedienen 

Bij nieuwbouw moet elke lift geschikt zijn voor rolstoelgebruikers, bij renovatie telkens dit bouwtechnisch enigszins 

mogelijk is (NBN EN 81-70) 

Vanaf 6 verdiepingen worden omwille van de gebruikszekerheid minstens twee liften voorzien die (zo veel mogelijk) alle 

appartementen bedienen 

Energiezuinige liften voorzien 

De liften voldoen aan de brandnormen 

Praktisch 

- Minimale kooiafmetingen: 140 cm diep en 110 cm breed (wat in principe overeenstemt met een lift met een hefvermogen 

van 6 0 kg en bestemd voor 8 personen) 

- Vrije kooihoogte: 210 cm 

- Minimale deurafmetingen: 80 cm breed en 200 cm hoog (een breedte van 85 cm is aan te bevelen) 

- Bediening tussen 90 en 120 cm t.o.v de (kooi- en bordes)vloer en minstens 40 cm van een hoek van de kooi 

- Leuning op 90 cm 

- Op het bordes moet een vrije ruimte zijn van minstens 150 cm vóór de liftdeuren en langs één kant minstens 70 cm 

naast de opening van de liftdeur 

- In bepaalde gevallen kunnen andere en bijkomende eisen van toepassing zijn (ADL, …), bovenvermelde minimale eisen 

blijven echter van toepassing 

- Drukknoppen voorzien van duidelijk voelbare reliëfaanduiding eventueel aangevuld met brailleschrift (verwarring 

echter vermijden) 

- Zowel kooi als bordessen zijn voldoende verlicht ten behoeve van slechtzienden en vanuit veiligheidsoverwegingen in 

het algemeen, kooiverlichting zo egaal mogelijk aanbrengen (min 100 lux) 

- Drukknoppen contrasterend aanbrengen (bijv. geen roestvast stalen knoppen in roestvast stalen tableaudekplaten) 

- Sterke schaduwwerking of vals licht zoveel mogelijk vermijden en bijv. geen drukknoppen aanbrengen met naastgelegen 

verticale kooiverlichting 

- Kleur schachtdeur contrasterend met kleur schachtfront 

- Nieuwe liften steeds voorzien van kooideuren 

- Voor alle lifttypes is een minimale vrije hoogte boven de hoogste kooistand vereist evenals een vrije zone onder de 

kooi in zijn laagste stand (voor de veiligheid van het onderhoudspersoneel) 

- Kostprijs en energieverbruik stijgen met de liftsnelheid (streefwaarde 1,00 à 1,60 m/sec) 

- Waar mogelijk elektrische tractieliften toepassen met frequentiegestuurde motoren 

- In de liftschacht mogen enkel die elementen worden aangebracht die nodig zijn voor de goede werking en het onderhoud 

van de lift, het gebruik van de schacht voor andere technieken is verboden 

- 

In de kooi steeds een kooistand en bewegingsrichtingaanduiding voorzien 

2 8 VMSW - C2008

• 

• 

• 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 


Enkel op het bordes van het toegangsniveau (gelijkvloers) wordt de kooistand opgegeven, op alle verdiepingen wordt 

aangegeven dat de oproep geregistreerd is 

Het openen van de liftdeuren wordt aangekondigd door een akoestisch signaal 

Een spraaksynthesizer met verdiepingsaanduiding in de kooi is aan te bevelen 

Een (neerklapbaar) zitje in de kooi is niet aan te raden, de kooi moet soepel bewegen zonder schommelingen of schokken 

Kooiwanden bij voorkeur mat en niet reflecterend en in contrast met de kooivloer 

RICHTWAARDEN KOOIAFMETINGEN 

Aantal 

personen 

liFtsCHACHt 

• 

Last Kooi-oppervlakte Kooidiepte 

Schachtafmetingen - richtwaarden 

- Breedte = grootste van volgende afmetingen: 

2 x kooideurbreedte bij enkelvoudige automatische deuren 

2,25 x kooideurbreedte bij dubbele automatische deuren 

kooibreedte + 60 cm bij tegengewicht of cilinder opzij 

kooibreedte + 40 cm bij tegengewicht of cilinder achteraan 

- Diepte: 

kooidiepte + 50 cm bij achterliggend tegengewicht of cilinder 

kooidiepte + 40 cm bij tegengewicht of cilinder opzij 

- Schachtput: 

≥ 1 0 cm 

min. max. breedte = 1.00 m breedte = 1,10 m 

kg m 2 m 2 m m 

4 00 0,79 0,9 0,80 - 0,90 - 

5 400 0,98 1,17 1,00 - 1,10 0,90 - 1,00 

6 450 1,17 1, 1,20 - 1, 0 1,10 - 1,15 

7 525 1, 1 1,45 1, 0 - 1,40 1,20 - 1, 0 

8 6 0 1,45 1,66 1,50 - 1,60 1, 5 - 1,50 

9 675 1,59 1,75 1,60 - 1,75 1,45 - 1,55 

10 800 1,7 2 1,75 - 2,00 1,60 - 1,80 

11 825 1,87 2,05 1,90 - 2,05 1,70 - 1,85 

12 900 2,01 2,2 2,05 - 2,20 1,85 - 2,00 

1 1 000 2,15 2,4 2,15 - 2,40 1,95 - 2,15 

14 1 050 2,29 2,5 2, 0 - 2,50 2,10 - 2,25 

15 1 125 2,4 2,65 - 2,25 - 2,40 

16 1 250 2,57 2,9 - 2, 5 - 2,60 

17 1 275 2,71 2,95 - 2,50 - 2,65 

18 1 50 2,85 ,1 - 2,60 - 2,80 

2 9

• 

- 

- 


Uitloopruimte bovenaan: 

≥ 40 cm (beter 60 cm) boven het vloerpeil van de hoogste stopplaats (afhankelijk van de liftsnelheid) 

Vrije opening voor schachtdeur: 

2 0 cm hoog x schachtbreedte 

De liftschacht moet voldoende stevig zijn om de inwerkende krachten te kunnen opvangen, een brandweerstand hebben 

zoals bepaald in de basisnormen brand en voldoende akoestische demping bieden om te voldoen aan de geluidsnormen 

(zie betreffende hoofdstukken) 

MACHinekAMer 

• 

• 

Afmetingen - richtwaarden 

- 

- 

- 

Tractieliften: minimaal 2,00 m breed, ,20 m diep, 1,80 m hoog 

Hydraulische liften: minimaal 1,40 m breed, 1,40 m diep, 1,80 m hoog 

Machinekamerloze liften: tractiemotor in liftschacht, sturingskast op hoogste bordes naast schachtdeur 

Bovenaan de machinekamer/schacht wordt een lasthaak voorzien 

liFttYpes 

• 

• 

• 

Elektrische liften: kooi is opgehangen aan kabels die over een trommel lopen welke wordt aangedreven door een elektrische motor 

- 

- 

‘Klassiek’ en meest veelzijdig systeem 

Aanbevolen lifttype 

Hydraulische liften: kooi is bevestigd aan een telescopische zuiger aangedreven door een oliepomp 

- Zuiger 

onder kooi aangebracht in een waterdichte cilinder in de grond 

naast de kooi 

- met directe aandrijving van de kooi 

- met indirecte aandrijving via een kabelsysteem 

- Beperkte hefhoogte volgens type 

- Machinekamer onderaan en zo dicht mogelijk bij de schacht 

- Vrij groot energieverbruik (meer energievriendelijke systemen zijn in ontwikkeling) 

Liften zonder machinekamer: aandrijving is zodanig compact gemaakt dat deze kan aangebracht worden in de schacht zelf 

- 

- 

- 

Beperkte hefhoogte volgens type 

Systeem en onderdelen sterk merkgebonden 

Bij elektrische liften vormen trommel en motor één geheel, meestal beperkt energieverbruik 

• Bijzondere liften (meer specifiek bedoeld voor minder mobiele personen) 

- Trapliften 

stoelliften kunnen nagenoeg aan elke trapvorm aangepast worden 

plateauliften voor rolstoelen hebben meer beperkingen omwille van afmetingen en gewicht 

- Buitenliften 

bestand tegen buitenklimaat 

vandaalbestendig 

- In- of aanbouwliften 

 

nagenoeg volledige prefabliften die bijv. in een trapkoker passen of die buiten tegenaan een gebouw (met gaanderij) 

kunnen worden geplaatst 

240 VMSW - C2008

• 

- 

- 

- 

VMSW - C C2008 2008 


Saniliften 

enkele liftconstructeurs bieden speciale liften aan voor particuliere woningen waarbij een toilet en wasbak zijn ingebouwd 

in de kooi, de gebruiker kan aldus het toilet meenemen naar de verdieping waar hij/zij zich bevindt 

Goederenliften 

enkel bestemd voor transport van goederen en te bedienen door een gekwalificeerd persoon 

worden niet meer voorzien in huisvestingsprojecten 

Prioritaire liften 

naast de voorzieningen voor onderhoud, kunnen liften eveneens voorzien worden van een prioritaire sturing - vanuit 

de kooi te bedienen door een bevoegd persoon - onder meer voor evacuatie van personen of uitzonderlijk vervoer van 

goederen; hierbij worden de normale bordesoproepen genegeerd 

bij hoge gebouwen is een prioritaire brandweersturing te voorzien, die bediend kan worden vanaf het evacuatieniveau 

(zie brandnormen) 

Bijkomende bepalingen inzake bediening, sturing, afwerking, …: zie typebestek B2005 

4.10 BRANDBESTRIJDING 

Naast compartimentering, brandweerstand en vluchtwegen kunnen technische installaties de brandveiligheid van een gebouw actief 

verbeteren. Ze kunnen echter eveneens de brandveiligheid in het gedrang brengen door een ondoordacht ontwerp of nalatige 

uitvoering. 

De brandveiligheid zal ook in tijd en ruimte gewaarborgd moeten blijven. Daarom moeten controle en onderhoud mogelijk gemaakt 

worden. 

AlgeMeen 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Van bij het voorontwerp de compartimenten, vluchtwegen en te voorziene technische installaties voor bewaking, detectie 

en bestrijding definiëren. Doorbreken van compartimenten voor leidingen en kanalen noodzaakt vaak dure technieken 

De geldende regelgeving strikt toepassen, geen toegevingen doen omwille van andere factoren als kostprijs, vormgeving, … 

Deskundig advies inwinnen (o.a. bij brandweer) 

De gebouwdelen en -technieken volgens hun risicofactoren en hun beschermingsgraad groeperen 

Rekening houden met de uitvoeringsaspecten en mogelijkheden tot controle en onderhoud 

Bij bestaande gebouwen naar de meest efficiënte oplossingen zoeken binnen de mogelijkheden van de constructie en haar omgeving 

BrAnDpreventie 

• 

• 

• 

• 

Elektrische installatie conform het AREI, voldoende stopcontacten voorzien, buizen voor mogelijke uitbreidingen en reserve 

in de verdeelkast 

Gasinstallaties conform de gasnorm (NBN D 51-00 (2004)) 

Mogelijkheden voorzien voor inspectie en onderhoud van schouwen 

De nodige vrije ruimte rond technische voorzieningen respecteren (o.a. volgens bepalingen leverancier, …) 

241

• 

• 


Beschadiging van technische installaties vermijden door een oordeelkundige plaatsing of aangepaste bescherming 

Gekeurde en gecertificeerde materialen (CE, CEBEC, BENOR, ATG, BOSEC, …) gebruiken 

BrAnDDeteCtie en -MelDing 

• 

• 

• 

Volgens brandnormen en lokale voorschriften 

Rookmelders 

- Decreet van 09.05.2008 

alle nieuw te bouwen woningen en alle woningen waaraan renovatiewerken worden uitgevoerd waarvoor een stedenbouwkundige 

vergunning vereist is na 1 .06.2008, moeten uitgerust zijn met correct geïnstalleerde rookmelders 

(Decreet van 09.05.2008) 

het te plaatsen type rookmelder is een apparaat van de derde generatie dat reageert op de rookontwikkeling bij een 

brand door het produceren van een scherp geluidssignaal, dat niet van het ionische type is en uitgerust is met een 

verzegelde batterij met een minimale gegarandeerde levensduur van 10 jaar en erkend door een EN45011 geaccrediteerd 

certificatieorganisme door BELAC of door een Europees accreditatieorganisme dat lid is van de multilateral 

agreement (MLA) van de ‘European co-operation for Accreditation (EA)’ 

aan de hand van een attest, afgeleverd door de verstrekker van de stedenbouwkundige vergunning, moet de bouwheer 

bewijzen dat de rookmelder geplaatst is 

- Minimaal één detector per verdieping voorzien tegen het plafond van de hal in de nabijheid van de trap; het systeem 

kan uitgebreid worden met (gekoppelde) melders in woon- en slaapkamers 

- 

- 

Om vals alarm te vermijden worden de rookmelders niet geplaatst in natte ruimten, garages, nabij ventilatiemonden 

of boven verwarmingstoestellen 

De rookmelders moeten regelmatig getest worden door de bewoners (nagaan of batterijspanning nog voldoende is) 

Collectieve ruimten/parkeergarages 

- 

- 

Uit te voeren conform de voorschriften van de basisnormen brand 

Brandcentrale voorzien 

242 VMSW - C2008

BrAnDBestriJDing 

• 

In een vroeg stadium kenmerken, aantal en plaats bepalen van 

evACuAtie 

• 

VMSW - C C2008 2008 

Autonome blustoestellen 

Brandblusinstallaties 

Voorzieningen voor rookevacuatie 

Tijdig de eisen inzake en kenmerken bepalen van: 

Nood- en veiligheidsverlichting 

Rookevacuatie 

Prioritaire liften 

BlikseMBeveiliging 

• 

• 

- 

- 

- 

- 

- 

- 


Bij hoge gebouwen is een beveiliging tegen bliksem te voorzien conform de basisnormen brand. Het betreft een koperen 

‘kooi’ omheen het gebouw, aangesloten op een aarding 

Gezien de kostprijs van de metalen kooi dient tijdig rekening gehouden met deze beveiliging 

24

4. Technische installaties - Vlaamse Maatschappij voor Sociaal ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?