lerarenbundel - Essenscia

Leerkrachtenbundel bij 

Mooi en Cool met Chemie 

chemische woordenlijst 

Sulen Nikko 

Kloortje Kwikske 

1

Inhoudstafel 

I. Chemie?? Chemie!! 

Informatie voor h uitvoeren van de lactiviteit ............................................4 

CHEMIE IN HET LEVEN VAN ALLEDAG ............................................................................7 

CHEMIE ALS WETENSCHAP ...........................................................................................7 

HET BEGRIP MATERIE ...................................................................................................9 

GESCHIEDENIS VAN DE CHEMIE ..................................................................................10 

PERIODIEK SYSTEEM VAN DE ELEMENTEN ......................................................................11 

OPLOSSING VAN ‘EEN CHEMISCH KRUISWOORDENRAADSEL’ .........................................12 

Aanvullende activiteiten ............................................................................................ 13 

KEUKENCHEMIE ........................................................................................................14 

SCRABBLE MET CHEMIE ..............................................................................................21 

BIJLAGE BIJ ‘SCRABBLE MET CHEMIE’ .........................................................................24 

ALFABETISCHE LIJST VAN DE CHEMISCHE ELEMENTEN .................................................... 25 

II. Een chemisch bedrijf 

Informatie voor h uitvoeren van de lactiviteit .........................................28 

OPLOSSING VAN ‘WOORDENSCHAT UIT DE BEDRIJFSWERELD’ ......................................... 31 

DE CHEMISCHE INDUSTRIE IN BELGIË ..........................................................................32 

EEN CHEMISCH BEDRIJF: EEN STAD OP ZICH ..................................................................32 

Aanvullende activiteiten .....................................................................................34 

OP (VIRTUEEL) BEZOEK IN DE CHEMISCHE INDUSTRIE ....................................................35 

BIJLAGE BIJ ‘OP (VIRTUEEL) BEZOEK IN DE CHEMISCHE INDUSTRIE’.................................37 

EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR ................................................................................ 39 

BIJLAGE BIJ ‘EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR’ ............................................................42 

OPLOSSINGEN BIJ BIJLAGE ‘EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR’ .......................................43 

III.Veilig m chemie 

Informatie voor h uitvoeren van de lactiviteit ........................................44 

GEVAARSYMBOLEN ....................................................................................................45 

Inhoudstafel 

2

IV. H chemisch bedrijf in jouw klaslokaal 

Informatie voor h uitvoeren van de lactiviteit ......................................51 

Inhoudstafel 

DE VOORBEREIDING ...................................................................................................53 

DE VEILIGHEID IN HET KLASBEDRIJF ............................................................................. 58 

DE PRODUCTIE .........................................................................................................59 

DE MARKETING .........................................................................................................59 

V. Reptenboek van Nikko en Co 

Informatie voor h uitvoeren van de lactiviteit ..................................... 63 

BADZOUT ................................................................................................................67 

HAARGEL EN SUPERSLIJM ...........................................................................................69 

BRUISBALLEN .............................................................................................................73 

DOUCHEGEL EN BADSCHUIM ...................................................................................... 77 

SUPERBUBBELBELLENBLAAS ........................................................................................80 

Aanvullende activiteiten .....................................................................................84 

ZOUTTUIN ............................................................................................................... 85 

EXPERIMENTEREN MET NATRIUMBICARBONAAT .............................................................88 

ZUUR, ZUURDER, ZUURST: PH-BEPALING ....................................................................91 

SCHRIJFT MIJN ZWARTE VILTSTIFT WERKELIJK ZWART?....................................................95 

Chemische woordenlijst 

Begrien en productinfo ...................................................................................99 

CHEMISCHE BEGRIPPEN ............................................................................................100 

PRODUCTINFO ........................................................................................................103 

Bronnen ...............................................................................................................107 

Inhoudstafel 3

H chemisch bedrijf in h klaslokaal 

Tijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 

badzout, 

I. 

haargel, 

Chemie?? 

douchegel enz. maken. Hiervoor 

Chemie!! 

richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 

klas wordt georganiseerd. 

DOELSTELLINGEN 

• Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren 

van de badproducten 

• Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten 

• Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 

van het product 

• Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media 

KLASORGANISATIE 

Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor 

de leerlingen worden vermeld. 

BENODIGDHEDEN 

• Geen 

PRAKTISCHE UITVOERING 

Algemeenheden 

Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen 

• de voorbereiding: de klasorganisatie 

• de productie in het chemisch bedrijf 

• de marketing van het gemaakte product. 

De voorbereiding 

Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit 

De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. 

De leerlingen werken in een team van H 


4

Chemie?? Chemie!! 

Deze eerste lesactiviteit geeft de leerlingen een inleiding tot het project, 

de chemiebende en het begrip chemie. 

doelstellingen 

• Chemie in het dagelijks leven herkennen 

• Chemie als natuurwetenschap introduceren 

• Bepaalde chemische begrippen introduceren 

klasorganisatie 

• Klassikaal leergesprek 

benodigdheden (faCultatief) 

• Prenten van voorwerpen uit het huishouden, lege verpakkingen, verzameling 

voorwerpen (levensmiddelen en gebruiksvoorwerpen) 

• Prenten van wetenschappers (Einstein, Prof. Barabas, Prof. Gobelijn, Merlijn) 

praktisChe uitvoering 

Instap 

Het project ‘Mooi en Cool met Chemie’ wordt bij de leerlingen geïntroduceerd. 

Ze krijgen te horen dat ze binnenkort een chemisch fabriekje gaan oprichten. 

De figuurtjes Nikko, Kloortje, Kwikske en Sulfien worden voorgesteld als begeleiders 

van het project. 

De leerkracht kan volgende instapmogelijkheden gebruiken. 

1. De leerkracht stelt de leerlingen een aantal vragen in 

verband met chemie: 

• Wat denk je dat we gaan doen in ons fabriekje? 

• Wat is chemie? 

• Wat is scheikunde? Is dat hetzelfde? 

• Waar kun je overal chemische producten kopen? 

• Noem voorbeelden van dingen die met chemie te maken hebben. 

• Werkt er iemand die je kent in de chemie? 

• Wat gebeurt er in een chemisch bedrijf of een chemisch laboratorium? 

• Wat doen chemici? 

• Heeft er al iemand van jullie chemische proefjes uitgevoerd? 

• Heeft er al iemand over alchemie gehoord? Wat is dat? 

• Wat zullen we allemaal moeten weten voor we ons fabriekje kunnen opstarten? 

I. Chemie?? Chemie!!

2. De leerkracht kan informatie tonen. 

Een andere instapmogelijkheid is het verzamelen van gegevens (mensen, beelden) 

uit boeken, tv-programma’s enz.. Voorbeelden zijn wetenschappelijke stripfiguren, 

een foto van Einstein, beelden uit het tv-programma ‘Hoe? Zo!’, reclame van 

Technopolis, reclame van een chemisch bedrijf. Al deze illustraties hebben op de 

één of andere manier met wetenschap (chemie) te maken. Vraag aan de leerlingen 

wat de illustraties gemeenschappelijk hebben. 

3. De leerkracht kan ook een stukje voorlezen uit 

Harry Potter – De steen der wijzen (p. 163). 

De aloude studie der alchemie houdt zich voornamelijk bezig met het vervaardigen van 

de Steen der Wijzen. Een legendarische substantie met verbluffende eigenschappen. 

De Steen verandert ieder metaal in zuiver goud en produceert het Levenselixer,... 

... Nicolaas Flamel, de befaamde alchemist,... 

Dit is een aanleiding om aan de leerlingen te vragen wat alchemie is en of dat nu 

ook nog bestaat. 

Met de antwoorden van de leerlingen wordt een woordenlijst opgebouwd om nadien 

een beeld (of een definitie) te vormen van het begrip chemie. 

Drie antwoordgroepen zullen tevoorschijn komen: 

• Chemie opgebouwd rond het begrip ‘chemische stof’ of chemie in het dagelijks leven 

- Chemie, daar moet je mee oppassen. Dat zijn gevaarlijke producten. 

- Mijn mama heeft een aantal chemische spullen als schoonmaakmiddel. 

- Water noemen ze H 2 O. 

• Chemie opgebouwd rond het begrip wetenschap, chemie als schoolvak 

- Dat is iets met proefjes die ontploffen, of er verandert van alles. 

- Mijn zus heeft dat vak op de middelbare school. 

• Chemie opgebouwd rond het begrip chemische industrie 

- Mijn oom werkt bij BASF. 

- In een chemische fabriek maken ze plastiek. 

- Daar is er altijd stinkende rook. 

Voor we ons fabriekje opstarten moeten we dus iets te weten komen over 

• chemie in het dagelijks leven 

• chemie als wetenschap 

• chemie als industrie (dit wordt behandeld in ‘Een chemische bedrijf’). 


Chemie in het leven van alledag 

De leerlingen rangschikken een aantal producten als ‘chemisch’ of ‘niet chemisch’. 

Laat ze hierover in groep discussiëren. Hieruit zal naar voor komen dat het moeilijk is 

om te bepalen wat chemisch is en wat niet. 

De leerlingen maken meestal een onderscheid tussen synthetische stoffen en 

natuurlijke stoffen. Stoffen die men in de natuur vindt, beschouwen de leerlingen 

zelden als chemisch. Stoffen die een gevaar betekenen en niet door hen mogen 

gebruikt worden, bv. white spirit, beschouwen ze vaak als chemisch. 

Een correct eenduidig antwoord op de vraag “wat is een chemische stof” is hier niet 

mogelijk en hoeft ook niet. Het discussieproces over wat wel of niet chemisch is, 

is het belangrijkste. In principe is alles om ons heen een chemische stof. 

De gebruiksvoorwerpen, de levensmiddelen, de stoffen rondom ons worden met 

een algemene naam als ‘materie’ aangeduid. Aangezien materie steeds is opgebouwd 

uit chemische elementen, is alle materie een chemische stof, van schoonmaakmiddel 

tot yoghurt. 

De definitie van het begrip chemie zal leerlingafhankelijk zijn. Wordt de definitie 

opgezocht in boeken, naslagwerken of op het internet, dan vindt men meestal een 

definitie van chemie als wetenschap. 

Een goede definitie bevat hier de woorden ‘materie’ en ‘verandering 

van de materie’. 

De opgezochte definitie is een goed aanknopingspunt om chemie als 

wetenschap te introduceren. 

Chemie als wetenschap 

Waarvan zijn de dingen werkelijk gemaakt? Waarom zijn stoffen zoals ze zijn? 

Wat is materie? Hoe kunnen we stoffen veranderen? Deze vragen tracht de chemie 

op te lossen. 

Het antwoord op de vraag ‘Wat is materie?’ is moeilijk te begrijpen voor kinderen. 

Een volledig verstandsbegrip is ook nog niet noodzakelijk. Dit komt later in het 

schoolvak chemie wel aan bod. 

Alle materie wordt opgebouwd met een beperkt aantal chemische elementen. 

Chemische elementen worden ook atoomsoorten genoemd. 

Voor de leerlingen kan men deze begrippen als volgt verduidelijken: er kan een 

analogie gemaakt worden met een legodoos of het alfabet. 

Met een beperkt aantal letters worden zeer veel woorden gevormd. Op dezelfde 


manier worden er met een beperkt aantal elementen zeer veel verbindingen of 

stoffen gemaakt. Dagelijks worden er nieuwe stoffen gemaakt. Ook een taal groeit en 

er worden steeds nieuwe woorden gevormd. 

Chemici bestuderen niet alleen de materie, ze willen ze ook veranderen. 

Scheikundigen synthetiseren of maken uit de chemische elementen nieuwe 

verbindingen, en daaruit maken ze weer andere verbindingen. Ze werken ook 

andersom en analyseren uit welke elementen verbindingen bestaan. 

De chemische veranderingen die plaatsgrijpen bij deze syntheses en analyses worden 

chemische reacties genoemd. 

De verschillende chemische elementen zijn gerangschikt in een tabel. Deze wordt het 

Periodiek Systeem van de Elementen of Tabel van Mendeljev genoemd. 

Een tabel van Mendeljev kan gratis aangevraagd worden bij www.fedichem.be. 

Deze tabel bevat informatie over de toepassingen van de verschillende chemische 

elementen en is dus zeer interessant om te gebruiken in de klas. 

Met behulp van de Chemiebende worden een paar chemische elementen nader 

onderzocht. Nikko, Kloortje, Kwikske en Sulfien zijn immers genoemd naar de 

elementen nikkel, chloor, kwik en sulphur. 

Sulphur is de Engelstalige benaming voor zwavel. Hiermee kunnen de leerlingen wat 

moeilijkheden ondervinden. Ze kunnen ook ontdekken dat Sulfien is afgeleid van 

sulfiet, een zwavelverbinding. Informatie over deze en andere elementen is te vinden 

op het internet, in encyclopedieën, in schoolboeken van grote broer of zus. 

Nederlandstalige informatie over de verschillende elementen is te vinden op 

www.periodictableonline.org. 


aChtergrondinformatie voor de leerkraCht 

Het begrip materie 

Begrippen in verband met materie, zoals bv. ‘zuivere stof’, hebben in de chemie vaak 

een andere betekenis dan in het dagelijks leven. Zo is zuivere lucht chemisch gezien 

geen zuivere stof, maar een mengsel. 

Chemici rangschikken materie volgens verschillende categorieën, afhankelijk van 

hun samenstelling en eigenschappen. Deze categorieën zijn mengsel of zuivere stof, 

onontleedbare stof of ontleedbare stof. 

Onderstaand schema geeft de onderlinge verbanden weer. 

MENGSEL 

MATERIE 

materie kan 

- vast 

-vloeibaar 

-gasvormig 

zijn 

ZUIVERE STOF 

ONTLEEDBARE STOF 

MOLECULEN 

ONONTLEEDBARE STOF 

ATOMEN 

Materie is alles om ons heen, van het kleinste zandkorreltje tot elke stof in het heelal. 

Materie kent drie aggregatietoestanden: vast, vloeibaar en gasvormig. 

Een steen is vast, water is vloeibaar en lucht is gasvormig. 

Materie kan een zuivere stof of een mengsel zijn. 

Een zuivere stof (soms ook wel chemische stof genoemd) heeft haar eigen 

kenmerken. Deze blijven steeds dezelfde. Kenmerken kunnen zijn: geur, kleur, 

smaak, dichtheid, geleidbaarheid,... Voorbeelden van zuivere stoffen zijn goud, 

zuurstof, keukenzout, krijt. Momenteel zijn er al meer dan 12 miljoen zuivere 

stoffen gekend. 


Een mengsel bestaat uit twee of meer zuivere stoffen. Voorbeelden van mengsels 

zijn lucht, melk, cola enz... Een mengsel kan men met behulp van bepaalde 

technieken scheiden in zijn zuivere stoffen. 

Als een zuivere stof uit één chemisch element bestaat, noemen we dat een 

onontleedbare stof. Voorbeelden zijn goud, zuurstof, stikstof. 

Bestaat een zuivere stof uit twee of meerdere chemische elementen, dan spreken we 

van een ontleedbare stof of verbinding, bv. keukenzout, suiker. 

De molecule is de kleinste ‘bouweenheid’ van een ontleedbare stof. Een molecule 

bestaat uit atomen. Water is bijvoorbeeld opgebouwd uit de atoomsoorten waterstof 

(H) en zuurstof (O). Een molecule water, chemisch aangeduid met H2O, bestaat steeds 

uit 2 atomen H en 1 atoom O. 

Geschiedenis van de chemie: hoe inzicht in chemie en materie groeide 

In de prehistorie gebruikte men vuur om metalen te bewerken. 

In de tijd van de oude Grieken was men er stellig van overtuigd dat alle stoffen 

om ons heen gemaakt waren uit vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Dit 

was de elemententheorie van Aristoteles. Door deze elementen in verschillende 

verhoudingen te mengen konden alle stoffen gemaakt worden. De belangrijke 

chemische begrippen ‘element’ en ‘atoom’ stammen uit deze Griekse tijd. 

Toen de Griekse en Arabische filosofen de hemel, de maan en de sterren begonnen 

te bestuderen, werd er nog een basiselement toegevoegd: de ether. Hiermee was de 

hemel gevuld. 

Later, vooral in de Middeleeuwen, werd de alchemie druk beoefend. Alchemie is een 

mix van scheikunde, magie, bijgeloof en hekserij. Alchemie werd gepraktiseerd door 

alchemisten. Zij probeerden gewone metalen in goud te veranderen (en beweerden 

in een aantal gevallen ook dat het zou zijn gelukt), tegengiffen te vinden voor vergiftigingen, 

elixers te maken waardoor men onsterfelijk kon worden (de ‘steen der wijzen’). 

Sommigen denken bij het horen van het woord alchemist niet aan wetenschappers, 

maar eerder aan tovenaars zoals Merlijn. Maar alchemisten ontdekten wel bepaalde 

stoffen, zoals mierenzuur, dat ze verkregen door mieren te koken, en ze ontdekten 

hoe je van kruiden geneesmiddelen maakt. Zij bedachten ook een aantal chemische 

werktuigen die nu nog worden gebruikt. 

De visie van de Grieken en de alchemisten bleef bestaan tot rond de 17de eeuw. Toen 

probeerden wetenschappers met behulp van experimenten hun ideeën en theorieën 

te toetsen. 


0

Antoine Lavoisier (1743-1794) wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne 

chemie. (Ondanks zijn wetenschappelijke verdiensten werd Lavoisier tijdens de 

Franse Revolutie onthoofd.) 

Lavoisier toonde aan dat lucht, één van de basiselementen van de Grieken, zelf uit 

meerdere elementen bestaat, onder andere zuurstof. Langzaam groeide de idee 

dat er chemische elementen bestaan, die je kan samenbrengen en waaruit dan 

verbindingen worden gevormd. 

Deze verbindingen en elementen bestaan uit zeer kleine deeltjes: moleculen en 

atomen. Zo ontstond de molecuul- en atoomtheorie, die nu nog steeds geldig is. 

In 1803 waren er al 20 chemische elementen gekend, in 1830 kenden de chemici er al 

55. Op het einde van de 19de eeuw kende men 80 elementen. Tegenwoordig kent men 

110 elementen (90 komen voor in de natuur, de overigen zijn door wetenschappers 

‘gemaakt’) en meer dan 12 miljoen verbindingen. De bevindingen en wetten uit 

Lavoisier’s periode horen nog steeds thuis in de scheikundeles. 

Belangrijke inzichten in de bouw van atomen en moleculen verkreeg men in de 

beginjaren van de 20ste eeuw. Toen werden verschillende theorieën en experimenten 

ontwikkeld en uitgevoerd die de bouw van het atoom beschreven (de kwantumtheorie). 

Periodiek Systeem van de Elementen 

Een belangrijk werkinstrument voor een chemicus is het Periodiek Systeem van de 

Elementen (PSE) of de tabel van Mendeljev, genoemd naar zijn grondlegger. 

Deze Russische geleerde stelde als eerste een periodieke rangschikking voor van de 

chemische elementen op basis van hun eigenschappen. Hij liet ook plaatsen open 

voor nog niet ontdekte elementen en voorspelde enkele van hun eigenschappen. 

Later werden deze elementen ontdekt en stelde men vast dat ze de eigenschappen 

hadden die Mendeljev had voorspeld. 

Chemici kunnen uit het PSE allerlei informatie aflezen: welke chemische elementen 

zich onderling gemakkelijk verbinden, de atoomstructuur van het element, de hoeveelheden 

die men dient te nemen voor het uitvoeren van een chemische reactie, enz. 

Het PSE wordt opgedeeld in groepen en perioden. 

• De groepen worden gevormd door de kolommen. Deze chemische elementen 

of atoomsoorten hebben gelijkaardige eigenschappen. 

• De perioden zijn de rijen. Hier zijn de elementen gerangschikt volgens 

stijgend atoomnummer. 


Oplossingen van ‘een chemisch kruiswoordraadsel’ 

Oplossingen van het chemisch kruiswoordraadsel uit het leerlingenwerkboek 

(zie pag. 17-18). 

1. Chemie is een wetenschap, die 

2. materie bestudeert. 

3. Materie is opgebouwd uit bouwstenen, chemische elementen genaamd. 

4. De verschillende elementen zijn door de Russische geleerde 

Mendeljev in een tabel geplaatst. 

5. Deze tabel wordt het periodiek 

6. systeem van de elementen genoemd. 

7. Alle stoffen om ons heen zijn opgebouwd met deze elementen. 

8. Sommige stoffen zoals plastiek vind je niet in de natuur terug. 

9. Zo´n stoffen worden dan gesynthetiseerd 

10. door chemisten in een laboratorium. 

6 S Y S T E E M 

1 W E T E N S C H A P 


9 G E S Y N T H E T I S E E R D 

2 M A T E R I E 

5 P E R I O D I E R 

8 P L A S T I E K 

10 L A B O R A T O R I U M 

3 E L E M E N T E N 

4 M E N D E L J E V 

7 S T O F F E N 

aanvullende aCtiviteiten 

Er zijn twee aanvullende activiteiten voorzien. 

• In een eerste activiteit wordt de analogie tussen koken en chemie benadrukt. 

Met keukenelementen wordt een periodiek systeem van de keukenelementen 

opgesteld. Nadien wordt er in het keukenlabo gewerkt om met behulp van 

chemische reacties een nieuwe stof te vormen: een pannenkoek, cake,... 

• In een tweede activiteit spelen de leerlingen scrabble. Met de chemische 

symbolen vormen ze woorden. Bij het lesmateriaal zit een template voor de 

chemische symbolen. Deze kan ook gebruikt worden om T-shirts te bedrukken.



badzout, 

I. 

haargel, 

Chemie?? 

douchegel enz. maken. Hiervoor 

Chemie!! 


bedrijfje op. 













BENODIGDHEDEN 

• Geen 


Algemeenheden 






AANVULLENDE ACTIVITEITEN 




13

Keukenchemie 

Eenvoudige doe-activiteiten uit de keuken worden voorgesteld als startpunt 

voor het aanbrengen/uitdiepen van chemische begrippen en vaardigheden. 


• Vaardigheden en chemische concepten introduceren aan de hand 

van vaardigheden in de keuken: classificeren, ordenen, meten en wegen 

• Een ‘periodiek systeem van keukenelementen’ maken 

• Leren rapporteren: benodigdheden, recept, waarneming, resultaat 


• Groepswerk 

• Inleidend klasgesprek gevolgd door groepswerk 

• Deze activiteit kan voor of na de introductie van chemie als wetenschap en het 

periodiek systeem uitgevoerd worden 

benodigdheden 

• Keukeningrediënten: 10-20 alledaagse ingrediënten, afzonderlijk verpakt en 

voorzien van naam, bv. boter, melk, bloem, olie, gist, water,... 

• Keukenmateriaal: lepels, weegschaal, bakvormpjes 


Hoewel met deze activiteit de analogie tussen keukenexperimenten en chemische 

experimenten benadrukt wordt, is het belangrijk de leerlingen erop te wijzen dat 

chemische experimenten geen keukenexperimenten zijn. 

Het allerbelangrijkste onderscheid is wel dat er bij chemische experimenten 

NOOIT geproefd wordt! 

I. chemie?? chemie!! 

Aanvullende activiteiten

De keukenelementen 

Het chemisch bedrijf in het klaslokaal 

Eerst wordt er klassikaal een lijst opgesteld met verschillende mogelijke ingrediënten die 

men gebruikt bij het koken, bv. melk, water, boter, suiker, bloem, eiwit, eigeel, aroma’s, 

Tolie, gist, jam, tomatenpuree enz. 

ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 

Nadien wordt aan elk ingrediënt een verkorte notatie gegeven. 

badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje Dit symbool op. kan bestaan uit: • een hoofdletter 

• een hoofdletter gevolgd door een kleine letter. 


klas De toegekende wordt georganiseerd. 

symbolen zijn uniek; elk ingrediënt heeft zijn eigen symbool. 

Benadruk de analogie tussen symbolen voor de keukenelementen en de weergave 

van chemische elementen met behulp van hun symbool. Vermijd dezelfde symbolen 


voor chemische elementen en keukenelementen. 


Maak ook het onderscheid tussen grondstof en materiaal duidelijk. De grondstoffen 


in de keuken zijn de ingrediënten. Het materiaal zijn de lepels, de weegschaal, de 


oven enz. Dit stemt overeen met de chemische elementen en het chemisch glaswerk: 


maatcilinder, maatbeker, spatel,... 


Nadien • Leren worden hoe verschillende koopgedrag ingrediënten beïnvloed kan uitgestald worden door en voorzien de reclame van en het de media 

correcte symbool. 


De leerlingen geven tabelmatig de verschillende ingrediënten en hun symbool weer. 

Klassikaal Hieronder wordt leergesprek. een opsomming Mogelijke bijkomende gegeven van individuele een mogelijk opdrachten symbool voor 

de enkele leerlingen ingrediënten. worden vermeld. 

benodigdheden 

MELK Ml 

WATER • Geen 

Wa 

BOTER Bo 


SUIKER Su 

Algemeenheden 

BLOEM Bl 


EIWIT Ew 


EIGEEL Eg 


OLIE• de marketing van het Ol gemaakte product. 

JAM Jm 


KAAS De voorbereiding behelst Ka de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. 

De ROOMKAAS leerlingen Rk werken in een team van Het 



De keukenelement-massa 


Met behulp van de weegschaal bepalen de leerlingen nadien de massa van de 

verschillende ingrediënten. Hiervoor wordt steeds 1 eetlepel of theelepel afgewogen. 

TVooraf kan klassikaal nagegaan worden welke mogelijke problemen er kunnen 


optreden en hoe deze op te lossen, bv. 


bedrijfje • Steeds op. dezelfde lepel gebruiken 

• Hoe werken we met vloeistoffen? 


• Steeds op dezelfde wijze de lepel afstrijken 


• ... 

De leerlingen noteren dit resultaat in hun tabel. Merk op: de leerlingen bepalen hier 


eigenlijk niet de massa van het ingrediënt, maar de dichtheid. De dichtheid is de 

massa • Een per organisatiestructuur volume-eenheid, hier creëren dus de massa voor het per eigenhandig eetlepel. produceren 



Het periodiek • Factoren systeem leren kennen van die de keukenelementen 

belangrijk zijn voor de prijsbepaling 

In groep van worden het product nu de verschillende keukenelementen georganiseerd. De eigenschappen 

• Leren van hoe de koopgedrag keukenelementen beïnvloed worden kan beschreven. worden door De de elementen reclame en met de gelijk- media 

aardige eigenschappen worden gegroepeerd. De volgende eigenschappen kunnen 


onder de loep genomen worden: kleur, aggregatietoestand (vast/vloeibaar), 

melkproduct,... 


de Nadien leerlingen worden worden de keukenelementen vermeld. in een tabel geplaatst, naar analogie met de 

tabel van Mendeljev. De ingrediënten worden horizontaal geplaatst volgens stijgende 

benodigdheden 

dichtheid, het verticale verband geeft gelijkaardige eigenschappen aan. 

Hieronder • Geenwordt 

dit tabelmatig weergegeven. De dichtheid uitgedrukt in gram per 

1 theelepel keukenelement bevindt zich tussen haakjes. Opgelet, deze waarden zijn 

praktisChe arbitrair. Afhankelijk uitvoering van de grootte van de lepel en weegmethode gelden hiervoor 

andere waarden. 

Algemeenheden 


VlOeiStOffen witte.pOedeRS ei MelKpROduct fRuitpROduct 


Ew (1,5) Ct (2,6) 


• Ol de (2,9) marketing van het gemaakte product. 

Wa (3,2) 


Ml (3,4) 

De voorbereiding behelst 

Bl (3,6) 

de organisatie 

Eg (3,9) 

van de klas 

Rk 

(leerlingen) 

(4,2) 

en het lokaal. 

Su (4,4) Bo (4,5) 

De leerlingen werken in een team van Het 




De verschillende voorstellen van de verschillende groepen worden klassikaal 

besproken. Er wordt 1 gezamenlijke tabel gemaakt en opgehangen. 

TRecept ijdens vs. de laboprocedure 

volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


In groep wordt er nu gezocht naar een kookrecept waarin de opgesomde ingrediënten 

bedrijfje op. 

voorkomen. Dit zijn vooral recepten voor brood, pizzadeeg, pannenkoeken, cake enz. 

Met Deze deze recepten lesactiviteit worden worden nu ‘chemisch’ de leerlingen vertaald. geïnformeerd De benodigdheden over hoe worden hun bedrijf in de 

klas aangegeven wordt georganiseerd. 

met hun verkorte notatie, de hoeveelheid wordt uitgedrukt in lepels. 

Hiervoor gebruiken de leerlingen de regel van drie. 


Het recept wordt genoteerd in verschillende stappen. Het uiteindelijke resultaat 

wordt weergegeven in formulevorm. Hierin zijn alle keukenelementen en de 

benodigde • Een organisatiestructuur hoeveelheid te herkennen. creëren voor het eigenhandig produceren 


Voorbeeld: • Een organisatiestructuur Kaaskoekjes creëren voor de verkoop van de badproducten 


Benodigdheden 


• 2 • theelepels Leren hoe Ew koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media 

• 2 theelepels Eg 

• 1 theelepel Ml 


• 2 theelepels Bl 

Klassikaal • 3 theelepels leergesprek. Rk Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor 

de • leerlingen 1 theelepel worden Ol (voor vermeld. de pan) 

Recept 

benodigdheden 

• Mix Ew, Eg en Rk. 

• Voeg • Geen Ml toe, eventueel wat peper en zout. 

• Doe Ol in de pan en laat warm worden. 

praktisChe • Bak kleine uitvoering hoeveelheden van het deeg in de pan totdat de koekjes goudbruin zijn. 

Algemeenheden 

Formulevorm: 

Voor 

Vermeld 

deze lesactiviteit 

alle ingrediënten 

maken 

en 

we 

geef 

een 

de 

onderscheid 

verhouding 

tussen 

van hoeveelheid ten opzichte 

van elkaar weer. 

Kaaskoekjes: 

• de voorbereiding: 

Ew2Eg2MlBl de 2klasorganisatie Rk3Ol • de productie in het chemisch bedrijf 







Receptverslag vs. laboverslag 


Indien mogelijk wordt het voorgestelde recept uitgeprobeerd. Tijdens het uitvoeren van 

het recept en het bakken worden de waarnemingen genoteerd. Het deeg wordt dikker, 

Tvloeibaar, verandert van kleur enz. 


Nadien wordt het resultaat besproken: de smaak, kleur, consistentie,... Eventueel kunnen 


aanbevelingen gesuggereerd worden voor de toekomst (kortere baktijd, meer suiker,...). 

bedrijfje op. 

Al deze gegevens kunnen worden genoteerd in het keukenverslag. 


De algemene verslagstructuur ziet er dus als volgt uit: 


• Titel 

• Doelstelling: ... maken 


• Benodigdheden: ingrediënten, materiaal 

• Procedure • Een organisatiestructuur of recept met resultaat creëren in voor formulevorm het eigenhandig produceren 

• Waarnemingen 


• Resultaat 








benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 












Periodiek systeem van de Elementen 

THet ijdens Periodiek de volgende Systeem van lessen de Elementen zullen de leerlingen komt aan bod in team in de badproducten lesactiviteit zoals 

‘Chemie?? badzout, Chemie!!’ haargel, (deel douchegel I, p. 11). enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje 

Chemische 

op. 

reacties in de keuken 

Met Veranderingen deze lesactiviteit in de materie worden kunnen de leerlingen permanent geïnformeerd of omkeerbaar over hoe zijn. hun Er wordt bedrijf een in de 

klas onderscheid wordt georganiseerd. 

gemaakt tussen een chemische of een fysische verandering. 

Bij een chemische verandering wordt een nieuwe stof gevormd. Bij het maken 

van doelstellingen 

wijn wordt door een gistproces de suiker uit de druiven omgezet in alcohol. 

De nieuwe gevormde stof is alcohol. Men zegt dat er een chemische reactie heeft 

plaatsgevonden. 



Bij een • Een fysische organisatiestructuur verandering wordt creëren er geen voor nieuwe de verkoop stof gevormd. van de badproducten 

Als je suiker of zout 

oplost • Factoren in water, leren verkrijg kennen je geen die nieuwe belangrijk stof, zijn maar voor een de mengsel. prijsbepaling 


Een permanente • Leren hoe koopgedrag verandering beïnvloed is blijvend. kan Je kunt worden de oorspronkelijke door de reclame stoffen en de media niet 

recupereren. Chemische veranderingen zijn permanent. Er zijn immers nieuwe 

stoffen gevormd. 


Bij een omkeerbare verandering kun je de oorspronkelijke stoffen terugwinnen. 

Fysische 

Klassikaal 

veranderingen 

leergesprek. Mogelijke 

zijn omkeerbaar. 

bijkomende 

Het opgeloste 

individuele 

zout 

opdrachten 

bijvoorbeeld 

voor 

kun je 

terugwinnen 

de leerlingen 

door 

worden 

het 

vermeld. 

water te verdampen. 

Als benodigdheden 

we een deeg maken, maken we een mengsel. Boter, zelfrijzende bloem, eieren, 

suiker en melk worden gewoon vermengd. We kunnen (als we willen) in het 

laboratorium • Geen dit mengsel weer scheiden in zijn verschillende bestanddelen, namelijk 

boter, bloem, eieren, suiker, melk. We hebben te maken met een omkeerbare 

fysische praktisChe verandering, uitvoeringwant 

er heeft nog geen chemische reactie plaatsgevonden. 

Als Algemeenheden 

we dit mengsel bakken, worden er nieuwe stoffen gevormd. Er vinden complexe 

chemische Voor deze lesactiviteit reacties plaats maken onder we invloed een onderscheid van de temperatuur tussen in de oven. Het deeg rijst 

door de vorming van een gas, de eieren stollen, de vloeistof verdampt, de cake wordt 

bruin. • de We voorbereiding: hebben te maken de klasorganisatie 

met een permanente chemische verandering. 


Chemische permanente veranderingen vinden meestal plaats wanneer voedsel wordt 


verwarmd of gebakken. 






Analogie tussen keukenconcepten en chemieconcepten 


Onderzoek heeft aangetoond dat jonge kinderen leren door op actieve wijze met 

concrete objecten te werken. Concepten en vaardigheden die ze verwerven aan de 

Thand van deze concrete informatie vormen een platform waarop later meer abstracte 


informatie kan verankerd worden. De voorgestelde keukenactiviteiten laten toe een 


link te leggen naar de vaak abstracte chemie. 

bedrijfje op. 

Met Hieronder deze lesactiviteit wordt de analogie worden tussen de leerlingen de keukenconcepten geïnformeerd en over –vaardigheden hoe hun bedrijf en in de de 

klas chemische wordt georganiseerd. 

concepten en vaardigheden weergegeven. 

doelstellingen keukenconcepten chemische concepten 

• ingrediënten Een organisatiestructuur creëren voor het chemische eigenhandig elementen produceren 


• 

verkorte 

Een organisatiestructuur 

symbolische weergave 

creëren voor de 

chemische 

verkoop van 

symbolen 

de badproducten 


periodiek van het product systeem van 

periodiek systeem van de elementen 

• de Leren ingrediënten hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media 

mol als hoeveelheid (massa-eenheid) 

lepel als hoeveelheid 


in de chemie 

Klassikaal formulevorm leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele chemische opdrachten formule voor verbinding 


keukenvaardigheden 

benodigdheden 

chemische vaardigheden 

veilig werken in de keuken 

• Geen 

veilig werken in het labo 

eenhedenconversie (gram-lepel) stoichiometrie 


gebruikmaken van het periodiek 

Algemeenheden 

data classificeren 

systeem van de elementen 


een kookrecept volgen een laboprocedure volgen 


• een de productie volledig kookverslag in het chemisch schrijven bedrijf een laboverslag schrijven 






Aanvullende activiteiten 

0

Het Scrabble chemisch met chemie bedrijf in het klaslokaal 

Met behulp van de gekende symbolen voor de verschillende chemische 

Tijdens elementen de volgende worden lessen er woorden zullen de gevormd. leerlingen in team badproducten zoals 


bedrijfje doelstellingen op. 

Met • Woorden deze lesactiviteit vormen aan worden de hand de leerlingen van chemische geïnformeerd symbolenover 

hoe hun bedrijf in de 

klas • Vertrouwd wordt georganiseerd. 

raken met de chemische voorstelling van de elementen 

• De analogie tussen ‘alfabet – woorden’ en ‘elementen – verbinding’ herkennen 



• Individueel • Een organisatiestructuur of in kleine groepen creëren voor het eigenhandig produceren 

• Zelfstandig van de badproducten 

werk na korte klassikale introductie 


benodigdheden 



• Periodiek • Leren hoe systeem koopgedrag van de beïnvloed elementen kan – te worden verkrijgen door bij de Fedichem reclame en de media 

(www.fedichem.be) en/of 

• Alfabetische lijst van de elementen – zie bijlage 


• Zelfgemaakte speelkaartjes van de verschillende elementen in veelvoud 

Klassikaal – voor template leergesprek. zie Mogelijke bijlage. bijkomende individuele opdrachten voor 



benodigdheden 

Aan de hand van de symbolen die bestaan voor de verschillende elementen worden woorden 

gevormd. • Geen De woordwaarde kan bepaald worden aan de hand van de atoomnummers. 

bv. MoOI: het woord mooi wordt gevormd door de symbolen Mo (molybdeen) – 


O (zuurstof) I (jood) 

Algemeenheden 


..AtOOMnuMMeR 


Mo 42 


• O de marketing van het 8gemaakte 

product. 

I 53 


.woordwaarde 103 






Om meer woorden te kunnen vormen, kunnen jokers toegevoegd worden aan het 

spel. Een joker is een onbekend, nog niet gevonden (of ‘gemaakt’) element. Het 

heeft daarom ook nog geen symbool. De leerling is vrij hiervoor zelf een symbool 

Tte kiezen. 


Hier badzout, worden natuurlijk haargel, douchegel de regels gevolgd. enz. maken. Dit wil Hiervoor zeggen: richten het symbool ze een van chemisch de joker 

bedrijfje bestaat uit op. maximum twee letters, een hoofdletter gevolgd door een kleine letter. 

Eén hoofdletter is ook mogelijk. 


klas Er kan wordt per woord georganiseerd. een joker ingezet worden. Deze joker is een symbool van één of 2 

letters die niet in de lijst van gekende elementen staan (zie p. 25). Let wel op: indien 

een joker ingezet wordt levert dit geen punten op voor het nieuwe symbool. 


bv. SCHeIKUNd?: het woord scheikunde wordt gevormd door de symbolen 

• S Een (zwavel) organisatiestructuur – C (koolstof) – He creëren (Helium) voor – I het (jood) eigenhandig – K (Kalium) produceren – U (Uraan) – 

Nd van (Neodymium) de badproducten - ? (een onbekend element, dat hier het symbool E krijgt) 



van het product AtOOMnuMMeR 


S 16 

C 6 


He 2 


I 53 


K 19 

benodigdheden U 92 

• Geen Nd 60 

? 0 


woordwaarde 248 

Algemeenheden 


Het spel kan individueel gespeeld worden. Elke leerling dient dan binnen een bepaald 

tijdsbestek 


zoveel mogelijk 

de 

woorden 


te vormen. Van al deze woorden wordt de woordwaarde 

• de 

bepaald. 

productie 

Winnaar 

in het 

is 

chemisch 

degene met 

bedrijf 

de grootste woordwaarde. 








In kleine groepjes kan dit spel onder de vorm van scrabble gespeeld worden. De 

leerlingen nemen eerst een aantal kaartjes en trachten hiermee woorden te vormen. 

Lukt dit niet, dan nemen ze een extra kaartje. Op het einde van het spel worden de 

Tatoomnummers van de overblijvende kaartjes opgeteld. Deze som wordt afgetrokken 

van ijdens de woordwaarden de volgende van lessen de gevormde zullen de woorden. leerlingen Winnaar in team is badproducten weer degene met zoals de 

grootste badzout, woordwaarde. haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

Met behulp van de template voor het maken van de speelkaartjes kun je ook T-shirts 

Met ontwerpen. deze lesactiviteit Als je het gevormde worden de woord leerlingen met behulp geïnformeerd van een over inkjetprinter hoe hun op bedrijf ‘iron-on- in de 

klas t-shirt’-transferpapier wordt georganiseerd. drukt, kan dit nadien op een T-shirt gestreken worden. 

Let wel op: het gevormde woord dien je in spiegelschrift te drukken (document 

draaien of spiegelen). Deze T-shirts kunnen gedragen worden tijdens de verkoop van 


de zelfgemaakte producten. 


Woordvoorbeelden 


PrOFICIAt, • Een LaCHeN, organisatiestructuur CoCa CoLa, RaF, creëren MoOI, LuC, voor SArCaSTiSCH, de verkoop van NiCK, de LiEs, badproducten PrInSEs, NiCo, 

RuBeN, • Factoren PaPa, BaBy, leren PrOF kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 




Periodiek Systeem van de Elementen 


Het Periodiek Systeem van de Elementen komt aan bod in de lesactiviteit 

Klassikaal Chemie?? Chemie!! leergesprek. (deel Mogelijke I, p. 11). bijkomende individuele opdrachten voor 


Bij het spelen van dit spel kan het raadzaam zijn nogmaals de volgende analogie 

benodigdheden 

te benadrukken: met slechts een beperkt aantal elementen worden de 

honderdduizenden stoffen van onze planeet opgebouwd – met een beperkt aantal 

letters • Geen kunnen oneindig veel woorden gemaakt worden. 


Algemeenheden 










Het Bijlage chemisch bij Scrabble bedrijf met in chemie het klaslokaal 

TEMPLATE voor het maken van speelkaartjes. Het chemisch symbool en het 

Tbijbehorende ijdens de volgende atoomnummer lessen worden zullen de weergeven. leerlingen Het in atoomnummer team badproducten kan men zoals aflezen 

op een badzout, PSE. haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje Opgelet, voor op. het maken van T-shirts dient men in SPIEGELSCHRIFT af te drukken. 













benodigdheden 

• Geen 

42 8 53 

Mo O I 

57 6 2 7 

La C He N 


Algemeenheden 










Alfabetische lijst van de chemische elementen 

met Het chemisch bijhorend bedrijf atoomnummer 

in het klaslokaal 


A badzout, haargel, douchegel enz. maken. EHiervoor 


bedrijfje Ag - Zilver op. 

47 

Er - Erbium 68 

Al - Aluminium 13 

Es - Einsteinium 99 


Am - Americium 95 

Eu - Europium 63 


Ar - Argon 18 

As - Arseen 


At - Astaat 

Au - Goud 

33 

85 

79 

F 

F - Fluor 9 

• Een organisatiestructuur creëren voor het Fe eigenhandig - IJzer produceren 26 


Fm - Fermium 100 

B • Een organisatiestructuur creëren voor de Fr verkoop - Francium van de badproducten 87 

B • Factoren - Boor leren kennen 5 die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 

Ba van - Barium het product 56 

Be • Leren - Beryllium hoe koopgedrag 4 beïnvloed kan worden G door de reclame en de media 

Bh - Bohrium 107 

Ga - Gallium 31 

Bi - Bismut 


Bk - Berkelium 

83 

97 

Gd - Gadolinium 

Ge - Germanium 

64 

32 

Klassikaal Br - Broom leergesprek. Mogelijke 35 bijkomende individuele opdrachten voor 


benodigdheden C 

H 

H - Waterstof 1 

C - Koolstof 6 

He - Helium 2 

Ca • Geen - Calcium 20 

Hf - Hafnium 72 

Cd - Cadmium 48 

Hg - Kwik 80 

praktisChe Ce - Cerium uitvoering 58 

Ho - Holmium 67 

Cf - Californium 

Algemeenheden 

Cl - Chloor 

98 

17 

Hs - Hassium 108 

Voor Cm deze - Curium lesactiviteit maken 96 we een onderscheid tussen 

Co - Kobalt 27 I 

Cr • de - Chroom voorbereiding: 24 de klasorganisatie I - Jood 53 

Cs • de - Cesium productie in het 55 chemisch bedrijf In - Indium 49 

Cu • de - Koper marketing van 29 het gemaakte product. Ir - Iridium 77 


D 

K 



Db - Dubnium 105 

K - Kalium 19 

Ds - Darmstadtium 110 

Kr - Krypton 36 

Dy - Dysprosium 66 



Het L chemisch bedrijf in het R klaslokaal 

La - Lanthaan 57 

Ra - Radium 88 

Li - Lithium 3 

Rb - Rubidium 37 

TLr ijdens - Lawrencium de volgende lessen 103 zullen de leerlingen Re - in Renium team badproducten 75 zoals 

Lu badzout, - Lutetium haargel, douchegel 71 enz. maken. Hiervoor Rf - Rutherfordium richten ze een 104 chemisch 

bedrijfje op. 

Rg - Roentgenium 111 

Rh - Rhodium 45 

Met M deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd Rn - Radon over hoe 86 hun bedrijf in de 

klas Md wordt - Mendelevium georganiseerd. 101 

Ru - Ruthenium 44 

Mg - Magnesium 12 

Mn - Mangaan 


Mo - Molybdeen 

25 

42 S 

Mt • Een - Meitnerium organisatiestructuur 109 creëren voor het S eigenhandig - Zwavel produceren 16 


Sb - Antimonium 51 

• Een organisatiestructuur creëren voor de Sc verkoop - Scandium van de badproducten 

21 

N • Factoren leren kennen die belangrijk zijn Se voor - Seleen de prijsbepaling 34 

N van - Stikstof het product 7 

Sg - Seaborgium 106 

Na • Leren - Natrium hoe koopgedrag 11 beïnvloed kan worden Si - door Silicium de reclame 14 en de media 

Nb - Niobium 41 

Sm - Samarium 62 

Nd - Neodymium 


Ne - Neon 

60 

10 

Sn - Tin 

Sr - Strontium 

50 

38 

Klassikaal Ni - Nikkel leergesprek. Mogelijke 28 bijkomende individuele opdrachten voor 

de No leerlingen - Nobelium worden vermeld. 102 

Np - Neptunium 93 T 

benodigdheden 

O • Geen 

Ta - Tantaal 

Tb - Terbium 

Tc - Technetium 

73 

65 

43 

O - Zuurstof 8 

Te - Telluur 52 

praktisChe Os - Osmium uitvoering 76 

Th - Thorium 90 

Ti - Titaan 

Algemeenheden 

Tl - Thallium 

Voor P deze lesactiviteit maken we een onderscheid Tm tussen - Thulium 

22 

81 

69 

P - Fosfor 15 

Pa • de - Protactinium voorbereiding: 91 de klasorganisatie 

Pb • de - Lood productie in het 82 chemisch bedrijf U 

Pd • de - Palladium marketing van 46 het gemaakte product. U - Uraan 92 

Pm - Promethium 61 

Uub - Ununbium 112 

De Po voorbereiding 

- Polonium 84 

Pr - Praseodymium 59 


Pt - Platina 78 

De Pu leerlingen - Plutonium 94 werken in een team van Het 



Het V chemisch bedrijf in het klaslokaal 


Wbadzout, 

haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje W - Wolfraam op. 

74 

X 


klas Xe wordt - Xenon georganiseerd. 54 

Y 


Z 

V - Vanadium 23 

Y • Een - Yttrium organisatiestructuur 39 creëren voor het eigenhandig produceren 

Yb van - Ytterbium de badproducten 70 




Zn • Leren - Zink hoe koopgedrag 30 beïnvloed kan worden door de reclame en de media 

Zr - Zirkonium 40 




benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 














bedrijfje op. 













BENODIGDHEDEN 

• Geen 


Algemeenheden 








De leerlingen werken in een team van H

Een chemisch bedrijf 

Met deze activiteit wordt de chemische industrie toegelicht. Er wordt aandacht 

besteed aan uitbreiding van de woordenschat, het verschil tussen 

grondstof en eindproduct en de verschillende mensen die in een chemisch 

bedrijf werken. 


• Begrippen uit de ondernemingswereld leren kennen 

• Het onderscheid tussen grondstof en eindproduct leren kennen 

• Begrippen leren kennen die verband houden met de chemische industrie en 

deze in de juiste context kunnen gebruiken 


• Klassikaal leergesprek 

benodigdheden 

• Geen 


Instap 

De les kan gestart worden vanuit de aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in een 

chemisch bedrijf’, waar de leerlingen de opdracht krijgen informatie te verzamelen over 

een chemisch bedrijf. Deze informatie wordt nadien klassikaal besproken. 

Het thema ‘chemisch bedrijf’ kan ook aangehaald worden voor of na 

een havenbezoek. 

Anderzijds kan er ook gestart worden met een klasgesprek rond de begrippen 

fabriek, bedrijf, onderneming. 

Met de antwoorden wordt een woordenlijst opgebouwd. 

Voorbeeldvragen: 

• Wat is een onderneming, een bedrijf? 

• Waarom bestaan er fabrieken? 

• Waar vind je fabrieken? 

• Kun je daar iets kopen? 

• Wat zijn industriezones? Waar vind je die (in onze gemeente)? 

• ... 

II. een chemisch bedrijf

Nadien kan de stap gezet worden naar de chemische industrie. 

Ook hier kunnen een aantal richtvragen gesteld worden. 

• Wat is een chemisch bedrijf? 

• Wat gebeurt er in een chemisch bedrijf? 

• Wie kan producten kopen in een chemisch bedrijf? 

• Wie werkt er in een chemisch bedrijf? 

• Welke functies zijn er allemaal in een chemisch bedrijf? 

• Waar doet een chemisch bedrijf zijn aankopen? 

• Waar vind je chemische bedrijven? 

• Welke soort fabrieken behoren tot de chemische industrie? 

• Ken je iemand die in de chemische industrie werkt? 

In tegenstelling tot bv. de auto-industrie is het voor de leerlingen vaak moeilijk zich 

voor te stellen wat er in de chemische industrie precies gebeurt. 

De chemische industrie 

De chemische industrie houdt zich bezig met het uitvoeren van chemische 

reacties. Hierbij worden nieuwe stoffen gevormd. 

Deze industrie kan opgedeeld worden in drie grote deelgebieden: 

• de basischemie: chemische grondstoffen 

• de parachemie: geneesmiddelen, verven, detergenten, bestrijdingsmiddelen,... 

• de verwerkende nijverheid: rubberartikelen, plastieken voorwerpen,... 

Meestal wordt enkel de chemische basisnijverheid door leerlingen (en het grote 

publiek) gecatalogeerd als chemische industrie. 

In een chemische basisindustrie worden geen echte producten gemaakt die je in 

de winkel kunt kopen. In zo’n chemische fabriek worden enkel de grondstoffen 

of basischemicaliën gemaakt. Deze grondstoffen worden nadien verkocht om er 

eindproducten mee te maken. 

De eindproducten hebben steeds een bepaalde functie, bv. reinigingsmiddelen, 

kleurstoffen, autobumpers, pampers, speelgoed, cd’s, gore-tex schoenen enz. 

Uiteraard heeft de chemische basisindustrie zelf grondstoffen nodig. Deze komen 

uit de natuur. Aardolie is bijvoorbeeld een belangrijke grondstof voor de chemische 

industrie. Hierbij is op te merken dat slechts een heel klein deel van een vat ruwe olie 

bestemd is als startmateriaal voor de chemische industrie. 

Het overgrote deel wordt gebruikt als brandstof (voor bv. vliegtuigen en auto’s). 

II. een chemisch bedrijf 

0

Het verschil tussen grondstof en eindproduct kan verduidelijkt worden met een 

keukenanalogie. Uitgaande van ingrediënten wordt een maaltijd gemaakt. 

De ingrediënten zijn de grondstoffen, de maaltijd het eindproduct. 

De ingrediënten worden aangekocht in de supermarkt en stemmen overeen met de 

basischemie. De maaltijd wordt thuis of op restaurant bereid. Dit correspondeert dan 

met de verwerkende nijverheid. 

Kortom: zonder grondstoffen geen eindproducten. 

Oplossingen van ‘woordenschat uit de bedrijfswereld’ 

Oplossingen van woordenschat uit de bedrijfswereld uit het leerlingenwerkboek 

(zie pag. 21). 


WOORD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 

BESCHRIJVING M A D K C H E J L N I F G B


De chemische industrie in België 

De chemische industrie in België draagt zowel bij tot onze welvaart als tot onze 

nationale economie. De chemische industrie is de tweede grootste sector van de 

verwerkende nijverheid in België. De sector vertegenwoordigt meer dan 1/5 van de 

omzet van de Belgische industrie en meer dan 20% van de totale uitvoer van België. 

Ze stelt bijna 100.000 mensen rechtstreeks tewerk. Dit zijn uiteraard niet allemaal 

chemici of chemische ingenieurs. Er worden mensen uit verschillende disciplines 

tewerkgesteld: allerhande technici, boekhouders, expediteuren, operatoren, juristen, 

secretaressen, verkopers,... 

De basischemie bevindt zich vooral in de industriezones van Antwerpen en het 

Albertkanaal. Antwerpen vormt de tweede grootste petrochemische site van de 

wereld, na Houston (USA). De goede bereikbaarheid van Antwerpen door de haven 

speelt hierin een belangrijke rol. Andere chemische clusters bevinden zich onder meer 

rond Brussel en Gent (veel verwerkende nijverheid). 

Een chemisch bedrijf: een stad op zich 

Op de site van een chemisch bedrijf bevinden zich vele gebouwen. Er zijn 

verschillende productie-installaties (in het Engels ‘plant’ genoemd) om de 

chemische reacties te kunnen uitvoeren. De grootte van de installatie is afhankelijk 

van de vraag naar het welbepaalde product. 

Het chemische productieproces voor het uitvoeren van de chemische reacties is als 

een recept. Het bevat specifieke instructies voor de bediening van de uitrusting 

(de plant), de hoeveelheden, de kwaliteit van de grondstoffen, de mengvoorwaarden, 

temperatuur, druk enz. In de productieplant werken vooral mensen die een 

chemische of technische opleiding genoten hebben. 

Naast deze productie-installaties zijn er ook een aantal centrale gebouwen. 

Hierin bevinden zich technische diensten en administratieve diensten zoals de 

boekhouding, de verkoopdienst,... Verder is er op de site ook vaak een installatie voor 

afvalverwerking voorzien, vb. waterzuivering. Restaurant en brandweer zijn ook vaak 

aanwezig, net zoals een medische dienst. Een chemisch bedrijf is eigenlijk een stad 

op zich (zie ook www.dechemiebende.be). 


Links 

Informatie over de Belgische chemische industrie is te vinden op www.fedichem.be. 

Fedichem staat voor Federatie van de Chemische Industrie België. Verschillende 

publicaties, waaronder ‘Jij en de Chemie’ en ‘Dagdagelijkse wetenschap’, bevatten 

themanummers over chemie. Deze kun je downloaden of gratis aanvragen. 

Ook op de website van Cefic (European Chemical Industry Council), www.cefic.org, 

kun je educatieve informatie vinden. Kijk hiervoor zeker bij de onderdelen ‘Education’ 

en ‘Chemistry in your Daily Life’. 

Op de Engelstalige website www.elements-of-life.org vind je de mijlpalen in de 

chemische industrie. 

Op de website www.chemistryandyou.org kun je bv. in de huiskamer de 

verschillende eindproducten van de chemische nijverheid aanklikken. 


Er zijn twee aanvullende activiteiten voorzien: 

• In de aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in de chemische industrie’ 

zoeken en verwerken de leerlingen informatie over een chemisch bedrijf in hun 

omgeving. 

• In de activiteit ‘Een week productiedirecteur’ leren de leerlingen factoren 

kennen die een mogelijke rol spelen bij winst en verlies. 



AANVULLENDE ACTIVITEITEN

Het Op (virtueel) chemisch bezoek bedrijf in de het chemische klaslokaalindustrie 

De leerlingen gaan op zoek naar informatie over een chemisch bedrijf en 

Tijdens verwerken de volgende deze informatie. lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


bedrijfje op. 



• Gegevens verzamelen m.b.t. de chemische industrie 


• Informatie leren opzoeken en verwerken 

• Contact hebben met de lokale industrie 





• Individueel, kan opgegeven worden als huistaak (er kan eventueel ook 


in kleine groepjes gewerkt worden). 



benodigdheden 


• Infomatiebrochures van chemische firma’s 


• Vragenlijst – zie bijlage 




benodigdheden 

In deze activiteit verzamelen de leerlingen eerst concrete informatie over een 

chemisch bedrijf naar keuze. Nadien verwerken en presenteren ze deze informatie 

• Geen 

(mondeling of schriftelijk). 


Voor het verzamelen van informatie bestaan er verschillende mogelijkheden: 

Algemeenheden 

• via het internet 

Voor • via deze de communicatiedienst lesactiviteit maken we van een het onderscheid bedrijf tussen 

• via een interview met een werknemer 

• leerlingen • de voorbereiding: uit de buurt de van klasorganisatie 

de haven hebben vaak familie of kennissen die in 

‘de • de chemie’ productie werken in het chemisch bedrijf 

• eventueel • de marketing kan een van mama/papa/oma/opa het gemaakte product. op interview komen (het is wel 

raadzaam het type vragen aan te passen aan de werkfunctie van de persoon) 

De • voorbereiding 

door deel te nemen aan opendeurdagen 

• ... 






Er kan klassikaal een vragenlijst opgesteld worden, zodat de leerlingen gericht 

naar informatie kunnen zoeken. 

TDe leerlingen kunnen verschillende bedrijven onderzoeken of verschillende 

topics ijdens binnen de volgende één bedrijf. lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


bedrijfje op. 



klas Links wordt georganiseerd. 

Informatie over de chemische bedrijven in België kun je vinden bij Fedichem. 


Zie ook pag. 33. 










benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 










Het Bijlage chemisch bij ‘Op (virtueel) bedrijf in het bezoek klaslokaal in 

de chemische industrie’ 


vragenlijst badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

• Wat maakt het bedrijf? 

Met • Hoelang deze lesactiviteit bestaat het worden bedrijf de al? leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 

klas • Hoelang wordt georganiseerd. 

is het bedrijf hier al gevestigd? Waar bevindt de hoofdzetel zich? 

• Waarom heeft het bedrijf zich hier gevestigd? 

• Hoeveel mensen werken er in het bedrijf? 


• Waarom werken sommige mensen in shift? 

• Wat doen al deze mensen? 


• Hoe heet de directeur? 


• Hoe zorgt het bedrijf ervoor dat de mensen veilig kunnen werken op het bedrijf? 


• Wat wordt er voor de omgeving gedaan? 


• Wat is het bedrijfslogo? 


• ... 


topiCs 


Wat willen we weten over ... 


de het leerlingen product worden dat het vermeld. bedrijf maakt: 

• Waarvoor wordt het gebruikt? 

benodigdheden 

• Vind ik dit product in deze vorm bij mij thuis? 

• Heb ik thuis dingen die hieruit gemaakt zijn? 

• Kan • Geen ik dit product zo kopen, en zo ja, waar? 

• Wat is het bekendste product dat hier gemaakt wordt? 

praktisChe • Wat was uitvoering 

het eerste product dat gemaakt werd? 

• ... 

Algemeenheden 

Voor het deze bedrijf lesactiviteit in het algemeen: maken we een onderscheid tussen 

• Wat betekent de naam van het bedrijf? 

• Vanwaar • de voorbereiding: komt de naam? de klasorganisatie 

• Hoelang • de productie bestaat in het het bedrijf chemisch al? bedrijf 

• Wie • de heeft marketing het bedrijf van opgericht? het gemaakte product. 

• Waar is de hoofdzetel? 


Waar zijn er overal bijzetels? 

• Waarom zijn die bijzetels juist daar gevestigd? 


• Wat is het logo van het bedrijf? 

De • Hoe leerlingen zagen de vorige logo’s werken eruit? in een team van Het 

• Wat is de bedrijfsslogan? 

• ... 



de mensen die er werken: 


• Welke mensen werken hier? 

• Zijn dat allemaal chemici? 

T• Wat voor jobs doen de chemici? 

• ijdens Welke functies de volgende hebben lessen de andere zullen personeelsleden? 

de leerlingen in team badproducten zoals 

• badzout, Hoe ziet de haargel, werkplaats douchegel van deze enz. mensen maken. eruit Hiervoor (labo, productieplant,...)? 


bedrijfje • Wat zijn op. shiftarbeiders? 

• Waarom zijn die nodig? 


• ... 


de grondstoffen die het bedrijf gebruikt om zijn producten te maken: 

• Vanwaar komen deze ingrediënten? 


• Zijn dit vaste stoffen, vloeistoffen of gassen? 

• Hoe • Een worden organisatiestructuur deze stoffen tot creëren hier getransporteerd? 

voor het eigenhandig produceren 

• ... van de badproducten 


de • veiligheid Factoren leren op het kennen bedrijf: die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 

• Welke van veiligheidskledij het product dragen de werknemers? 

• Is • die Leren kledij hoe voor koopgedrag iedereen beïnvloed gelijk (financiële kan worden groep, door labomensen)? de reclame en de media 

• Welke veiligheidsvoorzieningen zijn er (brandblussers, oogdouches, 

brandweer,...)? 


• Welke pictogrammen worden er voor de veiligheid gebruikt? 

Klassikaal • Wat gebeurt leergesprek. er als er Mogelijke een ongeluk bijkomende zou plaatsvinden? individuele opdrachten voor 

de • leerlingen ... worden vermeld. 

de milieu-inspanningen van het bedrijf: 

benodigdheden 

• Wat gebeurt er met het afval? 

• Is 

• 

er 

Geen 

veel afval? 

• Worden er (vervuilende) stoffen de lucht in geblazen? 

• Waarom komt er altijd zoveel rook uit de schoorstenen? 


• Wat gebeurt er bij de waterzuivering? 

• ... 

Algemeenheden 










Het Een chemisch week productiedirecteur 

bedrijf in het klaslokaal 

TD ijdens eze activiteit de volgende is een lessen rollenspel. zullen De de leerlingen zijn in team productiedirecteur badproducten zoals van een 

badzout, chemisch haargel, bedrijf. douchegel De leerkracht enz. is maken. de Algemeen Hiervoor Directeur. richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

De productiedirecteur dient de winstcijfers van de afgelopen week bekend te maken 

Met aan de deze Algemeen lesactiviteit Directeur. worden De de productiedirecteur leerlingen geïnformeerd becommentarieert over hoe hun deze bedrijf cijfers in en de 

klas stelt wordt mogelijk georganiseerd. 

verbeteringen voor het productieproces voor. 

De leerlingen leren op deze wijze verschillende factoren kennen die mogelijk 


kunnen zorgen voor winst en/of verlies. 


doelstellingen van de badproducten 


• Inzicht • Factoren krijgen leren in de kennen verschillende die belangrijk factoren zijn die voor winst de en prijsbepaling omzet bij de 

productie van het beïnvloeden 

product 

• Winst/verlies • Leren hoe koopgedrag uitrekenen aan beïnvloed de hand kan van worden een (zelf door opgestelde) de reclame formule en de media 






benodigdheden 

benodigdheden 

• Leerlingenwerkblad met vragen – zie bijlage 

• Geen 



Er wordt de leerlingen verteld dat het bedrijf Bubbelblup badschuim maakt. De 

Algemeenheden 

huidige productiedirecteur is ziek. De winstcijfers van de laatste week zijn daarom 

nog niet gekend. Omdat de productiedirecteur nog een tijdje ziek blijft, dienen de 

Voor 

leerlingen 


de taak van de 

maken 

productiedirecteur 

we een onderscheid 

over te 

tussen 

nemen en de winstcijfers van de 

voorbije week te berekenen aan de hand van het leerlingenwerkblad (zie bijlage). 


Deze • winstcijfers de productie moeten in het gerapporteerd chemisch bedrijf worden aan de Algemeen Directeur (de 

leerkracht). • de marketing De berekeningen van het gemaakte worden aangegeven. product. Hierbij dient ook besproken te 

worden wat de verschillen zijn met een normaal dagverloop en hoe deze verschillen 

De de winst voorbereiding beïnvloeden. 

Het weekresultaat De voorbereiding wordt behelst vergeleken de organisatie met een van normaal de klas te verwachten (leerlingen) en resultaat. het lokaal. 

De leerlingen dienen ook voorstellen te formuleren om de problemen die zich 


voorgedaan hebben te verminderen. 



Volgende gegevens worden aan de leerlingen meegedeeld. 


Het productieproces verloopt als volgt: 

Voor de productie van het badschuim worden grondstoffen aangekocht en naar de 

Tproductiesite ijdens de volgende gebracht (zie lessen ook zullen Transportspel). de leerlingen Daar in worden team badproducten deze grondstoffen zoals door 

de werknemers badzout, haargel, vermengd douchegel tot badschuim. enz. maken. In het Hiervoor kwaliteitscontrolelabo richten ze een wordt chemisch het 

bedrijfje badschuim op. gecontroleerd op zijn kwaliteit. Het gemaakte badschuim wordt gestockeerd 

en verkocht in grote containers. 


klas De werknemers wordt georganiseerd. werken in twee shifts. Iedere shift maakt 25 ton badschuim. Tijdens de 

weekends wordt er niet gewerkt, behalve in uitzonderlijke omstandigheden. Dan worden 

de werknemers extra betaald. 


De kostprijs • Een organisatiestructuur voor huur van de site creëren en het salaris voor het van eigenhandig het personeel produceren 

bedraagt € 300. 

(huur en van salaris de badproducten 

personeel = HSP ). De grondstoffen voor 25 ton badschuim worden 

aangekocht • Een organisatiestructuur voor € 450 (aankoopprijs creëren = AP). voor de verkoop van de badproducten 

25 ton • Factoren gemaakt leren badschuim kennen wordt die belangrijk aan de klanten zijn voor verkocht de prijsbepaling 

voor € 800 (verkoopprijs = VP). 






benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 










0



De winst wordt berekend door van de verkoopprijs (omzet) de productiekosten 

T(gemaakte kosten) af te trekken. 


winst badzout, = omzet haargel, – gemaakte douchegel kostenenz. 

maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje winst = VP op. – HSP – AP (zie vorige pagina) 

Met Verschillende deze lesactiviteit factoren bepalen worden de leerlingen productiekosten. geïnformeerd Grote kosten, over hoe zoals hun onderzoek bedrijf in de 

klas naar wordt nieuwe georganiseerd. 

producten en productiemogelijkheden (R&D), installatieontwerp en 

installatiebouw worden al gemaakt voor het product wordt verkocht. De verkoop van 

het nieuwe product moet dus voldoende opbrengen om ook deze kosten te kunnen 


dragen. 

De productiekosten • Een organisatiestructuur of gemaakte creëren kosten kunnen voor het opgedeeld eigenhandig worden produceren in vaste kosten 

en variabele van de kosten. badproducten 


• De • Factoren vaste kosten leren zijn kennen huurprijzen, die belangrijk lonen, zijn infrastructuur, voor de prijsbepaling telefoonrekeningen enz. 

• De van variabele het product kosten zijn gerelateerd aan de productiehoeveelheden. 

Dit • Leren zijn de hoe kosten koopgedrag voor de beïnvloed grondstoffen, kan afvalverwijdering, worden door de reclame elektriciteit... en de media 

Als er niet wordt geproduceerd, zijn er geen variabele kosten, maar wel 


nog vaste kosten. 

Klassikaal Op een normale leergesprek. werkdag Mogelijke bedraagt bijkomende de winst individuele opdrachten voor 


2 x VP – 2 x AP – HSP 

benodigdheden 

2 x 800 – 2 x 450 – 300 = € 400. 

VP en 

• 

AP 

Geen 

worden vermenigvuldigd x 2 aangezien er 2 shiften zijn per dag, HSP is een 

vaste kost voor de 2 shifen. 

praktisChe Op een normale uitvoering werkdag bedraagt de kostprijs of de gemaakte kosten 

Algemeenheden 

2 x AP + HSP 

Voor 2 x deze 450 + lesactiviteit 300 = € 1200. maken we een onderscheid tussen 

Dit betekent 


dat op weekbasis 

de klasorganisatie 

in normale omstandigheden de winst gelijk is aan 

400 • de x 5 productie = € 2000. in het chemisch bedrijf 


De wekelijkse kostprijs bedraagt 


1200 x 5 = € 6000. 


De kostprijzen leerlingen en aankoopprijzen werken zijn fictief in en een kunnen team veranderd worden. van Bij Het verlies 

verkrijgt men een negatief getal. De som van de productiekost is groter dan de 

verkoopprijs. De verkoop heeft te weinig opgebracht om de gemaakte kosten te betalen. 



Het Bijlage chemisch bij ‘een bedrijf week productiedirecteur’ 

in het klaslokaal 

Tmaandag 


Doordat badzout, er een haargel, griepepidemie douchegel is uitgebroken, enz. maken. zijn Hiervoor verschillende richten werknemers ze een chemisch ziek. 

bedrijfje Hierdoor kan op. men maar 25 ton van het product maken. 

Ook bij ziekte worden de werknemers uitbetaald. 


klas dinsdag wordt georganiseerd. 

Er is een tekort aan grondstoffen. Wil men vandaag voldoende badschuim 


produceren, dan moeten er dringend grondstoffen bijgekocht worden. Wegens de 

hoogdringendheid kosten de grondstoffen € 200 meer. 



woensdag 


Een supermarktketen • Factoren leren kennen plant een die grootse belangrijk reclamecampagne zijn voor de prijsbepaling voor het badschuim. Ze 

vragen van een het extra product levering. Daarom wordt er vandaag een extra shift gedraaid zodat er 

75 ton • Leren gemaakt hoe kan koopgedrag worden. De beïnvloed werknemers kan worden krijgen extra door de overuren reclame uitbetaald: en de media € 200. 


donderdag 

Klassikaal Pechdag! Er leergesprek. is een pomp Mogelijke kapot. De bijkomende nieuwe pomp individuele kost € 150. opdrachten Doordat de voor pomp 

de eerst leerlingen moet aangekocht worden vermeld. worden en dan nog vervangen worden, kan er slechts 25 ton 

geproduceerd worden. 

benodigdheden 

vrijdag 

• Geen 

Er is een productiefout opgetreden. De kwaliteit van het badschuim is ondermaats. 

praktisChe De verkoopprijs uitvoering van het badschuim wordt gereduceerd met 50%. 

Algemeenheden 

zaterdag 


Omwille van de grote vraag wordt er uitzonderlijk op zaterdag gewerkt. Er worden 

2 shifts 

• de 

gedraaid. 

voorbereiding: 

De werknemers 


krijgen hiervoor per lot een extra premie van 

€ 200 

• 

uitbetaald. 

de productie in het chemisch bedrijf 







Het Oplossingen chemisch bij bedrijf bijlage in het klaslokaal 

‘een week productiedirecteur’ 

Tmaandag 



bedrijfje 800 – 450 op. – 300 = 50 (winst) 

Met dinsdag deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 


1600 – 900 – 300 – 200 = 200 (winst) 


woensdag 

2400 • Een – 1350 organisatiestructuur – 300 – 200 = 550 (winst) creëren voor het eigenhandig produceren 


donderdag • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten 


800 van – 450 het – 300 product – 150 = -100 (verlies) 


vrijdag 


800 – 900 – 300 = -400 (verlies) 


de zaterdag leerlingen worden vermeld. 

1600 – 900 – 300 – 200 – 200 = 0 

benodigdheden 

weektotaal • Geen 

50 + 200 + 550 – 100 – 400 + 0 = 300 winst op weekbasis 


Algemeenheden 

Door de vooropgestelde problemen zijn de winstcijfers niet regelmatig. 

Voor Om de deze problemen lesactiviteit te verhelpen maken we kunnen een onderscheid de volgende tussen oplossingen voorgesteld worden: 

• Grotere opslagruimtes om grondstoffen op te slaan 

• Medewerkers • de voorbereiding: oproepen de om klasorganisatie 

zieke collega’s te vervangen 

• Grotere • de productie opslagruimtes in het chemisch om het gemaakte bedrijf badschuim in op te slaan 

• Ook • de tijdens marketing de productie van het de gemaakte kwaliteit product. controleren, niet enkel nadien 

• Vervangingsonderdelen opslaan 


... 





III. veilig met chemie 

III. Veilig m chemie 


44

Gevaarsymbolen 

Deze lesactiviteit licht het gebruik van pictogrammen toe. Bijzondere aandacht 

wordt besteed aan de gevaarsymbolen. 

doelstelling 

• De betekenis van pictogrammen leren kennen. 


• Klassikaal leergesprek, gevolgd door individueel werk of groepswerk 

benodigdheden 

• Verzameling lege verpakkingen van huishoudmaterialen 


Opmerking 

Tijdens deze activiteit bestuderen de leerlingen de mogelijke gevaren van 

huishoudproducten. Hierbij is het belangrijk de volgende zaken in acht te nemen: 

• Verpakkingen van huishoudmaterialen zijn leeg en schoongemaakt. 

• Vertel de leerlingen dat bepaalde huishoudmaterialen zich NIET lenen 

tot experimenteren (of laten gebruiken door kinderhanden). 

• Vertel de leerlingen dat zij deze producten thuis slechts mogen 

bestuderen onder supervisie van een volwassene. 

Vooraan op een centrale tafel bevindt zich een verzameling verpakkingen van 

huishoudproducten. Hieronder bevinden zich ook producten zonder gevaarsymbool. 

De verschillende gevaarsymbolen zijn in eerste instantie afgedekt. 

Volgende producten kunnen bv. voorgesteld worden: 

• schoonmaakmiddelen 

• onkruidverdelger 

• levensmiddelen 

III. veilig met chemie

• ovenreiniger 

• white spirit 

• geneesmiddelen 

• ... 

De leerkracht vraagt aan de leerlingen of zij deze producten kennen en wat deze 

producten gemeenschappelijk hebben. Er wordt bv. ook gevraagd waar mama/papa 

thuis deze producten bewaren en waarom. 

Nadien wordt het gebruik van pictogrammen toegelicht om te wijzen op een bepaald 

verbod, een gebod, een aanwijzing of een waarschuwing. 

Pictogrammen zijn eenvoudig in het gebruik. Het zijn afbeeldingen die eenvoudig te 

leren en gemakkelijk te onthouden zijn. Ze bevatten informatie die je ook met taal 

kunt uitdrukken. Het voordeel van pictogrammen tegenover taal is dat je ze sneller 

‘leest’ en dat ze minder plaats innemen. 

Bepaalde producten thuis en in het laboratorium zijn voorzien van een 

waarschuwingspictogram, ook wel gevaarsymbool genoemd. Dit pictogram 

waarschuwt je voor schadelijke eigenschappen van het product. 

Het pictogram kan je waarschuwen voor de volgende eigenschappen: 

• toxisch (giftig) 

• corrosief of bijtend 

• schadelijk 

• ontvlambaar 

• explosief 

• milieugevaarlijk 

• oxiderend 


Voor de verschillende eigenschappen wordt nu gezamenlijk een definitie gezocht. 

toxisch 

corrosief 

oxiderend 

schadelijk 

ontvlambaar 

explosief 

milieugevaarlijk 

Wanneer men met zo’n stof in contact komt, bv. door ze te eten, 

in te ademen of op de huid te morsen, kan men ernstig ziek 

worden (eventueel kan ze de dood veroorzaken). 

Deze stof kan huid, kleren of andere oppervlakken kapotmaken 

wanneer ze ermee in contact komt. 

Een stof die heftig met een andere stof reageert, waarbij er 

warmte vrijkomt. 

Een stof die chronische aandoeningen kan veroorzaken. 

Minder schadelijk dan toxisch. 

Een stof die kan ontbranden, vaak zonder onmiddellijke 

ontstekingsbron (vlam) in de buurt. 

Deze stof kan exploderen wanneer ze in de buurt komt van een 

ontstekingsbron (bv. vlam). Ze kan eventueel ook exploderen 

door wrijvingen of trillingen. 

Deze stof is gevaarlijk voor het milieu. 


De leerlingen vernemen nadien dat het pictogram steeds bestaat uit een vierkant 

met een zwart symbool op een oranje achtergrond. 

De leerlingen kunnen nu zelf pictogrammen ontwerpen voor de bovenstaande 

eigenschappen. 

Nadien worden de correcte pictogrammen voorgesteld. De labels van de uitgestalde 

huishoudproducten worden bestudeerd. 

Hierbij kunnen de volgende vragen gesteld worden: 

• Welke stoffen hebben een gevaarsymbool? Waarom? 

• Zijn er ook geschreven waarschuwingen? 

• Beschrijf de stop van sommige producten (veiligheidsstop). 

• Welke gevaarsymbolen vinden we hier niet? 

• Welke vinden we veel terug? 

•... 

Hierbij kunnen de volgende zaken worden vastgesteld: 

• Stoffen die geen gevaar betekenen voor de gezondheid of de omgeving dragen 

geen gevaarsymbool. 

• Stoffen met een gevaar hebben vaak een veiligheidssluiting voor kinderen. 

• Geneesmiddelen dragen soms het toxisch symbool. Dit wordt bij wet geregeld. 

Antibiotica voor inwendig gebruik moeten steeds het toxisch gevaarsymbool 

dragen. Andere geneesmiddelen dragen bv. het toxisch symbool als de 

verpakkingshoeveelheid driemaal groter is dan de dagdosis. 



Een stof is gevaarlijk als deze één of meer van de volgende eigenschappen heeft: 

explosief, oxiderend, (zeer) licht ontvlambaar, (zeer) toxisch, corrosief, schadelijk 

of milieugevaarlijk. 

Een gevaarlijke stof kan een bestanddeel zijn van een product, bijvoorbeeld van een 

lijm, verf of schoonmaakmiddel. Veelal is het product dan ook geëtiketteerd 

als gevaarlijk. 

Gevaarlijke stoffen hoeven geen ‘chemische’ stoffen te zijn. Ook micro-organismen 

(zoals schimmels en bacteriën) en bijvoorbeeld meelstof kunnen gevaarlijk zijn 

voor de gezondheid. 

Tijdens het werk kunnen ook gevaarlijke stoffen ontstaan. Voorbeelden hiervan zijn 

lasrook en allerlei soorten stof (bijvoorbeeld houtstof en sloopstof). Gevaarlijke stoffen 

kunnen zowel gassen, vloeistoffen als vaste stoffen zijn. 

Chemicaliën dienen steeds voorzien te zijn van een etiket. Hierop staat informatie 

over het product. Gevaarlijke stoffen zijn voorzien van een gevaarsymbool, soms 

aangevuld met een lettercode. Vaak staan op het product ook nog R- en S-nummers. 

Deze verwijzen naar R- en S-zinnen. 

• De R-nummers geven informatie over het risico (Risk). 

• De S-nummers geven veiligheidstips (Safety). 

Als er ‘gevaarlijke’ chemische producten worden gekocht voor beroepswerkzaamheden 

in bv. een laboratorium of bedrijf, dan dient de leverancier een veiligheidsinformatieblad 

over dit product mee te geven. 

Dit veiligheidsinformatieblad (VIB of in het Engels Material Safety Data Sheet 

(MSDS)) bevat informatie over het product. 

Het VIB vermeldt de samenstelling van het product, de risico’s, eerstehulpmaatregelen, 

brandbestrijdingsmaatregelen, maatregelen bij accidenteel vrijkomen 

van het product, hantering in opslag, persoonlijke bescherming, fysische en 

chemische eigenschappen, stabiliteit en reactiviteit, toxicologische informatie, 

ecologische informatie, instructies voor verwijdering en informatie met betrekking 

tot het vervoer en de wettelijk verplichte etikettering, inclusief R- en S-zinnen. 

Momenteel wordt op Europees niveau gewerkt aan internationale chemische 

veiligheidskaarten (letterwoord in het Engels: ICSC). 

Deze kaarten vatten op duidelijke en overzichtelijke wijze de verschillende gevaren 

van chemische producten voor de gezondheid, de veiligheid en het leefmilieu samen. 


Op dit ogenblik zijn er meer dan 1300 kaarten via het internet beschikbaar. 

De oorspronkelijke kaarten zijn in het Engels geschreven en worden vertaald in het 

Nederlands, het Frans en het Duits ( www.iph.fgov.be). 


• Naast gevaarsymbolen kunnen ook andere pictogrammen, zoals 

bv. gebodsborden, reddingsborden, aanwijzingsborden en borden i.v.m. 

brandbestrijding besproken worden. 

• De leerlingen kunnen zelf pictogrammen ontwerpen, die dan gebruikt worden in 

de productiefase van het project. 

• De aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in de chemische industrie’ bevat 

ook een aantal vragen rond het thema veiligheid. 


0


IV. H chemisch bedrijf 

in jouw klaslokaal 


51

Het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal 



bedrijfje op. 



Voor deze lesactiviteit zijn verschillende leerlingenopdrachten vermeld. Deze hoeven 

uiteraard niet allemaal uitgevoerd te worden. Er wordt wel aangeraden het item 

‘veiligheid in het klasbedrijf’ te bespreken. 









• Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten 

voor de leerlingen worden vermeld. 

benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 



• de productie in het chemisch bedrijf (klasbedrijf) 

• de marketing van het gemaakte product 

IV. het chemisch bedrijf 

in jouw klaslokaal


De leerlingen werken in een team van vier leerlingen. Elk team staat voor een 

chemisch bedrijf of productie-eenheid. Net zoals in een chemisch bedrijf hebben 

verschillende mensen een andere verantwoordelijkheid. 

Zo wordt in elk team een directeur productie, een directeur veiligheid/milieu, 

een directeur kwaliteit/onderzoek en een directeur marketing aangeduid. 

Bij de productie van een ander product kunnen de leerlingen eventueel andere 

verantwoordelijkheden opnemen. 

De verantwoordelijkheden en de controletaken van de verschillende functies worden 

hierna opgesomd. 

Tijdens de voorbereiding wordt ook extra aandacht besteed aan de veiligheid in het 

klaslokaal. 

De productiefase bestaat uit de bereiding van het product. Dit gebeurt individueel 

(handenarbeid) door elke leerling, maar wel in teamverband. Bij ‘grootschalige’ 

productie (bv. voor verkoop) kan men op bandwerk overgaan (een leerling meet af, 

een andere leerling roert, een groep leerlingen maakt badzout, een andere groep 

haargel,...) 

De marketing omvat alles wat met de verkoop van het product te maken 

kan hebben. 

Om het product te laten verkopen moet er een verpakking ontworpen worden. 

Bovendien moet er een geschikte naam voor het product gekozen worden 

en een eventuele reclamecampagne ontworpen worden. 

Voor de verkoop zal ook een winkeltje moeten worden voorzien. 

Ook moet de prijs van het product bepaald worden. 

De producten kunnen in de ‘handel’ gebracht worden op moederdag, 

schoolfeesten enz. 


De leerlingen krijgen te horen dat ze een chemisch bedrijf zullen starten. De klas 

wordt in kleine groepjes opgedeeld; elk groepje staat voor een chemisch bedrijf. 

Hun bedrijf zal een aantal badproducten maken. 

In een chemisch bedrijf werken verschillende mensen. Deze hebben uiteraard niet 

allemaal dezelfde functie. Je kunt deze mensen in verschillende groepjes (afdelingen) 

verdelen. Elke afdeling is verantwoordelijk voor één bepaald aspect in het chemisch 

bedrijf. 


in jouw klaslokaal

Er worden nu verschillende afdelingen opgesomd: 

productie 

• Verantwoordelijk voor het zo goedkoop en gemakkelijk mogelijk 

produceren van het product. 

• Kijkt na of het product zo efficiënt en zo goed mogelijk gemaakt wordt. 

kwaliteit – onderzoek 

• Gaat na of het product voldoet aan de kwaliteitseisen. 

• Controleert de kwaliteit tijdens en na de productie. 

veiligheid – milieu 

• Verantwoordelijk voor een veilige arbeidsomgeving. 

• Gaat na of het product milieubewust geproduceerd wordt. 

• Gaat na of de milieunormen gerespecteerd worden. 

marketing – verkoop 

• Verantwoordelijk voor de reclamecampagne en communicatie 

rond het product. 

• Zorgt ervoor dat de klanten het product kopen en tevreden zijn. 

• Zorgt ervoor dat het product voor een zo hoog mogelijke prijs verkocht wordt. 

Opdracht voor de leerlingen 

• Welke afdelingen kunnen er nog zijn? Wat zijn hun taken? 

Er is bijvoorbeeld ook nog een directiecomité, dat verantwoordelijk is voor 

de algemene gang van zaken binnen het bedrijf, een financiële afdeling, die 

verantwoordelijk is voor alles wat met financiën te maken heeft, en nog veel meer. 

De afdelingen productie, kwaliteit, veiligheid en marketing worden opgericht in het 

klasbedrijf. Er is telkens één leerling verantwoordelijk voor een afdeling; hij/zij is de 

directeur van deze afdeling. 


in jouw klaslokaal


• Omschrijf de verschillende directeursfuncties. 

• Wat zijn hun verantwoordelijkheden? 

• Wat zijn hun belangrijkste taken? 

• Hoe worden deze taken vertaald naar jouw klasbedrijfje? 

De verschillende directeursverantwoordelijkheden en taken 

staan hieronder opgesomd. 

DIRECtEuR PRODuCtIE 

• Controleert of het product zo efficiënt en zo goed mogelijk gemaakt wordt. 

• Verantwoordelijk voor materiaal en grondstoffen. 

• Koopt producten aan. 

controletaken 

te controleren voor de start! 

• Staat al het benodigde materiaal netjes klaar? 

• Zijn alle grondstoffen in voldoende hoeveelheid aanwezig? 

• Is het werkblad proper? 

• Zijn alle werknemers aanwezig? 

• Kent iedereen het productieproces? (Leest recept voor.) 

te controleren tijdens de bereiding of nadien: 

• Wordt er rustig gewerkt? 

• Wordt er ordelijk gewerkt? 

DIRECtEuR VEILIGHEID/MILIEu 

• Heeft aandacht voor netheid en orde. 

• Verantwoordelijk voor de veiligheid. 

• Verantwoordelijk voor het milieu (afval). 

• Stelt milieu- en veiligheidsplan op. 

controletaken 

te controleren voor de start! 

• Gaat na of iedereen de geldende veiligheidsregels kent (zie later). 

(Leest deze voor.) 

• Staan er geen boekentassen in de weg? 

• Draagt iedereen een schort of een oud T-shirt? 

• Zijn lange haren in een staart gebonden? 

• Zijn de handen gewassen? 


in jouw klaslokaal


• Worden de veiligheidsregels gerespecteerd? 

• Zijn de handen gewassen? 

• Is alles netjes opgeruimd? 

• Is al het materiaal proper afgewassen? 

• Zijn de resten verzameld en netjes weggegooid? 

• Zijn alle potjes geëtiketteerd? 

• Staan de naam en de inhoud erop vermeld? 

DIRECtEuR KWALItEIt/OnDERzOEK 

• Heeft de leiding bij het ontwerpen van het product en houdt 

de kwaliteit in de gaten. 

• Is verantwoordelijk voor het ontwerp van het product (prototype). 

• Zorgt ervoor dat de kwaliteit van het product goed is. 

• Zorgt voor adequate notering van het experiment, beschrijft nauwkeurig 

de hoeveelheid toegevoegde stoffen. 

controletaken 


• Hoe is de kwaliteit van het product? 

• Is de kleur geslaagd? 

• Ruikt het lekker? 

• Te dik, te dun? 

• Treedt er geen probleem op met het product na bereiding 

(bv. klonteren van de gel)? 

DIRECtEuR MARKEtInG/VERKOOP 

• Is creatief. 

• Is verantwoordelijk voor de reclamecampagne. 

• Bepaalt de naam van het product. 

• Gaat na hoe het product het beste verkoopt. 

• Bepaalt de prijs. 

• Ontwerpt een slagzin. 

controletaken 


• Wat is een geschikt recipiënt? 

• Staat alle informatie op het etiket? 

• Is de kleur geschikt? 

• Is de geur geschikt? 

• Wat is ‘in’, wat is ‘out’? 


in jouw klaslokaal

De leerlingen kunnen naar willekeur een bepaalde functie opgelegd krijgen door de 

leerkracht. Anderzijds kunnen de verschillende bedrijfjes ook samengesteld worden 

volgens de voorkeur van de leerlingen. 

• De leerlingen vormen naar voorkeur een team (bedrijf) en verdelen 

dan de functies. 

• De leerlingen geven door middel van een sollicitatie hun voorkeur aan voor een 

bepaalde functie en op basis hiervan worden de verschillende teams/bedrijven 

samengesteld. 


• Welke directeursfunctie zou jij het liefst vervullen? Waarom? 

• Schrijf een sollicitatiebrief voor een welbepaalde functie. 

Laat de leerlingen bij keuze voor een bepaalde functie de volgende 

richtvragen beantwoorden: 

• Waarom ben jij de geschikte persoon voor deze functie? 

• Welke eigenschappen heb jij die belangrijk zijn voor deze functie? 

• Heb je ervaring in iets waardoor je deze functie extra goed zou 

kunnen uitoefenen? (bv. tekenles voor ontwerp van mooie verpakking, 

experimenteernamiddag gevolgd bij Technopolis,...) 


in jouw klaslokaal

De veiligheid in het klasbedrijf 

Voordat er gestart wordt met de doe-activiteiten moeten de kinderen 

geïnformeerd worden over mogelijke ‘risico’s’, ondanks dat er gewerkt wordt met 

huis-, tuin- en keukenmateriaal. Maak ook duidelijk dat de kinderen thuis NOOIT 

mogen experimenteren zonder toestemming. 

Verwittig de ouders. De gebruikte grondstoffen zijn niet schadelijk voor de 

gezondheid, maar kunnen een zeldzame keer allergische reacties uitlokken. Dit kan 

bijvoorbeeld het geval zijn met Parabeen K, een veelgebruikt conserveringsmiddel dat 

voorkomt in cosmetica (zie ook woordenlijst) en bepaalde etherische oliën. 

Bespreek duidelijk met de kinderen wat er moet gebeuren bij een ongeval 

(bv. product gemorst: zelf opruimen, juf/meester laten opruimen). 

Indien er etherische olie in het oog terecht komt, kan je spoelen met fysiologisch 

water of gebruik maken van een oogspoelfles. 

Hieronder zijn de belangrijkste aandachtspunten vermeld, in willekeurige volgorde: 

• Enkel uitvoeren wat beschreven staat en met de producten die beschreven zijn 

• Niet beginnen experimenteren zonder toestemming 

• Boekentassen aan de kant, weg van de lessenaar (struikelgevaar) 

• Niet eten of drinken tijdens de experimenten 

• Handen wassen VOOR en NA het experimenteren 

• Tijdens het experimenteren niet in de ogen wrijven 

(vooral etherische oliën kunnen prikken) 

• Gemorst product verwijderen 

• Niet leunen op de lessenaar 

• Nooit proeven van de producten 

• Producten etiketteren 

• Rustig werken, niet duwen of trekken 

• Telefoonnummer van het antigifcentrum kennen (070 / 245 245) 

• Noodnummers kennen (internationaal, ambulance/brandweer, politie) 

• Schort of oud T-shirt dat mag vuil worden dragen 

• Geen flapperende mouwen 

• Lange haren vastbinden 

• Veiligheidsiconen kennen 


in jouw klaslokaal


• Ontwerp veiligheidsiconen voor jullie bedrijf, die duidelijk maken wat mag 

en niet mag tijdens het experimenteren. 

• Ontwerp een veiligheidsposter die wordt opgehangen aan de klasdeur, zodat 

de andere leerlingen op school weten wat er in jullie klaslokaal gebeurt. 

• Stel als directeur veiligheid/milieu een veiligheidsplan op. 

De productie 

De productie van de verschillende badartikelen wordt uitgebreid toegelicht in het 

Receptenboek van Nikko en Co. In het pakket zijn voldoende grondstoffen voorzien 

om elke leerling één keer elk product te laten maken (toereikend voor een klas van 24 

leerlingen). 

De marketing 

Een belangrijk onderdeel van het project is de ‘verkoop’ van de zelfgemaakte 

producten. We hebben immers op basis van eenvoudige grondstoffen een product 

met een meerwaarde gecreëerd, een product waarvoor mensen bereid zijn te betalen. 

Een product dat cadeau gegeven kan worden, bv. voor moederdag. 

Om het product te kunnen verkopen, moet er echter eerst een verkoopstrategie 

bepaald worden. 

Het verkoopplan kan opgesteld worden voordat men begint met het produceren. 

Het kan ook opgesteld worden na de productiefase. 

Het hele marketingaspect, gaande van het ontwerp voor verpakking en winkel, de 

prijsbepaling, de reclamecampagne tot de verkoop, kan ook door een andere klas 

worden uitgevoerd. 


in jouw klaslokaal


Stel in groep een verkoopstrategie op. Denk na over wat je wilt verkopen, aan 

wie je dit wilt verkopen en hoe je dit gaat verkopen. De directeur Marketing 

stelt dit plan nadien voor aan de Algemeen Directeur (leerkracht). 

Laat de leerlingen brainstormen over deze opdracht. Hierbij kunnen de volgende 

richtvragen worden gebruikt: 

• Wie zijn de klanten? (Ouders, medeleerlingen, buren,...) 

• Waarom willen de klanten dit product kopen? 

(Goed, mooi, zelfgemaakt, exclusief) 

• Hoe worden de klanten op de hoogte gebracht van het product? 

(Schoolkrantje, reclameborden, mond-tot-mondreclame) 

• Hoe wordt het product aangeprezen? (Met een slagzin, een interview, 

een publi-advertentie,...) 

• Hoe wordt het product verkocht? (Per brief, in een schoolwinkeltje, 

via het internet, deur aan deur,...) 

• Wat is de naam van het product? (Bubbelblup) 

• Wat is de slagzin? (Bubbelblup bubbelt beter) 

• Wat is het logo? 

• Waarop letten klanten als ze het product kopen? 

(Kwaliteit, hoeveelheid, prijs, verpakking) 

• Hoe kan er een goede service geleverd worden? 

Naamgeving en verpakking vormen een belangrijk argument om een bepaald 

product te kopen. Na het opstellen van de verkoopstrategie moeten de leerlingen 

zich bewust zijn van de invloed van reclame en media op het aankoopgedrag van de 

consument. Om deze invloed beter te leren kennen, kunnen de leerlingen eventuele 

klanten ondervragen over hun aankoopgedrag. 

Als laatste stap komt de prijsbepaling. De verkoopprijs kan men fictief bepalen. 

Anderzijds kunnen de leerlingen ook trachten een zo correct mogelijke prijs te 

berekenen door rekening te houden met de verschillende factoren die de prijs 

beïnvloeden. 


in jouw klaslokaal 

0


• Bepaal de prijs voor je product. 

• Waarop moet je letten? Hoe maak je winst? 

Geef je korting voor meerdere aankopen of niet? 

• Let ook op het milieu. Vraag je statiegeld voor glazen verpakkingen of niet? 

De factoren die winst en verlies bepalen, worden besproken in de aanvullende 

activiteit ‘Een week productiedirecteur’. 

Verschillende factoren bepalen de prijs van het product. 

Grote kosten, zoals onderzoek naar nieuwe producten en 

productiemogelijkheden (R&D), fabrieksdesign en fabrieksbouw, worden al 

gemaakt voor het product wordt verkocht. De verkoop van het product moet 

dus voldoende opbrengen om ook deze kosten te kunnen dragen. 

De opstartkosten worden vaak gedragen door de bank (lening) of door 

investeerders. 

De productiekosten kunnen opgedeeld worden in vaste en variabele kosten. 

De vaste kosten zijn huurprijzen, lonen van de arbeiders, infrastructuur, 

herbruikbaar materiaal, telefoonrekeningen enz. 

De variabele kosten zijn gerelateerd aan de productie. Dit zijn de kosten voor 

de grondstoffen, afvalverwijdering,... Als er niet wordt geproduceerd, zijn er 

geen variabele kosten, maar wel nog vaste kosten. 

Ook met de marketingkosten moet men rekening houden bij de prijsbepaling. 

Het verschil tussen vaste kosten en variabele kosten kan aan de hand van een 

vraagstuk worden toegelicht. 

Het bedrijf Bubbelblup maakt badschuim. 

De werknemers krijgen een uurloon van 10 euro uitbetaald. 

De grondstoffen voor het badschuim kosten 50 cent per flesje badschuim. 

Het flesje zelf kost 20 cent. 

Hoeveel kost 2 uur produceren als je 

• 5 flesjes per uur maakt 

• 10 flesjes per uur maakt 

• 15 flesjes per uur maakt? 


in jouw klaslokaal

5 flesjes per uur 10 flesjes per uur 15 flesjes per uur 

loon € 20,00 € 20,00 € 20,00 

grondstof € 5,00 € 10,00 € 15,00 

flesje € 2,00 € 4,00 € 6,00 

prijs per flesje € 2,70 € 1,70 € 1,37 

De kosten die steeds ongewijzigd blijven, ongeacht hoeveel je produceert, zijn de 

vaste kosten. De overige kosten zijn de variabele kosten. 


in jouw klaslokaal


V. Reptenboek 


badzout, haargel, douchegel 

van 

enz. maken. 

Nikko 

Hiervoor richten 

en 

ze een chemisch 

Co 

bedrijfje op. 













BENODIGDHEDEN 

• Geen 


Algemeenheden 








De leerlingen werken in een team van H

Receptenboek van Nikko & Co 

De verschillende recepten kan u terugvinden in het receptenboek. 

Er zijn voor de leerlingen zeven recepten/activiteiten voorzien: 

• Badzout 

• Haargel 

• Superslijm 

• Bruisballen 

• Douchegel 

• Badschuim 

• Superbubbelbellenblaas 

De activiteiten dienen niet in deze volgorde uitgevoerd te worden. Wel is het zo dat 

qua handelingen badzout en haargel de eenvoudigste activiteiten zijn. 

Specifieke hints en tips worden voor elk product afzonderlijk gegeven. Deze 

informatie wordt aangevuld met achtergrondinformatie. Dit kan voordien klassikaal 

besproken worden. 

Algemeenheden die voor alle recepten gelden, zijn hieronder weergeven. 


• Badartikelen produceren en verkopen 

• Veilig en milieubewust produceren 

• Een laboprocedure uitvoeren 

• Verantwoordelijkheden opnemen 

• Gezag aanvaarden van anderen 

• Leren experimenteren: plannen, uitvoeren, rapporteren 


• De leerlingenactiviteiten worden uitgevoerd in team. 

• 1 team = 1 chemisch bedrijf 

• Bedrijfsgrootte: vier leerlingen 

• Verschillende afdelingen binnen het bedrijf: 

• Productie 

• Veiligheid/milieu 

• Kwaliteit/onderzoek 

• Marketing/verkoop 

V. receptenboek van nikko & co

• Elke leerling heeft de verantwoordelijkheid voor 1 specifieke afdeling. 

De verantwoordelijkheden en taken die bij 1 bepaalde afdeling horen, zijn 

voordien bepaald (zie ‘Het chemisch bedrijf in het klaslokaal’, p. 54-57). 

• Elke leerling kan het product individueel bereiden. 

benodigdheden 

De benodigdheden voor een specifieke proef worden vermeld op de receptenfiche. 

Volgende producten dienen zelf meegebracht te worden door 

leerkracht of leerling: 

• mengkom – handig zijn plastieken soepborden (te koop bij AVA) 

• maïzena 

• geconcentreerd citroensap 

• gedemineraliseerd water (geen droogkastwater) 

• olie (geurloos), bv. zonnebloemolie 

• afwasmiddel 

• trechter 

Verder komt een voorraad potjes, flesjes, lepels, plastieken bekers enz. 

steeds van pas. 


V. receptenboek van nikko & co 

In het receptenboek staan de verschillende recepten voor het eigenhandig produceren 

van badartikelen. Bij ieder recept zijn de verschillende benodigdheden, d.i. 

grondstoffen en materiaal, aangegeven. Daaronder staat het eigenlijke recept. 

De hierna volgende tips gelden voor alle recepten. 

• Neem met de leerlingen nog eens duidelijk hun verantwoordelijkheden door, 

check de veiligheidsregels. 

• Zorg ervoor dat het recept eerst volledig wordt doorgelezen. 

Op die manier weet elke leerling wat hij/zij dient te doen. 

• Als werktafel wordt best een vierkant gemaakt met twee lessenaars. 

Deze worden beschermd, bv. met papieren tafelkleed, krantenpapier, 

plastieken placemats... Er wordt met kleurstof gewerkt. Hoewel de kleurstof 

wateroplosbaar is, zijn de vlekken toch hardnekkig om te verwijderen. 

De kinderen dragen daarom ook best een schort of oude kledij.


• Materiaal en grondstoffen kunnen per team worden klaargezet of de directeur 

productie kan al het benodigde materiaal voor het hele team verzamelen. Dit 

materiaal bevindt zich dan op een centrale tafel. 

• Voorzie voldoende potjes, flesjes,... zodat de directeur productie de 

benodigdheden eenvoudig naar de werktafel van het team kan meenemen. 

• Op het einde van de activiteit wordt het materiaal weer schoongemaakt met 

water en afwasmiddel. Zorg ervoor dat de afwasplaats vlot toegankelijk is. 

Maak afspraken over wie wanneer afwast. 

• Afval kan in de vuilnisemmer gegooid worden. Vloeistoffen worden steeds 

met voldoende water weggespoeld.

Badzout 



• Het gebruikte zout kan vervangen worden door andere zouten of 

hiermee gemengd worden, bijvoorbeeld 

• dode-Zeezout 

• kristalsoda (natriumcarbonaat, Na2CO3, te koop bij de drogist of 

in de supermarkt) 

• magnesiumsulfaat (‘Epsom salt’, MgSO4, te koop bij de drogist) 

• zuiveringszout (natriumbicarbonaat, NaHCO3) en citroenzuur, verhouding 1:1, 

dit geeft bruisend badzout (zie ook bruisballen). 

• Een droge recipiënt is belangrijk. Het zout kan samenklonteren als 

het te vochtig is. 

• Etherische olie en kleurstof mengen gaat ook handig in een diepvrieszakje 

waaraan men dan het gewenste zout toevoegt. 

• Enkel de grote kristalblokken dienen fijngemaakt te worden. 

• Grote kristallen kunnen ook fijngemalen worden met een deegroller. 

• Als je kleurstoffen wilt mengen voor een nieuwe kleur, doe dit dan vooraf. 

• Badzout toevoegen als je reeds in bad zit. Niet-opgeloste deeltjes zakken 

namelijk naar de bodem. 

• Na het nemen van een bad het lichaam goed afspoelen en insmeren met crème. 

• Boekjes over de eigenschappen van etherische oliën zijn vaak te verkrijgen 

in reformwinkels. Hierin kun je lezen welke oliën rustgevend zijn, welke goed 

voor verkoudheid enz. 

Marketingtips 

• Glazen recipiënten als verpakking zijn het mooist (Dille en Kamille, potjes 

van Stassano-yoghurt, doopsuikerverpakking,...). 

• Stoffen recipiënten zijn ook mogelijk, maar opgepast voor vetvlekken als er te 

veel olie wordt gebruikt. 

• Kristallen van verschillende grootte kunnen gemengd worden. 

• Verschillende kleuren badzout mengen na het kleuren van het badzout. 

• Echte lavendel toevoegen aan lavendelgeurbadzout. 

• Geraspte sinaasappelschil/citroenschil toevoegen aan citrusbadzout.



Zout doe je in de soep en op je frietjes. Dit zout noem je ook keukenzout of tafelzout. 

De chemische naam voor dit zout is natriumchloride (chemisch symbool NaCl). 

Badzout, soda, kunstmest, zuiveringszout, gips, bitterzout, bakpoeder en nog vele 

andere stoffen noemen scheikundigen ook zouten. Hiermee duiden ze aan dat deze 

stoffen chemisch gezien tot dezelfde groep behoren en gelijkaardige eigenschappen 

hebben. 

Vele zouten lossen goed op in water. Ze vormen dan ionen. Ionen zijn geladen 

deeltjes. Flessenwater bevat verschillende zouten. Dat zie je duidelijk op het etiket. 

Omdat er in verschillende merken van water verschillende zouten (of in verschillende 

concentraties) aanwezig zijn, smaakt elk water anders. Het ion Na+ zorgt bijvoorbeeld 

voor een zoute smaak. 

Van de voorgestelde zouten voor badzout zijn kristalsoda en magnesiumsulfaat 

zuivere stoffen. Dode-Zeezout is een mengsel van verschillende zouten. Juist 

daardoor wordt er aan Dode-Zeezout een therapeutische werking toegeschreven. 

Dode-Zeezout is geen gewoon zeezout. Gewoon zeezout is grof keukenzout. Koop 

dus geen keukenzout om badzout te maken en gebruik zeker geen badzout in 

de keuken. 

Natriumchloride of keukenzout is een belangrijke grondstof in de chemische 

industrie. Keukenzout hoeft men niet te maken, het moet enkel gewonnen worden 

uit de zee of uit zoutmijnen. 

Uit natriumchloride maakt men chloorgas, soda en natronloog. Deze stoffen zijn 

op hun beurt weer belangrijke chemische grondstoffen. Ze worden gebruikt als 

grondstof om andere producten te maken. 

Andere belangrijke zouten worden gemaakt in de chemische industrie, bv. soda of 

natriumcarbonaat. 

aanvullende aCtiviteit 

• Een andere activiteit met zout wordt beschreven onder ‘Zouttuin’ (p. 85).

Haargel en superslijm 



• 1 ml bevat ongeveer 20 druppels (dit kunnen de leerlingen voordien in een 

aparte oefening zelf vaststellen). Een normale koffielepel heeft een inhoud van 

5 ml, een soeplepel 15 ml. 

Haargel 

• Het toevoegen van de gelvormer gebeurt het best in lauwwarm water. 

• Er worden zeer kleine hoeveelheden toegevoegd (eventueel met een zeefje). 

• De gelvorming gebeurt na toevoeging van de gelvormer. 

Goed roeren zodat er zich geen klonters vormen. 

• Eventueel kun je de gelvormer toevoegen aan het water in de recipiënt en 

dan krachtig schudden. 

• De haargel wordt bereid met gedemineraliseerd water. 

Superslijm 

• Het toevoegen van guarmeel gebeurt het best in lauwwarm water. Gebruik een 

stevige plastieken fles. 

• Handen wassen na het bereiden van de boraxoplossing. 

• Na toevoeging van het guarmeel aan water treedt er al een verdikking op, maar 

niet zoveel. De werkelijke verdikking gebeurt door het boraxwater. De verdikking 

is volledig na enkele minuten. Het toevoegen van azijn verbreekt de gel. 

• De boraxoplossing niet te krachtig door de oplossing roeren. 

• Hoe meer borax er wordt toegevoegd, hoe steviger het slijm. 

• Er kan gewoon leidingwater gebruikt worden bij de bereiding van het slijm. 

• Enkele druppels kleurstof zijn voldoende om de guarmeeloplossing te kleuren. 

• Het slijm kan in de koelkast bewaard worden. Opgelet: voorzie het potje van 

een etiket. Nadat de slijmeigenschappen verdwenen zijn, kun je opnieuw wat 

boraxoplossing toevoegen om weer slijm te verkrijgen. 

• Slijm leent zich niet zo goed tot verkoop, omdat de slijmerige eigenschappen 

snel verdwijnen. Wel kan men op opendeurdagen de bezoekers zelf slijm laten 

maken. 

• Aangezien slijm moeilijk bewaart, kan overwogen worden dit slijm zonder 

Parabeen K te maken. De leerlingen kunnen dan tijdens de productiefase even 

met het slijm spelen en nadien weggooien. 

• Slijm hoort thuis bij het gewone afval. 

• Boraxoplossing met voldoende water door de gootsteen spoelen.


Marketingtips 

• Het testen van de kwaliteit is subjectief. Laat de leerlingen zelf criteria 

bedenken. 

• Een wet-gel voor in het haar wordt verkregen door glycerine (15 ml, te verkrijgen 

bij de drogist) aan de waterige oplossing toe te voegen. 

• Er kunnen glitters aan de haargel worden toegevoegd (niet te veel!). 

0


Voor het maken van haargel en slijm wordt een gelvormer gebruikt. Beide gelvormers 

bezitten de eigenschap dat ze op de een of andere manier zeer goed water kunnen 

absorberen. Hierdoor wordt de oplossing stroperig of viskeus. Ze ‘loopt’ of vloeit 

niet meer zo goed. Voorbeelden van andere viskeuze stoffen zijn bv. siropen, honing, 

vloeibare lijmen enz. 


Bij de haargel wordt gebruik gemaakt van een synthetische gelvormer, d.w.z. een 

gelvormer die gemaakt is in een chemisch bedrijf. Synthetische gelvormers worden 

veel gebruikt in de cosmetica en dienen vooral voor het dikken van crèmes, shampoos 

e.d. Ook in pampers, maandverbanden,... worden gelvormers gebruikt. 

De INCI-code van de gelvormer is sodium carbomer. 

Voor het maken van slijm gebruiken we de natuurlijke gelvormer guarmeel. 

Guarmeel wordt verkregen door de guarboon te malen. 

Het begrip polymeer 

Gelvormers zijn polymeren. Het begrip polymeer komt van het Grieks. ‘Poly’ komt 

van polys en betekent ‘veel’. ‘Meer’ komt van het Griekse meros en betekent ‘eenheid’. 

Het polymeer ontstaat wanneer vele eenheden of monomeren (mono = een) zich 

chemisch verbinden. De chemische reactie wordt een polymerisatiereactie genoemd. 

Alle plastieksoorten zijn voorbeelden van polymeren. Wol, zijde, katoen en zetmeel 

zijn voorbeelden van biopolymeren. Deze komen voor in de natuur. Ook guarmeel is 

een biopolymeer. 

Polymeren zijn zeer grote, ketenvormige of lange moleculen. Deze lange ketens 

zitten door elkaar als spaghettislierten. Als de ketens goed bij elkaar worden 

gehouden, krijg je een stijve plastieksoort, bv. brilglas. Als de ketens langs elkaar 

heen kunnen bewegen, is het plastiek buigzaam, bv. een plastiek zakje. 

Gel en mengsels 

Een gel is een stevige suspensie. Een gel wordt gevormd door een vaste stof te 

verdelen in een vloeistof. Een suspensie is niet stabiel. Dit merk je bv. aan het slijm: 

na enige tijd verliest het zijn eigenschappen. Je ziet een waterige oplossing boven op 

de slijmrest drijven. Suspensies worden ‘gemengd’ gehouden met een stabilisator. 

Ook aan andere mengsels worden soms speciale namen gegeven. Dit is afhankelijk 

van de aggregatietoestand van de zuivere stoffen die in het mengsel aanwezig zijn. 

• Een schuim is een gas gemengd in een vloeistof, 

bv. eiwitschuim = lucht en eiwit.

• Een vast schuim is een gas gemengd in een vaste stof, 

bv. piepschuim, puimsteen. 

• Een vloeistof verdeeld in een gas is een mist of een nevel. 

• Een vaste stof verdeeld in een gas wordt ook een mist of een nevel genoemd. 

Soms spreekt men ook van aërosol of van een rook. 

• Een vloeistof die niet oplost in een andere vloeistof noemt men een emulsie, 

bv. azijn en olie = vinaigrette. Na verloop van tijd ontmengt dit mengsel. Men 

kan het vermengen verbeteren met een emulgator. 

Visuele voorstelling van de begrippen monomeer, polymeer, 

stijf en buigzaam 

De begrippen monomeer, polymeer, stijf en buigzaam kunnen op de volgende 

manier worden verduidelijkt. 

De leerkracht roept vijf leerlingen naar voor. Deze leerlingen zijn de monomeren. Dit 

kan extra benadrukt worden door expliciet tegen de leerlingen te zeggen: ‘Jij bent 

monomeer 1, jij bent monomeer 2’ enz. 

Dan vindt de polymerisatiereactie plaats. Twee monomeren (mono = een) worden 

met elkaar verbonden en vormen een dimeer (di = twee). De leerlingen geven elkaar 

een hand. 

Het volgende monomeer wordt gebonden aan het dimeer; er wordt een 

trimeer gevormd. En zo gaat men verder. Honderden monomeren worden met 

elkaar verbonden; men heeft een polymeerketen. Zo worden er tijdens de 

polymerisatiereactie vele polymeerketens gevormd. 

De polymeerketen, hier bestaande uit vijf monomeren, beweegt nu door de klas. 

Met vijf andere leerlingen wordt er nog een polymeerketen gevormd. De twee 

polymeerketens lopen door de klas. Deze kunnen wel onafhankelijk van elkaar 

bewegen. De beweging van de ene polymeerketen wordt niet bepaald door de 

beweging van de andere polymeerketen. We hebben een buigzaam plastiek. 


We kunnen nu ook de ketens bij elkaar houden. Dit gebeurt door een andere leerling 

naar voor te roepen. Deze plaatst zich tussen de twee ketens en neemt met beide 

armen telkens een keten vast. 

De polymeerketens beginnen zich weer te bewegen, maar worden nu in 

hun bewegingsvrijheid beperkt door de medeleerling. We hebben een stijve 

plastieksoort. De twee ketens kunnen zich niet meer onafhankelijk van elkaar 

bewegen, want de medeleerling verbindt hen. We hebben een stijve plastieksoort.

Bruisballen 

Het maken van bruisballen vraagt enige handigheid, die men verkrijgt door 

te proberen. Het materiaal is zeer droog en laat zich dus moeilijk vormen. 

Eventueel kan er een beetje plantaardig vet toegevoegd worden voordat de 

vormpjes gemaakt worden. Dit vet, bv. sheabutter, kan besteld worden bij 

Spinnrad. 



• Vraag de leerlingen vooraf een mengkom mee te brengen. 

• Magnesiumsulfaat is geen noodzakelijk ingrediënt. 

Dit kan weggelaten worden. 

• Amandelolie kan vervangen worden door een goedkopere olie, 

bv. zonnebloemolie. 

• Let op, de kleurstof mengt zich niet met de olie. Ze verdeelt zich enkel in 

kleine bolletjes. Er wordt een emulsie gevormd. 

• Er moet rustig doorgewerkt worden nadat de oliën zijn toegevoegd, 

zodat het mengsel niet uitdroogt. 

• Als het moeilijk is om balletjes te vormen, kan er meer olie toegevoegd worden. 

Het uitdrogen duurt dan langer. 

• Zorg ervoor dat er tijdens het uitdrogen geen water in contact komt met 

de bruisballen. 

• Tijdens het uitdrogen kan het lijken alsof de vorm groeit. Dit komt omdat de 

reactie al deels gestart is met het water uit de lucht. Er is dan minder reactie in 

het bad. 

• Om de bruisbal uit zijn vormpje te halen, moet je hem er gewoon uit drukken, 

niet draaien met de twee helften bijvoorbeeld. 

• Bruisballen worden het best gemaakt als het niet vochtig is. Er is namelijk ook 

reactie met het water uit de lucht. 

• Bepaalde plastiekfoliën laten water uit de lucht door. Zo kan de reactie starten 

en is het bruisen minder effectief. 

• Borax kan als emulgator gebruikt worden. De amandelolie en etherische olie 

worden dan beter in het badwater gemengd. Hiervoor moeten bij de vloeistoffen 

nog 1 eetlepel water en een halve koffielepel borax extra toegevoegd worden. 

Opgelet met het toevoegen van dit mengsel aan de poeders in de mengkom. 

Dit gebeurt langzaam, maar er moet wel snel gemengd worden, zodat de 

bruisreactie niet start. 

• De vloeistof mag niet te snel worden toegevoegd, anders start de bruisreactie. 

Dit komt door het contact met water of een waterige oplossing (kleurstof).

Marketingtips 

• De leerlingen kunnen verschillende vormpjes uitproberen 

(koekvormpjes, siliconenvormpjes, strandvormpjes). 

• Gebruik niet te veel kleurstof. Bruisballen in de winkel zijn ook 

niet sterk gekleurd. 

• Zoek een geschikt recipiënt om de bruisballen in te bewaren. 



Gasvormingsreactie 

Bruisballen worden gebruikt om op een zeer handige manier geurstoffen, etherische 

oliën en eventueel verzorgende stoffen in het bad te verspreiden. Dit zijn stoffen die 

anders slecht in het water verdeeld worden. 

De bruisreactie wordt veroorzaakt door een chemische reactie tussen het aanwezige 

natriumbicarbonaat (zuiveringszout) en het citroenzuur. Het magnesiumsulfaat 

wordt toegevoegd om de bruisbal een glinsterend effect te geven. Magnesium heeft 

daarnaast ook een relaxerende werking. De amandelolie heeft een verzorgend effect 

op de huid. De etherische oliën zorgen voor de geur. De overige bestanddelen in de 

bruisbal zijn vul- en hulpstoffen. 


Natriumbicarbonaat reageert met zure oplossingen. Een zure oplossing wordt 

gevormd door een zuur dat is opgelost in water. Hier reageert natriumbicarbonaat 

met citroenzuur. Er vindt nog geen reactie plaats wanneer de bruisbal wordt 

gemaakt. Wordt de bruisbal in het bad gedaan, dan lost het citroenzuur op in het 

water. We hebben nu een zure oplossing en stellen vast dat er een reactie plaatsvindt. 

De bal begint te bruisen. 

Door de reactie tussen natriumbicarbonaat en citroenzuur wordt een nieuwe stof 

gevormd, koolstofdioxide (opgelet, niet verwarren met koolstofmonoxide, dit is 

CO-gas uit bv. een slecht werkende kachel). Koolstofdioxide is een gas. Het bruisen 

wordt dus veroorzaakt door dit gas, dat wil ontsnappen. De belletjes in het water zijn 

gasbelletjes, die gevuld zijn met koolstofdioxide. 

Koolstofdioxide zit ook in spuitwater, cola,... 

Een bruistablet, bv. aspirine bruis, bevat ook natriumbicarbonaat en een zuur. Door 

het bruistablet in water te brengen begint de bruisreactie. Door de bruisreactie wordt 

het geneesmiddel, of beter gezegd de actieve stof, beter verdeeld in het water. 

Aggregatietoestand: vast – vloeibaar – gas 

Een steen is vast, water is een vloeistof en lucht is een gas(mengsel). 

Vast, vloeibaar of gasvormig zijn de aggregatietoestanden van een stof. Bij een 

bepaalde temperatuur en druk bevindt elke stof zich in een van deze drie toestanden. 

Verandert de temperatuur of de druk, dan kan ook de aggregatietoestand van 

de stof veranderen. Zo is water een vloeistof bij kamertemperatuur (en normale 

druk). Bedraagt de temperatuur 100 °C, dan kookt water en wordt het een gas, nl. 

waterdamp. Bedraagt de temperatuur 0 °C, dan bevriest het water en wordt het vast.


• Een vaste stof heeft een welbepaalde vorm en een welbepaald volume. 

• Een vloeistof heeft enkel een welbepaald volume. De vloeistof neemt de 

vorm aan van de container waarin het zich bevindt. 

• Een gas heeft vorm noch volume. Eenzelfde hoeveelheid gas kan in een kleine 

container of in een grote container gedaan worden. In beide gevallen verspreidt 

het gas zich over de volledige beschikbare ruimte, de hele container. In een 

kleine container is de gasdruk wel hoger. 


• Andere activiteiten met natriumbicarbonaat zijn beschreven onder 

‘Experimenteren met natriumbicarbonaat’ (p. 88).

Douchegel en badschuim 



• Laat de leerlingen de verschillende ingrediënten langzaam toevoegen, zodat 

ze kunnen waarnemen wat er gebeurt. De verschillende tensiden hebben 

een verschillende viscositeit (stroperigheid). Door ze met elkaar te mengen 

verandert de viscositeit. 

• Laat de leerlingen ook de geur waarnemen voordat de etherische oliën 

zijn toegevoegd. 

• Niet te hard roeren, want dan begint de oplossing te schuimen. 

Dit komt doordat er lucht onder de vloeistof gemengd wordt. Dit schuim kan 

weggeschept worden of verdwijnt na verloop van tijd (fles niet afsluiten). 

• Kleurstof hoeft niet toegevoegd te worden. 

• Rewoderm dikt pas na enkele ogenblikken. Rewoderm werkt ook alleen maar 

bij een zure oplossing. Door citroensap toe te voegen kan de douchegel dan 

plots zeer dik worden. In dat geval wordt er extra water toegevoegd. 

• Er is weinig verschil tussen de bereidingswijze van de douchegel en die van 

het badschuim. Het onderscheid zit in de gebruikte tensiden. Zetesol is een 

sterk schuimend tenside. 

• Tensidemengsels met Zetesol kunnen verdikt worden met keukenzout. 

• Onze huid is licht zuur (pH 5,5 – 6). Om huidvriendelijk te zijn benadert de 

pH van een douchegel het best onze huid-pH. Dit wordt gedaan met citroensap 

of citroenzuur. De leerkracht test het best eerst vooraf de correcte hoeveelheid 

citroensap die toegevoegd moet worden. Voeg citroensap toe en bepaal de pH. 

• De pH-bepaling gebeurt als volgt. Er wordt een lepeltje douchegel opgelost in 

ongeveer 50 ml water. Goed roeren. De pH wordt bepaald met een pHpapiertje 

of een pH-stick. Vergelijk de kleur op het pH-papiertje met de 

referentiewaarden voor pH 6. De pH moet ongeveer 5,5-6 benaderen. 

• De houdbaarheid bedraagt ongeveer 3 maanden. Opgepast met de hoeveelheid 

Parabeen K (beter te weinig dan te veel). Zie ook de productinfo (zie pag. 106). 

• Als de douchegel/badschuim te dik is, kan u extra water toevoegen. Als de 

douchegel/badschuim te dun is, voeg dan eerst extra citroensap toe (1 ml). 

Wordt de oplossing niet dikker, voeg dan nog wat Rewoderm toe.


In de cosmeticabranche worden alle stoffen aanwezig in het product aangeduid 

met een INCI-code. Op het etiket staan deze codes vermeld. De producten worden 

gerangschikt volgens dalende concentratie (hoeveelheid). 

De INCI-benaming van de gebruikte producten is als volgt: 

• Betain HT: Coc(o)amidopropyl Betaine, 

een gemengd natuurlijk/synthetisch product 

• Glycintenside: Disodium Coc(o)amphodiacetate, 

de merknaam is Rewoteric AM-2C/MN, een synthetisch tenside 

• Zetesol: MIPA-Laureth Sulfate, Coc(o)amidedopropyl Betaine, 

een synthetisch product 

• Rewoderm: PEG-200 Hydrogenated Glyceryl, PEG-7 Glyceryl cocoate 

• Mulsifan CPA: Laureth-4 

De tensiden Betain HT, Glycintenside en Zetesol zijn kunstzepen en verwijderen het 

vuil. Elk tenside heeft specifieke eigenschappen. De gebruikte tensiden zijn geschikt 

voor de eerder droge huid. 

Naast deze wasactieve stof zitten in een douchegel nog vele hulpstoffen. Deze 

hebben verschillende functies. 

• Rewoderm wordt toegevoegd als verdikkingsmiddel, zodat de douchegel 

niet onmiddellijk van de huid glijdt. Het laat ook toe de douchegel beter 

te verdelen. 

• Mulsifan is een emulgator. De stof zorgt ervoor dat de oliën 

(de etherische olie en de amandel- of zonnebloemolie) met de waterige 

oplossing gemengd kunnen worden. 

• Parabeen K wordt toegevoegd als conserveermiddel. 

• Olie wordt toegevoegd om uitdroging van de huid tegen te gaan. 

De werking van tensiden 

Afwassen, schoonmaken, wassen,... Zonder gepast middel is het zeer moeilijk. 

Het vuil en vet verwijdert zich dan maar moeizaam. De zeep ontbreekt! 

Zeep was het eerste geschikte product om vuil mee te verwijderen. Het werd 

al bij de Romeinen gebruikt. Ook nu nog is het een van de meest gebruikte 

schoonmaakmiddelen. 


Tensiden zijn kunstzepen. Deze hebben een gelijkaardige chemische structuur als 

een gewone zeep. 

Staart = hydrofoob 

Kop = hydrofiel 

Schematische voorstelling van een zeep of tenside molecule 

Beide stoffen bezitten wat men noemt een kop en een lange staart. 

De kop is hydrofiel, de staart is hydrofoob. 

De hydrofobe kant is waterafstotend, terwijl de hydrofiele kant van water houdt. 

Het vuil wordt verwijderd doordat de hydrofobe kant van het tenside het vuil insluit. 

Er wordt een micel gevormd. 

vuil 

vuil 

vuil 

vuil vuil vuil 

vuil 

vuil vuil 

vuil 

Voor toevoeging van zeep/ tenside Na toevoeging van zeep/tenside 

De koppen zijn aangetrokken door het water, de staarten door het vuil. Kleine 

vuilpartikeltjes worden zo in de oplossing geëmulgeerd. Het vuile vet wordt immers 

ingesloten door het tenside en kan zich onder de vorm van kleine partikels in het 

water verdelen. Door het afschermschild, gevormd door de zeep rond ieder vuiltje, 

kunnen de vuildeeltjes zich niet meer groeperen. Ze kunnen eenvoudig worden 

weggespoeld met het water. 


• Een aanvullende activiteit rond pH en pH-bepaling staat beschreven onder 

‘Zuur, zuurder, zuurst: pH-bepaling’ (pg. 91) 

vuil 

vuil 

vuil 


Superbubbelbellenblaas 

De leerlingen hebben van een externe firma (directeur = leerkracht) de 

opdracht gekregen een superbubbelbellenblaasmengsel te ontwikkelen aan 

de hand van water, afwasmiddel en eventueel glycerine. De leerlingen vermengen 

verschillende hoeveelheden van de verschillende grondstoffen en onderzoeken 

nadien hoe goed hun mengsel is. 



De activiteit is een onderzoek met een open einde. Een correcte oplossing bestaat 

niet! Het is belangrijk dat de leerlingen hun onderzoek leren plannen, uitvoeren en de 

resultaten leren noteren. Het onderzoek wordt geleid door de directeur kwaliteit. 

Tijdens het plannen van het onderzoek dienen de volgende 

vragen aan bod te komen: 

• Hoe worden de verschillende hoeveelheden van de grondstoffen gemeten? 

• Hoe testen we de bellen? 

• Op welke manier werken we correct? 

• Hoe worden de resultaten gerapporteerd? 

• Testen we met zelfgemaakte bellenblazers of met commerciële? 

De hoeveelheden kunnen gemeten worden aan de hand van lepels, met een 

maatbeker en maatcilinders, met druppeltellers, met een weegschaal. 

De bellen kunnen op verschillende manieren getest worden: het aantal bellen, 

hoelang ze blijven bestaan, de grootte van de bellen,… 

Bij experimenteren is het belangrijk dat de resultaten reproduceerbaar zijn, 

d.w.z. dat steeds dezelfde resultaten verkregen worden als het experiment op dezelfde 

wijze wordt uitgevoerd. Hier is het ook belangrijk dat de verschillende mengsels op 

dezelfde manier getest worden (dit is uiteraard niet gemakkelijk), bv. 

• Steeds op dezelfde manier afmeten, bv. afgestreken lepels 

• Steeds dezelfde persoon die de bellen blaast 

• Zorgen dat er geen resten van een vorig mengsel aanwezig zijn 

• Testen met dezelfde bellenblazers. 

Laat de leerlingen vooraf hierover brainstormen. De leerkracht kan aangeven 

dat elk experiment meerdere malen wordt uitgevoerd en er een gemiddelde 

genomen wordt. 

0

Laat de leerlingen ook nagaan op welke wijze hun resultaten het best genoteerd 

kunnen worden. Met tabellen wordt er een duidelijk overzicht gecreëerd. 

De directeur kwaliteit kan de resultaten presenteren aan de directie van de externe 

firma (de leerkracht). 

Het testen met commerciële bellenblazers heeft als voordeel dat er goede bellen 

geblazen kunnen worden, maar dit kunnen er soms te veel zijn om te bestuderen. 

Een bellenblazer kan gemaakt worden van een cilindrisch Smarties-doosje met in de 

onderzijde een gaatje. 

Glycerine is een noodzakelijk onderdeel voor de productie van superbubbelbellenblaas. 

Het verhoogt de levensduur en de grootte van de bubbels. De mate waarin de 

leerlingen dit waarnemen hangt af van hun observatievermogen. Het is belangrijker 

dat de leerlingen correct leren experimenteren en meten dan vast te stellen dat 

glycerine het belangrijkste ingrediënt is. 

Uit commercieel standpunt is de verhouding van de verschillende ingrediënten 

belangrijk: hoe meer water, hoe goedkoper de superbubbelbellenblaas. 

De kostprijs van de verschillende grondstoffen kan opgegeven worden. Laat de 

leerlingen de prijs voor hun mengsel bepalen. 



Wetenschap wordt uitgeoefend met als doelstelling kennis te verzamelen. 

Dit doet men door zich vragen te stellen en hierop het antwoord te zoeken. 

De wetenschappelijke methode is het werkinstrument dat wetenschappers 

gebruiken om een antwoord op hun vragen te kunnen formuleren. 

Deze methode biedt een manier om objectief kennis te verzamelen en mogelijke 

fouten op te sporen. 

De wetenschappelijke (onderzoeks)methode is een proces waarbij verschillende 

oplossingen voor een probleem worden bestudeerd en getest om zo de beste 

oplossing te vinden. 


In de wetenschappelijke onderzoeksmethode worden de volgende stappen doorlopen: 

• observatie 

• hypothese 

• experiment 

• conclusie 

of 

• bestudeer 

• denk 

• test 

• evalueer 

• concludeer 

Tijdens de observatiefase wordt het probleem bestudeerd. 

Bestudeer het fenomeen dat je wilt beschrijven of verklaren. Verzamel gegevens, 

neem waar en doe metingen. Het verzamelen van data verkrijg je door grondig en 

nauwkeurig te observeren. 

De volgende stap is het ontwikkelen van een hypothese. Daar waar bij het observeren 

de klemtoon ligt op nauwkeurigheid en grondigheid, zijn in deze tweede stap inzicht, 

verbeelding en creativiteit zeer belangrijk. 

Denk na over je waarnemingen en ‘verzin’ een hypothese die de metingen en andere 

gegevens kan verklaren. Een hypothese is een wetenschappelijk idee. 

Experimenteer. Dit gebeurt meermaals, om na te gaan of de resultaten steeds 

dezelfde zijn. Test de hypothese. Hiervoor ontwerp je experimenten om te kijken of 

de hypothese klopt. Voer je metingen correct en reproduceerbaar uit.

Ten slotte worden de testresultaten grondig bestudeerd. 

Evalueer of de hypothese juist kan zijn. Concludeer. Als de resultaten de hypothese 

niet ondersteunen, ontwerp dan een nieuwe hypothese of nieuwe experimenten en 

begin weer van voor af aan. 

Toegepast op onze bellenblaas betekent dit: 


• observatie 

Commerciële bellenblaas is beter dan water en afwasmiddel. Dit is nog eens 

duidelijk vastgesteld. De bellen van commerciële bellenblaas zijn geteld en 

deze gemaakt van afwasmiddel en water ook. Het etiket wordt bestudeerd. 

• hypothese 

‘Commerciële bellenblaas bevat glycerine. Dit zorgt voor betere bellenblaas.’ 

De hypothese wordt beter geformuleerd als: ‘Glycerine draagt bij tot betere 

bellenblaas’. Bij deze laatste hypothese wordt de mogelijkheid opengelaten dat 

er ook nog andere stoffen voor betere bellenblaas kunnen zorgen. De eerste 

hypothese stelt dat dit glycerine is. Dit betekent dat de experimenten ook 

moeten aantonen dat enkel de glycerine en geen andere stof voor betere 

bellenblaas zorgt indien men deze hypothese wil testen. 

• experiment 

Er wordt bellenblaas gemaakt, met en zonder glycerine, en de resultaten 

worden vergeleken. 

• conclusie 

Er wordt vastgesteld dat er met glycerine inderdaad betere bellen geblazen 

worden. Dit betekent dat glycerine bijdraagt tot een betere bellenblaas. 

Er kunnen verdere experimenten ontworpen worden om na te gaan waarom 

glycerine voor betere bellen zorgt en of er nog andere bestanddelen voor betere 

bellenblaas zorgen. 


• De kostprijs van de verschillende grondstoffen kan aan de leerlingen 

opgegeven worden. Laat ze aan de hand hiervan de prijs voor hun mengsel 

bepalen. Die kunnen ze vergelijken met de winkelprijs. Bespreek de verschillen. 

• Laat de leerlingen nagaan of hun medeleerlingen bereid zijn een hogere prijs te 

betalen als hun mengsel kwalitatief betere bubbels geeft. 

• Tijdens de verkoopactie kan een commercieel product aangeboden worden 

samen met een zelf geproduceerd navulproduct. Commerciële bellenblaas kan 

goedkoop gekocht worden bij Zeeman.


V. Reptenboek 


badzout, haargel, douchegel 

van 

enz. maken. 

Nikko 

Hiervoor richten 

en 

ze een chemisch 

Co 

bedrijfje op. 













BENODIGDHEDEN 

• Geen 


Algemeenheden 










84

Zouttuin Het chemisch bedrijf in het klaslokaal 

MT et keukenzout wordt een kristaltuin gevormd. 



bedrijfje op. 



klas wordt • Een kristaltuin georganiseerd. maken 

• Leren observeren 



• Klassikale 


activiteit over meerdere 

creëren voor 

dagen 

het eigenhandig produceren 



benodigdheden 



• poreus materiaal, bv. stukjes spons, koffiefilter, houtskool 


• lage bakjes om het poreus materiaal in te leggen. Het poreus materiaal 

mag de rand niet raken. 


• keukenzout (4 eetlepels) 

• water (6 eetlepels) 

Klassikaal 

• blauwsel, 

leergesprek. 

liefst vloeibaar 

Mogelijke 

(4 

bijkomende 

eetlepels) 

individuele opdrachten voor 

de leerlingen 

• huishoudammoniak 

worden vermeld. 

< 5% oplossing (2 eetlepels, 

door de leerkracht te hanteren) 

benodigdheden 

• maatcilinder 

• 

Geen 

mengbeker 

• lepel 

• voedingskleurstoffen 


praktisChe Algemeenheden uitvoering 


• Plaats het poreuze materiaal in het bakje. Als er een koffiefilter wordt 

gebruikt, maak hiervan dan een kegel (vastzetten met kopspelden). 


• de Doe productie het water, in het zout, chemisch het blauwsel bedrijf en de ammoniak in de mengkom 

• en de meng marketing goed. van het gemaakte product. 

• Giet dit mengsel over de spons. Als er met een koffiefilter gewerkt wordt, 


wordt dit mengsel in het bakje gegoten. 

De • De voorbereiding overblijvende behelst dikke pasta de organisatie kan op de van spons de klas gesmeerd (leerlingen) worden en het lokaal. 

(voorzichtig op de koffiefilter smeren). 





• Begin de observatie. Het duurt een tijdje voor de eerste resultaten te zien zijn. 

Tijdens • Eventueel de volgende kan in lessen de dagen zullen nadien de nog leerlingen extra zout in team of extra badproducten mengsel in zoals 

badzout, het bakje haargel, toegevoegd douchegel worden. enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

Laat de leerlingen dagelijks hun observaties noteren. 













benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 










• Sprenkel wat van de voedingskleurstof op de spons. Op de koffiefilter 

kunnen vooraf met de viltstiften verschillende gekleurde stippen gezet worden.



Na enige tijd stelt men vast dat er kristallen op het poreuze oppervlak groeien. 

De Tkristalgroei is te wijten aan het keukenzout. Het zijn zoutkristallen. 


Als 

badzout, 

je keukenzout 

haargel, 

in water 

douchegel 

doet, lost 

enz. 

dit 

maken. 

zout op. 

Hiervoor 

Hoe meer 

richten 

zout je 

ze 

oplost, 

een chemisch 

hoe 

‘zouter’ 

bedrijfje 

de 

op. 

oplossing wordt. Nadat er een poosje zout is toegevoegd, raakt de 

oplossing 

Met deze lesactiviteit 

verzadigd. Je 

worden 

kunt er 

de 

geen 

leerlingen 

zout meer 

geïnformeerd 

in oplossen. 

over hoe hun bedrijf in de 

Als 

klas 

je 

wordt 

nu de 

georganiseerd. 

oplossing verwarmt, kun je weer meer oplossen voordat de oplossing 

verzadigd wordt. Als de verzadigde oplossing nu afkoelt of verdampt, wordt ze meer 

dan verzadigd. Het opgeloste zout gaat zich aan elkaar binden. 

Er doelstellingen 

worden zoutkristallen gevormd. 

Door • de Een omgevingstemperatuur organisatiestructuur creëren verdampt voor het het water eigenhandig in het bakje. produceren (Denk maar aan een 

glas water van de dat badproducten 

ongemerkt in de woonkamer blijft staan. Na verloop van tijd is al het 

water • verdampt. Een organisatiestructuur Als referentiemateriaal creëren kan voor er de eventueel verkoop een van schoteltje de badproducten water naast 

het bakje • Factoren gezet leren worden.) kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 

Op een van bepaald het product ogenblik wordt de oplossing verzadigd. Nadien wordt de oplossing 

meer • dan Leren verzadigd. hoe koopgedrag Er beginnen beïnvloed zich kristallen kan worden te vormen. door de reclame en de media 

Omdat er met poreus materiaal gewerkt wordt, zuigt dit materiaal eerst het water 

met klasorganisatie 

daarin het opgeloste zout op. Het opgeloste zout bevindt zich daarom overal 

in het poreuze materiaal. Het komt zo ook minder in contact met de overblijvende 


vloeistof in het bakje, waardoor de kristallisatie van het zout wordt versneld. 


De kristallisatie van het zout grijpt overal plaats. 

benodigdheden 

Het blauwsel en de ammoniak kristalliseren niet mee uit. Deze producten zorgen 

enkel • voor Geende 

typische waargenomen bloemige kristalgroei. Kristallisatie kan enkel 

plaatsvinden als er iets aanwezig is waarop het kristal kan groeien (een kern). De 

blauwe praktisChe deeltjes uitvoering in het blauwsel vormen een kern voor de kristallisatie van het zout. 

Over de functie van de ammoniak zijn wetenschappers het nog niet eens. 

Algemeenheden 

Door Voor deze het toevoegen lesactiviteit van maken kleurstof we een wordt onderscheid het uitgekristalliseerde tussen zout gekleurd. 

Werkt men met de koffiefilter en de viltstiften, dan stelt men vast dat de kleurstof 

van de • de viltstiften voorbereiding: mee wordt de klasorganisatie 

opgezogen, maar ook wordt ‘gesplitst’ in verschillende 

kleuren. • de Dit productie effect is in te het wijten chemisch aan de bedrijf papierchromatografie die plaatsvindt. Dit 

wordt • de toegelicht marketing bij de van aanvullende het gemaakte activiteit product. ‘Schrijft mijn zwarte viltstift werkelijk 

zwart?’ (p. 95). 






Experimenteren Het chemisch bedrijf met in natriumbicarbonaat 

het klaslokaal 

ET nkele experimenten met gasontwikkeling door de chemische reactie 

ijdens van natriumbicarbonaat de volgende lessen met zullen een de zuur leerlingen worden in hier team beschreven. badproducten zoals 

Natriumbicarbonaat badzout, haargel, wordt douchegel ook wel enz. zuiveringszout, maken. Hiervoor maagzout richten ze of een dubbelkoolzure 

chemisch 

soda bedrijfje genoemd op. en kan je vinden in de winkel. 


doelstelling 


• Gasvormingreacties door de reactie van natriumbicarbonaat 

doelstellingen met een zuur waarnemen 




• Klassikale 


demonstraties 

creëren voor de verkoop van de badproducten 


Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 



benodigdheden 


• natriumbicarbonaat (levensmiddelkwaliteit voor de limonade) 

• rozijnen 

Klassikaal 

• azijn 

leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor 

de leerlingen 

• suiker 

worden vermeld. 

• afwasmiddel (rood) 

benodigdheden 

• geconcentreerd citroensap 

• 

Geen 

drinkwater 

• voedingskleurstof 

• flesje (halve liter) 


• ballon 

Algemeenheden 

praktisChe Voor deze lesactiviteit uitvoering maken we een onderscheid tussen 

Dansende • de voorbereiding: rozijnen de klasorganisatie 

Vul een • de breed, productie doorzichtig in het chemisch glas met water. bedrijf Voeg hier 2 eetlepels natriumbicarbonaat 

aan toe • de en marketing roer. Doe dan van enkele het gemaakte rozijnen product. in het glas. De rozijnen zinken naar de 

bodem. 

Voeg De voorbereiding 

nu 1 à 2 lepels azijn toe. Er worden gasbelletjes (koolstofdioxide) gevormd. 

Deze De hechten voorbereiding zich aan behelst de rozijnen, de organisatie waardoor de van rozijnen de klas beginnen (leerlingen) te en ‘dansen’. 

het lokaal. 





De rozijnen worden omgeven door kleine gasbelletjes. Hierdoor stijgen ze. 

De gasbelletjes kunnen vergeleken worden met zwembandjes: die zijn gevuld met 

lucht (een gasmengsel) en zorgen ervoor dat je niet zinkt. 

T Opmerking: ijdens de Soms volgende is het lessen noodzakelijk zullen de rozijnen leerlingen kleiner in team te maken badproducten (doorknippen) zoals 

om badzout, het dansen haargel, waar te douchegel nemen. enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 

bedrijfje op. 

Ballon opblazen 


Vul klas een wordt plastieken georganiseerd. flesje van een halve liter voor de helft met water. Voeg daarna 2 

eetlepels azijn toe. Doe 2 eetlepels natriumbicarbonaat in een ballon. Deze ballon 

trek je over de hals van de fles. Zorg ervoor dat het natriumbicarbonaat in het flesje 

terechtkomt. doelstellingen De ballon wordt opgeblazen door het gevormde koolstofdioxidegas. 


Vulkaanuitbarsting 


Maak • een Een zandberg organisatiestructuur met daarin een creëren kuiltje. voor Plaats de verkoop daarin een van filmroldoosje. de badproducten Doe 

hierin • natriumbicarbonaat Factoren leren kennen en die rood belangrijk gekleurd zijn afwasmiddel. voor de prijsbepaling 

Voeg als laatste azijn 

toe (een van zure het oplossing). product Neem de uitbarsting waar. Dit is een schuim. Een gas 

(koolstofdioxide) • Leren hoe koopgedrag wordt opgelost beïnvloed in een vloeistof kan worden (afwasmiddel). 

door de reclame en de media 

Limonade 


Doe water, citroensap en suiker in een schenkkan of grote maatbeker. 

Roer Klassikaal goed. leergesprek. Voeg enkele Mogelijke druppels voedingskleurstof bijkomende individuele toe. Voeg opdrachten een lepel voor 

natriumbicarbonaat de leerlingen worden toe. vermeld. De oplossing begint te bruisen. 

Qua smaak kan men experimenteren met variërende hoeveelheden citroensap, 

suiker benodigdheden en natriumbicarbonaat variëren. Laat de leerlingen hierbij notities maken, 

zodat de correcte hoeveelheden van de lekkerste limonade gekend zijn. 

Neem • Geen voldoende suiker om de zoute smaak van het natriumbicarbonaat 

te maskeren. 


Algemeenheden 












De verschillende proeven steunen allemaal op de reactie van natriumbicarbonaat 

en Teen zuur. Het gas CO2 (koolstofdioxide) wordt gevormd. Meer informatie hierover 

vind 

ijdens 

je op 

de 

het 

volgende 

informatieblad 

lessen 

over 

zullen 

bruisballen. 

de leerlingen in team badproducten zoals 


Het bedrijfje zuur dat op. hier aanwezig is, komt van azijn of van een citroen. Azijn is immers 

een oplossing van water en azijnzuur. De zure smaak van citroensap komt van het 

citroenzuur 


dat erin aanwezig 

worden 

is. 

de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 


Citroenzuur wordt trouwens ook gebruikt in de bruisballen. Dit citroenzuur kan 

echter niet gebruikt worden voor de limonade. Om limonade te maken dient men 

citroenzuur 


te kopen dat gebruikt mag worden in levensmiddelen. Citroenzuur 

in levensmiddelkwaliteit 

• Een organisatiestructuur 

vind je soms 

creëren 

bij 

voor 

de bakproducten 

het eigenhandig 

in de 

produceren 

supermarkt. 

Citroenzuur 

van de 

in 

badproducten 

levensmiddelen wordt vaak aangeduid met E 330. 








benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 










0

Zuur, Het chemisch zuurder, bedrijf zuurst: in pH-bepaling het klaslokaal 

Met behulp van rodekoolsap wordt de zuurtegraad van verschillende 

Tijdens huishoudoplossingen de volgende lessen bepaald. zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


bedrijfje op. 



• De begrippen zuur, base, pH-waarde (zuurtegraad) introduceren 


• Een zuurtegraadindicator maken 

• De zuurtegraad van alledaagse oplossingen bepalen 




• van Individueel, de badproducten eventueel als onderdeel van hoekenwerk 



benodigdheden 



• rodekool 

• water 


• doorzichtige bekers 

• koffielepels 


• iets om te roeren 


• azijn 

• afwasmiddel (niet pH-neutraal) 

benodigdheden 

• citroenlimonade 

• 

Geen 

melk 

• huishoudammoniak < 5% 

• natriumbicarbonaat 


• afwasmiddel 

Algemeenheden 

• appelsap (transparant) 

• … 


praktisChe 


uitvoering 



Het maken • de marketing van de van indicator het gemaakte product. 

Snijd ongeveer een halve rodekool (2 bekers) in fijne stukken. 

Doe De voorbereiding 

dit in de keukenrobot. Voeg water (1 beker) toe. 

Hak nu de rodekool fijn tot er een papje ontstaat. 

Giet dit De voorbereiding papje door een behelst zeef, zodat de organisatie je alleen vloeistof van de klas overhoudt. (leerlingen) en het lokaal. 

Deze vloeistof is de indicator. 




Het testen van de huishoudoplossingen 


Om de verschillende oplossingen te testen ga je als volgt tewerk. 

T 

• Doe in een doorzichtige beker ongeveer 100 ml azijn. 


Voeg 1 koffielepel rodekoolsap toe. 


Roer. 

bedrijfje op. 

Welke kleur heeft de vloeistof nu? 

Met deze Houd lesactiviteit je glas bij als worden referentie. de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 


• Doe hetzelfde voor de andere vloeistoffen. 

Noteer zeer goed de verschillende kleuren die je waarneemt. 


• Als je vaste stoffen wilt testen, ga je als volgt tewerk. 


Vul je beker met 100 ml water. 


Voeg aan deze beker 1 koffielepel poeder (bv. natriumbicarbonaat, suiker,…) toe. 


Roer tot alles is opgelost. 


Voeg dan een koffielepel rodekoolsap toe. 


Roer en noteer de kleur. 


Deze werkwijze volg je ook bij meer viskeuze vloeistoffen, zoals afwasmiddel, 

shampoo enz. 


Noteer de verschillende kleuren en de bijhorende pH in een tabel. Test ook eens 


aspirine, Rennie-tabletten, bakpoeder,... 


Opgelet! 

benodigdheden 

Sommige huishoudproducten kunnen huidirritatie veroorzaken. Zorg ervoor dat ze 

niet in • Geen contact komen met de huid. Bepaalde vloeistoffen, zoals huishoudammoniak, 

worden beter alleen door de leerkracht getest, of verdun op voorhand de 

huishoudammoniakoplossing voldoende met water. 


Algemeenheden 












Chemische stoffen kunnen opgedeeld worden in verschillende groepen naargelang 

de Teigenschappen die ze bezitten. Zo bezitten zuren welbepaalde eigenschappen en 

basen 

ijdens 

dan 

de 

weer 

volgende 

andere. 

lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


Zuren bedrijfje smaken op. zuur, denk maar aan citroenzuur. Azijn smaakt ook zuur, het bevat 

azijnzuur. Mineraalwater is licht zuur door het aanwezige koolzuurgas of koolstofdioxidegas. 


Een gevaarlijk 

worden 

zuur 

de 

is zwavelzuur, 

leerlingen geïnformeerd 

dat zich bijvoorbeeld 

over hoe 

in 

hun 

een 

bedrijf 

autobatterij 

in de 

bevindt. 

klas wordt 

Dit 


‘sterke’ zuur is bijtend of corrosief. 

Het tegenovergestelde van een zuur is een base. Een zeep is een base. Zepen smaken 

bitter 


of zepig. Basen spelen een belangrijke rol als reinigingsmiddel. Ammoniak is 

een base, 

• Een 

net 

organisatiestructuur 

als wc-ontstopper (natriumhydroxide). 

creëren voor het eigenhandig 

Net zoals bij 

produceren 

‘sterke’ zuren zijn 

ook ‘sterke’ 

van de 

basen 

badproducten 

gevaarlijk. 


Zuren 

• Factoren 

en basen 

leren 

hebben 

kennen 

een belangrijke 

die belangrijk 

eigenschap 

zijn voor 

gemeen: 

de prijsbepaling 

ze zijn in staat om de 

kleur van 

van 

sommige 

het product 

plantaardige stoffen te veranderen. Een plantaardige stof die 

van kleur 

• Leren 

verandert 

hoe koopgedrag 

in aanwezigheid 

beïnvloed 

van 

kan 

zuren 

worden 

of basen 

door 

is 

de 

rodekool. 

reclame 

Rodekoolextract 

en de media 

kan gebruikt worden om zuren en basen te identificeren. Het proeven van stoffen is 

immers geen aan te raden methode. 


Het rodekoolextract is een indicator. Het geeft niet alleen aan of een stof een zuur of 


een base is, het kan ook de sterkte ervan bepalen. 


Chemici gebruiken een pH-schaal om aan te geven hoe zuur (zoals een zuur) of 

basisch benodigdheden (zoals een base) een stof is. De pH-schaal gaat van 1 tot 14. Een pH-waarde 

onder 7 betekent dat de stof zuur is. Hoe kleiner het getal, hoe zuurder de stof. 

• Geen 

Een pH-waarde boven 7 betekent dat de stof basisch is. Hoe hoger het getal, hoe 

basischer de stof. 


Het Algemeenheden 

rodekoolsap vertoont verschillende kleuren bij verschillende pH-waarden. 

Onderstaande tabel geeft de kleuren en de overeenkomstige pH weer. 



benaderende • de productie pH in het 2 chemisch 4 bedrijf 6 


8 10 12 

kleur 


rood paars purper blauw blauw-groen groen 





variaties bij het experimenteren 


• Ga na of nog andere plantaardige stoffen (spinazie, radijs, bladeren,...) 

T 

indicatoren zijn. Hortensia is b.v. ook een indicator. De kleur van de hortensia 

ijdens 

hangt 

de 

samen 

volgende 

met 

lessen 

de zuurtegraad 

zullen de 

van 

leerlingen 

de grond. 

in team badproducten zoals 


bedrijfje op. 













benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 










Schrijft Het chemisch mijn zwarte bedrijf viltstift in het klaslokaal werkelijk zwart? 



badzout, • Gekleurde haargel, inkt mengen douchegel om enz. verschillende maken. Hiervoor kleuren te richten vormen ze – een kleurenleer chemisch 

bedrijfje • Begrijpen op. dat een gekleurd mengsel weer gescheiden kan worden in 

zijn oorspronkelijke kleuren 





• Individueel, mogelijk als onderdeel van hoekenwerk 


benodigdheden van de badproducten 


• verschillende kleuren voedingskleurstoffen in druppelflesjes 


• witte koffiefilters 


• bokalen, bv. van jam, yoghurt 


• zwarte, niet-permanente viltstift 

• water 


• eventueel azijn, white spirit, zout,... 

• inkjetpatronen van een kleurenprinter 




benodigdheden 

In eerste instantie kunnen de leerlingen met de voedingskleurstoffen experimenteren 

om nieuwe 

• Geen 

kleuren te vormen. Dit gebeurt door druppelsgewijs verschillende kleuren 

in een beker te mengen. 

Moedig praktisChe de leerlingen uitvoering aan om hun kleurrecept nauwkeurig te noteren. 

Belangrijk 

Algemeenheden 

hierbij is de leerlingen nogmaals duidelijk te maken dat nieuwe kleuren 

gemaakt worden door het mengen van andere kleuren. 


Nadien krijgen de leerlingen te horen dat kleuren ook ‘ontmengd’ kunnen worden, 

dat we • de met voorbereiding: andere woorden de klasorganisatie 

kunnen nagaan door welke kleuren de nieuwe kleur 

gevormd • de wordt. productie in het chemisch bedrijf 


De leerlingen zetten daarvoor onderaan op de koffiefilter met de zwarte viltstift 

een De voorbereiding 

dik punt (zie ook figuur). Even wachten tot de vlek gedroogd is en dan wordt op 

identiek De voorbereiding dezelfde plaats behelst weer een de organisatie punt gezet. van Dit de wordt klas tweemaal (leerlingen) herhaald. en het lokaal. Nadien 

maken de leerlingen de volgende opstelling. 




potlood 


Tijdens de volgende lessen zullen de leerlingen koffiefilter in team badproducten zoals 


bedrijfje op. 


viltstift punt 



Doe een • Een beetje organisatiestructuur water in je bokaal. creëren Plaats voor daarin het je eigenhandig koffiefilter. De produceren rest van de 

koffiefilter van de rust badproducten 

met behulp van een potlood op de bovenkant van de bokaal. 

Langzaam • Een organisatiestructuur wordt het water door de creëren filter voor geabsorbeerd de verkoop en van zo bereikt de badproducten 

het na enige tijd 

de inktvlek. • Factoren Het leren water kennen verspreidt die zich belangrijk nu ook zijn in de voor rest de van prijsbepaling 

de filter. De verschillende 

kleuren van die het in de product inktvlek aanwezig zijn, komen nu tevoorschijn op het filterpapier. 





benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 






vloeistof (water) 







Het scheiden van kleuren op deze manier noemt men papierchromatografie. 

De Tzwarte kleur van de viltstift bestaat schijnbaar uit meerdere kleuren. Samen 

vormen 

ijdens 

deze 

de volgende 

kleuren zwart. 

lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals 


Deze bedrijfje kleuren op. bevinden zich eerst netjes samen in de gemaakte inktvlek. Wanneer het 

water de inktvlek bereikt, worden deze kleuren meegenomen door het water, maar 

niet 

Met 

allemaal 


even snel. 

worden 

De ene 

de 

kleur 

leerlingen 

gaat graag 

geïnformeerd 

mee met het 

over 

water, 

hoe 

de 

hun 

andere 

bedrijf 

kleur 

in de 

blijft 

klas wordt 

(adsorbeert) 


liever op de filter. 

Het aanvankelijke kleurenmengsel wordt zo gescheiden in zijn oorspronkelijke 

kleuren. 


Welke kleur graag met het water meegaat en welke niet wordt bepaald door 

de eigenschappen 


van de kleur, de 

creëren 

eigenschappen 

voor het eigenhandig 

van het water 

produceren 

en de eigenschappen 

van de 

van 

filter. 


Het principe 


kan ook als volgt uitgelegd 

creëren 

worden. 

voor de verkoop 

Aan een snelstromende 


rivier 

worden 

• Factoren 

twee punten 

leren 

gemarkeerd, 

kennen die belangrijk 

ongeveer 50 

zijn 

meter 

voor 

van 


elkaar. Op punt 1 worden 

gelijktijdig 

van het 

drie 

product 

verschillende zaken in het water gelaten: een blok hout, een 

kiezelsteentje 

• Leren hoe 

en 

koopgedrag 

een grote zware 

beïnvloed 

steen. 

kan 

Deze 

worden 

stellen 

door 

onze 

de 

kleurstoffen 

reclame en 

voor. 

de media 

De snelstromende rivier is het water en de bodem van de rivier is het filterpapier. 

Op klasorganisatie 

punt 2 wordt gekeken wanneer deze voorwerpen passeren. Het blok hout is daar 

als eerste. Dat is de kleurstof die graag wordt meegenomen met het water. Het kleine 

kiezelsteentje Klassikaal leergesprek. daarentegen Mogelijke weet het bijkomende niet zo goed; individuele het ligt opdrachten graag op de voor bodem – bij de 

filter de leerlingen dus – maar worden huppelt vermeld. door de sterke stroming toch wat mee richting punt 2. 

De grote zware steen daarentegen blijft op de bodem liggen. Deze kleurstof wordt het 

minst benodigdheden makkelijk meegenomen door het water en blijft liever op de filter. 

• Geen 


Algemeenheden 










variaties bij het experimenteren 


• Gebruik verschillende zwarte stiften (van een verschillend merk). 

T 

• Onderzoek je zelfgemaakte kleurenmengsel. 

ijdens 

• Varieer 

de volgende 

de vloeistof. 

lessen 

Treden 

zullen 

er verschillen 

de leerlingen 

op als 

in 

je 

team 

bij het 

badproducten 

water wat azijn 

zoals 

voegt, 

badzout, 

of zout, 

haargel, 

nagellakremover 

douchegel 

enz.? 

enz. 

(Experimenteer 

maken. Hiervoor 

met 

richten 

kindveilige 

ze een 

producten!) 

chemisch 

bedrijfje 

Er wordt 

op. 

vastgesteld dat de kleuren zich soms beter scheiden, soms niet, dat de 

Met deze 

volgorde 

lesactiviteit 

in scheiding 

worden 

soms 

de leerlingen 

omdraait enz. 

geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de 

klas wordt 

• Vergelijk 


de groene kleur van spinazie met deze van groene voedingskleurstof. 

Opmerking 

Afhankelijk doelstellingen van de gebruikte vloeistof en het merk van de (zwarte) stift, komen er 

verschillende 


kleuren tevoorschijn. 

creëren 

Bij een 

voor 

goed 

het 

gelukte 

eigenhandig 

scheiding 

produceren 

vind je soms de 

kleuren 

van 

geel-cyaan-magenta 


terug. Deze kleuren worden gebruikt voor het vormen 

van de 

• Een 

verschillende 

organisatiestructuur 

kleuren bij printers, 

creëren voor 

verven, 

de 

in 

verkoop 

drukkerijen. 

van de 

Dit 

badproducten 

ziet men ook aan 

inkjetpatronen. 

• Factoren leren 

Die zijn 

kennen 

gevuld 

die 

met 

belangrijk 

deze kleuren. 

zijn voor 

Er wordt 


een extra zwart patroon 

toegevoegd 

van het 

(bestaande 

product 

uit een mengsel van deze drie kleuren) omdat zwart veel 

gebruikt 

• Leren 

wordt. 

hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media 

De drie kleuren (geel-cyaan-magenta) zijn ook vaak te zien op chocoladeverpakkingen 

als klasorganisatie 

kleine bolletjes of vierkantjes, om aan te geven welke kleuren in de drukkerij 

gebruikt zijn. 



benodigdheden 

• Geen 


Algemeenheden 











Chemische woordenlijst 

Begrippen en productinfo 

99

Chemische begrippen 

Alchemie 

Mix van wetenschap, religie en hekserij. Werd vooral in de Middeleeuwen beoefend. 

Atoom 

Bestanddeel van een molecule. 

Atoomnummer 

Het atoomnummer geeft het aantal protonen weer. Dit verwijst naar de 

atoomstructuur van het element. 

Atoomsoort 

Synoniem voor element, elementaire bouwsteen van de materie. Er zijn 109 

atoomsoorten gekend. 

Base 

Groep van zuivere stoffen die in waterige oplossingen een pH>7 hebben. Deze stoffen 

voelen vaak zepig aan en smaken bitter. Het zijn vaak ontvetters. 

Chemie 

Natuurwetenschap die de materie en de veranderingen die de materie ondergaat, 

bestudeert. 

Chemische formule 

Symbolische voorstelling aan de hand van letters en cijfers van een molecule. 

Chemische reactie 

Chemische verandering van materie met vorming van nieuwe stoffen. 

Chemische stof 

Zuivere stof, met eigen kenmerken. Deze blijven steeds dezelfde. 

Destillatie 

Scheidingstechniek voor een mengsel van vloeistoffen. 

Element 

Zie atoomsoort. 


00

Emulgator 

Stof die een emulsie stabiliseert. 

Emulsie 

Mengsel van vloeistoffen waarbij de ene vloeistof niet of zeer moeilijk in de andere 

oplost. Een emulsie ‘ontmengt’ gemakkelijk. 

Gel 

Stijve suspensie. 

Materie 

Alles wat je kunt zien en vastpakken. Het tegenovergestelde van materie is geest. 

Dat is wat alleen in je gedachten bestaat. 

Mendeljev 

Russische geleerde, gekend omwille van zijn ‘tabel’. Mendeljev stelde als eerste voor 

de chemische elementen volgens eigenschap te rangschikken. Zijn tabel vertoonde 

open vakken, om nog niet ontdekte elementen in te plaatsen. 

Mengsel 

Stof (materie) opgebouwd uit twee of meer zuivere stoffen. 

Molecule 

Kleinste bouweenheid van een ontleedbare stof. 

Monomeer 

Bouweenheid van een polymeer. 

Onontleedbare stof 

Zuivere stof opgebouwd uit slechts één chemisch element. 

Ontleedbare stof 

Zuivere stof opgebouwd uit twee of meerdere chemische elementen. 

Periodiek systeem van de elementen 

Periodieke rangschikking van de chemische elementen in tabelvorm volgens 

atoomnummer en eigenschappen. Wordt ook wel tabel van Mendeljev genoemd. 

pH 

Geeft informatie over de zuurtegraad van een oplossing. Waarden zijn gelegen tussen 

1-14. Een pH van 7 staat voor een neutrale oplossing, pH>7 is een basische oplossing, 

pH

Polymeer 

Polymeren zijn macromoleculen, zeer lange ketens die bestaan uit zeer veel 

monomeren. Polymeren worden ook kunststoffen of plastiek genoemd. 

Scheikunde 

Synoniem voor chemie, komt van ‘kunde in het scheiden’. 

Suspensie 

Een mengsel van een niet-oplosbare vaste stof in een vloeistof. 

Tensiden 

Tensiden zijn kunstzepen. Tensiden worden nooit zuiver gebruikt, maar steeds 

verdund met water. 

Verbinding 

Ontleedbare stof. 

Wetenschap 

Wetenschap is een geordend geheel aan kennis over een bepaald onderwerp. 

Deze kennis omvat veelal wetten, theorieën, formules, hypothesen en dergelijke 

meer. De kennis wordt op een systematische manier verzameld, volgens de 

wetenschappelijke methode. 

Wetenschappelijke methode 

Een systematische manier om kennis te verzamelen. Dit gebeurt aan de hand 

van waarnemingen, voorspellingen, experimenten,…, gevolgd door evaluatie en 

conclusies. 

Zout 

Groep van zuivere stoffen die vaak oplossen in waterige oplossingen. 

Zuur 

Groep van zuivere stoffen die in waterige oplossingen een pH

Productinfo 

Amandelolie 

Zoete amandelolie wordt gewonnen door het persen van de pitten van Prunus dulcis 

of Prunus amygdalus. De olie is goed vloeibaar, lichtgeel van kleur en aangenaam van 

geur. Amandelolie is een verzachtende olie die geschikt is voor ieder huidtype, maar 

is vooral een weldaad voor de droge huid. Amandelolie reguleert het vochtgehalte van 

de huid en gaat de vorming van rimpels tegen. 

Uit de pitten wordt ook bittere amandelolie gewonnen. Deze etherische olie wordt 

hoofdzakelijk gebruikt als smaakstof in de voedingsindustrie. 

Betaintenside 

Een synthetisch/natuurlijk tenside. INCI Cocoamidopropyl Betaine. Betain is een 

heldere, gele vloeistof met een lichte eigen geur. Heeft gelijkaardige eigenschappen 

als Glycintenside. Wordt vooral gebruikt bij een droge, gevoelige huid, werkt 

hydraterend. In shampoos geeft Betain het haar volume. Glycintenside kan 

Betaintenside vervangen of ermee gemengd worden. 

Borax 

Borax of dinatriumtetraboraat is een zout. Het komt in de natuur voor als grote 

witte kristallen. Opgelost in water kan het gebruikt worden als reinigings- en 

desinfectiemiddel. Het opgeloste zout heeft als eigenschap dat het een netwerk kan 

vormen met andere moleculen. 

Citroenzuur 

Citroenzuur bevindt zich in citroenen. Het is verantwoordelijk voor de 

zure smaak ervan. Citroenzuur kan in een chemisch bedrijf bereid worden. Citrique 

Belgïe is één van de belangrijkste producenten van citroenzuur ter wereld. Op de 

site in Tienen wordt citroenzuur geproduceerd door het fermenteren van suiker 

tot citroenzuur. Citroenzuur wordt vaak als ontkalkingsmiddel gebruikt. Ook in de 

voedingsindustrie vindt men citroenzuur (E 330). 

Dode-Zeezout 

Dode-Zeezout wordt gewonnen uit de Dode Zee. De Dode Zee is gekend voor haar 

therapeutische effecten, wat te danken is aan de hoge concentratie mineralen en 

zouten in deze zee. Water uit de Dode Zee bevat stoffen die niet in andere zeeën 

of oceanen aanwezig zijn. Zout dat uit deze zee gewonnen wordt, bevat ook deze 

stoffen. Zo bevat zout uit de Dode Zee meer magnesium dan zout uit een andere zee. 


0

Magnesium is belangrijk voor celhernieuwing. De concentratie bromide is ook veel 

hoger; dit zorgt voor een relaxerend effect. 

Etherische oliën 

Etherische oliën zijn olieachtige substanties die uit planten gewonnen worden. De 

etherische oliën kunnen zich in verschillende delen van de plant bevinden (bloem, 

bv. roos; hout, bv. sandelhout; vrucht, bv. citroen). De etherische oliën zijn vaak 

verantwoordelijk voor de geur van de plant. Bovendien worden allerlei therapeutische 

effecten aan deze oliën toegeschreven. De oliën worden vaak gebruikt in cosmetica, 

voeding en geneesmiddelen. 

Voor een kleine hoeveelheid olie is een zeer grote hoeveelheid plant nodig 

(120 kg bloemblaadjes voor 25 ml rozenolie). Daarom zijn etherische oliën zo duur. 

Sommige etherische oliën kunnen nagemaakt worden in een fabriek. Deze zijn dan 

natuuridentisch. Deze producten zijn goedkoper. 

Gedemineraliseerd water 

In leidingwater en flessenwater zijn mineralen en zouten opgelost. Dit kan men lezen 

op het etiket. Worden deze mineralen en zouten verwijderd, dan spreekt men van gedemineraliseerd 

water. Dit verwijderen kan gebeuren met de destillatietechniek. Daarom 

spreekt men ook vaak van gedestilleerd water. 

Glycerine (C3H8O3) 

Glycerine is een neutrale, kleurloze, zoet smakende viskeuze vloeistof. Glycerine lost op 

in water en alcohol, maar niet in oliën. Glycerine wordt vaak gebruikt in de cosmeticaindustrie 

in crèmes, lotions en gels. Glycerine hydrateert de huid; het trekt vochtigheid 

aan. Glycerine wordt in de voeding gebruikt als oplosmiddel of zoetmaker, bijvoorbeeld 

in snoep, gebak en margarine. Het is een toegestane stof met als E-nummer 422. 

Glycerine kent industriële toepassingen als weekmaker in kunststoffen en als antivries. 

Glycintenside 

Een synthetisch tenside. INCI: Disodium Cocoamphodiacetate. Glycintenside is een 

viskeuze gele vloeistof die een lichte eigen geur heeft. Wordt vooral gebruikt bij een 

droge gevoelige huid, werkt hydraterend. In shampoos geeft glycintenside het haar 

volume. Glycintenside kan betaintenside vervangen of ermee gemengd worden. 

Guarmeel 

Guarmeel is een biopolymeer (een polysaccharide). Sacchariden behoren tot de 

chemische groep van de suikers. Guarmeel wordt gewonnen uit de guarboon. 

Het wordt gebruikt als verdikkingsmiddel. Men treft guarmeel regelmatig aan als 


0

verdikkingsmiddel in puddinkjes, waar het wordt aangeduid met E 412. Verder wordt het 

ook gebruikt in de papieren cosmeticabranche. Guarmeel wordt ook door apothekers 

en in de geneesmiddelenindustrie gebruikt voor het maken van gels. Guarmeel is te 

koop in de reformwinkel of bij de apotheker. 

Kristalsoda 

Zie natriumcarbonaat 

Magnesiumsulfaat (MgSO4) 

Magnesiumsulfaat is een zout. Gebruikt als badzout levert het magnesiumionen. 

Aan magnesium worden de volgende eigenschappen toegeschreven: het verlaagt de 

stress en de bloeddruk, zorgt voor een relaxerend gevoel, bevordert celhernieuwing. 

Magnesiumsulfaat kan gebruikt worden als peelingzout. In het Engels spreekt 

men van Epsom salt. Deze naam is afkomstig van het Engelse plaatsje Epsom, waar 

magnesiumsulfaat ten tijde van Shakespeare voor het eerst werd ontdekt. 

Maïzena 

Maïzena wordt in de keuken gebruikt als verdikkingsmiddel voor bv. sausen. Maïzena 

bestaat uit maïszetmeel. Zetmeel behoort tot de groep van biopolymeren en is 

opgebouwd uit glucosebouwstenen. Het polymeer komt in de vorm van korrels voor. 

Andere zetmeelbronnen zijn aardappels, tarwe en cassave (waaruit tapiocazetmeel 

gewonnen wordt). 

Mulsifan 

Mulsifan is een emulgator. INCI Laureth-4. Mulsifan wordt toegevoegd om olieachtige 

bestanddelen te mengen met een waterige oplossing. Mulsifan wordt vast bij lage 

temperatuur. Voorzichtig opwarmen. 

Natriumbicarbonaat (NaHCO3) 

Natriumbicarbonaat kent vele toepassingen. Het wordt gebruikt bij 

waterzuivering, in wasmiddelen, in geneesmidddelen, bij de bewerking van leer, als 

voedingssupplement voor koeien, in bakpoeder,… Natriumbicarbonaat wordt ook wel 

zuiveringszout, maagzout of dubbelkoolzure soda genoemd. In het Engels spreekt 

men van baking soda. Wordt natriumbicarbonaat in contact gebracht met een zure 

oplossing, dan wordt er koolstofdioxide gevormd. Dit is een gas. 

Natriumcarbonaat (Na2CO3) 

Natriumcarbonaat is een zout, ook wel (kristal)soda genoemd. Het wordt in de 


0

supermarkt verkocht onder de naam Loda en kent vele toepassingen in het huishouden. 

In het Engels wordt het washing soda genoemd. De ‘ontwaterde’ vorm van het 

zout wordt in grote hoeveelheden gebruikt in de glasindustrie. 

Bij rechtstreeks contact met de huid kan natriumcarbonaat irriterend zijn. Vermijd dus 

contact met de huid bij de bereiding van badzout. Natriumcarbonaat maakt hard water 

zacht. Hard water geeft weinig schuimvorming en doet de huid krijtachtig aanvoelen. 

Parabeen K 

Parabeen K is een conserveringsmiddel. Dit zorgt voor bewaring. Het is een synthetisch 

product, aangeduid met de nummers E 214 – E 219. Bij sommige mensen veroorzaakt dit 

product allergische reacties (roodheid). Deze mensen zijn ook gevoelig aan ‘normale’ 

cosmeticaproducten. De opgenomen hoeveelheden moeten in acht genomen worden: 

nooit meer dan 20 druppels op 100 ml (opgelet kinderen kunnen soms kwistig zijn). Bij 

een vermoeden van allergische reactie kan men een druppel Parabeen K mengen met 

20 druppels zonnebloemolie. Hiervan wordt een kleine hoeveelheid op de binnenkant 

van de arm gedaan. Als er na 48 uur geen roodheid ontstaat, is er geen allergische 

reactie. Natuurlijke alternatieven zijn te verkrijgen bij Spinnrad (Groot Kanonplein 7, 

9000 Gent, tel. 09 225 45 22). 

Rewoderm 

Synthetisch tenside. INCI-code: PEG-200 Hydrogenated Glyceryl, PEG-7 Glyceryl 

Cocoate. Zeer viskeuze kleverige substantie. Wordt aan tensidemengsels toegevoegd 

als verdikkingsmiddel. Langzaam toevoegen, het verdikkingsproces duurt enige 

minuten. De verdikking treedt enkel op in een zuur milieu (pH

Bronnen 


107

Bronnen 

Voor de leerkrachtenbundel en de leerlingenbundel werden onder meer de 

hieronder vermelde bronnen geraadpleegd. De internetsites werden bezocht tijdens 

de periode van januari tot juni 2005. 

N. Arnold, Chemische Chaos (3de druk). Kluitman. 

N. Arnold, Explosieve experimenten (2de druk). Kluitman. 

P. Atkins en L. Jones, Chemistry: Molecules, Matter, and Change. W.H.Freeman and 

company, 1997. 

BASF Mitmachlabor. BASF AG Ludwigshafen, [jaar]. 

R. Chang, Chemistry. McGraw-Hill, Inc, 1994. 

Chemistry in Context: Applying Chemistry to Society. McGrawHill, 2000. 

‘Finding Chemical Anchors in the Kitchen’. Liliana Haim, Journal of Chemical 

Education, 82, 228, 2005. 

J. Hann, Wetenschap ontdekken. Davidsfonds/infodok, 1991. 

M. Harris en B. Walker, ‘Bath Bubblers’. Journal of Chemical Education, 80, 1416, 2003. 

J. Hondebrink, Scheikunde, de basis. tenHagenStam, 1998. 

JCE Editorial Staff, ‘How does your garden grow?’ Journal of Chemical Education, 77, 

624, 2000. 

M. Mapletoft, On Site. Chemical Industry Education Centre. 

Over sneeuwballen en glaasjes melk… tenHagenStam, 2000. 

J. Palmer en L. Brosnick, ‘Designing Element T-shirts: Spelling with the Periodic Table’. 

Journal of Chemical Education, 82, 517, 2005. 

J. Parvin, Kitchen concoctions. Chemical Industry Education Centre, 1994. 

Spelen met Chemie – ‘Bij de drogist’. Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3). 

chemistry.about.com/od/chemistryforkids 

nl.wikipedia.org/wiki/Hoofdpagina 

scifun.chem.wisc.edu 

www.bizzworld.nl 

www.bubbles.org 

www.c3.nl 

www.cefic.org 

www.chemie-master.de 

www.cheminst.ca/ncw/experiments 

www.fedichem.be 

www.hobby-kosmetik.de 

www.thuisexperimenteren.nl 

www.uyseg.org/ciec_home.htm 

www.uyseg.org/color 

www.basf.be 

bronnen 

0

lerarenbundel - Essenscia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?