Grade 9 - Tegnologie

TEGNOLOGIE
Graad 8
Hoërskool Gerrit Maritz

INHOUDSOPGAWE
STRUKTURE.................................................................................2
Soorte strukture.....................................................................................2
Funksies van strukture............................................................................2
Struktuur komponente.............................................................................3
Eienskappe van strukture.........................................................................4
Die ontwerp van strukture........................................................................8
Kragte...................................................................................................9
VERWERKING............................................................................14
Eienskappe van materiale.......................................................................14
Soorte materiale...................................................................................14
Verpakking...........................................................................................16
MEGANISMES.............................................................................19
Meganiese stelsels.................................................................................19
Ratte ..................................................................................................20
Hefbome..............................................................................................21
Skakelings...........................................................................................23
Hidroliese en pneumatiese stelsels...........................................................24
ELEKTRISITEIT..........................................................................26
Wat is elektrisiteit ................................................................................26
Stroomspanning en stroom.....................................................................26
Tipes stroom........................................................................................27
Stroombane.........................................................................................27
Geleiers en isolators..............................................................................28
Weerstand............................................................................................28
Elektroniese komponente.......................................................................28
Logiese hekke.......................................................................................30
TEKENINGE................................................................................32
Perspektief...........................................................................................32
3-D sketse...........................................................................................36
Isometriese en skuinslyn sketse..............................................................37
Ortografiese projeksie............................................................................43
Maatskrywing.......................................................................................45
Skaal...................................................................................................46
1

Soorte Strukture
Natuurlike en mensgemaakte strukture
Strukture
Strukture is oral rondom ons, sommiges is natuurlik soos eierdoppe, spinnekop webbe en
bome en ander is mensgemaakte strukture soos brûe, torings, huise, plastieksakke en
koppies. Strukture kan verder verdeel word in drie ander groepe, nl. Raamstrukture,
dopstrukture en soliede strukture:
‘n Raamstruktuur bestaan uit dele wat verbind
word om ‘n raam te vorm, bv. ‘n hyskraan of ‘n
kragmas. Dikwels is die raam verberg en kan jy dit
nie sien nie. Dink bv. aan die dakbalke wat die teëls
ondersteun waarmee ‘n dak bedek word. Strukture
ondersteun hul eie gewig sowel as die las wat dit
moet dra.
‘n Dopstruktuur bied beskerming van buite af, bv. ‘n
eierhouer wat eiers beskerm. Verpakkings soos die
houers waarin ons graankos koop, beskerm ook die
inhoud wat binne is. Dopstrukture het nie rame nie.
Die sterkte van die dopstruktuur is in die dop self wat
dikwels maar taamlik dun is.
Soliede strukture maak staat op soliede konstruksie om
laste te dra en die gewig daarvan veilig in die grond te dra. ‘n
Voordeel van soliede strukture is dat hulle in plek gehou word
deur hul eie gewig. Voorbeelde: Berge, grotte en koraalriwwe
is natuurlike soliede strukture
Sandkastele, damme en baksteenmure is mensgemaakte
soliede strukture.
Funksies van strukture
Ondersteun dinge
‘n Struktuur moet sy eie gewig kan dra sowel as die las
wat dit moet dra. ‘n Las is ‘n voorwerp, ‘n mens of ‘n
krag. ‘n Las kan bewegend (dinamies) wees of dit kan ‘n
stilstaande (statiese) las wees.
Oorspan ‘n afstand
Die bekendste struktuur wat ‘n afstand
oorspan is ‘n brug. Brûe het ook ‘n ander
funksie – om dinge te ondersteun. Hulle
dra hulle eie gewig en ook die gewig van
wat ookal oor hulle beweeg.
2

Omsluit ‘n ruimte
Alle houers het hierdie funksie, sowel as
meeste geboue. Natuurlike voorwerpe sluit
in skulpe, grotte, hol boomstompe ens.
‘n Struktuur soos ‘n huis verrig al die funksies: dit ondersteun ‘n dak; dit dek groot
area; dit bevat eiendom en beskerm julle en julle meubels.
Struktuur komponente
Pilare is vertikale struktuurkomponente. Die funksie van
pilare is om balke te ondersteun, en so die gewig van die
struktuur na al die pilare te versprei.
Balke is horisontale
struktuurkomponente. Balke versprei
die gewig na die pilare. Die effektiwiteit
van ‘n balk hang af van die materiaal
waarvan dit gemaak is asook van die
vorm van die balk. Balke wat in groot
strukture gebruik word, kan verskillende
vorms hê, sommiges is solied, ander is
hol of het spesiale dwarsdeursneegedeeltes
wat sterkte en stewigheid
bied.
‘n Vrydraende balk (kantelbalk) is ‘n
struktuurkomponent wat soos ‘n arm uitsteek
vanaf die hoofstruktuur, en word net aan die een
kant ondersteun.
‘n Stutmuur is ‘n struktuur wat teen ‘n muur gebou word om die
muur te ondersteun of te versterk.
3

‘n Boog is ‘n halfronde struktuur wat ‘n afstand oorspan en ‘n struktuur wat daarop rus
ondersteun. In boë wat van stene gemaak is, is die sluitsteen die deel wat in die middel
van die boog voorkom, en hierdie steen stut en hou die res van die boog bymekaar. Boë
kan ook van ander materiale gemaak word en dan kom daar nie ‘n sluitsteen voor nie.
Boë is baie doeltreffend in brûe wat valleie oorbrug, aangesien hulle dan gestut word deur
die wande van die berge aan weerskante.
Die gewig bo die sluitsteen Die grond rondom die
veroorsaak dat elke steen in stutmuur is in kompressie en
die boog op die volgende een druk terug teen die stutmure.
druk. Dit duur voort totdat
die laaste een teen die
stutmuur druk wat ‘n fondasie
in die grond het.
Eienskappe van strukture
Lateie is balke wat van
beton gemaak word en
versterk word met staal
penne (bewapening).
Hulle versprei die gewig
van die struktuur bo die
opening van die deure
en vensters na die
struktuur langsaan en
dan in die grond in.
Voordat jy enige struktuur kan ontwerp, moet jy die volgende weet:
Wat is jou doel met die struktuur?
Wat is die maksimum dravermoë wat die struktuur moet hê?
Watter tipe struktuur dit is, by. raam of dop.
Die materiaal wat jy gaan gebruik om die struktuur te maak.
Die afmetings van die struktuurdele.
4
Vir elke aksie is daar ‘n gelyke
en teenoorstaande reaksie.
Die grond druk terug teen die
stutmure en veroorsaak ‘n
drukking wat weer van steen
tot steen oorgedra word
totdat dit teen die sluitsteen
druk wat die gewig dra.
Vakwerk word dikwels gesien in
brûe, waar ‘n hele struktuur uit
driehoeke bestaan.

Strukture moet veilig wees vir mense om te gebruik. ‘n Goeie en veilige struktuur moet
oor drie eienskappe beskik:
Sterkte:
Dit moet nie inmekaar tuimel of bars nie. Strukture breek as hulle nie sterk genoeg is om
kragte te weerstaan nie. Hierdie kragte kan staties wees bv. iemand wat op ‘n bed lê, of
dinamies, bv. as iemand op die bed spring.
Stewigheid:
Dit moenie buig, sy vorm verloor of kromtrek nie.
Stabiliteit:
Dit moet beslis nie kan omval nie. Ons sê dat ‘n struktuur hoë stabiliteit het as, wanneer
dit ‘n gewig dra, dit terugkeer na of in dieselfde posisie bly. Die graad van stabiliteit hang
af van die verhouding tussen die basis, die hoogte en die gewig van die struktuur.
Die gewig van ‘n voorwerp word veroorsaak deur gravitasiekrag wat vertikaal trek aan die
massa van die voorwerp. Die onsigbare posisie van die massa waardeur gravitasiekrag
trek, word die swaartepunt genoem. As die swaartepunt laag is en binne die groot basis
area lê is die voorwerp baie stabiel. As die swaartepunt meer na die een kant van die
basis area lê, is die voorwerp minder stabliel. As die swaartepunt buite die basis area lê, is
die voorwerp baie onstabiel en mag verdere ondersteuning nodig wees. ‘n Hoë voorwerp is
geneig om onstabiel te wees omdat die swaartepunt baie hoog is.
Die verhouding tussen stabiliteit en die swaartepunt
Die stabiliteit van ‘n struktuur is verwant aand ie posisie van die swaartepunt van daardie
struktuur. Soos in die volgende diagram aangedui word, styg die swaartepunt as die
voorwerp skuins gedruk word. Die rotasie rondom punt B word veroorsak deur ‘n
trekkrag.
a b
As die struktuur stabiel is, sal dit terugkeer na die oorspronklike posisie wanneer die
trekkag ophou.
5

Kom ons probeer dit!!
Hoe om die swaartepunt te bepaal
Gebruik ‘n stewige karton en knip ‘n
oneweredige vorm uit, (soos hierlangsaan).
Hang ‘n skietlood aan ‘n duimspyker en merk die
posisie van die tou op die karton.
6
Die struktuur sal slegs terugkeer na die
oorspronklike posisie as die swaartepunt
binne die basis van die struktuur bly. As
die struktuur so ver getrek is dat die
swaartepunt buite die basis is, sal die
struktuur onstabiel raak en omval. As ‘n
onstabiele voorwerp so ver geroteer het
en die trekkrag word verwyder, sal dit in
elk geval omval.
Herhaal die proses nog twee keer maar
sit die duimspyker elke keer op ‘n ander
plek en merk die posisie van die tou elke
keer. Waar die drie potloodlyne mekaar
kruis is die swaartekrag.

Reëls vir stabiliteit:
‘n Lae swaartepunt
‘n Wye basis is meer stabiel as ‘n struktuure met ‘n smal basis.
Die gewig aan die bokant van die struktuur moet minder wees as die gewig onder.
Stutte, ankertoue en ankerdrade
Fondasies
Dit is nie altyd moontlik om ‘n struktuur te ontwerp wat voldoen aan hierdie reëls nie.
Soms moet ander maatreëls gebruik word om die struktuur stabiel te maak. ‘n Hyskraan
is ‘n lang smal struktuur met ‘n baie smal basis en ‘n baie groot bokant. Daar is ‘n baie
groot gewig wat aan die een kant bo gedra moet word, om die gewig wat gedra te word te
balanseer word ‘n teengewig aan die anderkant gebruik. Hierdie stelsel werk deur die
gewig wat gelig moet word, te balanseer deur die teengewig.
Ankerdrade
‘n Ankerdraad is
‘n kabel wat
gebruik word
om ‘n mas in
plek te hou.
Kabelgeankerde
brûe
en hoë torings
maak gebruik
van ankerdrade.
Ankertoue
Strukture soos tente kan stabiel gemaak
word deur dit in die grond te anker met
ankertoue. Ankertoue is toue, kabels of
kettings (buigbaar) wat ‘n struktuur in
posisie hou deur daaraan te trek.
Stutte en verbindingsbalke
Kragte werk in op alle strukture. Ankertoue, verbindingsbalke en stutte is strukturele
komponente wat gebruik word om strukture stabiel te maak.
Die nie-buigbare deel van strukture wat trekkrag ondervind
word ‘n verbindingsbalk genoem en die nie-buigbare deel wat
drukkrag ondervind word ‘n stut genoem.
guys
‘n Verbindingsbalk (gewoonlik onbuigbaar) hou ander
struktuur dele in plek deur aan hulle te trek. Raamstrukture
het dele wat stutte genoem word (onbuigbaar). Stutte hou
dele in posisie deur teen hulle te druk. Stutte word gemaak
van materiale soos hout of staal wat nie kan buig nie.
7

Die ontwerp van strukture
As jy kyk na prente van bekende raamstrukture soos hyskrane kragpale en dakkappe, sal
jy agterkom dat triangulering gebruik word om hulle stewig te maak..
Hoe om strukture stewig te maak
Wanneer jy ‘n vierkantige Deur ‘n stut tussen 2
struktuur na een kant toe
druk, sal die maklik sy vorm
verloor. So ‘n struktuur is nie
stewig nie.
teenoorstaande hoeke in te
las en sodoende twee
driehoeke te vorm, word
gekeer dat die struktuur sy
vorm verloor. So ‘n struktuur
is stewig.
‘n Alternatief tot triangulering
is om ‘n knoopplaat
(driehoekweb) op die hoeke
te gebruik. ‘n Knoopplaat is
‘n stewige stuk materiaal wat
gebruik word om die dele van
‘n struktuur te aan mekaar te
bind.
Raamstrukture verkry hulle sterkte en stewigheid
van die manier waarop hulle aanmekaar gesit is.
Meeste raamwerke word gebou met ‘n kombinasie
van stutte en verbindingsbalke om driehoeke te
vorm. Driehoeke is baie sterk en stewige vorms.
Dit word triangulering genoem.
Dopstrukture kry hulle sterkte en stewigheid van die manier hoe hulle gevorm is.
Dopstrukture word gewoonlik ontwerp om gerond of geriffeld te wees, die rondings en
riffels versterk die oppervlakte van die dopstruktuur.
Damwalle, eiers en gloeilampe is almal dopstrukture wat danksy hulle rondings, kragte
weerstaan wat hulle andersins sou breek.
Dieselfde beginsel word toegepas op sinkplate en geriffelde karton.
8

Knoopplate word van onbuigbare materiale
soos hout of metaal gemaak en word
gewoonlik op hoeke van raamstrukture
vasgemaak om die dele van die raamstruktuur
bymekaar te hou.
Materiale waarvan
strukture gemaak word
kan versterk word deur
dit in ‘n ander posisie te
gebruik. As twee stroke
riffelkarton op mekaar geplak word, sodat die
riffels teen ‘n 90° hoek met mekaar is,
versterk dit die karton. Dieselfde gebeur
wanneer hout gelamineer word en die grein
van die hout teen ‘n 90° hoek geplak word. ‘n
Balk is ook sterker wanneer dit regop gebruik
word in plaas van plat.
Kragte
Kragte kan staties (stilstaande) of dinamies (bewegend)
wees.
Statiese kragte word gewoonlik deur die gewig van die
struktuur self en alles wat permanent aan die struktuur vas
is, veroorsaak.
Dinamiese kragte word versoorsaak deur die wind,
branders, mense en voertuie. Dinamiese kragte is meestal
baie sterker as statiese kragte en ook baie moeilik om te
voorspel. Dit is ook die mees algemeenste rede vir
strukture wat faal.
‘n Uitwendige krag werk van buite die struktuur daarop in. Byvoorbeeld die wind of
iemand wat daarop sit of staan.
Inwendige kragte is kragte wat deur die struktuur self veroorsaak word in ‘n poging om
die uitwendige kragte teë te gaan. As die uitwendige kragte groter is as die inwendige
kragte sal die struktuur inmekaar tuimel.
9

Kragte wat op en in strukture werk
Uitwendige kragte of laste veroorsaak spanning aan die binnekant van strukture. Nie alle
kragte of laste het dieselfde uitwerking nie. Kragte kan druk, trek, draai of buig.
Trekkrag trek ‘n deel van ‘n Drukkrag is ‘n krag wat
struktuur. Dele van strukture probeer om dele van ‘n
waarop trekkrag uitgeoefen struktuur saam te druk
word is bindbalke en
Stutte hou dele in posisie
ankertoue.
deur teen hulle te druk.
Buigkrag is eintlik drukkrag
(kompressie) aan die een kant
en trekkrag (spanning) aan
die anderkant. Dit kan
duidelik gesien word by ‘n
boekrak.
Buigkrag: ‘n Kombinasie van kragte veroorsaak dat een deel van ‘n struktuur in spanning
is en ‘n ander deel in kompressie. In hierdie prent is ‘n spons met lyne aan albei kante, as
die spons gebuig word kan jy duidelik sien hoe die lyne aan die bokant nader aan mekaar
beweeg (in kompressie) en die lyne aan die onderkant wegtrek van mekaar (in spanning)
Draaikrag (wringkrag)
‘n Krag kan ‘n liggaam in die rondte laat
draai of ‘n struktuurdeel kan verdraai of
vervorm word.
10
Skeurkrag: wanneer twee kragte van
weerskante op ‘n struktuur inwerk, kan die
struktuur in twee geskeur word.

Herkenning van strukturele komponente
‘n Las/gewig op ‘n balk, oefen druk uit op die bokant van die balk, terwyl die onderkant
van die balk in spanning is of trekkrag ondervind. Dieselfde gebeur met ‘n pilaar, die een
kant sal in spanning wees en die anderkant in kompressie. Stutte is altyd in kompressie
en verbindingsbalke is altyd in spanning.
Strukture van papier
Watter vorms is die sterkste?
Gebruik papier en vou 3-D vorms soos hier
angsaan. Bepaal watter vorms die sterkste
is. Gebruik die vorms as balke en pilare en
kyk watter kan die grootste vrag dra.
Probeer om die vorms sterker te maak deur
die papier of die struktuur te versterk.
11

Hulp met die bou van strukture
12

Verwerking
Van die vroegste tye af het mense materiale gebruik om artikels van te maak. Klere was
gemaak van dierevelle, hamers van stokke en klippe. Die mens het deur die eeue geleer
om materiale te verwerk om dit aan te pas vir spesifieke gebruike. Bene en klippe is
geskuur teen growwe klippe om skerp messe en naalde te maak. Materiaal is geweef van
woldraad wat afkomstig was van wolskape. Met die ontwikkeling van tegnologie is
derduisende verwerkingsmoontlikhede geskep, nylon is een van die eerste sintetiese
materiale wat vandag talle gebruike het.
Ons gaan nou kortliks kyk na verskillende soorte materiale en hoe dit verwerk word om die
eienskappe daarvan te verbeter en aan te pas vir spesifieke doeleindes.
Materiale
Materiale kan natuurlik of mensgemaak wees. Natuurlike materiale word verkry van
plante, diere of minerale.
Eienskappe van materiale
Voordat 'n produk gemaak word, is een van die belangrikste vrae wat gevra word, watter
materiaal gebruik sal word. Materiale word gekies op grond van hulle eienskappe en die
doel waarvoor die produk gebruik gaan word. Jy sal byvoorbeeld nie papier gebruik om 'n
sambreel van te maak nie, want een van die vereistes van 'n sambreel is dat dit
waterwerend moet wees.
• Elastisiteit: keer terug na die vorm waarin dit vroeër was voor die krag toegepas
was
• Plastisiteit: as die krag verwyder word, bly dit in die veranderde vorm
• Buigbaarheid: verander van vorm voordat dit breek
• Brosheid: verbrokkel dadelik wanneer dit breek
• Hardheid: die weerstand teen skrape of duike
• Sterkheid: die weerstand teen die impak van harde voorwerpe
• Styfheid: die weerstand teen samepersing, buiging, skeur en draaikragte
• Waterdig: of waterwerend
• Bestand teen korrosie: oksidasie (roes) of UV-strale van die son
• Hittebestand: sal nie brand nie of dien as insulator teen hitte
• Geleier van elektrisiteit: gelei dit elektrisiteit
• Magneties: trek dit 'n magneet aan
• Deursigtig: kan jy daardeur sien
Soorte Materiale
Metale
Ferrometale bevat yster, kan roes en magneties is. Voorbeelde: staal, yster
Nie-ferrometale bevat geen yster, kan nie roes nie, en is nie magneties nie. Voorbeelde:
sink, koper, silwer
14

Wanneer twee of meer metale met mekaar gemeng word, word 'n allooi (legering)
verkry. Metale word gelegeer om eienskappe te verkry wat by suiwer metale ontbreek.
Voorbeelde van allooie is; geelkoper, 'n mengsel van sink en koper, vlekvrye staal
saamgestel uit koolstof, kroom en nikkel en brons wat bestaan uit koper en tin.
Hout
Timmerhout is baie duur en omdat dit 'n natuurlike hulpbron is, moet ons dit nie misbruik
nie. Daar is wel plantasies wat met die uitsluitlike doel van verskaffing van hout vir
houtprodukte en papier gekweek word, die plantasies bestaan uit vinnig groeiende
boomsoorte.
Die terme hardehout en sagtehout verwys nie na die hout nie, maar na die blare van die
bome: Sagte hout kom van bome met naald-agtige blare soos dennebome. Hardehout
kom van breëblaar bome soos Mahonie en Meranti. Nie alle hardehout soorte is hard nie –
Balsa hout is baie sag.
Hersaamgestelde bord
Hersaamgestelde bord is houtprodukte wat gemaak word deur lae hout of houtvesels saam
te bind met gom. Dit word ook dikwels gemaak met afval houtprodukte en is hoofsaaklik
ontwikkel vir industriële gebruik omdat dit dan moontlik is om groot eenvormige velle te
maak.
Hierdie soort hout is heelwat goedkoper as egte hout, maar omdat die voorkoms daarvan
nie so mooi soos die ware jakob is nie word daar dikwels 'n fineer ('n dun lagie egte hout)
daarop geplak.
Soorte hersaamgestelde bord is bv. Laaghout, Gelamineerde hout, Spaanderbord,
Hardebord, Sagtebord, Veselbord
Saamgestelde materiale
Wanneer twee of meer materiale met verskillende eienskappe gekombineer word, vorm
hulle 'n saamgestelde materiaal. Die verskillende materiale werk saam om 'n nuwe
materiaal te vorm, wat die eienskappe van albei het. Die twee materiale kan duidelik
onderskei word in die nuwe saamgestelde materiaal.
Voorbeelde:
Modder-en-strooistene
Vanaf die vroegste tye het mense modderstene gebruik om skuilings mee te bou.
Modderstene werk goed onder kompressie, maar as die modderkoek gebuig word, breek
dit maklik. (Jy sal onthou dat buigkrag eintlik drukkrag aan die een kant en trekkrag aan
die anderkant is) Modderstene is dus nie baie sterk in spanning nie. As strooi wat sterk is
in spanning met die modder gemeng word, kry ons 'n steen wat spanning en kompressie
kan weerstaan. Hierdie saamgestelde modder-en-strooistene word vandag ook in moderne
huise gebruik.
Motorbande
Motorbande bestaan uit verskeie lae, wat insluit rayon materiaal, staalbande en nylon
stroke wat geset word in 'n verbinding van rubber.
15

Beton
Beton word gemaak van klein klippies en gruis, sand en sement. Die klippies en gruis
vorm die versterking en die sement is die verbindingsmiddel. Beton is sterk in kompressie,
maar swak in spanning. Om dit sterker te maak onder spanning word ysterstawe, drade of
kabels in die beton gesit voordat dit droog word. Dit word bewapening genoem.
Veselglas
Dit bestaan uit glas (keramiek) vesels wat die versterking vorm en word gebind met 'n
polimeer hars (poliëster). Die poliëster, op sy eie is bros en swak maar wanneer die
glasvesels daarmee verbind word dit sterk, elasties, buigbaar, en dit is ook baie lig. Dit is
die ideale materiaal om bote, swembaddens, motorparte en ook dakplate van te maak.
Tekstielstowwe
Van die vroegste tye gebruik mense tekstielstowwe vir klere en beskutting. Vroeër is
dierevelle en natuurlike tekstielstowwe soos wol, katoen en sy gebruik. Danksy die
ontwikkeling van tegnologie is daar vandag 'n groot verskeidenheid mensgemaakte
tekstielstowwe op die mark. Voorbeelde hiervan is: nylon, poliëster en akriel.
Tekstielstowwe word gemaak deur vesels saam te weef of te brei, soms word dit net
saamgebondel en die materiaal word bymekaar gehou deur wrywing tussen die vesels.
Party materiale bestaan uit verskeie lae wat saamgebind word, en deur 'n plastiekagtige
laag bedek word om dit waterdig te maak. Om sterk materiale te verkry, word gekyk na
die weefmetode en die tipe vesel wat gebruik word.
Ander eienskappe wat van belang is vir materiale is buigbaarheid, waterdigtheid,
ventilasie, isolering teen hitte en koue, windbestand, krimptraagheid en skeurbestandheid.
Baie van die eienskappe van materiale veral sterkte, styfheid en skeurbestandheid hang af
van die rigting waarin die krag toegepas word.
Verpakking
Danksy moderne tegnologie en die ontdekking en ontwikkeling van verskeie soorte
materiale, het verpakking deur die eeue baie verbeter, en veral wat kos en bederfbare
produkte betref, baie meer voordelig en veilig geword.
Die funksie van verpakking:
• beskerm produkte teen stof, vog en bakterieë.
• Hou die inhoud bymekaar, sodat dit vervoer en hanteer kan word
• Gee inligting oor die produk, gebruiksaanwysings, bestanddele sowel as
vervaldatums.
• Dien as advertensie om aandag van voornemende kopers te trek.
Ontwerp van verpakking vir vrugtesap houers
Spesifikasies vir verpakking:
• moet lig en suurstof uit hou
• moet weerstand bied teen beskadiging tydens vervoer en stoor
• moenie oopbars of beskadig as dit val nie
• moet maklik kan skink
16

• moenie te duur wees nie
• moet duidelik sigbaar en aantreklik wees
• moet die produk kan preserveer
Materiaal wat gekies is:
Gelamineerde karton, die laminering bestaan uit;
• papier aan die buitekant, omdat daarop gedruk kan word, dit sy vorm behou.
• Politeen laag aan die binnekant, want dit is waterdig
• Alumnium foelie tussen die politeen en papier, omdat dit nie suurstof of lig deurlaat
nie.
• Die karton is lig, relatief goedkoop en kan gevorm word in 'n kubus, wat min spasie
opneem tydens vervoer en op winkelrakke.
Die maak van karton verpakking
Kartonverpakking word gewoonlik gemaak van 'n enkel vel karton wat volgens 'n patroon
gesny word. Hegtingstroke word ook uitgesny sodat die dele aanmekaar geplak kan word.
Die vorm word bepaal deur voue wat uitgemerk kan word deur die karton te keep.
Hulp met projekte
17

Meganismes
Die meeste vervaardigde produkte kan beskou word as stelsels.
‘n Stelsel is ‘n groep komponente wat so verbind is dat hulle saamwerk om ‘n taak te
verrig.
Die komponente kan ‘n reeks stappe in ‘n prosedure of organisatoriese struktuur wees,
maar ons gaan slegs kyk na die fisiese komponente van elk en soos dit bydra tot die
algehele werking van die stelsel.
Alle stelsels bestaan uit ten minste drie duidelik identifiseerbare stadiums: Die inset
stadium is waar die energie of inligting in die stelsel ingevoer word. Die proses stadium is
waar die energie of inligting verwerk of verander word. Die uitset stadium is wanneer iets
gebeur.
Die energie bron vir die stelsel sal bepaal watter tipe komponent nodig is by elke
stadium. As die energie bron saamgepersde lug is sal die komponente wat nodig is
pneumaties wees en sal dit kombineer om ‘n pneumatiese stelsel te maak. As die energie
bron elektrisiteit is sal die komponente elektries of elektronies wees en saam sal die
komponente ‘n elektroniese of elektriese stelsel maak.
Die energie inset in ‘n sisteem kan enige van die volgende wees:
Beweging (meganiese stelsel),
Olie/water onder druk - (hidroliese stelsel),
Lug onder druk - (pneumatiese stelsel),
Elektrisiteit – (elektriese of elektroniese stelsel).
Meganiese Stelsels
Beweging
Daar is vier basiese tipes beweging:
Liniêre beweging
Beweging in ‘n
reguit lyn en in een
rigting
Heen-en-weerbeweging
Vorentoe en agtertoe
beweging in ‘n reguit lyn
19
Swaai beweging
Heen en weer
beweging in ‘n
halfsirkel
Roterende
beweging
Beweging in ‘n sirkel

Ratte
Ratte is wiele met tande. Ratte kan gebruik word om iets stadiger of vinniger te laat
beweeg, om rigting te verander of verskeie dinge op een slag te beheer. Ratte is wiele
waarvan die rand bestaan uit ewe groot, gelyk gespasieerde tande. Die tande van een rat
moet inkam by die van ‘n ander rat en roterende beweging tussen die twee ratte
bewerkstellig. Die dryfrat roteer altyd in die teenoorgestelde rigting as die aangedrewe
rat. As albei ratte dieselfde aantal tande het sal hulle teen dieselfde spoed roteer, maar as
hulle verskillende aantal tande het sal die rat met minder tande vinniger roteer. ‘n
Ratstelsel is ‘n kombinasie van twee of meer ratte wat saamwerk. Die rat wat die energie
ontvang is die dryfrat en die ander rat is die aangedrewe rat. Deur ‘n derde rat
(tussenrat) tussen die dryfrat en die aangedrewe rat te sit kan jy die dryfrat en die
aangedrewe rat in dieselfde rigting laat draai. As ‘n kleiner dryfrat by ‘n groter
aangedrewe rat inkam sal die spoed stadiger wees, maar daar sal meer krag in die
aangedrewe rat wees (afrat). Wanneer ‘n groter dryfrat inkam by ‘n kleiner
aangedrewe rat sal meer spoed behaal word maar daar sal minder krag in die
aangedrewe rat wees (oprat).
Soorte ratte
Reguit
tandratte
Keël ratte
Kamratte en tandspore
Veelvuldige ratte kan gekoppel word om ‘n ratstel
genoem. As daar ‘n onewe getal ratte is, sal die uitset
rotasie in dieselfde rigting wees as die inset. As daar ‘n
ewe getal ratte is sal die uitset rotasie in die
teenoorgestelde rigting as die inset rotasie wees. In
eenvoudige ratstelsels affekteer die hoeveelheid tande op
die tussenratte nie die algehele spoedverhouding nie. Die
hoeveelheid tande op die eerste en laaste rat bepaal die
spoedverhouding. In saamgestelde ratstelsels affekteer
die tussenratte wel die spoedverhouding.
Keël ratte word gebruik om rotasie deur
‘n 90° hoek te bewerkstellig. Keël ratte
kan meganiese voordeel en ‘n groter
spoedverhouding bewerkstellig.
Die tipe ratstelsel word gebruik om rotasie om te
sit in liniêre beweging. Die kamrat is in ‘n vaste
posisie en die tandspore beweeg heen en weer. ‘n
Voorbeeld hiervan is die ratstelsel wat by meeste
elektriese hekke gebruik word. Die tandspore kan
ook in ‘n vaste posisie wees terwyl die kamrat op
en af beweeg. ‘n Voorbeeld hiervan is ‘n
kurktrekker.
20

Wurmratte en tandspore
Met hierdie ratstel word rotasie omgeskakel na liniêre
beweging. In 'n skroefsletutel word die wurmrat en
tandspore gebruik om die opening groter of kleiner te
maak.
Wurmratte en
reguit tandratte
Hefbome
Wurmratte en reguit tandratte word gebruik wanneer 'n groot
spoed vermindering nodig is en nie baie krag nodig is nie. 'n
Wurmrat kan 'n reguit tandrat aandryf om spoed te verminder
maar 'n reguit tandrat kan nie 'n wurmrat aandryf om spoed te
vermeerder nie. Die ratverhouding kan bepaal word deur die
hoeveelheid tande van die aangedrewe rat te deel deur die
hoeveelheid tande op die dryfrat.
Dit is maklik om te bereken aangesien die wurmrat net een tand
het en die wurmrat is altyd die dryfrat. As die tandrat dus 60
tande het en die wurmrat 1 tand het sal die ratverhouding 1:60
wees. Die spoedverhouding is altyd die inverse van die
ratverhouding en daarom sal die spoedverhouding 60:1 wees.
'n Hefboom help mens om meer werk te doen met die krag wat jy
het. 'n Hefboom is 'n meganisme, alle gereedskap is kombinasies
van verskillende meganismes. Alle hefbome bestaan uit 3 dele: die
draaipunt, die las en die krag.
Hier is die sleutel tot die verskillende hefbome:
Die draaipunt is die plek waar die hefboom heen en
weer beweeg. Dit is nie noodwendig in die middel van
die hefboom nie, waar dit geleë is word bepaal deur die
klas hefboom waarmee jy werk en die meganiese
voordeel wat jy gaan verkry.
21

Eersteklashefboom
Kap 'n spyker amper heeltemal in 'n plank, probeer nou om dit
met jou vingers uit te trek. Gebruik nou 'n hamer, dis baie
makliker né? Die klou van die hamer is 'n hefboom. Ons noem
die soort hefboom 'n eersteklashefboom. By 'n
eersteklashefboom is die draaipunt altyd in die middel.
Derdeklashefboom
'n Derdeklashefboom se draaipunt is op die
een punt en die las op die ander punt, die krag
wat jy gebruik is in die middel. Dit is hoe 'n
visstok werk. Jy lig 'n kort afstand by die
handvatsel en die punt van die stok lig hoog
op - hopelik met aandete op die punt!!
Tweedeklashefboom
Gebruik jou vinger en duim om 'n metaaldoppie van 'n
koeldrankbottel af te kry. Probeer dan 'n bottel
oopmaker. Weereens is dit baie makliker, né? 'n
Bottel oopmaker is 'n tweedeklashefboom, wat beteken
dat die draaipunt aan die een kant is en die las in die
middel.
Meganiese voordeel (MV) Die eenheid waarin krag gemeet word is Newton
(N). 'n krag van 10 N is nodig om 'n massa van 1 kg
te lig. (100 g = 1 Newton)
Las
MA = ————
Krag
500 N
MA = ———
100 N
= 5
Hoe groter die meganiese voordeel, hoe meer hulp kry jy van die hefboom.
22

Skakelings
Soms word verskeie hefbome verbind om 'n sekere werk te doen. 'n Meganisme wat
gemaak word deur verskeie hefbome te verbind word 'n skakeling genoem. 'n Skakeling
is 'n stelsel van hefbome wat beweging veroorsaak. bv. 'n naelknipper, 'n skêr, 'n pedaal,
'n braaitang ens.
Die hefbome in 'n skakeling word verbind by vaste draaipunte of bewegende draaipunte.
'n Vaste draaipunt beweeg rondom een punt. 'n Bewegende draaipunt kan wegbeweeg van
sy oorspronklike posisie. Skakelings word dikwels gebruik om die rigting van beweging of
krag te verander: 'n Stootkrag kan verander word in 'n trekkrag of in 'n draaibeweging.
Skakelings kan ook die afstand van beweging verander.
Hoe om skakelings te teken:
Verskillende soorte skakelings
Skakelings kan gebruik word om die rigting van 'n
krag of beweging om te keer. Skakelings kan dus
gebruik word om voorwerpe in teenoorgestelde
rigtings te beweeg. As die draaipunt in die middel
van die koppelhefboom is sal die uitset in die
teenoorgestelde rifting wees as die inset.
Skakelings kan ook gebruik word om voorwerpe
in 'n reguit lyn teen 'n vaste afstand van mekaar
parallel aan mekaar te beweeg. Paralelle
skakelings kan gebruik word in voorwerpe soos
gereedskap kassies. Dit kan ook gebruik word
om beweging te herhaal soos bv. Konsertina
sekuriteitsdeure.
'n Stoot-trek skakeling word gebruik om uitset
beweging te veroorsaak in dieselfde rigting as die
inset beweging. Die tipe skakeling verbind twee
stroke met twee vaste draaipunte en veroorsaak
dat albei hefbome op dieselfde tyd in dieselfde
rigting beweeg.
23
Party skakelings verander roterende
beweging na heen-en-weer beweging.
Dit kan ook heen-en-weer beweging
verander in roterende beweging.

'n Ander tipe skakeling wat roteer rondom 'n
vaste draaipunt is 'n tuimelaar, die skakeling
verander die rigting van beweging teen 'n 90°
hoek.
Hidroliese en pneumatiese stelsels
Hidroliese en pneumatiese stelsels werk basies op dieselfde manier. Die hoofverskil is dat
hidroliese stelsels met nie-saampersbare vloeistof werk en pneumatiese stelsels
saamgepersde lug gebruik om te werk.
Hoe werk die stelsels?
In 'n pneumatiese
stelsel sal die
tweede spuit in
posisie bly tot 'n
sekere punt as die
eerste spuit
ingedruk word,
omdat lug
saampersbaar is.
24
In 'n hidroliese
stelsel sal die
tweede spuit op
beweeg as die
eerste spuit
afgedruk word,
aangesien vloeistof
nie saamgepers kan
word nie.
water

Pneumatiese stelsels
Enige masjien wat saamgepersde lug gebruik om te werk is 'n pneumatiese stelsel.
Saamgepersde lug, is lug wat in 'n klein spasie geforseer is. Jy pers lug saam elke keer as
jy 'n fietsband oppomp of 'n ballon opblaas. Industriële masjiene wat gebruik word om lug
saam te pers word kompressors genoem.
Bus deure word oop en toegemaak met behulp van pneumatiese stelsels. Die sis geluid
wat jy hoor as die deure oop en toemaak is die beweging van saamgepersde lug.
Komponente van 'n pneumatiese stelsel:
♦ 'n Voorraad saamgepersde lug, gewoonlik van 'n kompressor
♦ Pype waarin die saamgepersde lug beweeg
♦ Silinders met kleppe vir die produsering van krag en beweging
♦ Kleppe wat die vloei van die saamgepersde lug beheer
Hidroliese stelsels
Beginsels van hidrolika
Hidrolika is gebaseer op die beginsel dat krag deur 'n vloeistof uitgeoefen word. Dit
beteken dat 'n krag wat op vloeistof in 'n silinder uitgeoefen word deur die vloeistof sal
beweeg tot aan die ander punt van die silinder. Die krag sal dan deur die vloeistof
uitgeoefen word op die ander punt. Dit gebeur omdat vloeistof nie saamgepers kan word
nie.
Remme van baie voertuie maak gebruik van hidroliese
stelsels. Om die voertuig stadiger te laat beweeg trap die
bestuurder op die rem pedaal. Die pedaal druk 'n klep in
die hidroliese stelsel wat gevul is met remvloeistof, dit
veroorsaak druk in die remvloeistof. Gelyke krag word op
al die wiele uitgeoefen. Die krag druk die briekblokke van
elke wiel teen die roterende disket binne die kar se wiele.
Die wiele draai stadiger en die voertuig stop uiteindelik.
Spuite van verskillende groottes
As die area van die uitset klep dieselfde is as
die area van die inset klep, is die uitset krag
dieselfde as die inset krag. As die area van
die uitset klep groter is as die area van die
inset klep is die uitset krag ook groter. As
die area van die uitset klep kleiner is as die
area van die inset klep is die uitset krag
kleiner as die inset krag.
25

Wat is elektrisiteit?
Elektrisiteit
Elektrisiteit is die vloei van lading in 'n stroombaan en dra energie van die battery
(kragtoevoer) na komponente soos gloeilampe en motors. Elektrisiteit kan slegs vloei as
die stroombaan volledig is, van die battery deur die
drade en komponente terug na die battery.
In watter rigting vloei elektrisitiet?
Ons sê dat elektrisiteit van die positiewe (+)
terminaal of van 'n battery na die negatiewe (-)
terminaal van die battery vloei. Hierdie vloei van
elektriese lading word konvensionele stroom
genoem.
Elektron vloei
Toe elektrisiteit ontdek is het wetenskaplikes verskeie eksperimente gedoen om uit
te vind in watter rigting elektrisiteit vloei in stroombane, maar in daardie dae was
dit onmoontlik om die rigting van vloei te bepaal.
Hulle het geweet dat daar twee tipes elektriese lading was, positief (+) en negatief
(-), en hulle het besluit om te sê dat elektrisiteit van 'n positiewe lading van (+)
na (-) is. Hulle het geweet dit was 'n raaiskoot, maar 'n besluit moet geneem
word. Alles wat op daardie stadium bekend was kon ook verduidelik word as
elektrisiteit 'n negatiewe lading was wat van (-) na (+) gevloei het.
Die elektron is in 1897 ontdek en daar is gevind dat dit 'n negatiewe lading het.
Die raaiskoot wat hulle gemaak het, was dus verkeerd! Elektrisiteit in meeste
geleiers is in werklikheid die vloei van elektrone (negatiewe lading) van - na +.
Teen die tyd wat die elektron ontdek is, is die idee dat elektrisiteit van + na -
(konvensionele stroom) reeds gevestig. Gelukkig is dit nie 'n probleem om te dink
dat elektrisiteit op die manier vloei nie, aangesien 'n positiewe lading wat vorentoe
vloei dieselfde is as 'n negatiewe lading wat agtertoe vloei. Om verwarring te
voorkom moet jy altyd konvensionele stroom gebruik wanneer jy wil verstaan hoe
stroombane werk. Sien dit as 'n positiewe lading wat vloei van + na -.
Stroomspanning en stroom
Die vloei van lading of die hoeveelheid elektrone wat deur die draad vloei, word die
stroom genoem en dit word gemeet in Ampere.
Die gelaaide deeltjies kan of positief of negatief wees. Vir 'n lading om te kan vloei, is 'n
krag nodig en dit word voorsien deur die stroomspanning, ook genoem die
potensiaalverskil en dit word gemeet in Volt. 'n Druk bou op aan die een kant van die
draad agv 'n oormaat negatief gelaaide elektrone. Die lading vloei van 'n hoë potensiële
energie na 'n lae potensiële energie.
26

Tipes stroom
Wisselstroom (WS) is elektriese stroom waar die rigting van die die vloei van elektrone
heen en weer beweeg. Hierdie is stroom wat vloei in kragdrade en huishoudelike
elektrisiteit in muurproppe.
Gelykstroom (GS) is elektriese stroom wat heeltyd in een rigting vloei. Hierdie is stroom
wat vloei in 'n flits of ander toestel wat met batterye werk.
Stroombane
Stroombaan diagramme
Stroombaan diagramme is eenvoudige manier om stroombane uit te beeld. Elektrisiëne en
ingenieurs teken stroombaan diagramme om hulle te help met die ontwerp van werklike
stroombane. Aan die regterkant is 'n stroombaan diagram van die stroombaan links.
Stroombaan Stroombaan diagram
Dit is belangrik om op te let waarvoor alles in die diagram staan. Die reguit lyne wat al die
simbole verbind stel die elektriese draad voor. Die simbole stel elektriese komponente
voor.
Serie stroombaan
In serie stroombane het elke komponent in die stroombaan dieselfde
stroom. Die stroomlading van die battery word verdeel tussen die
twee gloeilampe en elkeen sal die helfte van die battery se
stroomlading hê.
Parallelle stroombaan
In parallele stroombane het elke komponent dieselfde stroomlading.
Albei komponente ontvang die volle stroomlading van die battery.
27

Geleiers en Isolators
Eleltriese stroom vloei slegs deur 'n geslote stroombaan. Sommige materiale laat
elektrisitiet deur, hierdie materiale word geleiers genoem. Materiale wat nie elektrisiteit
deurlaat nie word isolators genoem. Isolators kan jou ook keer dat jy geskok word deur
elektrisiteit. Meeste metale is geleiers en meeste nie-metale is isolators.
Weerstand
'n Geleier soos 'n stuk metaal het atome wat so gerankskik is dat elektrone maklike
daardeur kan beweeg met min wrywing of weerstand. Goud, silwer en koper het 'n lae
weerstand wat beteken dat 'n elektriese stroom maklik deur die materiale kan beweeg.
In 'n nie-geleier of swak geleier, is die atome so gerangskik dat dit die beweging van
elektrone baie moeilik maak. Glas, plastiek, en hout het 'n hoë weerstand, wat beteken
dat elektriese stroom nie maklik deur hierdie materiale kan beweeg nie. Resistors laat
elektrones toe om te vloei maar toon weerstand. Die weerstand of elektriese wrywing
word gemeet in Ohms.
Elektriese komponente
Lig-emissie diode (LED)
LEDs word gebruik as aanduider lampies. Hoe meer stroom deur 'n LED gaan, hoe
helderder sal dit skyn. Voordele van LED's is dat hulle klein is, 'n lang lewensduur het,
hulle benodig min elektrisiteit. LEDs moet reg om gekoppel word om te werk. Die
negatiewe kant is die kort been en die plat kant van die liggie. 'n LED moet nooit direk aan
'n battery met 'n hoë stroomlading gekoppel word nie, dit sal uitbrand. Koppel altyd 'n
LED in serie saam met 'n resistor. LEDs is beskikbaar in rooi, oranje, geel, groen, blou en
wit. Blou en wit LEDs is baie duurder as die ander kleure. Die kleur van die LED word
bepaal deur die semi-geleier materiaal en nie deur die kleur van die plastiek omhulsel nie.
1. 'n LED het 'n plat kant om aan te dui hoe dit
gekoppel moet word. Die plat kant moet na die
negatiewe terminaal van die battery wys.
2. Die stroombaan diagram hier onder wys hoe
'n LED in 'n stroombaan gekoppel moet word.
28

Hoe om 'n LED in 'n stroombaan te koppel
Wees versigtig:
Die elektriese stroom kan slegs van een rigting deur 'n LED gaan. Die pyltjie in die
simbool, op die stroombaan diagram, dui die rigting waarin die elektriese stroom deur
die LED sal beweeg aan. 'n Elektriese stroom wat van die positiewe terminaal van die
battery kom sal deur die LED van links na regs beweeg en deur die plat kant van die LED
uitgaan.
'n LED sal blaas as die elektriese stroom wat daardeur vloei te groot is. Dit kan gebruik
word saam met 'n 1.5V battery, maar as jy dit saam met 'n 9V battery gebruik, moet jy
'n 1KΩ resistor gebruik om dit te beskerm. Die resistor sal die stroom wat daardeur
gaan geperk.
Soorte skakelaars
Eenvoudige skakelaar (Enkelpoolenkelslag = EPES)
'n eenvoudige aan / af skakelaar
Drukskakelaar
'n Drukskakelaar keer terug na sy normale oop (af) posisie as jy die knoppie los. 'n
Voorbeeld hiervan is 'n deurklokkie skakelaar.
Gonser
Hierdie komponente verander elektriese energie na klank. Gonsers het 'n geraamde
stroomlading aanduiding. Byvoorbeeld 'n 6V en 12V gonser kan saam met 'n 9V battery
gebruik word. Hoe hoër die stroomlading, hoe harder sal hy gons. Gonsers moet op die
regte manier gekoppel word, die rooi draad is positief (+).
29

Luidspreker
Luidsprekers verander 'n elektriese sein na klank.
Gebruik skakelaars om elektrisiteit te beheer
Skakelaars word gebruik om elektriese stroom te beheer. Byvoorbeeld 'n radio uitsaaier in
'n ateljee gebruik skakelaars om van een klankbron na 'n ander oor te skakel. Jy gebruik
'n skakelaar om die radio aan of af te skakel. 'n Skakelaar word gebruik om die vloei van
elektrisiteit in 'n stroombaan te breek of te herstel. Daar is verskillende soorte
skakelaars. Almal doen dieselfde werk maar elkeen doen dit op 'n ander manier.
Logiese hekke
Logiese hekke is komponente wat gebruik word om besluite te maak in stroombane.
Die insette kan gekoppel wees aan verskeie sensors, en die stroombane kan ontwerp
word om te werk as daar aan sekere vereistes voldoen word. Wanneer logika gebruik
word, word na AAN verwys as ‘1’ en AF as ‘0’. Elke hek het sy eie reël wat gevolg
word om 'n uitset te bewerkstellig.
Reël:
Uitset is aan as A OF B aan is.
30
Reël:
Uitset is aan as A EN B aan is

Hulp met jou projek:
31

Tegniese tekeninge
Daar is verskeie maniere om voorwerpe in sketse en voor te stel en kennis van die
metodes is waardevol om sketse en planne behoorlik te maak en te kan lees.
Perspektief
Dit is die kuns om voorwerpe voor te stel soos gesien teen ‘n afstand vanaf die voorwerp.
Die lyne wat vanaf die punte van die voorwerp geteken word, sluit by mekaar aan, by die
verdwyningspunt.
In die natuur sien ons dat ‘n voorwerp kleiner word soos die afstand tussen die oog en die
voorwerp groter word. As verskeie voorwerpe van dieselfde grootte verskillende afstande
van die oog geplaas word, lyk die naaste een die grootse en die ander lyk kleiner hoe
verder hulle weg is.
Baie ver van die oog, lyk dit asof die lyne by mekaar aansluit, dit word die
verdwyningspunt genoem.
Neem kennis:
• Die verste punt wat die oog kan sien (waar die lug en grond by mekaar aansluit) is
‘n horisontale lyn, wat die horison genoem word, en gelyk met ooghoogte is.
• Voorwerpe wat ewe groot is, lyk kleiner soos wat die afstand na hulle vergroot.
• Parallelle lyne sluit by mekaar aan by die verdwyningspunt – die punt is op die
horizon.
• Vertikale lyne word vertikaal geteken.
Wanneer mense in perspektief geteken word, is die oë (van die volwassenes) almal op die
horison lyn en die grootte van die figure word kleiner hoe verder hulle van die toeskouer is.
Sittende figure en kinders word laer as die horison geteken omdat hulle korter/kleiner is
32

Probeer om die vorms as 3-D voorwerpe te teken. Gebruik die aanwysings hierbo
Dun en dik lyne
Hoe werk dit?
As die spinnekop oor die rand klim en jy kan hom nog sien, word die lyn dun geteken.
As hy oor die rand klim en jy kan hom nie meer sien nie, word die lyn dik geteken.
36

Isometriese en Skuinslyn tekeninge
Stap 1:
Teken die
vooraansig en
projekteer 45°
lyne vanaf elke
hoek
Skuinslyn tekeninge
Teken die volgende 3 vorms as skuinslyn sketse.
37
Stap 2:
Teken die
agterste twee
lyne van die
kubus.

Teken die voorwerpe op skuinslyn en isometriese gidslyne.
Inblokkering
Gebruik die gidslyne
om jou te hlep om die
isometriese figuur te
teken. Die eerste
kubus is reeds
gedeeltelik vir jou
geteken.
Moeilike vorms kan geteken word deur te begin om 'n kubus te teken waarin die voltooide
voorwerp sal inpas en dan onnodige dele uit te vee en ander dele by te teken.
38

Teken hierdie voorwerpe deur gebruik te maak van inblokkering.
Reguit lyne.
Teken die voorwerpe op skuinslyn en isometriese gidslyne.
40

Skuins lyne
Teken die voorwerpe op skuinslyn en isometriese gidslyne.
Sirkels en ellipse
Teken eers 'n vierkant en merk dan die middel van elke sy, verbind die punte en jy het 'n
sirkel.
41

Sirkels geteken in skuinslyn of isometriese sketse
'n Sirkel wat teen 'n skuins oppervlak geteken word sal geteken
word as 'n ellips.
Om kurwes te teken, moet ons weet hoe om ellipse te teken. 'n
Ellips het 'n lang as en 'n kort as. Die lang as is die as waarom
die ellips gedraai word. Die kort as word kleiner soos wat die
hoek waarteen die ellips gedraai word nader aan 90° kom.
Teken die voorwerpe op skuinslyn en isometriese gidslyne.
42

Maatskrywing
Werkstekeninge is of volgrootte geteken of op skaal as hulle te groot is vir 'n bladsy. Alle
afmetings word op die skets geplaas om dit moontlik te maak vir die vervaardiger om die
produk te maak.
45

Reëls vir maatskrywing:
Moenie onnodige mates inskryf nie.
Alle vertikale afmetings moet van die regterkant af gelees word (draai die skets 90°
kloksgewys).
Probeer om nie mates binne die skets of tussen die aansigte te skryf nie.
Gebruik pyle om te wys presies van waar tot waar die mates gaan.
Afmetings moet in mm wees.
Skaal
Voorbeelde van hoe om pyle te teken.
Wanneer jy sketse maak waar grootte en afmetings belangrik is, moet jy aandui of jou
skets dieselfde grootte is of hoeveel groter of kleiner dit as die werklike voorwerp is.
Hierdie verhouding tussen die grootte van die getekende voorwerp en die werklike
voorwerp word genoem die skaal van die tekening.
‘n Skaal van 1 tot 100 beteken dat 1 eenheid op die skets, 100 eenhede van die werklike
voorwerp voorstel. Wanneer mens op skaal teken verander hoeke en proporsies nooit nie.
Skaal word geskryf as 1:100 waar die eerste getal die afmeting op die skets is en die
tweede afmeting die werklike grootte is.
Opskaal en afskaal
Party voorwerpe moet kleiner geteken word om op ‘n bladsy te pas. Dit word afskaal
genoem. ‘n Voorbeeld hiervan sal ‘n kaart of ‘n huisplan wees.
As jy alle fyn detail op ‘n klein voorwerp will aandui sal jy dit baie groter moet teken as die
werklike grootte, dit word opskaal genoem. Voorbeelde hiervan is detail op
juwelliersware of muntstukke. In hierdie geval sal die skaal bv. 5:1 wees, waar 5 mm op
die skets, 1mm in werklikheid verteenwoordig.
46