Leidraad - Slappe Bodem

Leidraad

Leidraad BaLans

Colofon
De voorliggende leidraad is een deelrapport van het Delft Cluster project CT03.10, “Duurzame
onderhoud Strategie voor voorzieningen op slappe bodem”. Dit onderzoek is ondersteund door de
Nederlandse regering via het BSIK programma.
De volledige tekst van dit rapport mag worden hergebruikt onder voorwaarde van het duidelijk
vermelden van de herkomst van de tekst inclusief een correcte bronverwijzing naar dit rapport.
De volgende partijen hebben dit onderzoek ondersteund:
• Deltares
• Ingenieursbureau van Gemeentewerken Rotterdam
• ARCADIS
• Intergemeentelijk Samenwerkingsverband Midden-Holland (ISMH)
• CROW
• Stichting RIONED
• Stichting Energiened
• Het Ministerie van Financiën
• Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat
• Stichting Schuimbeton Nederland
• TNO-Bouw
• De gemeenten: Alphen a/d Rijn, Bergambacht, Bodegraven, Boskoop, Capelle a/d IJssel,
De Ronde Venen, Delft, Gouda, Jacobswoude, Krimpen a/d IJssel, Liemeer, Moordrecht, Nederlek,
Nieuwerkerk a/d IJssel, Nieuwkoop, Ouderkerk, Oudewater, Reeuwijk, Rijnwoude, Schoonhoven,
Ter Aar, Vlist, Waddinxveen, Woerden, Zevenhuizen-Moerkapelle
Contactinformatie project CT03.10
Vragen over en reacties op dit rapport kunt u richten aan:
Projectleider: ir. C. de Rooij, c.derooij@deltares.nl, telefoon 088 335 72 58
Internet: www.delftcluster.nl/slappebodem
Community of Practice: www.slappebodem.nl
Contactinformatie algemeen
Deltares
Postbus 177
2600 MH Delft
www.deltares.nl
info@deltares.nl
Tel: 088 335 72 00

1e druk 2009
Leidraad BaLans

© 2009 ISBN 978-9490202-01-9
Vormgeving:
StudioWAT
A. Fokkersingel 66
2497 BH Den Haag
Leidraad Balans
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevens bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, meganisch, door fotokopien, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de auteur(s).

Voorwoord
Inleiding
Eén van de belangrijke onderdelen van het Delft Clusteronderzoek ‘Duurzame onderhoudsstrategie
voor voorzieningen op slappe bodem’ is het maken van een keuzemodel. Met het model kan de meest
optimale maatregel worden bepaald voor het opnieuw ophogen van de openbare ruimte.
Voor de input van het model en voor het vastleggen van de aanwezige kennis en ervaring is in dit
kader deze leidraad opgesteld. Onderdeel daarvan is een inventarisatie van de ophoogmaatregelen
en een beschrijving van de bouwstoffen die voor wegen op slappe bodem toegepast worden.
Het eerste deel van de leidraad is de rapportage van deze inventarisatie. In deel I zijn de
ophoogmaatregelen beschreven. In deel II worden de bouwstoffen beschreven die voorkomen in de
ophoogmaatregelen. Aan het eind van deel II worden de bronnen voor dit deel van deze leidraad
vermeld en tot slot wordt in bijlage 1 een verklaring gegeven voor de gebruikte begrippen.

Inhoud
DEEL I - Ophoogmaatregelen 13
1.1 Ophoogmaatregelen 13
1.2 Traditionele ophoogmaatregel 15
1.3 Lichtgewicht- en evenwichtsconstructies 18
1.4 Geëxpandeerd Polystyreen (EPS) 21
1.5 Schuimbeton 25
DEEL II - Bouwstoffen 32
2.1 Bouwstoffen 32
2.2 Asfalt 34
2.3 Beton 36
2.4 Elementenverharding 38
2.5 Funderingslagen in traditionele ophoogmaatregelen 40
2.6 Fosforslakkenmengsel 42
2.7 Betongranulaat 44
2.8 Hoogovenslakkenmengsel 46
2.9 Hydraulisch menggranulaat 48
2.10 Funderingslagen voor lichtgewicht ophoogmaatregelen: Geëxpandeerde kleikorrels 50
2.11 Gevulkaniseerd puimsteen (Bims) 52
2.12 Lavasteen 55
2.13 Gevulkaniseerd zand (Flugsand) 57
2.14 E-bodemas 59
2.15 Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:Geëxpandeerde polystyreen (EPS) 61
2.16 Schuimbeton 64
2.17 Andere materialen, ter referentie, die niet in de Balansapplicatie zijn opgenomen 68
2.18 Ongebonden menggranulaat 71
2.19 Palen 73
2.20 Houten palen 75
2.21 Voton HSP-paal 76
2.22 Zandcementstabilisatie 77
2.23 Zand- en grindkolommen 79
2.24 Ongewapende zand-, grindkolommen 80
2.25 Gestabiliseerde grondkolommen en wanden 81
2.26 Asfaltgranulaat 82
2.27 Bijlage bij deel I en II: Bronnen 84
Bijlage bij deel I en II: Begrippenlijst 86
Illustratie van enkele belangrijke begrippen 95

DEEL III - Ondergrondse infrastructuur 100
3.1 Riolering 102
3.2 Gas 108
3.3 Water 114
3.4 Warmte 118
3.5 Telecommunicatie 123
DEEL IV Materialen 130
4.1 Beton 130
4.2 Staal 131
4.3 Gietijzer 132
4.4 Kunststof 133
DEEL V - Afwegingsmodel 136
DEEL VI - Balans applicatie 146
6.1 Balans applicatie 146
DEEL VII - Tutorials 164
7.1 Tutorial 1: Traditionele ophoging van een weg 164
7.2 Tutorial 2: Traditionele weg met kabels en leidingen en 2 ophoogvarianten 168
7.3 Tutorial 3: Afweging van traditionele weg met 2 varianten 170
I n h o u d s

...en dan ophogen tot
de juiste...

Ophoogmaatregelen
Leidraad BaLans
deeL 1

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.1
INLEIDING
Ophoogmaatregelen
Deel I en II Ophoogmaatregelen en
bouwstoffen
Balans is een afwegingsinstrument, waarbij verschillende ophoogmaatregelen geschematiseerd
kunnen worden. Het is mogelijk zonder al te veel voorkennis verschillende ophoogmaatregelen
in Balans te schematiseren. Ter referentie is in deze leidraad een aantal ophoogmaatregelen
uitgelicht. Hierbij komen aspecten aan bod, waarvan sommigen direct toepasbaar zijn in de
applicatie, en sommigen niet. De bedoeling van deze referentie is om u met basiskennis te voorzien
in het gebruik van ophoogmaatregelen. Deze kennis kan een effectieve variantenstudie in Balans
bespoedigen. Verder kan het u helpen in het formuleren van een vervolgonderzoek of ontwerp van
een ophoogstrategie.
Door de grote samenhang die er is tussen de ophoogmaatregelen en de bouwstoffen is op basis
van een aantal punten onderscheid gemaakt tussen de maatregelen en de eigenschappen van de
bouwstoffen. Bij de ophoogmaatregelen worden keuzebepalende relaties beschreven tussen enerzijds
de bouwstoffen en anderzijds de lokale omstandigheden. Hierbij wordt inzichtelijk gemaakt onder
welke omstandigheden de maatregel het beste tot zijn recht komt, wat hierbij de aandachtspunten
zijn bij de aanleg en het ontwerp en de interactie tussen de verschillende onderdelen in de totale
constructie. Per onderhoudsmaatregel worden de voor- en de nadelen beschreven ten opzichte van
een referentiemaatregel.
In het deel van de bouwstoffen worden de materiaaleigenschappen beschreven. De eigenschappen
die hierbij vermeld worden zijn parameters die nodig zijn om de opbouw van de wegconstructie te
kunnen bepalen en met het keuzemodel te werken. Naast deze parameters worden er per bouwstof
aanvullende aandachtspunten beschreven ten aanzien van ontwerp-, uitvoering, milieuhygiënische
eigenschappen, Arbo- en veiligheidsaspecten bij het gebruik van de desbetreffende bouwstof.
In het schema op de volgende pagina is de interactie tussen de ophoogmaatregelen en de
bouwstoffen weergegeven middels pijlen.
Ophoogmaatregelen Bouwstoffen
Beschrijving ophoogmaatregel en toe te
passen materialen
Technische levensduur van de
ophoogmaatregel als geheel
Voor- en nadelen van de maatregel t.o.v.
referentiemaatregel
Ontwerpaspecten van de
ophoogmaatregel als geheel
Aanleg en onderhoudsaspecten van de
ophoogmaatregel als geheel
Aandachtspunten ten aanzien van
riolering, kabels en leidingen
Risico’s
Figuur 1.1 Overzicht interactie ophoogmaatregelen en bouwstoffen
Figuur 1.1 Overzicht interactie ophoogmaatregelen en bouwstoffen
Beschrijving van het materiaal
Materiaaleigenschappen
Constructieve- en uitvoeringaspecten bij
gebruik van de bouwstof
Arbo, veiligheid en milieu

DEEL I - Ophoogmaatregelen
1.1 Ophoogmaatregelen
Deel 1 - Hoofdstuk 1.1
Ophoogmaatregelen
Leidraad Balans
Algemeen
Bij wegen op slappe bodems zijn er verschillende ophoogmaatregelen mogelijk. Op basis van
bodemgegevens, randvoorwaarden en uitgangspunten die gesteld worden aan de weg wordt voor een
bepaalde locatie de gunstigste maatregel bepaald.
In dit hoofdstuk worden alle mogelijk toepasbare ophoogmaatregelen voor West-Nederland
beschreven. Deze ophoogmaatregelen zijn:
› Traditioneel (granulaire opbouw);
› Lichtgewicht en evenwichtsconstructies met granulair materiaal. De Balans applicatie kent de een
aantal voorgedefinieerde ophoogmaterialen. Deze komen aan de orde in deel 2.
› EPS;
› Schuimbeton.
Het onderscheid tussen traditionele ophoogmaatregelen en licht gewicht en evenwichtconstructies
is gebaseerd op de waarde van de (proctor-)dichtheid van materialen die worden toegepast en
het bestaande label van: “licht gewicht ophoogmateriaal” dat sommige materialen reeds hebben
verkregen. Indien een materiaal een lagere proctordichtheid heeft dan 1600 kg/m³ dan is het een
materiaal dat als licht gewicht materiaal beschouwd wordt. Materialen met een proctordichtheid
hoger dan 1600 kg/m³ worden als materialen met een normale dichtheid beschouwd. Een
ophoging met dergelijke materialen wordt ook wel een traditionele ophoging genoemd. De grens
van 1600 kg/m³ is gebaseerd op dichtheden van materialen die gekenmerkt zijn als lichtgewicht
ophoogmateriaal.
Principe per methode
In dit item wordt het principe van de ophoogmaatregel beschreven. Deze beschrijving bestaat uit een
korte toelichting van hoe de belasting van de wegconstructie wordt afgedragen naar de ondergrond.
Bij sommige maatregelen wordt deze toelichting ondersteund met een tekening.
Technische levensduur van de constructie
De levensduur van een ophoogmaatregel is afhankelijk van de mate van zetting, van de materialen
die worden toegepast en van de aanwezigheid van een riolering en /of kabels en leidingen. De
kwaliteit van de riolering heeft grote invloed op de levensduur. Bij zettingen groter dan 0,15 m kan
de levensduur van de riolering maatgevend zijn voor de levensduur van de constructie. Immers
als de riolering onvoldoende functioneert en zelfs lek kan raken met alle gevolgen van dien is
vervanging van de riolering onvermijdelijk. Zettingen kleiner dan 0,15 m hebben minder invloed op
het functioneren van de riolering. De maatgevende levensduur van de toegepaste materialen is dan
bepalend voor de levensduur van de constructie.
Voor- en nadelen
De verschillende eigenschappen van de ophoogmaatregel worden vergeleken met de eigenschappen
van de referentiemaatregel, een ophoging met ‘zware ’ophoogmaterialen ook wel traditionele
ophoging genoemd. Indien het voor- of nadeel afwijkend is van de referentiemaatregel wordt deze
vermeld als voor- of nadeel. Voor- en nadelen die afhankelijk zijn van lokale omstandigheden, zoals
bodemgesteldheid, maximale duur van de werken, acceptatie van schade, etc. worden derhalve niet
vermeld in deze leidraad.
Ontwerpaspecten
Bij het ontwerp van de constructie moet er naast de materiaaleigenschappen die van belang
zijn voor het uitvoeren van de constructieberekeningen ook aandacht besteed worden aan de
13

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.1
Ophoogmaatregelen
invloed van de materiaaleigenschappen onderling die in de ophoogmaatregel toegepast worden.
Bij de ontwerpaspecten worden ook aandachtspunten vermeld ten aanzien van mogelijke lokale
omstandigheden (voorkomen van schade aan belendingen, bereikbaarheid van de gebouwen bij het
uitvoeren van de werkzaamheden,…). Ontwerpaspecten die direct aan een materiaal gelinkt kunnen
worden staan vermeld in het hoofdstuk Bouwstoffen bij het desbetreffende materiaal.
Aanleg
Bij het aanbrengen van de ophoogmaatregel wordt gewezen op een aantal uitvoeringaspecten.
Het gaat hierbij om specifieke aspecten voor deze maatregel en niet om algemene aspecten die voor
alle maatregelen van toepassing zijn.
Onderhoud
In deze paragraaf wordt vermeld hoe onderhoudsgevoelig de constructie is, wat de aandachtspunten
zijn en welke maatregelen er uitgevoerd moeten worden om een bepaalde minimale kwaliteit van de
weg te handhaven.
Riolering, kabels en leidingen.
Bij de aanwezigheid van een riolering en kabels en leidingen in een weglichaam wordt de nodige
aandacht besteed aan de integratie met het omliggende ophoogmateriaal uit de maatregel.
Bij kabels en leidingen speelt ook de bereikbaarheid een belangrijke rol.
Risico’s
Aan het uitvoeren van een ophoogmaatregel is een aantal risico’s verbonden. De grootte van de
risico’s zijn afhankelijk van lokale omstandigheden en moeten dus per project worden geanalyseerd.
In de paragrafen van de risico’s worden per maatregel de belangrijkste risico’s aangegeven.
Bronnen
Hierin is aangegeven van waar de informatie is verkregen. Dat kan zijn op basis van literatuuronderzoek en/of op basis van
informatie van bedrijven die het betreffende concept toepassen of materialen leveren.

1.2 Traditionele ophoogmaatregel
Deel 1 - Hoofdstuk 1.2
Tradiionele ophoogmaatregel
Leidraad Balans
Principe methode
De traditionele ophoogmaatregel is opgenomen als een standaard optie in de Balans applicatie. In
dit deel wordt de achtergrond van de methode beschreven. De materialen die bij deze maatregel
als funderingslaag gebruikt worden zijn terug te vinden in deel 2. Deze methode bestaat uit het
ophogen met materialen waarvan de dichtheid hoger is dan 1600 kg/m³. Daartoe moet allereerst
het bestaande asfalt, beton of de betonstraatstenen worden verwijderd. Vervolgens wordt de
fundering opgehoogd met granulair materiaal en wordt de nieuwe verhardingsconstructie
aangelegd. Granulaire materialen met een dichtheid hoger dan 1600 kg/m³ die worden toegepast in
de wegenbouwconstructie zijn met name:
› Zand;
› Menggranulaat;
› Betongranulaat;
› Hydraulisch menggranulaat;
› Hoogovenslakkenmengsel;
› Fosforslakkenmengsel.
De meest doorgaande opbouw van de wegcontructie met deze materialen is als volgt:
Bestaand profiel
Gevel
Zand
Figuur 3.1: Voorbeeld van een traditionele ophoogmaatregel
Verharding
Fundering
Technische levensduur van de maatregel
De technische levensduur van de constructie is in de eerste decennia (30 tot 50 jaar) hoofdzakelijk
afhankelijk van het optreden van restzettingen ten gevolge van het consolidatieproces van de
ondergrond. De bodemeigenschappen en de belasting op de ondergrond zijn bepalend voor de duur
van het consolidatieproces.
De technische levensduur wordt bepaald door de snelheid van de zettingen tot het moment van
de minimale drooglegging is bereikt. Verschilzettingen kunnen plaatselijk leiden tot een kortere
levensduur. Grote verschilzettingen kunnen leiden tot plaatselijke reparaties of het vervroegen van
het moment van ophogen.
De voor- en nadelen van de ophoogmaatregel met ‘zware’ materialen
Voordelen:
› Het is een goedkope ophoogmaatregel;
› Geen diepe ontgravingen nodig;
› Er is veel ervaring met het toepassen van granulair ophoogmateriaal.
Zand
15

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.2
Tradiionele ophoogmaatregel
Nadelen:
› Er zullen restzettingen optreden die van invloed zijn op de omgeving en op riolering, kabels en
leidingen;
› Korte levensduur door zettingen waardoor er kapitaalvernietiging optreedt;
› Grote overlast omwonenden door frequent onderhoud;
› Voor goede bereikbaarheid kabels en leidingen moeten deze opgehaald worden.
Ontwerpaspecten
Het extra gewicht van de bovenbouw en de restzettingen van de voorgaande ophoging(en) of van de
aanleg bepalen de zetting;
Verifiëren van de stabiliteit na aanleg van de weg met betrekking tot de kantopsluiting en de
belastingspreiding;
Nagaan invloed zettingen op omgeving, in het bijzonder op gebouwen, riolering, kabels en leidingen;
Bij kwetsbare funderingen van vaste objecten zoals gebouwen en bruggen extra voorzieningen
toepassen om horizontale gronddruk en negatieve kleef te voorkomen. Deze horizontale gronddruk
en negatieve kleef ontstaan doordat er extra gewicht op de ondergrond wordt geplaatst, wat een
grotere korrelspanning veroorzaakt.
Bij de aanleg eventueel rekening houden met het aanbrengen van een overhoogte om zodoende de
toegankelijkheid van gebouwen zolang mogelijk te waarborgen. De bedoeling hiervan is dat er zo
weinig mogelijk treden nodig zijn om de gebouwen te kunnen betreden.
Aanleg
Bij de aanleg rekening houden met soms grote verschillen in de dikte van het op te breken
asfalt. Tijdens het uitvoeren van de werkzaamheden kunnen er trillingen ontstaan (door de lage
dempingfactor van de slappe grondlagen en het ontbreken van het bovenste deel van de verharding)
in de gebouwen langs de op te hogen weg. Het is mogelijk om in lange wegvakken het werk uit te
voeren. Om de bereikbaarheid van bedrijven en woningen te waarborgen kan in korte segmenten
worden gewerkt. Dit heeft wel een nadelige invloed op de uitvoeringsduur en de uitvoeringskosten.
Onderhoud
Door het toepassen van een zwaarder granulair materiaal treden de zettingen op met de daarbij
horende schadebeelden zoals langs- en dwarsonvlakheid en scheuren. Hierdoor moet er regelmatig
onderhoud uitgevoerd worden.
Het onderhoud aan asfalt bestaat voornamelijk uit plaatselijke reparaties, zoals het dichten
van scheuren, uitvullen van verzakkingen of bij meer ernstige schade het vervangen van 1 of 2
lagen asfalt. Het grootschalig onderhoud bij asfalt bestaat uit het vervangen van de deklaag met
plaatselijk een uitvullaag of het overlagen met een profileerdeklaag. Bij elementenverharding bestaat
het onderhoud uit het plaatselijk herstraten bij kleinschalige reparaties. Bij schades over een groot
oppervlak moet het geheel worden herstraat.
Riolering
Zettingen leiden tot achteruitgang van de functionaliteit. Zo zal het waterbergend vermogen
afnemen en zal er meer gereinigd moeten worden omdat slib in de buizen achterblijft. Ook kunnen
huisaansluitingen afbreken door verschilzettingen tussen het riool en de huizen met stankoverlast
tot gevolg. De riolering kan bij lekkage als drainage gaan werken met een lage grondwaterstand tot
gevolg. Een lagere grondwaterstand kan aantasting van funderingen en extra zettingen veroorzaken.
Kabels en leidingen
Door het uitvoeren van een ophoging worden de kabels en leidingen minder goed bereikbaar. De
kabels en leidingen komen immers dieper te liggen. In sommige gevallen zullen de kabels en de
leidingen opgehaald moeten worden en zullen er enkele huisaansluitingen vervangen moeten
worden.

Deel 1 - Hoofdstuk 1.2
Tradiionele ophoogmaatregel
Leidraad Balans
Risico’s
Aan constructies met relatief zware granulaire materialen op slappe bodem zijn de volgende risico’s
verbonden:
Kans op schade aan riolering, kabels en leidingen op termijn;
Grote kans op breuk huisaansluitingen. Bij gasleidingen kans op brand en/of explosie;
Optreden van negatieve kleef en horizontale belasting op fundering van nabij gelegen bouwwerken
met kans op scheefstand en schade;
Onbekendheid ten aanzien van zettingshistorie en eigenschappen van de ondergrond. Variatie in het
bodemprofiel in langs- en dwarsrichting kan tot afwijking in verwachte zetting leiding wat tot gevolg
heeft dat de levensduur van de ophoogmaatregel korter is, tot meer onderhoud leidt en een grotere
kans ontstaat op schade.
Bronnen
1. Handleiding Wegenbouwontwerp onderbouw, DWW
2. Ophogingen en ophoogmaterialen, CROW publicatie 121
17

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.3
Lichtgewicht- en evenwichtconstructies
1.3 Lichtgewicht- en evenwichtsconstructies
Constructies met licht granulair ophoogmateriaal
Principe methode
De methoden met licht granulair ophoogmateriaal kunnen in sommige gevallen uitkomst bieden
aan wegophogingen in een zettingsgevoelig gebied. In veel gevallen wordt het lichtgewicht materiaal
geplaatst onder de funderingslaag. Zie figuur 3.2.
Door het toepassen van granulaire materialen die een lagere dichtheid hebben zal er geen of slechts
een beperkte toename zijn van de korrelspanning. Deze lage dichtheid is het gevolg van meer holle
ruimte ingesloten in de korrels en meer holle ruimte tussen de korrels onderling. Als vervanging
van het zandbed en in sommige gevallen, bij lage belasting en voldoende korrelsterkte zijn de
lichte granulaire materialen, ook toepasbaar als fundering. De meest toegepaste lichte granulaire
materialen zijn:
• Geëxpandeerde kleikorrels;
• Gevulkaniseerd puimsteen, zoals Bims;
• Lavasteen.
• Gevulkaniseerd zand zoals Flugsand;
• E-bodemas;
• Hoogovenslakkenzand;
Bestaand profiel
Gevel
Zand
Licht ophoogmateriaal
Verharding
Fundering
Figuur 3.2: Voorbeeld van een ophoogmaatregel met lichtgewicht granulair materiaal
Zand
Technische levensduur van de wegconstructie
De technische levensduur van de constructie is in de eerste decennia hoofdzakelijk afhankelijk
van het optreden van restzettingen ten gevolge van het consolidatieproces en de kruip van de
ondergrond. Door het beperken van de restzettingen zal de technische levensduur bepaald worden
door de gewenste drooglegging, de levensduur van de verharding en de afzonderlijke materialen of
de levensduur van de riolering.
De voor- en nadelen van de ophoogmaatregel met lichtgewicht granulair materiaal
Hierbij wordt er een vergelijking gemaakt tussen de toepassing van granulair materiaal en de
referentie constructie. De referentie constructie is een ophoging met een granulair materiaal met
een dichtheid hoger dan 1600 kg/m³.
Voordelen:
› Er zullen minder restzettingen optreden;
› Het risico aan schade van belendingen is beperkt;
› Er is veel ervaring met het toepassen van lichte ophoogmaterialen.

Deel 1 - Hoofdstuk 1.3
Lichtgewicht- en evenwichtconstructies
Leidraad Balans
Nadelen:
› De aanlegkosten zijn hoger;
› De constructie kan gevoelig blijven voor zettingen waardoor schade gaat optreden;
› Bij het toepassen van lichte ophoogmaterialen moet er dieper ontgraven worden en moet in de
meeste gevallen in gebieden met een slappe bodem bemaling toegepast worden;
› Mogelijk afwijkend gedrag lichte ophoogmaatregelen door verandering eigenschappen in de loop
der tijd;
› De levensduur van de ophoogmaterialen in de constructie is onbekend;
› De contactdruk van grote korrels heeft een negatieve invloed op de levensduur van kabels en
leidingen.
Ontwerpaspecten
› Gewicht van de bovenbouw is bepalend voor het geotechnisch ontwerp van de constructie;
› Om suffosie (indringing van korrels uit de ondergrond) te voorkomen kan een scheidingslaag
worden toegepast. Hierdoor wordt voorkomen dat de draagkracht van de aardebaan wordt
aangetast en dat de vorstgevoeligheid van de constructie wordt verhoogd;
› Verifiëren van de stabiliteit van de ontgraving en van de bestaande wegconstructie tijdens de
aanleg en de nieuwe constructie na aanleg;
› Het verifiëren van de veiligheid tegen opbarsten van de bodem van de ontgraving tijdens de
aanleg;
› Bij dimensionering wegconstructie rekening houden met mogelijk lagere draagkrachtwaarden in
verband met slappe ondergrond en onvoldoende verdichtbaarheid van het lichtgewicht materiaal;
› Voor beperking van vorstgevoeligheid en beperken van de effecten van peilverschillen in
grondwater kan drainage worden toegepast. Belangrijk is dat voor een langdurige werking
voorzieningen worden aangebracht om de drainage te kunnen onderhouden en dat het materiaal
is afgestemd op langdurige werking;
› Om bij toekomstige diepe ontgravingen toetredend water bij bemaling te beperken, grote lengtes
opdelen in segmenten door bijvoorbeeld bij elke rioolput een kleikist aan te brengen. Hierbij dient
wel rekening te worden gehouden met het extra gewicht van de klei;
› Het evenwichtsprincipe houdt in dat het effectief gewicht van de ophoging inclusief de
wegconstructie gelijk is aan het effectief gewicht van de oorspronkelijke belasting op de
ondergrond. Als alternatief is het mogelijk toch enige spanningsverhoging in de ondergrond toe te
staan, mits de spanning lager blijft dan de grensspanning. De dan te verwachten zetting is gering
zodat er sprake is van een zettingsarme oplossing;
› Bij onvoldoende klankbodem kan het bovenliggende materiaal niet optimaal worden verdicht.
De verdichtingeisen die in de meeste bestekken zijn genoemd zijn daarom niet haalbaar.
In het ontwerp moet daarom rekening worden gehouden met lagere draagkrachtwaarden dan
in theorie mogelijk is. De te behalen verdichtinggraad moet in het bestek lager zijn dan in ideale
omstandigheden haalbaar is;
› Voor de overgang van een licht ophoogmateriaal met een aansluitende constructie waarbij
een conventionele ophoging toegepast is, is het aan te raden om de dikte van het licht
ophoogmateriaal in lengte- of in breedterichting geleidelijk te laten verlopen.
Aanleg
Bij diepe ontgravingen is meestal een bemaling noodzakelijk. Indien een bemaling wordt toegepast,
moet nagegaan worden wat de mogelijkheden zijn en wat de consequenties zijn voor de omgeving.
In sommige gevallen kan een drainage worden gebruikt voor bemaling. Om de bereikbaarheid van
bedrijven en woningen te waarborgen kan in korte segmenten worden gewerkt. Dit heeft wel een
nadelige invloed op de uitvoeringsduur en de uitvoeringskosten.
Bij evenwichtconstructies is het van belang om het niveau van de cunetbodem vrij nauwkeurig
(+/- 0,05 m), conform het ontwerp bodemniveau, af te graven om geen verstoring in de berekende
evenwichtssituatie te veroorzaken.
19

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.3
Lichtgewicht- en evenwichtconstructies
Onderhoud
Sleuven graven in het lichtgewicht granulair materiaal kan uitgevoerd worden met licht materieel.
Bij geëxpandeerde kleikorrels zijn aanvullende voorzieningen nodig om de sleuf langer open te
houden.
Bij het accepteren van zettingen tussen 0,10 m en 0,15 m zullen de onderhoudsstrategieën
van asfalt en elementen overeenkomen met die van de CROW publicatie 145: ‘Beheerkosten
openbare ruimte’ met een ondergrond van veen. Bij zettingen kleiner dan 0,10 m komen de
onderhoudstrategieën overeen met een ondergrond van klei / veen. Indien de ophoogmaatregel
zettingsarm is, zullen de onderhoudstrategieën overeenkomen met een ondergrond van klei.
Riolering
De verdichting van de lichtgewicht materialen bij het vullen van sleuven en rondom putten en kolken
vergt extra aandacht. De vulling van sleuven bij voorkeur uitvoeren met lichtgewicht materiaal.
In de gebruikfase kan bij zettingen van rond de 0,15 m nog wel breuk van de huisaansluiting
optreden, zeker als bij het ophogen geen lichtgewicht materiaal is toegepast in de tuinen.
Kabels en leidingen
Niet alle eigenaren van kabels en leidingen willen in lichtgewicht materiaal liggen. In het verleden
hebben grote contactspanningen tussen (grove) korrels en kabels en leidingen geleid tot
storingen. Onderzoek in de praktijk naar de invloed van Bims heeft uitgewezen dat er nauwelijks
beschadigingen optreden. Toch zal het nog voorkomen dat de kabels en leidingen niet in lichtgewicht
granulaire materiaal komen te liggen.
Als de kabels en leidingen in het trottoir liggen, is het mogelijk het lichtgewicht materiaal te
vervangen door zand of Flugsand. Het gewicht neemt dan wel toe en leidt tot iets meer zetting dan
de weg. Deze constructie geeft wel een geleidelijke overgang naar de tuinen die meestal niet met
lichtgewicht materiaal worden opgehoogd.
Toepassing van een geotextiel bij bijvoorbeeld geëxpandeerde kleikorrels heeft nadelige invloed op
bereikbaarheid. Na reparatie ontstaat een verzwakking in de constructie, omdat het geotextiel niet
meer als één geheel kan functioneren.
Risico’s
› Aan constructies met lichtgewicht granulaire materialen zijn volgende risico’s verbonden:
› De gevoeligheid van de constructie voor grondwaterstandverhogingen en -verlagingen;
› Kans op schade aan kabels en leidingen op lange termijn bij grote contactspanningen tussen
korrel en leiding;
› Opbarsten van de bodem van de ontgraving / activeren van wellen;
› Bij toepassing bouwputbemaling: beïnvloeding omgeving;
› Onbekendheid ten aanzien van zettingshistorie, eigenschappen van de ondergrond en het verloop
daarvan in horizontale en verticale richting en het gewicht van de huidige constructie kan leiden
tot onder- dan wel overdimensionering van de nieuwe constructie.
Bronnen
1. Handleiding Wegenbouwontwerp onderbouw, DWW
2. Ophogingen en ophoogmaterialen, CROW publicatie 121
3. Invloed verkeersbelasting op PE-leidingen in Bims, Gastec

Deel 1 - Hoofdstuk 1.4
Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
1.4 Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
Leidraad Balans
Principe methode
EPS is in de Balans applicatie opgenomen als bouwmateriaal. De constructiemethode onderscheidt
zich van andere ophoogmethoden en zal daarom hier uitvoerig besproken worden. Bij toepassing van
geëxpandeerd polystyreen voor het creëren van een ophoging wordt er naar gestreefd de spanningen
in de ondergrond zo min mogelijk te verhogen of zelfs te verlagen. Hierdoor zal de ophoging
nagenoeg zettingsvrij zijn. De EPS ophoging moet worden afgedekt met een lastspreidende laag
waardoor de verkeersbelasting geen ontoelaatbare spanningsconcentraties in het EPS veroorzaakt.
Het principe van de methode berust op het geringe gewicht van het EPS en eventueel opwaartse
druk van het grondwater. Om het gewicht van de bovenbouw te compenseren wordt een
evenwichtsconstructie ingegraven in de bestaande grondslag. Hierbij wordt grond vervangen
door EPS. Tijdens de uitvoering zal enige rijzing en zetting optreden, vanwege het ontlasten en
herbelasten, doch deze zijn verwaarloosbaar. Om evenwicht te maken moet soms ook worden
ontgraven tot beneden het grondwaterpeil zodat de opwaartse druk van het water in rekening kan
worden gebracht. Een voorbeeld van de opbouw van een ophoging met gebruik van EPS is hieronder
weergegeven.
Bestaand profiel
Gevel
Licht ophoogmateriaal
EPS
Zand
Figuur 3.3: Voorbeeld van een toepassing met Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
Verharding
Fundering
Technische levensduur van de aardebaanconstructie
In principe is de technische levensduur van EPS beperkt. Lage temperaturen en vries/dooi
cycli hebben op korte termijn geen invloed op het mechanisch gedrag maar wel op de lange
duur. Wateropname werkt gewichtsverhogend en heeft dus een negatieve invloed op de
evenwichtsconstructie. De levensduur van EPS is nog niet bepaald doordat het materiaal nog geen
50 jaar is toegepast.
De voor- en nadelen van de EPS constructie als ophoogmaatregel
Hierbij wordt er een vergelijking gemaakt tussen de toepassing van EPS en de referentie constructie.
De referentie constructie is een ophoging met een granulair materiaal met een dichtheid van hoger
dan 1600 kg/m³.
Zand
21

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.4
Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
Voordelen:
› Bij een zettingsvrije oplossing kan EPS ook gecombineerd worden met ander lichtgewicht
materiaal om zodoende diepte ontgraving en dikte EPS te beperken;
› De constructie kan zettingsvrij worden ontworpen;
› Met het toepassen van EPS is reeds veel ervaring opgedaan;
› Doordat er geen zettingen optreden na aanleg zijn er geen zettingsgerelateerde risico’s voor
belendingen en andere objecten.
Nadelen:
› Hoge aanlegkosten;
› Lange aanlegperiode door diepe ontgravingen in korte segmenten;
› Vanwege grote diepte is er een breed cunet nodig wat leidt tot een groot ruimtebeslag;
› Door het dieper ontgraven en toepassen van bemaling zijn er hoge risico’s ten aanzien van het
opbarsten of opdrijven van de cunetbodem.
Ontwerpaspecten
› Gewicht van de bovenbouw is bepalend voor het ontwerp van de evenwichtsconstructie;
› Afstemming van de toe te passen kwaliteit EPS op basis van de verticale en horizontale
spanningen in de EPS in aanleg- en gebruiksfase;
› Het bepalen van de ligging van de onderkant van de EPS ophoging is zodanig dat de effectieve
verticale spanning in de ondergrond niet of nauwelijks wijzigt (evenwichtsprincipe);
› Verifiëren van de opdrijfveiligheid van de constructie, bij wegtype 5 en 4 wordt een partiële
veiligheidsfactor van 1,1 aangenomen en voor wegtype 3 wordt een partiële veiligheidsfactor van
1,2 aangenomen (pg 37- CROW publicatie 150);
› Verifiëren van de stabiliteit van de ontgraving en van de bestaande weg tijdens aanleg: zo
nodig dient de stabiliteit te worden gewaarborgd door toepassing van (tijdelijke) grondkerende
constructies, of door toepassing geotextiel;
› Dimensioneren van een eventuele bouwputbemaling inclusief het bepalen van de invloed op de
omgeving;
› Het verifiëren van de veiligheid tegen opbarsten van de bodem van de ontgraving bij aanleg;
› Voor beperking van vorstgevoeligheid en beperken van de effecten van peilverschillen in
grondwater kan drainage worden toegepast. Belangrijk is dat voor een langdurige werking
voorzieningen worden aangebracht om drainage te kunnen onderhouden en dat het materiaal
hiervoor afgestemd is op langdurige werking;
› Toepassing van een cementgebonden lastspreidende laag direct bovenop de EPS laag is aan te
bevelen in verhardingsconstructies die onderworpen worden aan zware verkeersbelasting zoals bij
wegtype 1, 2 en 3;
› Een discontinuïteit in de EPS laag, bijvoorbeeld rondom straatkolken, leidt lokaal tot extra
zettingen;
› Voor de overgang van EPS met een aansluitende constructie waarbij een conventionele ophoging
toegepast is, is het aan te raden om de dikte van het EPS in de lengterichting geleidelijk te laten
verlopen;
› Een fundering van EPS-blokken geeft een nauwelijks betere klankbodem dan de klankbodem van
de ondergrond zelf. Dit betekent dat het materiaal direct boven de EPS niet optimaal kan worden
verdicht. De verdichtingeisen die in de meeste bestekken zijn genoemd, zijn daarom niet haalbaar.
In het ontwerp moet daarom rekening worden gehouden met lagere draagkrachtwaarden dan
in theorie mogelijk is. De te behalen verdichtinggraad moet in het bestek lager zijn dan in ideale
omstandigheden haalbaar is;
› Bij dimensionering wegconstructie rekening houden met lagere draagkrachtwaarden van de
ongebonden materialen die op het EPS worden aangebracht. Het ongebonden materiaal kan op
het EPS onder belasting nauwelijks steundruk ontwikkelen, waardoor de elasticiteits-modulus
ervan tot 50% lager is dan gebruikelijk bij een draagkrachtige ondergrond;
› Het granulaire materiaal direct boven op de EPS laag mag niet te grof korrelig zijn of er moet eerst
een zandlaag gelegd worden om beschadiging van EPS ten gevolge van te grote drukspanningen
te voorkomen.

Deel 1 - Hoofdstuk 1.4
Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
Leidraad Balans
Aanleg
Om opbarsten van de bouwputbodem en het activeren van wellen te voorkomen kan aan de volgende
maatregelen worden gedacht:
› Ontgraven wordt in korte secties;
› Onmiddellijk aanbrengen van (tijdelijke) belasting;
› Eventueel verlagen van stijghoogte in het freatisch vlak.
Deze maatregelen dragen ook bij aan het voorkomen van en beperken van beïnvloeding van de
omgeving en het opdrijven van de constructie.
Alvorens de EPS blokken aan te leggen moet erop gelet worden dat deze op een vlakke ondergrond
worden aangebracht. Dit om open voegen tussen de EPS blokken te vermijden. Deze voegen kunnen
immers een grote invloed hebben op de levensduur van de verharding. Als eis geldt hierbij dat de
afwijking van de vlakheid niet meer mag bedragen dan 10 mm over een lengte van 3 m. Om aan
deze vlakheidseis te voldoen kan onder de EPS blokken eventueel een uitvullaag van zand worden
aangebracht. Een dergelijke zandlaag heeft een dikte van hooguit 0,1 m. In de zandlaag kunnen
de horizontale drains worden gelegd die het cunet droog houden tijdens het plaatsen van de EPSblokken.
De kans op het ontstaan van open voegen kan worden geminimaliseerd door het gebruik
van krammen voor het vastzetten van de blokken.
Bij het toepassen van (licht)masten op een EPS constructie moet de nodige aandacht besteed
worden. Door de vorm en het belastingspatroon van een lichtmast zal de onderkant van de fundatie
van een lichtmast altijd dieper liggen dan de bovenkant van de EPS-laag. De lichtmast kan worden
verlengd door het vastlassen van 1,0 m lang verlengstuk met twee stalen strips. Op deze manier
zijn zowel de stabiliteit tegen rotatie als de diepte in de grond vergroot. Aanvulling met stampbeton
boven de EPS –blokken moet eveneens bijdragen tot de totale stabiliteit van de lichtmast.
Om opdrijven te voorkomen mag de bemaling pas stoppen als er voldoende gewicht is aangebracht
op het EPS.
Onderhoud
Onderhoud aan het EPS of aan de voorzieningen in of onder het EPS moet zoveel mogelijk worden
voorkomen. Iedere ontgraving tot in de EPS leidt tot een uiteindelijke verzwakking van de constructie.
Het negatief effect is nog groter als een folie of geotextiel moet worden onderbroken.
Grondwaterstandverlagingen in het gebruiksstadium kunnen noodzakelijk zijn wanneer de
bovenbelasting wordt verwijderd voor reparaties aan kabels en leidingen. Het aangelegde
drainagesysteem kan tevens worden gebruikt voor het geforceerd op niveau houden van
de grondwaterstand. Ten tijde van een extreem lage waterstand fungeert het systeem als
infiltratiesysteem. In geval van een extreem hoge grondwaterstand doet het systeem dienst voor
de afvoer van water. Tevens voorkomt het drainagesysteem het ontstaan van een grondwatervervaldruk
over de constructie. Om een goede werking van de drainage te garanderen en zo lokale
verweking van de ondergrond/zandlaag te verkomen, dient planmatige controle en zonodig
onderhoud nauwgezet te worden uitgevoerd.
Bij het accepteren van enige zetting zullen de onderhoudsstrategieën van het asfalt en de
elementen overeenkomen met die van de CROW-publicatie 145 ‘Beheerkosten openbare ruimte’
met een ondergrond van klei/veen. Indien de ophoogmaatregel zettingsarm is, zullen de
onderhoudsstrategieën overeenkomen met een ondergrond van klei.
Riolering
Bij een EPS-ophoging kunnen sleuven worden vrijgehouden waarin de rioleringsbuizen worden
geplaatst. Om de plaatselijke verstoring van de evenwichtsconstructie te minimaliseren, kan de
overblijvende vrije ruimte om de riolering gevuld worden met lichtgewicht granulair materiaal.
Ook kan ter ondersteuning van de twee uiteinden een plaat van betontriplex of een EPS- blok onder
het EPS worden toegepast.
Over het algemeen zal de riolering zich onder het EPS bevinden. De doorvoeringen van de
huisaansluitingen vergen dan extra aandacht. Extra aansluitingen op de riolering zijn achteraf
moeilijk te realiseren. Het is daarom aan te bevelen om extra aansluitingen te plaatsen en deze
tijdelijk af te doppen.
23

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.4
Geëxpandeerd Polystyreen (EPS)
Om gewicht te besparen en te voorkomen dat de kolken tussen de EPS-blokken komen te staan,
kunnen ondiepe kolken worden aangebracht. Dit heeft echter wel als nadeel dat er geen zandvang in
de kolk aanwezig is en er dan regelmatiger zal moeten worden gereinigd.
Kabels en leidingen
De ligging van de waterleiding ten opzichte van het EPS is belangrijk. De temperatuur van het water
mag namelijk niet te hoog worden om de kans op hygiëneproblemen te minimaliseren.
EPS heeft een isolerende werking waardoor de temperatuur in het weglichaam kan oplopen, als de
EPS boven het grondwater wordt toegepast. Indien het EPS voldoende diep wordt aangelegd, dan wel
geheel in het grondwater ligt, zijn er geen hygiëneproblemen met de waterleiding te voorzien.
De overgang van een fundering met EPS naar de bestaande situatie vergt extra aandacht om breuk
in de huisaansluitingen als gevolg van zettingsverschillen te voorkomen.
Als de kabels en de leidingen in het trottoir liggen, is het mogelijk het EPS te vervangen door zand- of
Flugsand. Het gewicht neemt dan wel toe en leidt tot iets meer zetting dan de weg. Deze constructie
geeft wel een geleidelijke overgang naar de tuinen die meestal niet met EPS wordt opgehoogd.
Risico’s
Aan het toepassen van EPS zijn de volgende risico’s verbonden:
› De gevoeligheid van de constructie voor grondwaterstandverhogingen en –verlagingen;
› Onbekendheid lange termijngedrag en duurzaamheid materialen;
› Opbarsten van de bouwputbodem, inclusief het activeren van wellen of het opdrijven van
veenlagen;
› Beïnvloeding omgeving door bouwputbemaling;
› Onvoldoende beheersing grondwaterstand door disfunctioneren drainage op lange termijn.
Bronnen
1. Handleiding Wegenbouwontwerp onderbouw, DWW,
2. Toepassingsrichtlijn voor EPS in de wegenbouw, CROW publicatie 150
3. Temperatuurgradiënten in verhardingen, CROW publicatie 46

1.5 Schuimbeton
Deel 1 - Hoofdstuk 1.5
Schuimbeton
Leidraad Balans
Principe methode
Bij toepassing van een evenwichtsconstructie met behulp van schuimbeton als vervanging van
het zandbed wordt ernaar gestreefd de spanningen in de ondergrond niet te verhogen, zodat de
ophoging niet aan zettingen onderhevig zal zijn. Er is dus evenwicht tussen de spanningen voor en
na het aanbrengen van de constructie.
Het principe van de methode berust op het geringe gewicht van het schuimbeton en eventueel de
opwaartse druk van het grondwater. Om het gewicht van de bovenbouw te compenseren wordt een
evenwichtsconstructie ingegraven in de bestaande grondslag. Hierbij wordt grond vervangen door
schuimbeton. Soms moet om evenwicht te maken worden ontgraven tot beneden het grondwaterpeil
zodat de opwaartse druk van het water in rekening kan worden gebracht.
De dichtheid van schuimbeton ligt tussen de 500 en 1.600 kg/m³. Schuimbeton met een dichtheid
groter of gelijk aan 1.000 kg/m³ kan ook als fundering worden toegepast waarop direct een
asfaltlaag kan worden aangebracht.
Bestaand profiel
Gevel
Licht ophoogmateriaal
Zand
Schuimbeton
Figuur 3.4: Voorbeeld van een toepassing met schuimbeton
Verharding
Fundering
Technische levensduur van de wegconstructie
In principe is de technische levensduur van schuimbeton beperkt tot maximaal 60 jaar.
Lage temperaturen en vries/dooi cycli hebben invloed op het mechanisch gedrag, vooral als het
materiaal volledig verzadigd is met water. Schuimbeton is gevoeliger voor chemische aantasting dan
gewoon grindbeton.
De voor- en nadelen van de schuimbetonconstructie als ophoogmaatregel
Hierbij wordt er een vergelijking gemaakt tussen de toepassing van schuimbeton en de referentie
constructie. De referentie constructie is een ophoging met een granulair materiaal met een dichtheid
van hoger dan 1600 kg/m³.
Voordelen:
› De constructie is nagenoeg zettingsvrij;
› De benodigde dikte van de constructie is uit wegbouwkundig oogpunt relatief dun door de goede
draagkracht eigenschappen van het schuimbeton.
Zand
25

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.5
Schuimbeton
Nadelen:
› De aanlegkosten van schuimbeton zijn hoog;
› Verandering van de eigenschappen van het schuimbeton op termijn door
temperatuurswisselingen;
› Lange aanlegperiode doordat het beton moet uitharden;
› Bij toepassing van schuimbeton is er een groot ruimtebeslag door de grote diepte en de grote
breedte van de constructie;
› Door het dieper ontgraven en toepassen van bemaling zijn er hoge risico’s ten aanzien van het
opbarsten of opdrijven van een veenlaag en beïnvloeding van de omgeving.
Ontwerpaspecten
› Afhankelijk van het aantal lastherhalingen (N) gelden de volgende vermoeiingsfactoren:
» tot N = 10 4 : 1,00
» tot N = 10 5 : 1,33
» tot N = 10 6 : 1,38
» vanaf N = 2*10 6 : 1,40
› Gewicht van de bovenbouw is bepalend voor het ontwerp van de evenwichtsconstructie;
› Om voldoende stabiliteit en belastingspreiding te verkrijgen, dient de schuimbetonfundering
of –ophoging minimaal 0,5 m buiten de wegconstructie te worden doorgezet. De breedte van de
onderkant van de schuimbetonplaat is afgestemd op de belastingspreiding over de diepte;
› Verifiëren van de opdrijfveiligheid van de constructie;
› Verifiëren van de stabiliteit van de ontgraving en van de bestaande weg tijdens aanleg: zo
nodig dient de stabiliteit te worden gewaarborgd door toepassing van tijdelijke grondkerende
constructies;
› Dimensioneren van een eventuele bouwputbemaling inclusief het bepalen van de invloed op de
omgeving;
› Het verifiëren van de veiligheid tegen opbarsten van de bodem van de ontgraving bij aanleg;
› Er wordt onderscheid gemaakt tussen wegconstructies met een open of gesloten verharding
en voorts tussen een gedraineerde en niet gedraineerde constructie. Bij wegconstructies
met een open verharding moet het regenwater dat door de constructie op het schuimbeton
terechtkomt worden afgevoerd. Dit kan door middel van drainage. Bij een open verharding, zoals
betonstraatstenen, wordt dikwijls op of in de bovenzijde van het schuimbeton in lengterichting
een drainagesleuf met regelmatige dwarsaftakkingen aangebracht; een daarin geplaatste drain
(omhuld met filterzand) doet dienst als verzameldrain. Hierbij is dus sprake van een constructie
met hemelwaterafvoer.
Bij wegconstructies met een gesloten verharding komt vrijwel geen water onder de
verhardingsconstructie en kan drainage achterwege blijven;
› Bij ongewapend betonverharding is het aan te bevelen de voegen in het schuimbeton overeen te
laten komen met de voegen in het ongewapend beton. Hierdoor zullen verschillen in beweging
tussen beide constructies worden beperkt. Bij gewapend beton is het niet noodzakelijk voegen
in schuimbeton aan te brengen en scheuren in te leiden, omdat eventuele scheurvorming geen
consequenties heeft voor het gewapend beton;
› Als er bij een asfaltverharding een tussenlaag van een ander funderingsmateriaal wordt
toegepast, kan een voeg achterwege blijven. Met een tussenlaag wordt ook opwarming
(warmtereflectie door schuimbeton) van het asfalt in de zomer (kans op spoorvorming)
verminderd. Indien het asfalt echter hechtend op het schuimbeton wordt aangebracht, is het
noodzakelijk voegen aan te brengen in het schuimbeton (over 1/3 van de pakketdikte) op een
onderlinge afstand van 15 m. Om reflectiescheuren in het asfalt te voorkomen, moet de voeg
worden overbrugd met een membraam. Bij een asfaltdikte van meer dan circa 120 mm kan dit
membraam achterwege blijven;
› Voor de overgang van schuimbeton met een aansluitende constructie waarbij een conventionele
ophoging is toegepast, is het aan te raden om de dikte van het schuimbeton in de lengterichting
geleidelijk te laten verlopen.

Deel 1 - Hoofdstuk 1.5
Schuimbeton
Ontwerpvarianten
Het schuimbeton kan in de wegconstructie kan op drie manieren worden toegepast:
Leidraad Balans
1. Schuimbeton als ophoogmateriaal en fundering met asfalt of cementbeton.
De constructie bestaat uit een fundering van schuimbeton met een verharding van asfalt of
cementbeton; het grensvlak kan schuifvast worden uitgevoerd via hechting en/of verdeuveling
van de lagen. De schuifvaste verbindingen biedt enerzijds voordelen, zoals vermindering van de
verhardingsdikte, maar vraagt aan de andere kant veel aandacht gezien het gedrag bij warmte
en vorst. Overigens kan de fundering ook worden opgebouwd uit twee typen schuimbeton,
bijvoorbeeld een zwaarder type boven (sterker en minder isolerend) en een lichter type onder.
Een dergelijke optie kan bijvoorbeeld aantrekkelijk zijn met het oog op de gewenste sterkte van
de fundering tijdens de uitvoering.
Bij de dimensionering van een tweelagensysteem kunnen krimpvoegen in schuimbeton
noodzakelijk zijn om ongewenste scheurreflectie te voorkomen.
2. Schuimbeton als ophoogmateriaal en fundering met open verharding.
Bij een open verharding (van elementen zoals betonstraatstenen, betonplaten of betontegels)
wordt altijd een dunne laag straatzand ca. 0,05 m als tussenlaag toegepast. Om te voorkomen
dat deze straatlaag met water verzadigd raakt, moet er een afvoermogelijkheid zijn. Deze kan
bijvoorbeeld worden gerealiseerd door het boren van gaten in het schuimbeton. Vanwege de
aanwezigheid van de tussenlaag zijn de eisen aan de fundering van het schuimbeton minder
stringent (onder meer ten aanzien van vlakheid en scheurreflectie). De verhardingslaag krijgt
echter wel een grotere dikte. Overigens kan de fundering ook worden opgebouwd uit twee
typen schuimbeton, bijvoorbeeld een zwaarder type boven (sterker en minder isolerend) en een
lichter type onder. Een elementenverharding kan in een zandbed op het schuimbeton worden
aangebracht, zonder dat de voegen noodzakelijk zijn. Het verdient aanbeveling om op het
schuimbeton een zanddicht geotextiel toe te passen om te voorkomen dat er zand verdwijnt in
de eventueel optredende scheuren.
3. Schuimbeton met wapening.
Schuimbetonconstructies bezitten door plaatwerking enigszins lastspreidende eigenschappen.
Deze eigenschappen kunnen nog worden verbeterd door de constructie buigstijver te maken:
- Via een horizontale trekband. Een trekband kan ook scheurverdelend werken, waardoor de
buigstijfheid van het pakket schuimbeton in de tijd minder afneemt;
- Het schuimbetonpakket aan de onder- en bovenzijde opsluiten met een fijnmazig net van
bijvoorbeeld gegalvaniseerd gaas of kunststofwapening;
Eén of twee gewapende (en relatief stijve) betonschillen aanbrengen (dikte van de schil
minimaal 50 mm). Hierbij kunnen tralieliggers worden toegepast tussen betonschil en
schuimbeton ter vergroting van de schuifweerstand (deuvelwerking) in het hechtingsvlak
tussen beide materialen. De tussenruimte wordt dan gevuld met schuimbeton en vormt
een lichtgewichte kern.
Het beton van de onderste schil is traditioneel gewapend; het beton van de bovenste schil
(tevens de verharding) kan zijn voorzien van traditionele wapening, maar bijvoorbeeld ook van
staalvezels.
In de schuifvlakken tussen de drie lagen kunnen deuvels worden aangebracht (dit gebeurt
meestal in de vorm van tralie- of supportliggers), zodat een zeer buigstijve en daardoor
sterk belastingsspreidende constructie ontstaat; deze is geschikt voor situaties met grote
belastingen. De bovenste schil kan desgewenst worden voorzien van asfalt.
Aanleg
Bij evenwichtconstructies is het van belang om het niveau van de cunetbodem vrij nauwkeurig
(+/- 0,05 m), conform het ontwerp bodemniveau, af te graven om geen verstoring in de berekende
evenwichtssituatie te veroorzaken.
Bij grote oppervlakten is compartimentering gewenst, waarbij er naar gestreefd dient te worden de
schuimbetonspecie te hebben verwerkt voordat de verhardingsreacties echt op gang komen.
27

Leidraad Balans Deel 1 - Hoofdstuk 1.5
Schuimbeton
De grote van het compartiment is afhankelijk van de mengselsamenstelling, de buitentemperaturen,
de stortcapaciteit en de laagdikte.
Indien een schuimbetonconstructie geheel of gedeeltelijk in het grondwater komt te liggen, dient
tijdens de uitvoering het cunet droog te worden gehouden. In gebieden met veen en kleibodems kan
worden volstaan met een open bemaling. De hiervoor benodigde drainage, op of direct onder de
cunetbodem kan in het gebruiksstadium voor eventuele plaatselijke grondwaterstandverlagingen
worden gebruikt.
Om opdrijven te voorkomen mag de bemaling pas stoppen als er voldoende gewicht is aangebracht
op het schuimbeton.
Onderhoud
Onderhoud aan het schuimbeton of aan de voorzieningen in of onder het schuimbeton moet zoveel
mogelijk worden voorkomen. Iedere ontgraving tot in het schuimbeton leidt tot een uiteindelijke
verzwakking van de constructie. Het negatief effect is nog groter als een folie of geotextiel moet
worden onderbroken.
Grondwaterstandverlagingen in het gebruiksstadium kunnen noodzakelijk zijn wanneer de
bovenbelasting wordt verwijderd voor reparaties aan kabels en leidingen. Het aangelegde
drainagesysteem kan tevens worden gebruikt voor het geforceerd op niveau houden van
de grondwaterstand. Ten tijde van een extreem lage waterstand fungeert het systeem als
infiltratiesysteem. In geval van een extreem hoge grondwaterstand doet het systeem dienst voor
de afvoer van water. Tevens voorkomt het drainagesysteem het ontstaan van een grondwatervervaldruk
in de constructie.
Om een goede werking van de drainage te garanderen en zo lokale verweking van de
ondergrond/zandlaag te voorkomen, dient planmatige controle en zonodig onderhoud nauwgezet te
worden uitgevoerd.
Bij het accepteren van enige zetting zullen de onderhoudsstrategieën van het asfalt en de
elementen overeenkomen met die van de CROW-publicatie 145 ‘Beheerkosten openbare ruimte’
met een ondergrond van klei/veen. Indien de ophoogmaatregel zettingsarm is, zullen de
onderhoudsstrategieën overeenkomen met een ondergrond van klei.
Riolering
Bij een schuimbetonophoging kunnen sleuven worden vrijgehouden waarin de rioleringsbuizen
worden geplaatst. Om de plaatselijke verstoring van de evenwichtsconstructie te minimaliseren, kan
de overblijvende vrije ruimte om de riolering gevuld worden met schuimbeton. Dit kost wel extra tijd
in verband met uitharding.
Over het algemeen zal de riolering zich onder de schuimbetonlaag bevinden. De doorvoeringen van
de huisaansluitingen vergen dan extra aandacht. Extra aansluitingen op de riolering zijn achteraf
moeilijk te realiseren. Het is daarom aan te bevelen om extra aansluitingen te plaatsen en deze
tijdelijk af te doppen.
Er kunnen ondiepe kolken worden aangebracht bij de toepassing van schuimbeton. Dit heeft als
nadeel dat er geen zandvang is in de kolk en er regelmatiger zal moeten worden gereinigd. Indien
de kolken dieper liggen dan het schuimbeton, moeten deze worden aangebracht alvorens het
schuimbeton gestort wordt of moet er een uitsparing worden aangebracht.
Kabels en leidingen
De ligging van de waterleiding ten opzichte van het schuimbeton is belangrijk. De temperatuur van
het water mag namelijk niet te hoog worden om de kans op hygiëneproblemen te minimaliseren.
Schuimbeton heeft een isolerende werking waardoor de temperatuur in het weglichaam kan oplopen,
als het schuimbeton boven het grondwater wordt toegepast.
Indien het schuimbeton voldoende diep wordt aangelegd dan wel geheel in het grondwater ligt, zijn
er geen hygiëneproblemen met de waterleiding te voorzien.
De overgang van een fundering met schuimbeton naar de bestaande situatie vergt extra aandacht
om breuk in de huisaansluitingen als gevolg van zettingsverschillen te voorkomen.
Als de kabels en de leidingen in het trottoir liggen, is het mogelijk het schuimbeton te vervangen

Deel 1 - Hoofdstuk 1.5
Schuimbeton
Leidraad Balans
door zand- of Flugsand. Het gewicht neemt dan wel toe en leidt tot iets meer zetting dan de
weg. Deze constructie geeft wel een geleidelijke overgang naar de tuinen die meestal niet met
schuimbeton wordt opgehoogd.
Risico’s
Aan toepassing van een constructie met schuimbeton zijn volgende risico’s verbonden:
De gevoeligheid van de constructie voor grondwaterstandverhogingen en -verlagingen;
Opbarsten van de bodem van de ontgraving / activeren van wellen of het opdrijven van veenlagen;
Beïnvloeding omgeving door bouwput bemaling;
Verandering eigenschappen op termijn als gevolg van vorst/dooicycli, temperatuurwisselingen en
verkeersbelasting.
Bronnen
1. Handleiding Wegenbouw-ontwerp onderbouw, DWW
2. Schuimbeton voor wegen en terreinen, CROW publicatie 173
3. Werken met schuimbeton, CUR publicatie 181
29

Hoogovenslakkenzand, beton,e-bodemas,
puinsteen zijn veel gebruikte bouwstoffen in de
wegenbouw

Bouwstoffen
Leidraad BaLans
deeL 2

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.1
Bouwstoffen
DEEL II - Bouwstoffen
2.1 Bouwstoffen
Algemeen
In dit deel worden voor de verschillende bouwstoffen die worden toegepast bij wegen op slappe
bodems beschreven.
De balans applicatie maakt een onderscheid in wegconstructie materialen en funderingslagen.
Naast dit onderscheid zijn de funderings(- en ophoog) materialen in dit hoofdstuk ingedeeld in de
ophoogmaatregel waabij ze doorgaans worden toegepast:
Wegconstructiematerialen (toplaag):
› Asfalt;
› Beton;
› Elementenverharding (niet in Balans applicatie opgenomen).
Funderingslagen in traditionele ophoogmaatregelen:
› Zand voor zandbed;
› Fosforslakkenmengsel;
› Betongranulaat;
› Hoogovenslakkenmengsel;
› Hydraulisch menggranulaat.
Funderingslagen voor lichtgewicht ophoogmaatregelen:
› Geëxpandeerde kleikorrels;
› Gevulkaniseerd puimsteen, zoals Bims;
› Lavasteen;
› Gevulkaniseerd zand, zoals Flugsand;
› E-bodemas.
Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:
› Geëxpandeerd polystyreen (EPS);
› Schuimbeton.
Andere materialen, ter referentie, die niet in de Balans applicatie zijn opgenomen:
› Geotextiel;
› Ongebonden menggranulaat;
› Palen, o.a. geprefabriceerd beton, houten palen;
› Zandcementstabilisatie;
› Zand- en grindkolommen: gewapend, ongewapend en in situ gestabiliseerd;
› Asfaltgranulaat.
Van deze materialen worden de eigenschappen en de parameters die van belang zijn bij het opstellen
van geotechnisch en/of wegbouwkundig advies beschreven. De parameters zijn verzameld uit
literatuuronderzoek en gegevens van leveranciers. Per materiaaleigenschap is aangegeven, door
middel van noten, uit welke literatuur de eigenschap beschreven is.
Bouwstoffen
In deze paragraaf wordt aangegeven waarvoor de aangeleverde eigenschappen van belang zijn bij
het opstellen van het geotechnisch- of wegbouwkundig advies.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.1
Bouwstoffen
Beschrijving
Bij de beschrijving van de materialen wordt beknopt de volgen punten aangegeven:
Samenstelling van het materiaal;
Herkomst van het materiaal;
Toepassingen van het materiaal.
Leidraad Balans
Aard materiaal
De aard van het materiaal wordt onderverdeeld in verschillende eigenschappen. Afhankelijk van
het type materiaal worden verschillende eigenschappen die van toepassing zijn voor dit materiaal
weergegeven. Bijvoorbeeld bij cohesieve materialen zal de eigenschap cohesie worden vermeld
en bij niet-cohesieve materialen wordt deze eigenschap niet vermeld. Een beschrijving van de
eigenschappen is opgenomen in de begrippenlijst in bijlage 1.
Arbo en veiligheid
In deze paragraaf worden aspecten toegelicht die hun aandacht vergen op het gebied van Arbo en
veiligheid voor toepassing van het materiaal.
Milieu
In deze paragraaf worden aspecten toegelicht die hun aandacht vergen op het gebied van milieu voor
toepassing van het materiaal.
Constructieve en uitvoeringaspecten
In deze aspecten wordt toegelicht met welke eigenschappen er specifiek voor het materiaal aandacht
besteed moet worden voor de aanleg en uitvoering van een constructie.
Bronnen
Hierin is aangegeven van waar de informatie is verkregen. Dat kan zijn op basis van gegevens uit literatuur of op basis van
opgaven van leveranciers.
33

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.2
2.2 Asfalt
Asfalt
Beschrijving 1
Asfalt is een mengsel van mineraal aggregaat, een bitumineus bindmiddel en eventuele
toeslagmaterialen. Voor toepassing in de wegenbouw als wegverharding worden de volgende
hoofdgroepen onderscheiden: grindasfaltbeton (GAB), steenslagasfaltbeton (STAB), open asfaltbeton
(OAB), dichtasfaltbeton (DAB), steenmastiekasfalt (SMA), gietasfalt en emulsieasfaltbeton.
› De eigenschappen en gedrag van asfalt zijn sterk afhankelijk van het asfaltmengsel en/of
de asfaltsoort, het asfalttype en de specifieke toepassing in wegverhardingen als onderlaag,
tussenlaag of deklaag. Zodoende is bij de beschrijving van de materiaaleigenschappen
onderscheid gemaakt in drie groepen asfaltmengsels, onderverdeeld naar de mate van vulling:
› Ondervulde mengsels: holle ruimten die met elkaar in verbinding staan (zeer open asfaltbeton,
open steenasfalt, zandasfalt);
› Gevulde mengsels: holle ruimten vrijwel geheel gevuld met mortel (OAB, DAB, warmbereid
koudasfalt);
› Overvulde mengsels: holle ruimten volledig gevuld en stapeling deels verdrongen door mortel
(‘opruiming’ van het korrelskelet) (GAB, STAB, SMA, gietasfalt).
Aard materiaal Ondervulde mengsels
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid proefstuk1 kg/m³ 1.950 – 2.050
Poriënstructuur 1 - Aaneengesloten, grote poriën
Poriëngehalte1 % (V/V) 17 – 21
Oppervlaktestructuur1 - Open
Aard materiaal Gevulde mengsels (OAB en DAB)
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid proefstuk1 kg/m³
- OAB, DAB: 2.300 – 2.400
- warmbereid koudasfalt: 2.000 – 2.200
Poriënstructuur1 -
Verspreide kleine poriën, cidenteel grote
poriën
Poriëngehalte1 % (V/V) 1 – 10 (in de weg)
Oppervlaktestructuur1 - Dicht
Aard materiaal Overvulde mengsels
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid proefstuk1 kg/m³
- Asfaltmastiek: 2.000 – 2.200
- Gietasfalt: 2.100 – 2.300
- GAB, STAB: 2.300 – 2.400
Poriënstructuur 1 - Nagenoeg geen poriën
Oppervlaktestructuur1 - Dicht

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.2
Asfalt
Leidraad Balans
Arbo en veiligheid 1
Asfaltbeton bevat 0,5 à 2,5 mg/kg PAK (10-VROM) en een geringe hoeveelheid zware metalen.
Bij de sloop van verhardingsconstructies waarin teerhoudend asfalt is verwerkt, dient bijzondere
aandacht te worden besteed aan emissies van stof en PAK (10-VROM) . Warm hergebruik van teerhoudend
asfaltgranulaat leidt tot te hoge emissies van PAK (10-VROM) en is om deze reden verboden. Teerhoudend
asfalt moet zoveel mogelijk selectief verwijderd worden.
Milieu 2
In de periode 1998-2001 zijn door het RIVM de milieuhygiënische kwaliteit onderzocht van enkele
partijen asfaltbeton en AVI-vliegas houdende vulstof, ZOAB, STAB en regeneratieasfalt. Nietteerhoudend
asfalt (PAK (10-VROM) ≤ 75 mg/kg) is volgens het Bouwstoffenbesluit een categorie-1A
bouwstof.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
De toepassing van warmbereid koudasfalt in de wegenbouw is gangbaar in verhardingsconstructies
vooral in zettingsgevoelige gebieden. De reden hiervoor is dat het koudasfalt een flexibel gedrag
heeft bij zettingen en hierdoor niet snel scheurt.
Andere gangbare asfaltmengsel zijn gevoeliger voor zettingen en zettingsverschillen en vertonen
daardoor eerder schade.
De uiteindelijke keuze wordt bepaald door diverse factoren, het type ondergrond, het zettingspatroon
van de ondergrond, het toe te passen funderingsmateriaal, de specifieke toepassing van het asfalt in
de verhardingsconstructie, de te verwachten verkeersintensiteit (verkeersklasse), de vaklengte van
een weg, de kosten voor aanleg en onderhoud, vigerende wetgeving en akoestische eisen.
Bronnen
1. noot1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 1, DWW
2. noot2 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
35

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.3
2.3 Beton
Beton
Beschrijving 1
Beton is een verhard mengsel van cement, water, toeslagmaterialen en eventueel hulp- en/of
vulstoffen. Het cement is afkomstig van de ENCI, grof toeslagmateriaal, voornamelijk grind uit
Limburg, verder import uit Groot-Brittannië, België en Duitsland. Het fijne toeslagmateriaal: diverse
afgravingen in Nederland, verder import uit België en Duitsland en Noordzeezand. E-vliegas is
afkomstig van de Vliegasunie B.V.
Materiaal eigenschappen 1
Over het algemeen wordt met de term ‘beton’ beton op basis van riviergrind of steenslag
(wegenbouw), rivierzand en cement bedoeld. Andere toeslagmaterialen zijn ook mogelijk (mits ze
voldoen aan de NEN 5905). De samenstelling en de eisen van beton zijn onderverdeeld op basis van:
› volumieke massa;
› sterkte;
› duurzaamheid;
› verwerkbaarheid van de specie.
In de wegenbouw wordt overwegend een C28/35 toegepast. Bij zwaar belaste wegen wordt bij een
doorgaand gewapend betonverharding ook een C34/45 toegepast.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid1 kg/m³ - beton: 2.200 – 2.500
- zwaar beton: 2.800 – 3.200
Poriënstructuur 1 Aaneengesloten, zeer fijne poriën
-
in de matrix en verspreide luchtbellen tot
enkele millimeters grootte
Luchtgehalte1 % (V/V) 1 - 3
Oppervlaktestructuur1 - Dicht

Elementair materiaalgedrag gebruiksfase
Eigenschap Eenheid Waarde
Mechanisch gedrag
- Druksterkte 1
- Statische elasticiteitsmodulus 1
Zwel 1 %
Krimp 1 %
Plastische vervormbaarheid
- Kruip 1 -
Temperatuursrek/ - uitzetting
- Thermische
uitzettingscoëfficiënt 1
- Vermoeiing 1
MPa
MPa
1/K
-
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.3
Beton
Leidraad Balans
Bepaald door de keuze van de
sterkteklasse. Voor het vaststellen van de
sterkte zijn in normen rekenregels gegeven
Bepaald door de keuze van de sterkteklasse
Bij bevochting na 30 jaar < 2 *10-4 Indien er staalslak gebruikt is als
toeslagmateriaal bestaat de kans op
destructieve zwel
- Bij aanvang: 7*10-4 tot 12*10-4 - Bij drogen: 1*10-4 tot 4*10-4 Verlaging van de E-modulus met een factor
(1+a), met a =1 á 3
0,8 – 1,2 *10 -5
(Afhankelijk van type toeslagmateriaal)
Rekenregels genoemd in RWS-DWW, 1998
Hydraulisch gedrag
- Waterdoorlatendheid1 m/s 1,1 * 10-9 tot 5,6 * 10-10 Akoestische eigenschappen1 - Afhankelijk van de mate van onvlakheid en
de textuur van het wegoppervlak.
Vruchtbaarheid/substraatgedrag 1 - Slechte voedingsbodem voor fauna en flora
Arbo en veiligheid 1
Er zijn geen bijzondere maatregelen of voorzieningen nodig. Bij sloop moet er nodige aandacht
besteed worden aan het stof dat vrijkomt.
Milieu 2
De huidige milieuhygiënische kwaliteit van beton voldoet naar verwachting structureel aan de
normen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-1A bouwstoffen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› De algemene constructieve aspecten en aan de uitvoering gestelde eisen wordt verwezen naar:
› NEN 3502: Levering van beton door betonmortelbedrijven, 1992
› NEN-ËN 206-1, de vervanger van NEN 5950 Voorschrift beton - Technologie (VBT 1995) voor
eisen, vervaardiging en keuring +wijzigingsblad NEN 5950/A1.
› NEN 6722: Voorschriften beton - Uitvoering (VBU 1988)
› De voor betontoepassing opgestelde NEN-normen zijn bindend voor betontoepassingen.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 5, DWW
2. noot 2 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
37

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.4
Elementenverharding
2.4 Elementenverharding
Beschrijving
Bij de elementenverharding worden meestal betonstraatstenen toegepast. Gebakken straatstenen
komen nagenoeg nog enkel voor in oude stadscentra of in dorpskernen. Gezien de mogelijkheden die
er zijn met betonstraatstenen op esthetisch vlak (kleur, vorm, etc.) worden zij meer toegepast dan de
gebakken straatstenen.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Afmetingen1 m variabel
Dichtheid (blokken en tegels) 1 kg/m³
2.200 – 2.900 (afhankelijk van het
gebruikte toeslagmateriaal)
Mechanische eigenschappen1
Eigenschap Eenheid Waarde
Weerstand tegen breuk
- Statische druksterkte 1
- Statische elasticiteitsmodulus 1
N/mm²
N/mm²
Waterdoorlatendheid 1 m/s
Poriëngehalte 1 % (V/V) 1 - 3
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische, fysische en
mineralogisch samenstelling 1
Uitloogbaarheid 1 -
-
60-80
1,4*104 – 4*104 (afhankelijk
betonkwaliteit)
0,06 – 0,1(betonblokken met veel
gaten) tot < 0,001 (betonblokken met
dichtgeslibde spleten).
De matrix bestaat vooral uit
hydratatie producten van de
cement (calciumsilicaathydraat en
calciumhydroxide). Daarnaast ook
ettringiet.
Geringe uitloging, geen kritische
parameters
Arbo en veiligheid 1
Bij het handmatig zetten van elementenverhardingen, zoals bijvoorbeeld in bochten, dient speciaal
aandacht te worden besteed aan goede werk- en tilmethoden en aan de risico’s op letselschade bij
onjuist handelen.
Milieu 3
Elementenverhardingen voldoen als vormgeven bouwstof aan categorie-1A van het
Bouwstoffenbesluit.
Constructieve uitvoeringaspecten 2
› Voor de stabiele ligging van de straatstenen, en daarmee de draagkracht van de constructie, is het
van belang dat de opsluiting voldoende is en de stenen zo goed mogelijk aaneengesloten liggen
(dus smalle voegen).

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.4
Elementenverharding
Leidraad Balans
Indien aan weerszijden parkeerplaatsen en/of trottoirs zijn gelegen vormen deze elementen de
stabiele opsluiting van de bestrating. Bij het ontbreken van deze elementen kan een zwaardere
band of een zogeheten L-band worden toegepast;
› Als de straatstenen op een zandbed worden aangelegd, zonder fundering (bij zeer licht belaste
constructies, als woonstraten fiets- en voetpaden e.d.), kunnen de straatstenen met de straatlaag
direct op het zand voor zandbed worden aangelegd;
› Bij een fundering moet er een straatlaag aangelegd worden omdat de fundering niet vlak
genoeg is en het funderingsmateriaal hiervoor te hard is. In de praktijk bedraagt de dikte van
de straatlaag 50 mm. Als straatlaagmateriaal worden speciale zandsoorten toegepast, zoals
brekerzand, hoogovenslakkenzand en brekerzand;
› Als funderingsmaterialen bij elementenverhardingen op deze wegen komen vooral ongebonden
materialen in aanmerking. Zoals betongranulaat, menggranulaat, Bims en lavasteen. De laatste
twee funderingsmaterialen kunnen niet in alle gevallen worden toegepast vanwege de geringere
korrelsterkte, dat wil zeggen een lagere verbrijzelingsfactor.
› Bij toepassing van een ongebonden steenfundering blijft de ondergrond beter toegankelijk voor
het aanbrengen of het herstel van kabels en leidingen dan bij aanwezigheid van een gebonden
fundering. De keuze van het materiaal voor de ongebonden steenfundering moet worden
afgestemd op het toekomstige gebruik van de verharding. Het oppervlak van een ongebonden
steenfundering moet voldoende dicht zijn om te voorkomen dat de straatlaag wegzakt in de
fundering.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 6, DWW
2. noot²= Dimensionering van betonsteenverhardingen voor wegen, CROW publicatie 42
3. noot 3 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
39

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.5
Funderingslagen in traditionele
ophoogmaatregelen
2.5 Funderingslagen in traditionele ophoogmaatregelen
Zand voor zandbed
Beschrijving 1
Zand voor zandbed is een grondsoort van grotendeels minerale deeltjes, waarvan minimaal
85% (m/m) een korrelgrootte heeft tussen 63 mm en 2 mm. Indien het gehalte tussen de 85 tot
90% ligt, mag bovendien het gehalte aan minerale deeltjes door zeef 20 mm van de fractie door
zeef 2 mm maximaal 3% bedragen. Zand voor zandbed is afkomstig uit de Noordzee, uit natte
winningsgebieden, uit onderhoudsbaggerwerken en grindwinning en uit droge winningen.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling1 - %

Grondmechanische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.5
Funderingslagen in traditionele
ophoogmaatregelen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid 1 mm/s 10 -6 - 10 -5
Capillaire werking 1 m ≤ 0,30
Wateropname 1 % Nihil
Vochtgevoeligheid 1 - Afhankelijk van het vochtgehalte.
Vorstgevoeligheid (vorstheffing) 1 - Niet vorstgevoelig.
Weerstand tegen erosie 1 - Gevoelig voor erosie.
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Leidraad Balans
Kritische parameters zijn niet aan te
geven, is afhankelijk van de oorsprong.
Chloride is kritisch in Noordzeezand.
Arbo en veiligheid 2
Zand uit land/waterbodems kan verontreinigd zijn met diverse zware metalen, zoals kwik, cadmium
en lood, minerale olie, PAK (10-VROM) , PCB’s en organische oplosmiddelen. Zand kan
van nature hoge concentraties arseen bevatten.
Voor het werken met licht verontreinigd zand, categorie-1 bouwstof en hoger, moet op basis van
CROW-publicatie 132 ‘Werken in of met verontreinigde grond en met verontreinigd (grond)water’
nagegaan worden of maatregelen of voorzieningen nodig zijn. Bij de categorie schone grond zijn
geen bijzondere maatregelen of voorzieningen nodig.
Milieu 3
Vanuit milieuhygiënisch oogpunt is zand in principe een onverdacht materiaal. Afhankelijk van
de herkomst kunnen echter zouten en diverse verontreinigingen worden aangetroffen. Met name
zeezand van het continentaal plat van de Noordzee kan schelpresten bevatten.
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen zand
getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten blijkt dat 92% van de partijen
voldoet aan de in het Bouwstoffenbesluit gestelde normen voor schone grond of MVR-grond.
Van de partijen voldoet 6% aan de in het Bouwstoffenbesluit gestelde normen voor categorie-1
grond. Van het overige deel is niet bekend aan welke normen dit voldoet.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Zand is een relatief homogeen materiaal. Het zand is uiteraard oer locatie mineralogisch
verschillend. Dit hangt sterk samen met het herkomstgebied van het zand. De mineralogisch
samenstellingen van het Nederlands zand heeft geen invloed op de constructieve aspecten;
› Bij het aanbrengen van de zandlaag is het vochtgehalte van invloed op de verwerkbaarheid en
verdichtbaarheid;
› Verdichting van het zandbed in lagen van maximaal 0,5 m;
› Vaak wordt zand bevochtigd tot optimumvochtgehalte bepaald uit de normale proctorproef.
Dit kan leiden tot ‘doldraaien’ zand, mede vanwege het werken in een gebied met hoge
waterstanden. Het is beter het vochtgehalte enkele massaprocenten lager te houden.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 29, DWW
2. noot 2 = Werken in of met verontreinigde grond of met verontreinigd (grond)water, CROW-publicatie 132
3. noot 3 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
41

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.6
Fosforslakkenmengsel
2.6 Fosforslakkenmengsel
Beschrijving 1
Fosforslakken is materiaal dat ontstaat bij het breken van slak die vrijkomt bij de productie van
fosfor. Fosforslakkenmengsel moet bestaan uit een mengsel van gebroken fosforslak, gegranuleerde
hoogovenslak en eventueel staalslak, waarbij het aandeel van de staalslak in het mengsel kleiner
dan of gelijk zijn aan 25 % m/m moet zijn. Bij het productieproces wordt fosforerts samen
met grind en cokes in een elektro-oven tot ongeveer 1500 °C verhit. Daarbij komen fosfor en
koolmonoxide gasvormig vrij en er ontstaat een vloeibaar calciumsilicaat, de slak. De vloeibare
slak wordt vervolgens in slakkenbedden uitgegoten en aan de slakkenbedden uitgegoten en aan de
lucht afgekoeld, waarbij de slak vaak met water wordt besproeid om de afkoeling te bespoedigen.
Hierdoor ontstaan krimpscheuren die het breken van de slak vergemakkelijken. De gestolde slak
wordt tenslotte opgebroken in een breek-zeefinstallatie gebroken en gezeefd tot de gewenste
korrelverdeling.
Aard materiaal 1
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling
- %

Mechanische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.6
Eigenschap Eenheid Waarde
Mechanisch gedrag
- Verbrijzelingfactor 1-2
- Dynamische verbrijzelingwaarde 1
Stijfheid
- Dynamische stijfheidsmodulus 1-2
- CBR-waarde bij aanleg 4
- CBR-waarde na 28 dagen 4
- Druksterkte³
- Representatieve waarde
breukrek
-
%
MPa
%
%
MPa
mm/m
Fosforslakkenmengsel
0,75 – 0,80 (eis ≥ 0,65)
≤ 30
1000
> 50
125
1
400
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek 1 ° 60
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 m/s 10-5 Capillaire werking1 m < 0,30
Wateropname % 0,3 % na 150 dagen
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Leidraad Balans
Kritische componenten voor uitloging
zijn fluoride, chloride en bromide
Arbo en veiligheid ²
In het veiligheids- en gezondheidsplan dient onder andere aandacht besteed te worden aan de
stofbelasting en het voorkomen van de overschrijding van MAC-waarden van de afzonderlijke
stoffen.
Milieu 5
In de periode 1998-2001 zijn door het RIVM diverse partijen fosforslak getoetst aan de normen van
het Bouwstoffenbesluit. Bij toepassing van fosforslak in zoet watermilieu kan 89 % als categorie-
1A en 1B en 11% als categorie-2 bouwstof worden toegepast. De toepassing van hydraulische
fosforslakkenmengsel als gebonden wegfundering in brak oppervlakte- of zeewater voldoet voor
100% aan de normen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie 1A bouwstoffen.
Het materiaal is van nature licht radioactief en geeft een beperkte bijdrage aan de natuurlijke
achtergrondstraling. De toepassing van fosforslak past in het duurzaam bouwen beleid waarbij
wordt gestreefd naar een zo volledig mogelijke toepassing van secundaire grondstoffen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1-2
› Als funderingsmateriaal heeft een fosforslakkenmengsel een hoge constructieve waarde;
› Om ontmenging te voorkomen dient fosforslakkenmengsel zorgvuldig te worden verwerkt;
› Een goede verdichting van het (hydraulisch) fosforslakkenmengsel is belangrijk, daar dit het
hydraulisch proces en daarmee het draagvermogen bevordert en eventuele uitloging vermindert.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 16, DWW
2. noot ² = Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, CROW publicatie 143
3. noot ³ = Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp CROW publicatie 157
4. noot 4 = Informatie van GeoDelft, leverancier Pelt&Hooykaas 2002
5. noot 5 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
43

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.7
Betongranulaat
2.7 Betongranulaat
Beschrijving 1
Betonpuin is materiaal verkregen door sloop van betonconstructies. Betongranulaat is aggregaat
dat voornamelijk uit betonpuin is bereid, waarbij de hoofdbestanddelen voor tenminste 80% (m/m)
moeten bestaan uit gebroken grind- en steenslagbeton, waarvan de korrels een droge dichtheid
van tenminste 2100 kg/m³ bezitten en voor ten hoogste uit 10% (m/m) overige gebroken steen en
steenachtig materiaal mogen bestaan, waarvan de korrels een droge dichtheid van tenminste 2.100
kg/m³ bezitten. Betongranulaat wordt vervaardigd door het breken en zeven van (door selectieve
sloop verkregen) betonpuin in bouw- en sloopafval bewerkingsinrichtingen.
Aard materiaal
Eigenschap
Korrelgrootteverdeling
Eenheid Waarde
- percentage < 63 mm1 % (mm) - 0/20: eis 0 - 8
- 0/40: eis 0 - 6
Korrelvorm1 - Hoekig
Textuur van de korrels1 - Ruw
Chemische, fysische en
mineralogisch samenstelling 1 % (m/m)
Dichtheid
- Korreldichtheid 1
- Maximum proctordichtheid 1
- Optimum vochtgehalte 1
- Natuurlijk vochtgehalte 1
- Verdichtinggraad 1
kg/m³
kg/m³
% (m/m)
% (m/m)
%
Poriëngehalte 1 % (V/V) 12 – 20 (0/40)
≥ 80% betonpuin
≤ 10 % overig gebroken steen en
steenachtig materiaal
≤ 10% gebroken metselwerkpuin en
overig gebroken steen en steenachtig
materiaal
2.000 – 2.300 (eis: 90% (m/m) ≥ 2.100)
1.800 – 1.900 (0/40)
8,5 – 9 (0/20)
-6 (0/40)
6 – 8,3 (0/40)
98 – 104 (0/40) (eis: per monster: 98;
gemiddeld: 101)

Mechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.7
Betongranulaat
Verbrijzelingfactor 1 - 0,71 – 0,84 (eis > 0,65)
Stijfheid
- Dynamische stijfheidsmodulus 1
- CBR-waarde 1
MPa
%
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek 1 ° 45 – 54
Leidraad Balans
600
64 (toename in de tijd als gevolg van
verkitting (eis ≥ 62,5 na 28 dagen)
Verdichtinggewilligheid 1 - Laat zich goed verdichten
Gevoeligheid voor ontmenging 1 -
Grondmechanische eigenschappen
Er moeten maatregelen genomen worden
om ontmenging tegen te gaan
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 m/s 2*10-5 – 3*10-7 Capillaire werking1 m 0,20 – 0,33
Wateropname1 % 0,3 % na 150 dagen
Vorstgevoeligheid (vorstheffing) 1 - Goede bestandheid tegen vorst
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid1 -
Mogelijke overschrijding van PAK ,
(10-VROM)
sulfaat en minerale oliën.
Arbo en veiligheid 1
In het V&G-plan aandacht besteden aan de stofbelasting.
Bij sloop van moet naast de stofbelasting ook aandacht worden besteed aan het voorkomen van
overschrijding van de MAC-waarden voor kwarts. Tevens kunnen verschillende soorten asbest
aangetroffen worden.
Milieu 2
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen
betongranulaat getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten voor
een toepassingshoogte van 0,2 m blijkt dat het betongranulaat voor de toepassing als
verhardingsmateriaal in de wegenbouw structureel voldoet aan de normen van categorie-1A
bouwstoffen. De toepassing van betongranulaat in werken past in het duurzaam bouwen beleid om
zoveel mogelijk secundaire grondstoffen toe te passen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Betongranulaat (sortering 0/40 mm) wordt in Nederland momenteel hoofdzakelijk als
funderingsmateriaal onder wegen toegepast;
› De constructieve waarde is hoger dan die van ‘zand in zandbed’ (de stijfheidsmodulus van
betongranulaat bedraagt 600 MPa). Verhardt na aanleg door hydratatie van cementresten
waardoor de stijfheid in de tijd toeneemt.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 7, DWW
2. noot 2 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
45

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.8
Hoogovenslakkenmengsel
2.8 Hoogovenslakkenmengsel
Beschrijving 1
Hoogovenslakken is materiaal dat ontstaat bij het breken van slak die vrijkomt bij de bereiding
van ruwijzer in hoogovens. Hoogovenslakkenmengsel moet bestaan uit een mengsel van gebroken
hoogovenslak, gegranuleerde hoogovenslak en eventueel staalslak, waarbij het aandeel van de
staalslak in het mengsel kleiner dan of gelijk aan 25 % moet zijn.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling
- %

Chemische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.8
Hoogovenslakkenmengsel
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit 1-2 -
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Leidraad Balans
Goed, ijzer- en kalkbestendige
gebieden vragen echter de aandacht.
Barium, chloride, bromide zijn
kritische stoffen voor uitloging.
Minerale olie voor samenstelling.
Arbo en veiligheid 1
In het veiligheid- en gezondheidsplan dient onder andere aandacht besteed te worden aan de
stofbelasting en het voorkomen van de overschrijding van MAC-waarden van afzonderlijke stoffen.
Milieu 4
De milieuhygiënische kwaliteit van de slak is afhankelijk van de samenstelling van het ijzererts,
de cokes en de toeslagstof(fen). In de periode 1998-2001 zijn door het RIVM diverse partijen
hoogovenslakkenmengsels getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Als vormgegeven
bouwstof voldoet hoogovenslakkenmengsel aan de normen voor een categorie-1A bouwstof.
Als niet-vormgegeven bouwstof voldoet hoogovenslakkenmengsel aan de normen voor een
categorie-1 bouwstof bij een toepassingshoogte van 0,3 m.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Als funderingsmateriaal heeft een hoogovenslakkenmengsel een hoge constructieve waarde;
› Om ontmenging te voorkomen dient hoogovenslakkenmengsel zorgvuldig te worden verwerkt;
› Een goede verdichting van het hoogovenslakkenmengsel is belangrijk, daar dit het hydraulisch
proces en daarmee het draagvermogen bevordert en eventuele uitloging vermindert.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 20, DWW
2. noot² = Informatie van leverancier Holcim, april 2005
3. noot³ = Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp, CROW publicatie 157
4. noot 4 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
47

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.9
Hydraulisch menggranulaat
2.9 Hydraulisch menggranulaat
Beschrijving 1
Hydraulisch menggranulaat is een mengsel van menggranulaat en hydraulisch slakmateriaal dat
wordt toegepast in wegfunderingen. Hierbij moet het aandeel van het hydraulisch slakmateriaal in
het mengsel tussen 5% en 20 % (m/m) zijn.
Menggranulaat ontstaat door het breken en zeven van beton- en metselwerkpuin in een bouw-
en sloop afval bewerkinginrichting. Hydraulisch menggranulaat ontstaat wanneer aan het
menggranulaat hydraulisch slakmateriaal wordt toegevoegd.
Aard materiaal
Eigenschap
Korrelgrootteverdeling 0/40
Eenheid Waarde
1
- % 0,65)
Stijfheid
- Dynamische stijfheidsmodulus1 - CBR-waarde²
- Representatieve waarde
breukrek
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek1 - Cohesie1 Grondmechanische eigenschappen
MPa
%
mm/m
°
kN/m²
600
60
50-80
40 – 50
nihil
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 m/s Ca. 10-6 Capillaire werking1 m < 0,40

Chemische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.9
Hydraulisch menggranulaat
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Leidraad Balans
De meest kritische stof voor uitloging is
sulfaat. Incidentele overschrijdingen zijn
mogelijk op de stoffen antimoon, koper,
PAK-10, chloorhoudende pesticiden en
minerale olie.
Arbo en veiligheid 1
In het V&G-plan aandacht besteden aan de stofbelasting. Bij sloop van moet naast de stofbelasting
ook aandacht worden besteed aan het voorkomen van overschrijding van de MAC-waarden voor
kwarts. Tevens kunnen verschillende soorten asbest aangetroffen worden.
Milieu 3
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen
hydraulisch menggranulaat getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten
blijkt dat 91% van de partijen hydraulisch menggranulaat voldoet aan de in het Bouwstoffenbesluit
gestelde normen voor categorie-1 bouwstoffen. Van de partijen voldoet 4,5% aan de in het
Bouwstoffenbesluit gestelde normen voor categorie-2 bouwstoffen. Het overige deel voldoet niet aan
de normen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1-2
› De constructieve waarde is hoger dan die van ongebonden menggranulaat; de stijfheidsmodulus
van hydraulisch menggranulaat bedraagt 600 MPa;
› Na aanleg bindt het materiaal verder waardoor de stijfheid en de draagkracht in de tijd toeneemt;
› Bijmenging met andere materialen mag niet plaatsvinden.
Hydraulisch schuimgranulaat 0/40 4
Hydraulisch schuimgranulaat is een lichtgewicht funderingsmateriaal met een hoge stijfheid
die gelijkwaardig is aan hydraulisch menggranulaat. Hydraulisch schuimgranulaat is als volgt
samengesteld:
› Circa 40 % (m/m) menggranulaat 4/40;
› Circa 20 % (m/m) bewerkte en gewassen granulaatfractie 0,2/4 mm, waarvan circa 70%
bestaande uit metselwerkgranulaat en circa 30% bestaande uit betongranulaat;
› Minimaal 40% gegranuleerd hoogovenslakkenzand 0/2 mm;
› De gemiddelde éénproctordichtheid op het materiaal door zeef 22,4 mm bedraagt niet meer dan
1.675 kg/m 3 .
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 21, DWW
2. noot² = Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, publicatie 143
3. noot 3 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
4. noot 4 = Informatie van leverancier Intercodam
49

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.10
Funderingslagen voor lichtgewicht ophoogmaatregelen:
Geëxpandeerde kleikorrels
2.10 Funderingslagen voor lichtgewicht ophoogmaatregelen:
Geëxpandeerde kleikorrels
Beschrijvingt 1-2
Geëxpandeerde kleikorrels worden in Nederland toegepast in wegfunderingen. Het productieproces
van de geëxpandeerde kleikorrel verloopt in 4 fasen: baggeren en bewerken van tertiaire klei, het
drogen en vormen van de korrels, gevolgd door het expanderen en bakken in een draaioven bij een
temperatuur van +/- 1100 ° C. In de laatste fase worden de kleikorrels gezeefd en opgeslagen
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische samenstelling1 Dichtheid
- Fe O 2 3
- Droge volumieke massa1 - Natte volumieke massa1 - Droge dichtheid losgestort1 - Volume van de korrel1 - Verdicht en onder water verzadigd1 kg/m³ 600 - 650
kg/m³ 1290
kg/m³ 350 - 360
kg/m³ 590
kg/m³ 245
Porositeit² % (M/M) 75
Mechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Verbrijzelingfactor² - Gevoelig voor verbrijzeling
Stijfheid
- Dynamische stijfheidmodulus
Indien goed verdicht (9 a 11%)²
Indien matig verdicht (4 a 5%)²
Indien n = 0,3 (2)
²
- Druksterkte E50 kPa
kPa
kPa
MPa
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek² ° 35
Dwarscontractiecoëfficiënt² - 0,2 – 0,3
Verdichtbaarheid - 3 a 5%
Verdichtinggewilligheid² - Gering
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid² m/s Zeer groot
Capillaire werking² m 0,03
Wateropname² % m/m 60
21073 – 106,83 * sv 15,94*106 -1,47 * sv 8,22*106 -1,47 * sv 3 a 5 MN/m² bij 50% van de maximale
belasting

Chemische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.10
Funderingslagen voor lichtgewicht ophoogmaatregelen:
Geëxpandeerde kleikorrels
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit² -
Leidraad Balans
Chemisch bestendig, bestand
tegen alle zuren en basen met
uitzondering van fluorwaterstof.
Materiaal wordt niet aangetast door
schimmels, bacteriën of ongedierte.
Arbo en veiligheid2
In het veiligheid- en gezondheidsplan dient onder andere aandacht besteed te worden aan de
stofbelasting.
Milieu3
Er bestaat een goed beeld over de milieuhygiënische kwaliteit van geëxpandeerde gebakken
kleikorrels. Van de 19 onderzochte partijen voldoet, afhankelijk van de toepassingshoogte, 95 % tot
100 % aan de normen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-1 bouwstoffen. Het overige
deel voldoet aan de normen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-2 bouwstoffen. Bij een
toepassingshoogte vanaf 2 meter wordt het element vanadium kritisch. Tevens kunnen dan fluoride
en sulfaat kritisch zijn.
Constructieve en uitvoeringsaspecten2
› De geëxpandeerde kleikorrels worden naar het werk gebracht met een vrachtwagen (tot 60 m³ per
vrachtwagen) en kunnen de korrels in het werk worden geblazen met een lang slang (tot 50 m)
met een debiet van 25 m³/uur;
› De verdichting die optreedt door het aanbrengen van een laag geëxpandeerde kleikorrels bedraagt
3 á 5% ten opzichte van de losse pakking zoals gemeten en geleverd door de fabriek;
› Volgens de producent kan een goede verdichting van de geëxpandeerde kleikorrel worden
verkregen in lagen van 0,25 tot 0,35 m aan te brengen en te verdichten met behulp van een
trilplaat. Een dergelijke verdichting resulteert meestal in een volumevermindering van ongeveer
10%;
› Het materiaal wordt gezien de lage weerstand tegen verbrijzeling altijd voorzien van een
afdekkende funderingslaag;
› Door het materiaal in te pakken in een geotextiel kan vermenging met de daarboven gelegen laag
worden voorkomen.
Bronnen
1. noot 1 = Folder Rook Krimpen
2. noot² = Informatiemap ARGEX
3. noot 3 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
51

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.11
Gevulkaniseerd puinsteen (Bims)
2.11 Gevulkaniseerd puimsteen (Bims)
Beschrijving 1
Bims is een natuurlijk vulkanisch gesteente dat vooral in de sortering 0/16 mm in Nederland als
lichtgewicht granulair ophoogmateriaal wordt toegepast. Het bestaat uit vaste stof, met water
gevulde open poriën en met lucht gevulde gesloten poriën. In dit rapport is beschreven wat de
eigenschappen zijn van 4 typen Bims namelijk:
› Lipari Bims;
› Yali Bims;
› Hekla Bims;
› Korreth Bims.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid Lipari Bims 0/16
- Losgestort²
- Verdicht vochtig gewicht²
- Nat verdicht gewicht²
- Proctordichtheid²
- Porositeit 2
Dichtheid Yali Bims 0/16
- Losgestort 3
- Verdicht vochtig gewicht 3
- Nat verdicht gewicht 3
- Proctordichtheid 3
- Porositeit 3
Dichtheid Hekla Bims 0/16
- Losgestort 4
- Verdicht vochtig gewicht 4
- Nat verdicht gewicht 4
- Proctordichtheid 4
- Porositeit 4
Dichtheid Korreth Bims 0/16
- Losgestort 4
- Verdicht vochtig gewicht 4
- Nat verdicht gewicht 4
- Proctordichtheid 4
- Porositeit 4
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
% (M/M)
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
% (M/M)
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
% (M/M)
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
% (M/M)
675
1065
1148
846
53,1
675
1040
1151
814
37,4
515
688
800
437
--
1009
--
1165
925
--

Mechanische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.11
Gevulkaniseerd puinsteen (Bims)
Eigenschap Eenheid Waarde
Verbrijzelingfactor
Lipari Bims²
Yali Bims 3
Hekla Bims 4
Korreth Bims 4
Stijfheid
- Dynamische stijfheidmodulus
Lipari Bims²
Yali Bims 3
Hekla Bims 4
Korreth Bims 4
- CBR-waarde
Lipari Bims²
Yali Bims 3
Hekla Bims 4
Korreth Bims 4
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek
Lipari Bims 2
Yali Bims 3
Hekla Bims 4
Korreth Bims 4
Grondmechanische eigenschappen
-
-
-
-
MPa
MPa
MPa
MPa
%
%
%
%
°
°
°
°
0,55
0,59
0,35
0,55
150 - 300
150 - 300
100 - 300
--
28,1 - 37,4
44,8 - 50,4
27,0
--
> 40
41,6 - 48,1
> 40
35 - 38
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid
Lipari Bims²
Yali Bims3 Hekla Bims4 Korreth Bims4 Wateropname
Lipari Bims²
Yali Bims3 Hekla Bims4 Korreth Bims4 m/s
m/s
m/s
m/s
%
%
%
%
3*10 -4
3*10 -4
--
2,6*10 -4
32
17 - 20
ca. 80
20 -30
Vorstbestendigheid 2,3,4 - Niet vorstgevoelig
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit2,3,4 - Stabiel
Leidraad Balans
53

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.1
Bouwstoffen
Arbo
In het V&G-plan dient aandacht besteed te worden aan de stofbelasting.
Milieu²
Toepassing van Lipari- en Hekla Bims tot 10 m valt in categorie 1 van het Bouwstoffenbesluit.
Voor Yali Bims geldt hiervoor 20 m.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Indien de ondergrond een zuurtegraad heeft van pH 4 of lager, zal op de lange termijn verwering
van Bims optreden;
› Bims niet bij vorst verwerken;
› Voor zover verdichting is voorgeschreven, moet het aanbrengen van Bims geschieden in lagen met
een dikte van maximaal 0,40 m, gemeten na verdichting;
› Het materiaal leent zich goed het opvullen van leidingsleuven. Bij verdichting treedt enige
verbrijzeling op;
› Bims is sterk waterdoorlatend. Bij ontgravingen in Bims treedt veel water uit de omgeving toe.
Conclusies
Tussen Lipari- en Yali Bims zijn de verschillen niet groot, enkele uitzonderingen daargelaten.
Hekla Bims wijkt sterker af met een lagere dichtheid, maar ook een zwakkere korrelsterkte.
Bronnen
1. noot 1 = Informatiefolder Rook-krimpen, 1999
2. noot² = Informatie van leverancier Lipari Bims, Holcim
3. noot 3 = Informatie van leverancier Yali Bims, New Way Trading
4. noot 4 = Informatie van leverancier Hekla en Korreth Bims, Flandria Holland BV
Detail van puinsteen

2.12 Lavasteen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.12
Lavasteen
Leidraad Balans
Beschrijving
Lavasteen is een gebroken poreus gesteente van vulkanische oorsprong en is afkomstig uit diverse
groeves in het buitenland, met name uit Duitsland. Lavasteen wordt gebruikt als lichtgewicht
ophoogmateriaal en soms als steenfundering. Eifellith-Lava heeft een geschikte korrelvorm,
korrelsterkte en korrelopbouw voor toegepassing als funderingsmateriaal in de wegenbouw. Met
zeef-breek-menginstallaties kan een korrelopbouw worden verkregen die in de meeste gevallen
aansluit op de wensen voor uw specifieke constructie.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Dichtheid
Eifellith-Lava 0/40
- Losgestort 1
- Verdicht vochtig gewicht in de weg 1
- Nat verdicht gewicht 1
- Proctordichtheid 1
Porodur-Lava 16/32
- Losgestort 1
- Verdicht vochtig gewicht in de weg 1
- Nat verdicht gewicht 1
- Proctordichtheid 1
Mechanische eigenschappen
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
1400
1650
1850
2200
1050
1150
1200
1550
Eigenschap Eenheid Waarde
Mechanisch gedrag
- Verbrijzelingfactor
0/40 mm gradering 1
16/32 of 60/120 gradering 1
Stijfheid
- Dynamische stijfheidmodulus 1
- CBR-waarde
0/40 1
16/32 of 60/120 1
-
-
MPa
%
%
0,66
0,60
100
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek 1 ° > 40
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 m/s groot
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit1 - Stabiel
60
40
55

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.12
Lavasteen
Arbo en veiligheid 1
Bij de verwerking van lavasteen zijn geen bijzondere maatregelen of voorzieningen nodig. Wel dient
gelet te worden op het optreden van eventuele stofemissies.
Milieu 2
In de periode 1998-2001 zijn door het RIVM diverse partijen lavasteen getoetst aan de normen
van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten blijkt dat bij een toepassingshoogte tot 1,5 m, meer
dan 92% van de partijen voldoet aan de normen die het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-1
bouwstoffen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Eifellith-Lava kan vanwege de grote korrelsterkte, haakweerstand en korrelopbouw toegepast
worden als wegfundering;
› Grove lavasteen inpakken in een geotextiel, daarmee kan vermenging met onder- en boven
gelegen lagen worden voorkomen;
› Grove lavasteen kan gebruikt worden voor het dempen van sloten. Het slib kan dan blijven zitten
en vult de holle ruimten tussen de korrels;
› Lavasteen niet bij vorst verwerken;
› Van belang is met zo weinig mogelijk verdichtingsenergie een klinkvrije constructie te realiseren;
› Voor zover verdichting is voorgeschreven, moet het aanbrengen van lava geschieden in lagen met
een dikte van maximaal 0,40 m, gemeten na verdichting.
Bronnen
1. noot 1 = Informatie van leverancier Holcim, april 2005
2. noot 2 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM

2.13 Gevulkaniseerd zand (Flugsand)
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.13
Gevulkaniseerd zand (Flugsand)
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Flugsand is een poreus loskorrelig materiaal van vulkanische oorsprong, waarbij de korrelgrootte
kleiner dan 8 mm is. Flugsand is afkomstig van de noordoost hellingen van de bergen aan
weerszijden van de Rijn in Duitsland in de buurt van Koblenz. Flugsand is beschikbaar in drie
kwaliteitsklassen waarbij de losgestorte natuurlijke vochtigheid de waardeparameter is.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling (0/8) 1
- % 5
Kwarts (8-25 %), Veldspaat (5
–20%)
Mica (3-6%), Kaoliniet (

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.13
Grondmechanische eigenschappen
Gevulkaniseerd zand (Flugsand)
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid 5 m/s 4*10 -3
Capillaire werking 1 m 0,20 –0,40
Wateropname 1 % 0,3 % na 150 dagen
Vorstgevoeligheid (vorstheffing) 1 mm 7
Vorstbestendigheid³ 5-10
Weerstand tegen erosie
- Externe erosie³
- Inwendige erosie 1
Chemische eigenschappen
m/s
-
Lichte mate van vorstbestendigheid
NIET bij vorst verwerken
0,2 (sleepsnelheid) erosiegevoelig
Treedt niet op
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit1 Bij normale verdichting nauwelijks
-
verbrijzeling, beperkte verwring
mogelijk bij pH < 4.
Samenstelling en uitloogbaarheid4 mg/kg d.s.
Voor uitloginng is fluoride een
kritische parameter.
Arbo en veiligheid 1
Bij de verwerking van Flugsand zijn geen bijzondere maatregelen of voorzieningen nodig. Wel dient
gelet te worden op het optreden van eventuele stofemissies.
Milieu 4
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen
Flugsand getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten blijkt dat
bij een toepassingshoogte tot 0,7 m 100% van de partijen voldoet aan de normen die het
Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-1 bouwstoffen. De uitloging van zware metalen is nihil.
Bij een toepassingshoogte van 1,5 m voldoet 89% aan de normen die het Bouwstoffenbesluit stelt
aan categorie-1 bouwstoffen. De overige 11% voldoet aan de normen van categorie-2 bouwstoffen,
door uitloging van fluoride.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Indien de ondergrond een zuurtegraad heeft van pH 4 of lager, zal op de lange termijn verwering
van het Flugsand optreden;
› Flugsand niet bij vorst verwerken;
› Voor zover verdichting is voorgeschreven, moet het aanbrengen van Flugsand geschieden in lagen
met een dikte van maximaal 0,40 m, gemeten na verdichting. De holle ruimte van Flugsand,
kwaliteitsklasse 1, moet na verdichting ten minste 28% en ten hoogste 32% bedragen;
› Van belang is met zo weinig mogelijk verdichtingsenergie een klinkvrije constructie te realiseren.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 15, DWW
2. noot² = Informatie van leverancier Holcim, april 2005
3. noot³ = Ophogingen en ophoogmaterialen, CROW publicatie 121
4. noot 4 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
5. noot 5 =Flugsand, CUR 94-5

2.14 E-bodemas
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.14
E-bodemas
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Bodemas is de verbrandingsrest die op de bodem of op het rooster van een verbrandingsinstallatie
achterblijft na verbranding van afvalstoffen of steenkool. E-bodemas is bij hoge temperatuur
samengesmolten bodemas die achterblijft op de bodem van een met poederkool gestookte
elektriciteitscentrale. Vroeger was E-bodemas bekend als ketelzand.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling
- fractie 2 mm6 Korrelvorm 1 -
Chemische, fysische en mineralogische
samenstelling 1
Dichtheid
- Korreldichtheid 3
- Verdicht vochtig gewicht 6
- Natuurlijke vochtige dichtheid 6
- Maximum proctordichtheid 5
- Verdichtinggraad 6
% (m/m)
-
mm
% (m/m)
% (V/V)
kg/m³
kg/m³
kg/m³
kg/m³
%
7 - 13
12 – 25
0,5 - 2
22 – 39
Varieert sterk: rond, hoekig,
onregelmatig,scherp en
langwerpig
SiO 2 : 58
Al 2 O 3 : ca. 28
Fe 2 O 3 : ca. 7
2370– 2560
1200
1620 - 1820
950 – 1350
90 - 95
Gloeiverlies 1 % (m/m) 0,1 - 20
Vochtgehalte
- Natuurlijk vochtgehalte 6
- Optimum vochtgehalte(Proctor) 6
Mechanische eigenschappen
% (m/m)
% (m/m)
10 – 30
29 – 38
Eigenschap Eenheid Waarde
LA-waarde1 % (m/m) 27 - 50
Stijfheid
- Dynamische stijfheidsmodulus 1-2
- CBR-waarde 1-2
MPa
%
200
17 – 38
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek 6 ° 35 - 40
Samendrukbaarheid 1 % < 0,1
59

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.14
E-bodemas
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid 6 m/s 3*10 -5 – 0.5*10 -5
Capillaire werking 6 m 0,20 – 0,25
Wateropname 1 % 0,3 % na 150 dagen
Duurzaamheid
- Vorstgevoeligheid1 -
Niet
Vorstgevoeligheid (vorstheffing) 1 mm 1,2-1,5
Vorstbestendigheid1 - Lichte mate van vorstbestendigheid
Weerstand tegen erosie1 -
Lage weerstand, bescherming
noodzakelijk
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid1 Kritisch kunnen zijn barium,
mg/kg d.s.
molybdeen, seleen, vanadium en sulfaat
bij toepassingshoogten van meer dan
2 m.
Arbo en veiligheid 1
In het veiligheid- en gezondheidsplan dient de nodige aandacht besteed te worden aan de
stofbelasting.
Milieu 4
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen
E-bodemas getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten blijkt dat,
afhankelijk van de toepassingshoogte, 88 tot 98% van de partijen voldoet aan de normen die het
Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-1 bouwstoffen. Het overige deel voldoet aan de normen die
het Bouwstoffenbesluit stelt aan categorie-2 bouwstoffen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
Het merendeel van de in Nederland geproduceerde E-bodemas kan zonder restricties worden
toegepast;
› Voor E-bodemas bestaan geen specifieke civieltechnische bepalingen.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 12, DWW
2. noot² = Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, CROW publicatie 143
3. noot³ = Ophogingen en ophoogmaterialen, CROW publicatie 121
4. noot 4 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
5. noot 5 = Resten zijn géén afval (meer), CROW publicatie 16
6. noot 6 = Eigenschappen van het materiaal Granulight, GeoDelft
kenmerk CO-421290-0014

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.15
Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:
Geëxpandeerde polystyreen (EPS)
2.15 Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:
Geëxpandeerde polystyreen (EPS)
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Geëxpandeerde polystyreen (EPS) is hardschuim dat is vervaardigd door expansie van polystyreen
en co-polymeren. De productie van EPS is vrijwel vergelijkbaar met die van polystyreen, met dien
verstande dat als extra blaasmiddel pentaan wordt toegevoegd, dat het volume laat expanderen tot
een volume van 50 maal de oorspronkelijke grootte.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische samenstelling1 - PS
Dichtheid1 Kg/m³ 15-40
Poriengehalte1 % (V/V) 98
Mechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Dynamische stijfheidsmodulus1 MPa 4 – 14
Dwarscontractiecoëfficiënt1 - 0,1
Inwendige wrijvingshoek1 ° 30
Cohesie KN/m² 0
Statische belasting1 % < 0,5
Dynamische belasting met stuik < 0,4% 1 % Verwaarloosbaar
Krimp1 % 0,3% na 150 dagen
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 -
Zeer laag, lekkage via naden
tussen de blokken
Capillaire werking1 m Nihil
Wateropname1 % 0,3 % na 150 dagen
Duurzaamheid levensduur1 Jaar Ca. 50
Vorstgevoeligheid1 - Niet
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische of fysische stabiliteit 1 -
Brandbaarheid 1
Wordt aangetast door
benzine, dieselolie en andere
oplosmiddelen (indien
onvoldoende beschermt)
Het materiaal is brandbaar,
gevaar met name bij aanleg.
61

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.15
Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:
Geëxpandeerde polystyreen (EPS)
Arbo en veiligheid 1
In de buurt van en op EPS open vuur en grote warmte (meer dan 70° C) vermijden. Belangrijke
rookgassen, die bij brand vrijkomen, zijn koolmonoxide en koolwaterstoffen. Onder normale
omstandigheden vormt EPS geen gevaar voor de gezondheid.
Milieu 1
Bij het verwerken van EPS dienen maatregelen te worden genomen om verspreiding van resten
EPS over het werk te voorkomen. Het materiaal moet bij opslag verzwaard/verbonden worden om
wegwaaien te voorkomen.
Constructieve uitvoeringaspecten 2
› De rek aan de bovenkant van de EPS ten gevolge van de cyclische verkeersbelasting mag niet
meer bedragen dan 0,4% bij toepassing van de meest gebruikte EPS typen EPS60 en EPS100.
Vooral tijdens de bouwfase moet hiervoor aandacht besteed worden. Indien er door het rijden van
vrachtwagens over ongebonden lagen plastische deformaties in het EPS optreden, zal dit leiden
tot een lagere effectieve stijfheid en een aanzienlijk hogere wateropname in de EPS-blokken,
omdat de celstructuur wordt beschadigd;
› Een zwaarder EPS type in de wegconstructie heeft geen significante invloed op de
wegbouwkundige dimensionering. Voor de gebruiksfase van de weg zal veelal volstaan kunnen
worden met een EPS60. Afhankelijk van de uitvoeringsmethoden kan een zwaarder type EPS
in de bovenste laag wel aanbeveling verdienen om voldoende weerstand te bieden tegen de
drukspanningen van het bouwverkeer tijdens de uitvoeringsfase;
› De thermische eigenschappen van EPS als aardebaan materiaal spelen geen rol voor de
levensduur van de verharding. Ondanks een ander temperatuurverloop dan zand;
› Het EPS is niet waterdoorlatend en hemelwater dat in de wegconstructie binnendringt moet
daarom via drains naar het oppervlaktewater wordt afgevoerd. De EPS-blokken liggen doorgaans
grotendeels onder het grondwaterniveau. Om opdrijving te voorkomen moet de freatische
lijn zo laag mogelijk blijven en zeker niet hoger komen te liggen dan de aanname waarmee in
de ontwerpfase gerekend is. Via het drainagesysteem wordt ervoor gezorgd dat de eventuele
grondwaterstand nooit hoger ligt dan een vooraf vastgesteld peil;
› EPS is niet bestendig tegen aardoliederivaten, een bescherming hiervan is daarom nodig bij
toepassing boven het grondwater, bijvoorbeeld HDPE, dikte 1 mm, met gelaste naden. Voorkomen
moet worden dat de afdekkende PE-folie beschadigd raakt of scheurt. Indien het EPS onvoldoende
is beschermd, kan dit bij eventuele lekkages van benzine of andere oplosmiddelen worden
aangetast;
› Het granulaire materiaal direct bovenop de EPS mag niet te grof korrelig zijn of er moet eerst een
zandlaag gelegd worden om beschadiging van de EPS ten gevolge van te grote drukspanningen te
voorkomen;
› Beschadigde EPS-elementen niet verwerken tenzij deze door pas te maken geschikt zijn voor
verwerking;
› Bij begrenzing van de blokkenstapeling door een stalen damwand moet er 0,3 tot 0,5 m zand
of schuimbeton tussen het EPS en de damwand worden aangebracht, om te voorkomen dat
(toekomstige) laswerkzaamheden aan de damwand schade aan het EPS teweegbrengen.
Ontwerpdetails
Als onderdeel van het ontwerp dient een legplan te worden gemaakt waarin de plaatsing van de EPSblokken
is vastgelegd. Belangrijke aspecten hierin zijn dat:
› Minimaal 3 EPS lagen boven elkaar;
› Geen boven elkaar liggende voegen;
› Langsvoegen mogen niet onder een wielspoor liggen;
› Halfsteensverband toepassen;
› Eventuele verbindingen tussen EPS-blokken met kramplaten aan elkaar te bevestigen.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.15
Materialen die tot een ophoogmaatregel behoren:
Geëxpandeerde polystyreen (EPS)
Bronnen
1. noot 1 =Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 14, DWW
2. noot 2 =Toepassingsrichtlijn voor EPS in de wegenbouw, CROW publicatie 150
3. www.stybenex.nl
4. Handleiding Wegenbouwontwerp – ontwerp onderbouw, DWW,
Geexpandeerde Polystyreen (EPS)
Leidraad Balans
63

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.16
Schuimbeton
2.16 Schuimbeton
Beschrijving 1
Vervaardiging van schuimbeton vindt doorgaans plaats op de bouwplaats zelf met behulp
van een mobiele menginstallatie. Schuimbeton is een mengsel van cement, water, eventueel
toeslagmateriaal en/of hulp- en/of vulstoffen, waaraan afzonderlijk geproduceerd schuim beton is
toegevoegd.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling1 Cement, water, schuimmiddel, lucht en
(eventueel) toeslagmaterialen, vul- en
hulpstoffen.
Volumieke massa specie1 400 – 1.600, specie met een dichtheid
kg/m³ van 500 kg/m³ wordt het meeste
toegepast.
Gevoeligheid voor ontmenging1 Bij goede samenstelling van specie en
-
juiste verwerking niet gevoelig voor
ontmenging.
Consistentie/verwerkbaarheid
- Vloeimaat 1 mm
Vorstbestendigheid 1 -
Volumieke massa 1 kg/m³
Poriënstructuur 1 -
Poriëngehalte 1 % Ca. 70
140 – 200
Toelichting: Schuimbetonspecie heeft
een op yoghurt gelijkende consistentie.
Door het vloeibaar karakter is de specie
praktisch zelfnivellerend waardoor
verdichting en egalisatie niet nodig is.
Kort na aanbrengen is de specie
gevoelig voor weersinvloeden (regen)
en vorst
Toepassing van specie met een
volumieke massa van 500 kg/m³ is
het meest gangbaar, na verharding en
wateropname bedraagt de dichtheid
circa 550 kg/m³
Bij schuimbeton met lage volumieke
massa open poriën structuur.

Mechanische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.16
Eigenschap Eenheid Waarde
Weerstand tegen breuk
- Kubusdruksterkte na 28 dagen 1
- Kubusdruksterkte na 91 dagen 1
- Buigtreksterkte na 28 dagen 1
- Buigtreksterkte na 91 dagen 1
Weerstand tegen vervorming
- E-modulus, druk, na 28 dagen 1
- E-modulus, druk, na 91 dagen 1
MPa
Mpa
MPa
MPa
MPa
MPa
Hygrische (uitdrogings)krimp 1 mm/m
1,1
1,7
ca. 0,15
0,2 – 0,4
660
800
Kruipfactor 1 - 3,7
Thermische uitzettingscoëfficiënt 1 1/K 6 – 8*10 -6
Warmtegeleidingscoëfficiënt
- Absoluut droog materiaal 1
Bij 70% relatieve vochtigheid 1
Bij 95% relatieve vochtigheid 1
W/(m*k)
W/(m*k)
W/(m*k)
Schuimbeton
6,5
(vrijwel stabiel na ca. 35 weken)
0,09
0,11
0,14
Waterdoorlatendheid 1 m/s Gering
Capillaire wateropname
- Vrijwillig 1
- Bij 20 mm waterkolom 1
Wateropname onder druk
- 0,05 bar 1
- 0,1 bar 1
- 0,2 bar 1
kg/m²
kg/m²
kg/m²
kg/m²
kg/m²
1 – 4
2 – 8
5 – 20
20 – 50
50 - 80
Waterdampdiffusieweerstandsgetal
- Tussen 50 en 100 % relatieve
vochtigheid1 - Tussen 70 en 100 % relatieve
vochtigheid1 -
3,5
-
6,0
Vorstbestendigheid1 - goed
Leidraad Balans
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid1 Mg/kg d.s.
Voldoet ruimschoots aan de normen
voor categorie-1A
65

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.16
Schuimbeton
Arbo en veiligheid 1
Bij vervaardiging en in het werk brengen van schuimbeton moeten met betrekking tot veiligheid- en
gezondheidsaspecten in het algemeen dezelfde voorzorg- en beschermingsmaatregelen genomen
worden als bij normaal beton.
Bij het aanbrengen van een schuimbeton met een dichtheid lager dan 1000 kg/m3 in een laagdikte
groter dan 0,30 m dienen er maatregelen genomen te worden tegen verdrinking, zoals:
› Plaatsen waarschuwingsborden;
› Afzetten en/of bewaken werkterrein;
› Afdekken schuimbetonlaag.
› Het vloeibare karakter en de wijze van aanbrengen van schuimbetonspecie kunnen aanleiding
geen tot intensief huidcontact, wat tot gezondheidsklachten kan leiden. Er wordt dan ook
aangeraden om met geschikte waterdichte handschoenen en hoge laarzen te werken.
Milieu 1
De aan de toepassing van schuimbeton verbonden milieu-aspecten zijn sterk afhankelijk van het
uiteindelijke ontwerp, zoals de gekozen samenstelling en opbouw. De gebruikelijke toegepaste
schuimmiddelen zijn biologisch afbreekbaar. Verder dient rekening gehouden te worden met de
mogelijkheid dat in het schuimbeton (AVI-)vliegas is verwerkt, wat consequenties kan hebben voor
het uitlooggedrag.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1-2
› De dynamische elasticiteitsmodulus van schuimbeton is vrijwel gelijk aan de statische
elasticiteitsmodulus en is vrijwel onafhankelijk van de belastingfrequentie.
Het vermoeiingsgedrag van ongewapend schuimbeton vertoont veel overeenkomsten met het
vermoeiingsgedrag van ongewapend beton;
› Schuimbeton is bijzonder vloeibaar, waardoor het beton op moeilijk bereikbare plekken kan
komen. Nadeel van dit materiaal is echter de lange uitharding van het materiaal. Dit kan worden
voorkomen door gebruik te maken van geprefabriceerde elementen;
› De verhouding treksterkte/druksterkte moet gemiddeld 0,125 bedragen. Er geldt een
materiaalfactor van 1,2 op de gemiddelde sterkte;
› Het schuimbeton dient verticaal of schuin (grootste breedte aan de bovenzijde) te worden
afgewerkt;
› Indien een afschot in het schuimbeton is gewenst, zijn speciale voorzieningen nodig. Op het vlak
gestorte schuimbeton een profileerlaag ofwel ‘afschotlaag’ (in een ander materiaal) aanbrengen
alvorens asfalt of beton aan te leggen. Bijkomend voordeel is dat het warmteaccumulerend
vermogen wordt vergroot, zodat de kans op bevriezing (van de afwerklaag) in de winter en
verweking (van het asfalt) in de zomer wordt gereduceerd;
› Bij een te hoge zuurtegraad of een te hoog gehalte aan sulfaten zijn beschermende maatregelen
nodig om de aantasting van het schuimbeton te voorkomen. Gedacht kan worden aan het
inpakken van het schuimbeton in een bestendige folie;
› Om de kans op vochtonttrekking te voorkomen, zeker indien de drainage is aangesloten op een
permanente bronnering, wordt het schuimbeton gestort op een vooraf in het cunet aangebrachte
folie. Bij voldoende ingraving van de drains kan het cunet ook met een geotextiel worden gedicht.
Dit biedt ook bescherming tegen vermenging van het schuimbeton met de ondergrond. Bij grote
storten op een zeer weinig draagkrachtige ondergrond verbetert dit tevens de begaanbaarheid van
de cunetbodem voor de arbeiders;
› Als voor de kantopsluiting een bekisting nodig is, zal deze vloeistofdicht (waterdicht) moeten zijn
en bestand moeten zijn tegen de druk van de schuimbetonspecie. Als de grondslag voldoende
stabiel is en wanneer een minder strak begrensde opsluiting voldoet, kan worden volstaan met
het gebruik van de cunetwanden als opsluiting; ook dan is toepassing van een folie of geotextiel
gewenst;
› Na vervaardiging wordt de schuimbetonspecie met behulp van een speciepomp en slangen in het
werk gebracht. Gebruikelijke maximale pomp-afstanden zijn circa 150 m horizontaal of

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.16
Schuimbeton
Leidraad Balans
30 m verticaal. Bij grotere transport-afstanden bestaat het risico dat de specie-eigenschappen
ongunstig worden beïnvloed en er bijvoorbeeld ontmenging optreedt;
› Het vloeibare karakter maakt afwerken veelal niet noodzakelijk. Als hoge vlakheidseisen worden
gesteld, kan het specie-oppervlak worden afgewerkt met een drijfrei;
› Als dikke lagen schuimbeton moeten worden aangebracht, zal bij voorkeur in fasen
worden gestort met een maximale storthoogte van 0,5 m. Dit is nodig in verband met de
hydratatiewarmte in combinatie met de isolerende eigenschappen van het schuimbeton;
› Bij grote vlakken is compartimentering wenselijk, aangezien de specie vloeibaar is en het zonder
aanvullende maatregelen onmogelijk is om lokaal direct de gewenste laagdikte aan te brengen;
› Na aanbrengen van de specie is het noodzakelijk dat een goede nabehandeling plaatsvindt om te
voorkomen dat het vocht, nodig voor de hydratatie van het cement, vroegtijdig verdampt. Door
te snelle uitdroging kunnen namelijk (teveel) krimpscheuren ontstaan. De eenvoudigste methode
van nabehandelen is het afdekken met sterk dampremmende materialen zoals kunststoffolie.
Hierbij moet voorkomen worden dat het folie wegwaait.
Een andere optie, waarvoor het schuimbeton echter al enige sterkte moet hebben, is het vochtig
houden van het schuimbeton. In de praktijk is het nabehandelen van schuimbetonconstructies
overigens geen eenvoudige opgave, aangezien de oppervlakken veelal groot zijn. Afhankelijk van
lokale omstandigheden en weersgesteldheid hoeft nabehandelen echter niet altijd noodzakelijk
te zijn. Door het nalaten van de nabehandeling zal de oppervlaktelaag veelal van mindere
kwaliteit zijn. Daarentegen zal het materiaal daaronder wel goed nabehandeld zijn door de
beschermende oppervlaktelaag;
› Neerslag in vorm van regen en hagel kan tijdens en tot enkele uren na het storten tot beschadigen
van de betonplaat leiden. Het is dan ook raadzaam om zich, alvorens te gaan storten, op de
hoogte te stellen van de weersvoorspellingen en afdichtmateriaal bij de hand te hebben.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffen Kaart 27, DWW
2. noot 2 =Schuimbeton voor wegen en terreinen, CROW publicatie 173
3. Handleiding Wegenbouw – ontwerp onderbouw, DWW
4. Werken met schuimbeton, CUR publicatie 181
67

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.17
Andere materialen, ter referentie, die niet in
de Balans applicatie zijn opgenomen
2.17 Andere materialen, ter referentie, die niet in de Balans
applicatie zijn opgenomen:
Geotextiel
Beschrijving 1
Geotextiel is een belangrijke groep binnen de geokunststoffen. Geotextielen zijn textielprodukten
(vliezen en weefsels), opgebouwd uit kunststof vezels, bandjes, mono- en multifilamentgarens
of bandjesgarens. Voor de productie van geotextielen (weefsels en vliezen) worden de volgende
grondstoffen (polymeren) gebruikt:
› Polyester (PET);
› Polypropyleen (PP);
› Polyethyleen (PE);
› Hoge-dichtheid polyethyleen (HDPE);
› Lage-dichtheid polyethyleen (LDPE);
› Polyamide (PA).
Een geotextiel kan als volgt worden gebruikt:
› Scheidingsfunctie;
› Filterfunctie;
› Wapeningfunctie.
Max. 1m
Geokunststof
Asvalt / beton / klinkers
Fundering
Zandbed / ophoging
Figuur 4.1: Geotextiel in de wegverharding
Max. 1m
Verharding
> 1m

Materiaal eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.17
Andere materialen, ter referentie, die niet in
de Balans applicatie zijn opgenomen
Eigenschap Eenheid Waarde
Grondstoffen 1 PET, PP, PE of PA
1 Karakteristieke openingsgrootte O mm
50
Dichtheid 1
- Massa per eenheid van oppervlak
Mechanische eigenschappen
g/m²
vliezen: 60-300
lichte weefsels: 60-300
zware weefsels: 100-500
vliezen: 100 – 1500
lichte weefsels:100 – 200
zware weefsels: 100 – 1.000
Eigenschap Eenheid Waarde
Stijfheidsmodulus1 PET: 12 - 18
kN/mm²
PP: 2,0 – 5,0
LDPE: 0,2 – 1,2
HDPE: 0,6 – 6,0
PA: 3,0 – 4,0
PET: 800 – 1.200
Treksterkte N/mm²
PP: 400 – 600
LDPE: 80 – 250
HDPE: 350 – 600
PA: 700 - 900
Treksterkte bij 5% rek KN/m
Rekcapaciteit (breukrek) %
Hydraulische eigenschappen
Eigenschap
Waterdoorlatendheid
Eenheid Waarde
1
- Filtersnelheid bij 100 mm verval mm /s
- Permitiviteit
- Doorlatendheid
s -1
m/s
Vliezen: < 2
Weefsels: 50 – 200
Vliezen: 40-50
Lichte weefsels: 20-30
Zware weefsels: 10 – 30
Leidraad Balans
vliezen en lichte weefsels: 20 – 500
zware weefsels: 5 – 100
vliezen: 0,5 – 2,0
weefsels: 0,1 – 2,0
≤10 -4 (eis)
Arbo 1
Bij de verwerking zijn geen bijzondere maatregelen of voorzieningen noodzakelijk.
Milieu 1
De gangbaar gebruikte polymeren (PET, PP en PE) zijn thermoplasten en chemisch inert.
Uitloging van verontreinigende stoffen is niet aantoonbaar. In bepaalde toepassingen worden
kunststofproducten in het ecosysteem als niet gewenst beschouwd, omdat dergelijke producten de
ontwikkeling en vestiging van flora en fauna kunnen verhinderen.
69

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.17
Andere materialen, ter referentie, die niet in
de Balans applicatie zijn opgenomen
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1-2
Voor de functie van scheidingslaag worden eisen gesteld aan de volgende eigenschappen:
› Filtereigenschappen: waterdoorlatendheid en gronddichtheid;
› Mechanische eigenschappen: doorponssterkte, scheursterkte en vervormingscapaciteit;
› Voor de wapeningsfunctie zijn voor ontwerp van constructies de volgende twee methoden
beschikbaar:
› Op basis van het membraaneffect: de methode-Sellmeijer;.
› Op basis van alleen horizontale wapening: de methode Houlsby;
› Om te voorkomen dat de geokunststof te veel beschadigd wordt moeten de volgende situaties
vermeden worden:
› Voorkomen van beschadigingen van chemische, mechanische en fysische aard;
› Ontstaan van schade door wind als het uitgerolde geotextiel opwaait en met scherpe vouwen en
knikken neerkomt. Voor het opnieuw leggen van het geotextiel zijn dan vaak grote krachten nodig
die opnieuw tot schade kunnen leiden;
› Vermeden moet worden dat het geotextiel in contact komt met scherpe voorwerpen en/of
schadelijke stoffen;
› Blootstelling aan UV –straling en hoge temperaturen leidt tot beschadiging en moet voorkomen
worden;
› De geotextielen worden geleverd op rollen met een breedte van circa 3 tot 5 m. De overlap tussen
de twee naastliggende geotextielen is afhankelijk van de hoofdfunctie van het geotextiel.
Als scheiding de hoofdfunctie is van het geotextiel moet de overlap zodanig groot worden gekozen
dat ook na het optreden van de vervormingen van de ondergrond, door ongelijkmatige zetting en
spoorvorming, nog voldoende overlap aanwezig is. In de praktijk wordt bij de scheidingsfunctie
veiligheidshalve een overlap van tenminste 1,0 m toegepast in de dwarsrichting van het geotextiel
en van 1,5 m in de lengterichting.
Bij de wapeningsfunctie van het geotextiel moet de overlap in staat zijn trekkrachten over te
brengen. Naast het draagvermogen van de ondergrond zijn hierbij de wrijvingsweerstand en
de bovenliggende maatgevende parameters. De overlappingen loodrecht op de krachtsrichting
moet de grootte van de overlap worden berekend uitgaande van de over te brengen kracht en de
schuifweerstand tussen de lagen geotextiel. Overlappingen in deze richting moeten ten minste 1,5
m lang zijn. Bij een membraanwapening is geconstateerd dat de voor de verankering benodigde
krachtsoverdracht ruim binnen een strook van 0,5 m plaatsvindt;
› De zandlaag/funderingslaag moet worden verdicht op de in de wegenbouw gebruikelijke wijze;
› Specifieke eisen, die vanwege het geotextiel aan het materiaal voor de zandlaag en/of
funderingslaag worden gesteld zijn:
› Het materiaal mag geen scherpe delen bevatten die het geotextiel kunnen beschadigen;
› Uit het materiaal mogen geen stoffen vrijkomen (Ca(OH)2, zuren, basen, aardolie derivaten),
ook niet op de lange duur, die het geotextiel kunnen aantasten; met name bij het gebruik van
secundaire bouwmaterialen moet dit aspect onderzocht worden;
› In verband met de berijdbaarheid en het vermijden van beschadigingen moet de eerste laag zand
of het funderingsmateriaal op het geotextiel tenminste 0,4 m dik zijn; dit materiaal mag niet
rechtstreeks op het geotextiel worden gestort; de vrachtwagen moet zijn lading storten op het
reeds gerealiseerd werk, waarna het materiaal met een shovel gelijkmatig op het geotextiel moet
worden verspreid tot de beoogde dikte is bereikt.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 17, DWW
2. noot 2 = Geokunststoffen in de wegenbouw en als grondwapening, CUR-publicatie 175
3. Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp, CROW publicatie 157
4. www.ngo.nl

2.18 Ongebonden menggranulaat
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.18
Ongebonden menggranulaat
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Menggranulaat is aggregaat dat voornamelijk is bereid uit beton- en metselwerkgranulaat,
waarbij de hoofdbestanddelen voor tenminste 45 % (m/m) moeten bestaan uit gebroken grind-
en steenslagbeton, waarvan de korrels een droge dichtheid van tenminste 2100 kg/m³ bezitten.
Menggranulaat wordt vervaardigd door het breken en zeven van (door selectief slopen verkregen)
beton- en metselwerkpuin in bouw- en sloopafval bewerkinginrichtingen.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Korrelgrootteverdeling
- %

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.18
Grondmechanische eigenschappen
Ongebonden menggranulaat
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid 1 2*10 -6 tot 2*10 -7
Capillaire werking 1 m < 0,40
Wateropname % n.v.t.
Duurzaamheid
vochtgevoeligheid 1 - Verpapping bij een hoog
vochtgehalte
Chemische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid1 De meest kritische stof voor
uitloging is sulfaat. Incidentele
overschrijdingen zijn mogelijk op
-
de stoffen barium, molybdeen,
chloride, fluoride, xyleen, fenolen,
PAK-10, chloorhoudende pesticiden,
minerale olie en extraheerbare
organische chloorverbindingen.
Arbo en veiligheid 1
In het V&G-plan aandacht besteden aan de stofbelasting.
Bij sloop van moet naast de stofbelasting ook aandacht worden besteed aan het voorkomen van
overschrijding van de MAC-waarden voor kwarts. Tevens kunnen verschillende soorten asbest
aangetroffen worden.
Milieu 4
In de periode 1998 – 2001 is door RIVM de milieuhygiënische kwaliteit van diverse partijen
ongebonden menggranulaat getoetst aan de normen van het Bouwstoffenbesluit. Uit de resultaten
blijkt dat 89% van de partijen menggranulaat voldoet aan de in het Bouwstoffenbesluit gestelde
normen voor categorie-1 bouwstoffen. Van de partijen voldoet 7% aan de in het Bouwstoffenbesluit
gestelde normen voor categorie-2 bouwstoffen. Het overige deel voldoet niet aan de normen.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› Als funderingsmateriaal heeft menggranulaat een hogere constructieve waarde dan zand voor
zandbed gemiddeld is de stijfheidsmodulus 400 MPa;
› Bijmenging met andere materialen mag niet plaatsvinden.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffen Kaart 24, DWW
2. noot² = Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, CROW publicatie 143
3. noot³ = Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp, CROW publicatie 157
4. noot 4 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM

2.19 Palen
Geprefabriceerde betonpalen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.19
Geprefabriceerde betonpalen
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Van de geprefabriceerde betonpalen wordt met name de voorgespannen paal het meest toegepast.
In geval van grote paallengte bestaat de mogelijkheid om de paal in segmenten in de grond aan te
brengen.
Aard van het materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Betonkwaliteit - C35/45 – C60/70
Afmeting schacht mm 140x140 tot 500x500
Leverbare paallengte m 2 – 16
Arbo en veiligheid
Bij het heien van de palen moet de nodige aandacht besteed worden aan de stabiliteit van de
ondergrond en aan geluid- en trillingshinder.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Bij zeer slappe bodemlagen is het goed mogelijk betonpalen toe te passen;
› De minimale hart op hart afstand tussen houten palen bedraagt circa 2,5 maal de breedte van de
paalvoet;
› De minimale tussenafstand tot belendingen in verband met uitvoering bedraagt 0,4 tot 1 m. Bij
het heien onder een hoek is de afstand groter;
› Geprefabriceerde betonpalen zijn in principe goed geschikt voor het opnemen van relatief grote
trekbelastingen. De wapeningshoeveelheid en het voorspanniveau dienen op de belasting te
worden afgestemd;
› De paalkop kan worden voorzien van een profilering ten behoeve van de aanhechting met de
bovenliggende constructie;
› Door het toepassen van een wrijvingsreducerende laag is een reductie van de negatieve kleef
te bewerkstelligen. Hierbij kan gedacht worden aan een bituminencoating, bentoniet of een
kunststof-deklaag.
Overige paalsystemen met geprefabriceerde betonnen elementen
Naast de geprefabriceerde betonpalen zijn de volgende systemen beschikbaar die uit betonnen
elementen bestaan:
› Europaal:
» Een holle geprefabriceerde betonpaal, voorzien van een gesloten punt. Over de onderste 6 tot
12 m is de paal voorzien van een spiraal. Na aanbrengen wordt de schacht gevuld met
betonspecie, eventueel voorzien van wapening;
› Betonnen schakelpaal:
» Een geheide of gedrukte geprefabriceerde betonpaal, opgebouwd uit gekoppelde massieve
elementen;
› Segmentpaal met holle betonelementen:
» De beton-segmentpaal wordt samengesteld uit holle, gewapend betonnen paalelementen die
aan één zijde zijn voorzien van een ingestorte stalen bus. De elementen woden ingebracht
door drukken of pulsen, of een combinatie van deze technieken. Na aanbrengen wordt de holle
ruimte gevuld met betonspecie, eventueel voorzien van wapening;
73

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.19
Geprefabriceerde betonpalen
› Buissegmentpaal:
» Een met ongewapend beton gevulde stalen buissegment wordt met een valgewicht in
segmenten aangebracht.
Bron
1. Funderingen, SBR

2.20 Houten palen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.20
Houten palen
Leidraad Balans
Beschrijving 1
Houten palen worden nog veelvuldig toegepast. Vooral voor relatief lichte constructies zijn houten
palen zeer geschikt. In verband met duurzaamheid van het hout worden de aansluitingen met de
bovenliggende constructie veelal voorzien van een betonnen oplanger, waarbij de houten paalkop tot
onder de grondwaterstand geheid wordt.
Aard van het materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Hout soorten * - vuren, lariks, douglas en azobé **
Gangbare diameter klasse
Vuren, lariks, douglas
Standaard doorsneden azobé mm²
Variabel Puntdiameter
[mm]
Tapsheid mm/m 7,5 **
90
110
130
140
150
160
80x80,
100x100 en
150x150
Puntomtrek
[mm]
280 tot 300
340 tot 400
400 tot 430
430 tot 460
460 tot 490
> 490
* = Grenen wordt niet (meer) toegepast vanwege het grote aandeel spinthout.
** = hardhouten palen worden vierkant toegepast en zijn niet taps. Ze kunnen in segmenten op
diepte worden geheid. De verbinding wordt dan gevormd door stalen koppelbussen.
Maximale
lengte
[m]
Arbo en veiligheid
Bij het heien van de palen moet de nodige aandacht besteed worden aan de stabiliteit van de
ondergrond en aan geluid- en trillingshinder.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Bij zeer slappe bodemlagen is het goed mogelijk houten palen toe te passen. In geval van
mogelijke horizontale belastingen op de paal door de grond moet wel rekening worden gehouden
met een beperkte buigstijfheid van de paalkopverbinding met de betonoplanger;
› De minimale hart op hart afstand tussen houten palen bedraagt circa 2,5 keer de breedte van de
paalvoet;
› De minimale tussenafstand tot belendingen in verband met uitvoering bedraagt 0,3 tot 0,5 m. Bij
het heien onder een hoek is de afstand groter;
› Houten palen zijn niet geschikt voor het opnemen van trekbelastingen vanwege de tapsheid van
de palen en de beperkte trekvastheid van de verbindingen tussen de paalkop en de oplanger.
Bron
1. Funderingen, SBR
12
23
22
20
20
19
75

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.21
Voton HSP-paal
2.21 Voton HSP-paal
Beschrijving 1
Een in de grond gevormde grondverdringende betonpaal, vervaardigd met behulp van een trillend
ingebrachte, gesloten stalen hulpbuis. De stalen hulpbuis is voorzien van een voetplaat en een
stalen pompbuis. De hulpbuis wordt ingebracht met een hoogfrequent trilblok. Bij het bereiken van
het gewenste niveau wordt de buis via de pompbuis gevuld met betonspecie. Wanneer de juiste
betondruk is bereikt, worden de hulpbuis en de pompbuis gelijktijdig getrokken. Tijdens het trekken
wordt continu betonspecie toegevoerd.
Aard van het materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Betonkwaliteit
Afmetingen
- C35/45 – C60/70
- Hulpbuis
mm
Diam. 170
- Pompbuis
mm
Diam. 100
Mogelijke paallengte m Tot 16
Arbo en veiligheid
Bij het heien van de palen moet de nodige aandacht besteed worden aan de stabiliteit van de
ondergrond en aan geluid- en trillingshinder.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Bij zeer slappe bodemlagen is het goed mogelijk de palen toe te passen;
› De minimale hart op hart afstand tussen houten palen bedraagt circa 2,5 maal de breedte van de
paalvoet;
› De minimale tussenafstand tot belendingen in verband met uitvoering bedraagt minimaal 1 m.
Bij het aanbrengen onder een hoek is de afstand groter;
› Na het aanbrengen van de palen mag er geen zwaar materieel tussen de palen komen in verband
met zijdelingse gronddruk.
Bron
1. Funderingen, SBR

2.22 Zandcementstabilisatie
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.22
Zandstabilisatie
Beschrijving 1
Onder zandcement wordt verstaan een mengsel van natuurlijk zand, cement en water.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische, fysische en mineralogische
samenstelling 1
Dichtheid
- Korreldichtheid 1
- Bulk 1
% (m/m)
kg/m³
kg/m³
Poriëngehalte 1 % (V/V) 15 – 25
Mechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Stijfheid
- Dynamische stijfheidmodulus 1
- CBR-waarde
- Druksterkte²
- Representatieve waarde breukrek 2
Weerstand tegen breuk:
- Ontwerp-druksterkte 1
- Druksterkte in de weg 1
Wrijvingseigenschappen
- Inwendige wrijvingshoek 1
- Cohesie²
MPa
%
MPa
mm/m
MPa
MPa
°
kN/m²
Leidraad Balans
Natuurlijk zand en/of brekerzand met 6 –
11% cement. De matrix tussen de korrels
bestaat vooral uit hydratatieproducten
van het cement.
2.500 – 2.650 (afhankelijk van het type
zand)
1.500 – 1.750
4.000 -12.000
64 (eis ≥ 62,5 na 28 dagen)
5,0
125
5,0 (28 dagen, 20° C)
≥ 1,5
30 – 35
Nihil
Verdichtbaarheid1 - Goed
Verdichtinggewilligheid1 - Laat zich goed verdichten
Plastische vervormbaarheid1 -
Zolang de specie onvoldoende is verhard
is de specie te vervormen.
Grondmechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Waterdoorlatendheid1 m/s > 10-8 Capillaire werking1 m > 2
77

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.24
Chemische eigenschappen
Ongewapenden zand-, grindkolommen
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Geringe uitloging. Bij toepassing van
breker zeefzand kunnen PAK (10-VROM) en
minerale olie kritisch zijn.
Arbo en veiligheid 1
Bij de bereiding en het aanbrengen van zandcement zijn geen bijzondere maatregelen of
voorzieningen nodig.
Bij sloop moet er nodige aandacht besteed worden aan het stof dat vrijkomt.
Milieu 1
Zandcementstabilisatie bestaat voor het grootste deel uit zand (circa 90%). Vanuit milieuhygiënisch
oogpunt is zand in principe een onverdacht materiaal. Afhankelijk van de herkomst kunnen echter
zouten en diverse verontreinigingen worden aangetroffen. De kwaliteit van het te stabiliseren zand is
in belangrijke mate bepalend voor de kwaliteit van de zandcementstabilisatie. Er zijn op dit moment
geen gegevens bekend van de milieuhygiënische kwaliteit van zandcementstabilisatie gemaakt van
natuurlijk zand.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1
› De bereiding en verwerking kan zowel ‘mixed in place’ als ‘mixed in plant’ plaatsvinden. Bij de
‘mixed in place’ methode wordt op de locatie het te stabiliseren zand geëgaliseerd. Op het zand
wordt de benodigde hoeveelheid cement uitgestrooid, waarna dit eventueel onder toevoeging van
water door het zand wordt gemengd. Na het mengen wordt het zandcement verdicht.
Bij de ‘mixed in plant’ methode worden zand, cement en water in een menginstallatie gemengd,
waarna het mengsel naar de locatie wordt getransporteerd, wordt uitgereden en verdicht;
› Het materiaal dient te worden beschermd tegen uitdroging c.q. snel te worden geasfalteerd.
Snel asfalteren (binnen 24 uur) heeft de voorkeur;
› Om scheurdoorslag te voorkomen wordt aanbevolen om bij een verkeersklasse 2 en 3 een
asfaltdekking van minimaal 120 mm aan te brengen. Bij verkeersklasse 4 wordt een minimale
asfaltdekking van 140 mm aanbevolen.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 30, DWW
2. noot² = Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp, CROW-publicatie 157

2.23 Zand- en grindkolommen
Gewapende zand-, grindkolommen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.23
Zand-, grindkolommen
Leidraad Balans
Beschrijving
Bij gewapende zand-, steen- of grindkolommen wordt in het veen een stijve goed waterdoorlatende
kolom gevormd. Een open stalen buis met een diameter van 0,25 tot 0,35 m wordt in de grond
gedrukt en vervolgens wordt de grond ontgraven. In de buis wordt een geotextiel in gehangen en
gevuld met zand of grind. De stalen buis wordt vervolgens weer getrokken. Een andere bouwwijze
maakt gebruik van een grondverdringende buispaal.
Op de kolommen wordt een gewapende grondconstructie bestaande uit geotextielen en
funderingsmateriaal geplaatst.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Het lange termijngedrag van dit type palen is nog onbekend;
› De kolommen zijn relatief goed waterdoorlatend. Het oppervlaktewater kan daarom in contact
komen met het eerste watervoerend pakket. Extra aandachtspunt is het risico voor kwel en
daarmee het opdrijven van de wegconstructie;
› Direct na aanleg zal een gewapende grondconstructie iets om de gestabiliseerde kolommen heen
zakken. Omdat een gewapende grondconstructie voor een deel aan de kolommen hangt zullen
deze horizontaal worden belast;
› Restjes slap materiaal onder in de palen kunnen het gedrag ongunstig beïnvloeden;
› De kwaliteit van de uitvoering bepaalt de uiteindelijke sterkte van de kolommen.
Bronnen
1. Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 31, DWW
2. Proeftuin Hoeksche Waard, Van Duijvenbode, 2000
79

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.24
Ongewapenden zand-, grindkolommen
2.24 Ongewapende zand-, grindkolommen
Beschrijving
Bij de ongewapende zand- of grindkolommen wordt in het veen een goed waterdoorlatende kolom
gevormd met een diameter tot maximaal 1,5m. De paal kan met perswater worden gemaakt.
Op de kolommen wordt een gewapende grondconstructie bestaande uit geotextielen en
funderingsmateriaal geplaatst.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Voor het aanbrengen van ongewapende zand- of grindkolommen moet er eerst een werkvloer van
zand gemaakt worden (2 meter hoog, 3 maanden laten liggen);
› De palen worden doorgaans aangebracht in driehoeks of vierkantsstramien;
› Er kan een zettingreductie worden bereikt van 30% – 50% bij een korte consolidatietijd;
› De grindkolommen kunnen niet in de bovenste meter worden aangebracht (de grond wordt dan
daar naar boven geperst).
Bronnen
1. Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 31, DWW
2. Grindpalen, Kolenbrander, 1989

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.25
Gestabiliseerde grondkolommen en wanden
2.25 Gestabiliseerde grondkolommen en wanden
Leidraad Balans
Beschrijving
Bij gestabiliseerde grondkolommen en wanden worden de slappe lagen in-situ gemengd met kalk
en cement. In geval van grondkolommen wordt hiervoor een soort mengschoep gebruikt. Voor
grondwanden maakt men gebruik van een grote frees.
Op de kolommen en wanden wordt een gewapende grondconstructie bestaande uit geotextielen en
funderingsmateriaal geplaatst.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Het lange termijn gedrag van dit type palen is nog onbekend;
› Aandachtspunt is de sterkte van de gestabiliseerde kolommen in veen;
› De kolommen zijn relatief sterk en goed doorlatend. Het oppervlaktewater komt in contact met
het eerste watervoerend pakket;
› Direct na aanleg zal een gewapende grondconstructie iets om de gestabiliseerde kolommen heen
zakken. Omdat de gewapende constructie voor een deel aan de kolommen hangt, zullen deze
horizontaal worden belast.
Bron
1. Proeftuin Hoeksche Waard, Van Duijvenbode, 2000
81

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.26
Asfaltgranulaat
2.26 Asfaltgranulaat
Beschrijving 1
Asfaltgranulaat is aggregaat dat in belangrijke mate bestaat uit bitumineuze
verhardingsmaterialen. Het granulaat wordt verkregen door het breken van asfaltpuin of door het
frezen van bitumineuze wegverhardingen of dijkbekledingen. Nadat het asfalt afgefreesd is wordt
het asfalt vervolgens gebroken naar de gewenste gradering. Het asfaltgranulaat kan op 3 manieren
verwerkt worden als funderingsmateriaal als:
› AGRAC: homogeen mengsel van asfaltgranulaat, natuurlijk zand, cement en water.
› AGREC: homogeen mengsel van asfaltgranulaat, natuurlijk zand, (bitumen)-emulsie, cement
› en water.
› AGREM: homogeen mengsel van asfaltgranulaat, natuurlijk zand, (bitumen)-emulsie en water.
Aard materiaal
Eigenschap Eenheid Waarde
Chemische, fysische en mineralogisch
samenstelling 1 % (m/m)
Dichtheid
- Korreldichtheid 1
- Bulk 1
kg/m³
kg/m³
In het algemeen tenminste 80% (m/m)
asfaltgranulaat. De rest bestaat uit
zand of zandachtige materialen. De
matrix tussen de korrels bestaat
vooral uit hydratatie producten van
het cement en bitumen.
2.400 – 2.600
1.900 – 2.050
Poriëngehalte % (V/V) 15 – 25
Poriënstructuur - Relatief dicht
Mechanische eigenschappen
Eigenschap Eenheid Waarde
Stijfheid
- Dynamische stijfheidmodulus²
- Druksterkte 1-3
- Representatieve waarde breukrek³
Gevoeligheid voor ontmenging 1 -
Scheurvorming 1 -
Vermoeiing 1 -
MPa
MPa
AGRAC: 2000 (in situ recycling)
4000 (mixed-in-plant/mixedin-place).
AGREC: 3.000
AGREM: 500
3,0 (28 dagen, 20° C) AGRAC
2,0 (7 dagen, 20° C) AGREC
140 (AGRAC)
240 (AGREC)
Bij de verwerking moet rekening
worden gehouden met ontmenging
(qua korrelopbouw)
Kan scheurvorming vertonen bij een
cementgehalte van 6% en hoger
Afhankelijk van de temperatuur (bij 0°
C is de vermoeiingslevensduur circa 10
keer zo groot als bij 20° C)

Chemische eigenschappen
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.26
Asfaltgranulaat
Eigenschap Eenheid Waarde
Samenstelling en uitloogbaarheid 1 -
Leidraad Balans
Geringe uitloging. Alleen het gehalte
aan PAK (10-VROM) is maatgevend.
Arbo en veiligheid 1
Sinds 2000 is het niet meer toegestaan om teerhoudend asfalt als cementgebonden fundering
(TAGRAC) opnieuw te gebruiken. Bij sloop van (T)AGRAC funderingen moet nagegaan worden of
hierin teerhoudend asfalt is verwerkt. Er moet ook rekening gehouden worden met vrijkomend stof.
Milieu 4
De kritische parameter voor samenstelling van asfaltgranulaat is PAK (10-VROM) . Gebonden
asfaltgranulaat met een PAK (10-VROM) kleiner of gelijk aan 75 mg/kg is volgens het Bouwstoffenbesluit
een categorie-1A bouwstof.
Constructieve en uitvoeringsaspecten 1-2
› De constructieve werking van de verschillende typen koud gebonden asfaltgranulaat (AGREC,
AGRAC, AGREM) onderscheidt zich van ongebonden funderingsmaterialen door een beter
vormveranderingdraagvermogen (stijfheid);
› De bereiding en verwerking van AGRAC kunnen op dezelfde wijze worden uitgevoerd als een
cementstabilisatie;
› Om scheurvorming te voorkomen wordt aanbevolen om bij gebruik van gebonden toepassingen en
bij een verkeersklasse 2 en 3 een minimale asfaltdekking aan te brengen van minimaal 120 mm.
Bij verkeersklasse 4 wordt een minimale asfaltdekking van 140 mm aanbevolen;
› Bij AGREM wordt uitgegaan van een percentage emulsie van 3 a 4%, bij AGRAC van
een cementpercentage van 3% en bij AGREC een percentage emulsie van 3% en een
cementpercentage van 3%;
› Het materiaal dient te worden beschermd tegen uitdroging en inregenen.
Bronnen
1. noot 1 = Leidraad Bouwstoffen, Bouwstoffenkaart 2, DWW
2. noot² = Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, CROW publicatie 143
3. noot³ = Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en herontwerp, CROW publicatie 157
4. noot 4 = Monitoring milieuhygiënische kwaliteit van bouwstoffen, RIVM
83

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.27
Bijlage bij Deel I en II: Bronnen
2.27 Bijlage bij deel I en II: Bronnen
CROW (2004), Beheerkosten Openbare Ruimte – Module Weginfrastructuur, CROW-publicatie 145,
Ede, maart 2004.
CROW (2005), Betrouwbaarheid van zettingprognoses, ISBN 90-6628-430-7, CROW-publicatie 204,
Ede, Februari 2005.
CROW (2002), Dunne asfaltverhardingen: dimensionering en ontwerp, ISBN 90-6628-343-2, CROWpublicatie
157, Ede, januari 2002.
CROW (1994), Gefundeerd op weg, ISBN 90-6628-166-9, CROW-publicatie 81, Ede, januari 1994.
CROW (2004), Handboek Zandboek, Ede, april 2004.
CROW (2001), Nomenclatuur van weg en verkeer, ISBN 90-6628-341-6, CROW-publicatie 156, Ede,
juli 2001.
CROW (1997), Ophogingen en ophoogmaterialen: dimensionering en ontwerp, ISBN 90-6628-261-4,
CROW-publicatie 121, Ede, december 1997.
CROW (2002), Schuimbeton voor wegen en terreinen, ISBN 90-6628-364-5, CROW-publicatie 173,
Ede, mei 2002.
CROW (1999), Secundaire bouwstoffen voor de wegenbouw, ISBN 90-6628-310-6, CROW-publicatie
143, Ede, november 1999.
CROW (2000), Standaard RAW Bepalingen 2000, ISBN 90-6628-316-5, Ede, 2000.
CROW (1991), Temperatuurgradiënten in verhardingen, ISBN 90-6628-114-6, CROW-publicatie 46,
Ede, februari 1991.
CROW (2000), Toepassingsrichtlijn voor EPS in de wegenbouw, ISBN 90-6628-327-0, CROWpublicatie
150, Ede, november 2000.
CROW (1993), Verticale drainage, ISBN 90-6628-163-4, CROW-publicatie 77, Ede, november 1993.
CROW (2002), Werken in of met verontreinigde grond en met verontreinigd (grond)water, 3 e druk,
ISBN 90-6628-368-8, CROW-publicatie 132, Ede, oktober 2002.
CUR (1995), Geokunststoffen in de wegenbouw en als grondwapeing, publicatie 175, ISBN 90-376-
0046-8, Gouda, januari 1995.
CUR (1995), Werken met schuimbeton – eigenschappen en toepassingen, publicatie 181, Gouda,
oktober 1995.
DWW (2000), Leidraad Bouwstoffen Rijkswaterstaat, ISBN 90-369-3756-6, Delft, maart 2000.
DWW (2004), Handleiding Wegenbouw - Ontwerp Onderbouw, ISBN 90-369-5567-X, Delft, oktober
2004.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.27
Bijlage bij Deel I en II: Bronnen
Leidraad Balans
Gastec Technology BV, Rapport Invloed verkeersbelasting op PE-leidingen in Bims, theoretische
beschouwing, augustus 2004.
Ir. A.C. Van der Linden e.a. (2000), Bouwfysica, ISBN 90-212-9114-2, Delft, mei 2000.
Prof. ir. F.M. Sanders e.a. (2000), Lexicon voor de weg- en waterbouw, ARCADIS – TUDelft, Delft,
augustus 2000.
SBR (2001), Funderingen, ISBN 90-70011-12-3, Stichting Bouwresearch, Rotterdam, november 2001
85

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Bijlage bij deel I en II: Begrippenlijst
Alkalische reactie Chemische reactie die tot stand komt in een basisch milieu (pH > 7).
Asfaltdekking Minimale laagdikte van de asfaltconstructie om kans op scheurdoorslag
vanuit de fundering te beperken.
Asfaltwapening Netwerk of vlies van kunststof of staal in een bitumineuze
verhardingslaag, dat dient om trekspanning op te nemen en het
ontstaan van scheuren (meestal reflectiescheuren) tegen te gaan.
Beddingconstante Evenredigheidcoëfficiënt tussen de door de natuurlijke ondergrond
geleverde tegendruk en de zakking van een oppervlak onder een verticale
belasting.
Belasting Elke oorzaak van krachten op, of vervorming van de ondergrond.
Belastingspreiding De mate waarin de belasting op een laag materiaal verdeeld wordt op de
daaronder gelegen laag (ander) materiaal. De spreiding is hoofdzakelijk
afhankelijk van de stijfheid en de dikte van de laag.
Bitumen Zwarte, viskeus vloeibare tot vaste stof, verkregen als residu van
aardolie, door cokesbereiding of natuurlijk gewonnen. In asfalt komt
bitumen als bindmiddel voor.
Breukrek, Rekwaarde die bij overschrijding leidt tot breuk in een cementgebonden
- representatieve waarde materiaal als gevolg van maximale optredende belasting.
Capillaire werking Vermogen van een materiaal om water aan te zuigen en vast te houden
boven het freatisch vlak.
CBR-waarde CBR staat voor Californian Bearing Ratio. Grootte van de belasting
die nodig is om een plunjer van voorgeschreven afmetingen over een
bepaalde afstand en met een bepaalde snelheid in een materiaal te doen
indringen, uitgedrukt in procenten ten opzichte van een
referentiebelasting. De CBR waarde is een afgeleide waarde voor de
dynamische stijfheidsmodulus.
Chemische bestendigheid Mate waarin een materiaal bestand is tegen de inwerking van
chemische stoffen.
Cohesie Maximale schuifspanning in een vlak waarlangs afschuiving in een
loskorrelig materiaal optreedt onder een normaalspanning op dat vlak
uit te oefenen.
Bij samenhangende grond kunnen er, als de gronddeeltjes dicht bij
elkaar liggen, tussen de deeltjes onderling grote aantrekkende krachten
bestaan: deze krachten worden cohesie(krachten) genoemd.
Cokes Is het product van droge destillatie van steenkolen. Cokes wordt
gebruikt als dragermateriaal voor de pellets en sinter.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Leidraad Balans
Consolidatieproces Het proces van uitpersen van water uit de poriën van slecht
waterdoorlatende, samendrukbare grond. Dit uitpersen vindt plaats
onder invloed van een belastingverhoging tengevolge waarvan zetting
optreedt.
Zie ook Zetting, primair.
Cunet Ontgraving beneden het bestaande maaiveld waarin een aanvulling of
ophoging van een ander materiaal wordt aangebracht.
Dichtheid De massa per eenheid van volume of volumieke massa.
Dichtheid, korrel - Massa per eenheid van volume van de korrels, inclusief de poriën in de
korrels en exclusief vloeistoffen in de open poriën.
Dichtheid, Dichtheid van de korrels inclusief het capillair vastgehouden water.
natuurlijk vochtig
Dichtheid, Proctor - Droge dichtheid van korrelig materiaal dat verdicht is volgens de
proctorproef. De proctorproef bepaalt de relatie tussen de droge
dichtheid en het vochtgehalte bij een standaard verdichtingswijze.
Doorlatendheid Het vermogen van grond om een vloeistof of gas door te laten.
Drainage Een systeem ter beheersing van de grondwaterstand en of ter regulering
van de afwatering.
Drooglegging De afstand tussen het maaiveld / de verharding en de freatische
grondwaterstand, inclusief opbolling.
NB: dit is niet gelijk aan de ontwateringdiepte.
Drukhoogte De hoogte van de waterkolom die een druk levert gelijk aan de relatieve
waterdruk.
Druksterkte Maximale spanning in een element dat op druk wordt belast tot
bezwijken.
Dynamische Zie Stijfheidsmodulus, dynamisch.
stijfheidsmodulus
Dwarscontractie- De verhouding tussen de samentrekking loodrecht op de lengterichting
coëfficiënt die optreedt wanneer een homogene, uit elastisch materiaal
vervaardigde cilinder met een lengte l o en diameter d o uitrekt. Er treedt
dan een verlenging Dl op, maar bovendien een samentrekking loodrecht
op de lengterichting: een dwarscontractie Dd.
Dwarsonvlakheid Zie Onvlakheid, dwars -.
Eindzetting Zie Zetting, eind -.
Erosie, intern Het uitspoelen van fijne deeltjes, ten gevolge van inhomogene menging,
wat samenhangt met de waterdoorlatendheid van het materiaal en de
duur van de doorstroming.
87

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Erosie, extern Het proces waarbij grond, gesteente en dergelijke verplaatst c.q.
weggespoeld wordt onder invloed van wind, stromend water of gletsjers.
Freatische grond- De grondwaterstand die vanaf maaiveld gezien, het ondiepste wordt
waterstand aangetroffen. De freatische grondwaterstand wordt sterk beïnvloed door
het drainagestelsel (sloten en singels), neerslag, doorlatendheid van de
bovenste grondlagen en door de plaatselijke kwel en/of
inzijgingssituatie.
Fundering, gebonden Relatief stijve en sterke fundering bestaande uit een laag hydraulisch of
bitumineus-, cement- of hydraulisch gebonden mineraal aggregaat.
Fundering, licht gebonden Fundering bestaande uit een laag mineraal aggregaat, die door binding
vanuit het materiaal zelf enige ontwikkeling van stijfheid en sterkte
vertoont, maar in geringere mate dan bij een gebonden fundering.
Fundering, ongebonden Fundering bestaande uit een laag niet-gebonden mineraal aggregaat.
Geofysische methoden Methoden, waarbij inzicht in de ondergrond wordt verkregen zonder de
ondergrond ernstig te verstoren.
Gewicht Het product van de massa en versnelling van de zwaartekracht
(9,81 kN/m 3 ).
Gewicht, volumiek Gewicht per eenheid van volume aan bulkmateriaal.
Gewicht, volumiek droog Het volumiek gewicht van volledig droog materiaal.
Gewicht, volumiek vochtig Het volumiek gewicht van volledig vochtig materiaal na langdurige
onderdompeling in water.
Gloeiverlies Massaverlies van droog materiaal door verhitting tot een bepaalde
temperatuur, uitgedrukt in massaprocenten. Uit het gloeiverlies kan het
gehalte aan organisch materiaal worden berekend.
Grensspanning De spanning, waarbij het vervorminggedrag van grond onder belasting
overgaat van relatief stijf in relatief slap. Bij belastingverhoging boven
de grensspanning zal de zetting relatief veel sterker toenemen.
Grondspanning Zie Spanning, grond -.
Grondwapening Grondverbeteringtechniek bestaande uit het aanbrengen van elementen
in de grond die trek-, druk- en schuifkrachten kunnen opnemen, zoals
geotextielen en geogrids.
Hoek van inwendige Hoek waarvan de tangens overeenkomt met de verhouding tussen
wrijving de maximale schuifspanning verminderd met de cohesie in een vlak
waarlangs afschuiving in een materiaal optreedt en de op dat vlak
uitgeoefende normaalspanning.
Hydratatieproces Een fysisch-chemisch proces waarbij water en cement binden en
warmte vrijkomt.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Leidraad Balans
Hydrodynamische periode Periode dat in de ondergrond wateroverspanningen aanwezig zijn ten
gevolge van een ophoging.
Zie ook Zettingen, primair.
Interne erosie Zie Erosie, intern.
Inwendige wrijvingshoek Zie Hoek van inwendige wrijving.
Kantopsluiting Langs een verharding gelegen constructie die zijdelingse steun geeft
aan de verharding.
Karakteristieke waarde Waarde waarbij de kans op onder- of overschrijding van die waarde
aanvaardbaar klein is. Meestal wordt voor deze kans 5% genomen.
Klankbodem Mate waarin de eigenschappen van de ondergrond of lichtgewicht
ophoogmateriaal invloed hebben op de verdichtbaarheid van de
daarboven aan te leggen laag.
Kleef De wrijvingskracht van de grond. Deze kan bijvoorbeeld worden gemeten
met een sondering waarbij de plaatselijke kleef wordt gemeten.
Kleef, negatief Door wrijving overgedragen verticale belasting op palen of constructies
ten gevolge van zakking van de omringende grond.
Klink Afname van het volume onder eigen gewicht en eventuele dynamische
belastingen. Bij onverzadigde materialen zal dit verschijnsel betrekkelijk
snel optreden.
Korreldichtheid Zie Dichtheid, korrel -.
Korrelspanning Zie Spanning, korrel -.
Korrelverdeling Verdeling naar grootte van de korrels van een materiaal, uitgedrukt in
massaprocenten.
Korrelvorm De korrelvorm is een maat voor de overeenkomst tussen de werkelijke
korrelvorm en een of meer gestandaardiseerde vormen.
Krimp Volumeafname van een materiaal, bijvoorbeeld ten gevolge van daling
van het vochtgehalte en/of de temperatuur.
Kruip Zie Zetting, seculair.
Kwel Bij grondconstructies wordt van kwel gesproken als zich transport
voordoet van grondwater vanuit de omgeving in de richting van de
grondconstructie.
Langsonvlakheid Zie Onvlakheid, langs -.
LA - waarde Waarde bepaald op basis van de Los-Angeles-proef. Door slagen met
genormeerde bollen in een maalmachine wordt de mate van
verbrijzeling van het granulaat bepaald aan de hand van de hoeveelheid
fijn materiaal in massaprocenten.
89

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
MAC-waarde Maximaal Aanvaardbare Concentratie. De MAC-waarde is de maximale
concentratie van een gas, damp, nevel of van stof in de lucht op de
werkplek, welke concentratie bij herhaaldelijke blootstelling de
gezondheid van werknemers noch het nageslacht benadeelt.
Massa, volumiek Massa per eenheid van volume in kg/m 3 .
Natuurlijke vochtige Zie Dichtheid, natuurlijk vochtig.
dichtheid
Negatieve kleef Zie Kleef, negatief.
Ontmenging, Bij de aanleg van een niet monolithisch materiaal (zoals beton of
gevoeligheid voor hoogovenslakken) ontstaat er kans dat de verschillende gebruikte
materialen niet gelijk genoeg verdeeld worden over het mengsel. De
gevoeligheid voor ontmenging geeft aan hoeveel zorg er bij de aanleg
van een mengsel moet besteed worden en dat er kans bestaat dat de
toepassing niet de juiste kwaliteit heeft.
Ontwateringdiepte De ontwateringdiepte is gelijk aan de afstand tussen het maaiveld en
het peil van het open water (sloot of singel).
Onvlakheid, dwars - Verticale vervormingen (onder andere spoordiepte) in het dwarsprofiel
van de verharding.
Onvlakheid, langs - Verticale vervormingen in het lengteprofiel van de verharding.
Opbarsten Instabiliteit van ondoorlatende grondlagen door wateroverspanning die
kan optreden in situaties waarbij lagen van verschillende doorlatendheid
elkaar afwisselen. Bepalend voor de stabiliteit van dergelijke
ondoorlatende lagen is de vraag of het eigen gewicht groter is dan de
opdrijvende waterdruk. Het opbarsten van de bodem kan zich voordoen
bij een ontgraving of nabij een ophoging.
Opbolling Hoogste grondwaterstand ten opzichte van slootpeil of drainniveau.
Ophoging Het gedeelte van de constructie dat boven het maaiveld of het oude
verhardingsoppervlak uitsteekt.
Optimum vochtgehalte Zie Vochtgehalte, optimum.
PAK Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen, chemische verbindingen
van benzeenringen.
Percolatie(water) Water dat door een constructie of door de natuurlijke ondergrond
stroomt en vervolgens uittreedt.
Piëzometer Peilbuis of stijgbuis met een zeer kort filter of met alleen een opening
aan de onderzijde.
Plaatshoogte Hoogte van een deeltje grond of water ten opzichte van een
referentieniveau.

Proctordichtheid Zie Dichtheid, proctor -.
Primaire zettingen Zie Zetting, primair.
Deel 2 - HOOFDSTUK 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Leidraad Balans
Rehabilitatie Maatregelen om de kwaliteit van de verharding weer op het gewenste
niveau te brengen zonder de inrichting van de weg aan te passen. Bij
wegen op slappe bodem: het (opnieuw) ophogen van een verzakte weg.
Rek Verkorting of verlenging, relatief ten opzichte van de uitgangslengte.
Bij samendrukkingproeven wordt de rek 1-dimensionaal beschouwd
(afname monsterhoogte ten opzichte van de oorspronkelijke
monsterhoogte).
Reksnelheid Snelheid waarmee de rek optreedt.
Restzetting Zie Zetting, rest -.
RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.
Samendrukking Afname van het volume van de grond.
Seculaire zettingen Zie Zetting, seculair.
Spanning Kracht per eenheid van oppervlak, waarop de kracht werkt.
Spanning, effectieve Zie Spanning, korrel -.
Spanning, grond - De spanning op een bepaalde diepte, veroorzaakt door het eigengewicht
van de grond en eventueel aanwezige belastingen; de grondspanning
kan worden gesplitst in korrelspanning en waterspanningen.
Grondspanning wordt ook wel aangeduid als totaalspanning.
Spanning, korrel - Spanning ten gevolge van de contactkracht tussen gronddeeltjes.
Korrelspanning is totaalspanning minus waterspanning. Deze spanning
bepaalt de mate en snelheid van de zettingen.
Spanning, terrein - In situ verticale korrelspanning in uitgangstoestand (ook wel: initiële
verticale korrelspanning).
Spanning, water - Het gedeelte van de grondspanning dat wordt veroorzaakt door de
heersende waterdruk.
Spanning, waterover - De tijdelijke verhoging van de waterspanning in met water verzadigde
grond door bijvoorbeeld het aanbrengen van een belasting.
Stijfheidsmodulus, De dynamische stijfheidsmodulus of dynamische elasticiteitsmodulus
dynamisch is een materiaal eigenschap die aangeeft hoe de belastingsspreiding
is bij een dynamische belasting. Stijfheidsmodulus is de verhouding
tussen de door een belasting in één richting veroorzaakte spanning en
de daardoor optredende elastische vervorming van een materiaal.
91

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Stijfheidsmodulus, De statische stijfheidsmodulus of statische
statisch elasticiteitsmodulus is een materiaal eigenschap die aangeeft
hoe de belastingsspreiding is bij een statische belasting.
Stijfheidsmodulus is de verhouding tussen de door een belasting in één
richting veroorzaakte spanning en de daardoor optredende elastische
vervorming van een materiaal.
Stijghoogte De som van drukhoogte en plaatshoogte. Dit is de hoogte tot waar
grondwater zou stijgen als ter plaatse een stijgbuis of piëzometer zou
worden geplaatst.
Straatlaag Een straatlaag is een laag zand of ander fijnkorrelig materiaal waarin
wordt gestraat of waarop wordt gevlijd.
Superpositie Bij zettingen: het idee, dat het tijd-zettingsverloop van verschillende
belastingsstappen bij elkaar mogen worden opgeteld. Dit is niet geheel
correct.
Teerhoudend asfalt Asfalt waarin het gehalte aan 10 soorten PAK boven de gestelde norm in
het Bouwstoffenbesluit ligt (75 mg/kg doge stof).
Terreinspanning Zie Spanning, terrein -.
Uitloging Afgifte van anorganisch en/of organische componenten uit materialen
door statisch of dynamisch contact met een uitloogvloeistof.
Voorbeelden zijn percolatie van regenwater of als het materiaal in
contact komt met grond- en of oppervlaktewater.
Veen Grondsoort die, afhankelijk van het lutumgehalte, voor ten minste 15
tot 30 massaprocent bestaat uit afgestorven plantenresten.
Verbrijzeling Bezwijken van korrels onder druk in de contactvlakken.
Verbrijzelingfactor Fijnheidsgetal van een materiaal dat is onderworpen aan de
verbrijzelingsproef, gedeeld door een getal dat afhankelijk is van de voor
de proef gekozen zeeffractie (= de mate van weerstand tegen
verbrijzeling).
Verdichtbaarheid Mate waarin volumeverkleining door verdichten van een ongebonden
materiaal mogelijk is.
Verdichtingsgraad Verhouding tussen de dichtheid van een materiaal in situ en de
dichtheid volgens een standaardmethode.
Verdichtingsgewilligheid Het gemak waarmee een bepaald materiaal kan worden verdicht.
Vermoeiing Verslechtering van eigenschappen van een materiaal ten gevolge van
veelvuldig herhaalde belastingen.
Verschilzetting Zie Zetting, verschil -.
Verwering Zie Erosie.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Leidraad Balans
Vochtbestendigheid Weerstand tegen bezwijken van korrels onder inwerking van water.
Vochtgehalte Verhouding tussen de massa water en de massa droge stof in een
materiaal, uitgedrukt in massaprocenten.
Vochtgehalte, optimum Vochtgehalte waarmee bij het verdichten van een materiaal volgens de
proctorproef de maximum proctordichtheid wordt bereikt.
Volumiek gewicht Zie Gewicht, volumiek.
Volumiek gewicht, droog Zie Gewicht, volumiek droog.
Volumiek gewicht, vochtig Zie Gewicht, volumiek vochtig.
Volumieke massa Zie Massa, volumiek.
Voorbelasten Verbeteringstechniek waarbij een belasting vervroegd wordt
aangebracht of waarbij tijdelijk een extra overhoogte wordt aangebracht
vóór het tijdstip van definitieve aanleg of ingebruikneming.
Vorstbestendigheid Mate waarin een materiaal bestand is tegen de gevolgen van bevriezing
van water dat in de poriën aanwezig is.
Vorstgevoeligheid Eigenschap van een materiaal om bij bevriezing water uit de omgeving
aan te trekken naar het vorstfront in het materiaal, met als gevolg dat
het volume en het vochtgehalte van het materiaal toenemen.
Warmtegeleiding- Hoeveelheid warmte die stroomt door een laag materiaal met een dikte
coëfficiënt van 1 m en een oppervlak van 1 m² bij een temperatuurverschil van 1 o C.
Waterdoorlatendheid Verhouding tussen waterdrukverschillen (het verhang) en de
doorstroomsnelheid van water in het monster.
Waterdampdiffusie- Dit getal geeft aan hoeveel maal groter de diffusieweerstand van een
weerstandsgetal laag materiaal met een bepaalde dikte is dan die van een laag lucht met
dezelfde dikte.
Watergehalte Zie Vochtgehalte.
Wateroverspanning Zie Spanning, waterover-.
Waterspanning Zie Spanning, water-.
Watervoerend pakket Aaneengesloten zand- of grindlaag waarin transport van water optreedt
(of op kan treden).
Wrijvingshoek, inwendige Zie Hoek van inwendige wrijving.
Zandcementstabilisatie Gestabiliseerde laag bestaande uit zand, cement en water.
Zetting Afname van de hoogteligging van maaiveld of cunetbodem door
verticale samendrukking van de ondergrondlagen als gevolg van een
bovenbelasting.
93

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.28
Bijlage bij Deel I en II: Begrippenlijst
Zetting, eind Zetting na een arbitrair gekozen periode. Vaak wordt hiervoor 10.000 dagen ofwel
circa 27 of 30 jaar aangehouden, de periode dient echter af te hangen van de
levensduur van de constructie.
Zetting, primair Toename van de verticale samendrukking van de ondergrondlagen tot aan
het einde van de hydrodynamische periode bij gelijkblijvende totaalspanning
(totaalspanning= korrelspanning+ waterspanning). Initieel wordt een
bovenbelasting geheel gedragen door water(over)spanning. Gedurende de
primaire samendrukking gaat de wateroverspanning geleidelijk over in
korrelspanning.
Zetting, rest Verschil tussen de eindzetting en de zetting op een bepaald moment. Een veel
gekozen moment is het moment van opleveren of in gebruik nemen van een werk.
Zetting, seculair Als functie van de tijd optredende zettingen bij gelijkblijvende spanning
(korrelspanning + waterspanning), onafhankelijk van de primaire zetting.
Zettingsprognose Voorspelling van toekomstige zettingen met gelijke over- en
onderschrijdingsmarge over een bepaalde periode. De berekening geeft de
gemiddelde waarde van de zetting.
Zettingssnelheid De snelheid waarmee de zetting verloopt, wordt in de hydrodynamische periode
bepaald door de doorlatend-heid van de ondergrond en de afstroom lengte tot een
goed doorlatende zone. Na de hydrodynamische periode wordt de snelheid
bepaald door kruip.
Zetting, verschil - Verschil in zetting tussen twee observatiepunten. Verschilzetting wordt
gerelateerd aan de onderlinge afstand tussen de observatiepunten.
Zuurgraad De mate van zuurheid van een oplossing (pH < 7).
Zwel Door toename van het vochtgehalte veroorzaakte volumevergroting van een
materiaal, die mede afhan-kelijk is van de aard van het materiaal en de druk die
op het materiaal wordt uitgeoefend. Dit kan zich ook voor-doen na het ontgraven
of ontlasten van de ondergrond.

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.29
Illustraties van enkele belangrijke begrippen
Illustratie van enkele belangrijke begrippen
Onderstaande figuur geeft op grafische wijze enkele belangrijke begrippen weer. De figuur is
overgenomen uit CROW publicatie 204 Betrouwbaarheid van zettingsprognoses.
Onderstaande figuren komen uit CROW publicatie 81, Gefundeerd op weg.
Ophoging
Zetting
Extra overhoogte
Bruto ophoging
b)
Ophoogtijd
Fictieve start
ophoging
(t = 0)
Wachttijd
Start aanbrengen
bovenbouw
Verwijderen extra overhoogte
Restzetting
Oplevering bovenbouw
(=start restzetting)
Zetting bij
ingebruikname
Restzetting
Zettingstijd
Bouwtijd
Bouwtijd (grondwerk) (bovenbouw)
Gebruiksperiode
Leidraad Balans
Tijd
t = 10000 dagen
Extra
overhoogte
Overhoogte
a)
Netto
ophoging
a)
Eindzetting
95

Leidraad Balans Deel 2 - Hoofdstuk 2.29
Illustraties van enkele belangrijke begrippen
Verhardingsconstructie
Aardebaan
Ondergrond

Deel 2 - HOOFDSTUK 2.29
Illustraties van enkele belangrijke begrippen
Leidraad Balans
97

...en dan al die ondergrondse
infrastructuur...

Ondergrondse infrastructuur
Leidraad BaLans
deeL 3

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3
INLEIDING
DEEL III - Ondergrondse infrastructuur
Algemeen
Voor het afweegmodel is het van belang om de consequenties van het ophogen voor kabels en
leidingen te kunnen bepalen. Om een afweging te kunnen maken is het ook raadzaam om enige
achtergrondkennis te bezitten over de kabels en leidingen die u ter afweging in Balans invoert.
Het kan u helpen een zo realistisch mogelijke variant te maken. Deze leidraad voorziet in een
aantal algemene zaken als levensduur, randvoorwaarden en aanbevelingen tbv een mogelijk
ontwerp, onderhoudsaspecten en risico’s.. Deze leidraad is hierin geenszins uitputtend, slechts
richtinggevend. Naar uitgebreide literatuur wordt verwezen.
De werking van de gebruikte systemen van de ondergrondse infrastructuur wordt mede beïnvloed
door de soort van de ophoog- en verhardingsmaterialen. Voor zover het van belang is, worden
bij de systemen de keuzebepalende interacties tussen enerzijds de systemen en anderzijds de
materiaalsoorten beschreven. Hierbij wordt inzichtelijk gemaakt onder welke omstandigheden de
systemen het beste worden ontworpen en aangelegd.
Systemen
De systemen die in dit rapport beschreven worden, zijn:
Riolering ten behoeve van transport van afval- en hemelwater;
› Gas;
› Water;
› Warmte;
› Telecommunicatie;
› Elektriciteit
Van deze systemen worden de volgende onderwerpen beschreven.
Levensduur;
› Criteria ten behoeve van het afweegmodel;
› Randvoorwaarden en aanbevelingen voor een variant;
› Achtegrondbeschrijving;
› Onderhoudsaspecten;
› Risico’s;
› Bronnen.
In de onderstaande paragrafen wordt een toelichting gegeven wat in de bovenstaande onderwerpen
wordt beschreven.
Levensduur
Hierin wordt aangegeven wat de levensduur is van de onderdelen van het leidingsysteem. Hierbij
wordt onderscheidt gemaakt in de technische en economische levensduur. De technische levensduur
heeft betrekking tot het optreden van schade als gevolg van de bovenbelasting, vervormingen als
gevolg van zettingen, maar ook bijvoorbeeld gipsvorming in rioolbuizen. De economische levensduur
heeft betrekking tot de financiële afschrijfperiode die een beheerder aan de leidingen of de kabels
geeft.

Deel 3 - Hoofdstuk 3
Leidraad Balans
Criteria ten behoeve van het afweegmodel
Het afweegmodel maakt gebruik van een beperkte hoeveelheid invoerparameters en is bedoeld voor
gebruik op netwerkniveau. Per situatie, handhaven, ophalen of vervangen zijn criteria bepaald die
in de meeste gevallen zullen gelden, rekening houdend met de reeds opgetreden zetting en de nog
op te treden zetting na ophogen. De criteria zijn bepaald aan de hand van beschikbaar gestelde
informatie.
Randvoorwaarden en aanbevelingen voor een variant
Beschrijving van aspecten waar met het ontwerp van een kabel of leiding rekening moet worden
gehouden zoals ligging, materiaalkeuze, draagkracht, maximaal toelaatbare zetting, etc. Tevens
zijn mogelijke interacties tussen de systemen en de ophoogmaatregelen en bouwstoffen (zand,
EPS, etc.) beschreven ten aanzien van onder andere de bereikbaarheid van een kabel of leiding,
beperking toetreding van grondwater, gasdoorlatendheid en herstelbaarheid van de wegconstructie
na reparatie aan een kabel of leiding.
Daarnaast bevat dit onderdeel een beschrijving van de mogelijkheden van fundatie van een riolering
en van bijzondere voorzieningen of constructies in zettingsgevoelige gebieden, bijvoorbeeld bij
overgangen van gefundeerde naar niet-gefundeerde ligging.
Achtegrondbeschrijving
Een systeem is meer dan alleen de kabels of buizen op zich. Voor een riolering maken naast de
rioolbuizen ook de leidingen tussen de rioolbuis en het huis, de huisaansluiting, de straatkolken
en de inspectieputten deel uit van het rioleringssysteem. Bij gas- en waterleidingen wordt gebruik
gemaakt van hoofdleidingen en huisaansluitingen.
De verschillende types in systemen geven mogelijkheden in toepassing weer in relatie tot de grootte
van de zettingen. Bij riolering worden de mogelijkheden van verschillende rioolsystemen in beeld
gebracht.
Onderhoudsaspecten
Dit onderdeel gaat in op aspecten die van belang zijn in de gebruiksfase, zoals inspecties, te
beoordelen toestandsaspecten en aandachtspunten ten behoeve van reparaties.
Risico’s
Bij de beschrijving van de ophoogmaatregelen zijn risico’s opgenomen die ook invloed hebben op de
kabels en leidingen. Mogelijk zijn er nog risico’s die direct gerelateerd zijn aan de toepassing van het
systeem.
Bronnen
Hierin is aangegeven van waar de informatie is verkregen. Dat kan zijn op basis van literatuuronderzoek en/of op basis van
informatie van bedrijven die het betreffende concept toepassen of materialen leveren.
101

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
3.1 Riolering
Riolering
Levensduur
Voor de levensduur van riolering wordt er onderscheid gemaakt in verschillende vormen van de
levensduur (economische, technische en functionele). De technische levensduur van de riolering
bedraagt gemiddeld ca. 40 à 100 jaar. Ten gevolge van onder meer zettingen, kan de levensduur
van een riolering korter zijn. Deze kortere levensduur is vaak het gevolg van falende huis- en
kolkaansluitingen of verbindingen tussen de buizen. De economische levensduur moet dan worden
aangepast, omdat deze levensduur niet langer kan zijn dan de technische levensduur.
Indien het plan wordt opgevat om de weg, waarin de riolering zich bevindt, op te hogen, zal een
afweging plaatsvinden voor het wel of niet handhaven van de riolering. Met de Balans applicatie
is het mogelijk om de invloed van het wel of niet handhaven van de riolering bij een ophoging te
evalueren.
Het gelijktijdig met de uitvoering van de ophoogmaatregel vervangen van de riolering heeft als
voordeel dat de rioolvervanging relatief goedkoop kan worden uitgevoerd. Immers de wegverharding
en -fundering worden vanwege de uit te voeren ophoogmaatregel tijdelijk verwijderd. Tevens
is materieel aanwezig. Indien de riolering echter nog in redelijke staat verkeerd, kan er voor
worden gekozen het in zijn geheel te handhaven of onderdelen te vervangen, zoals de huis- en
kolkaansluitingen. Handhaven van de bestaande riolering kan indien het systeem als geheel
minimaal een restlevensduurverwachting heeft (of na vervanging van onderdelen krijgt) die
minimaal gelijk is aan de levensduurverwachting van de wegconstructie na uitvoering van de
ophoogmaatregelen.
Het is dus van belang de restlevensduur van de riolering en de onderdelen waaruit zij is opgebouwd
in te schatten rekening houdend met de verwachte restzetting over de periode waarover de
wegconstructie geacht wordt mee te gaan. Een andere invalshoek kan zijn om de ophoogmaatregel
aan te passen aan de verwachte restlevensduur van riolering en meer algemeen aan de verwachte
restlevensduur van de aanwezige kabels en leidingen.
Beoordeling handhaving bestaande riolering
Om de restlevensduur van de bestaande riolering redelijkerwijs te kunnen inschatten is informatie
nodig uit het verleden (historie), het heden en de toekomst.
Historische gegevens die van belang zijn bij de beoordeling zijn:
› Type riolering met materiaalsoorten buis en put;
› De wijze waarop elementen zijn verbonden, onder andere type verbinding, toepassen van
zettingsmoffen, etc;
› De wijze van fundatie van het gehele riool of van afzonderlijke onderdelen, zoals overstortputten
en gemalen op palen en de overige onderdelen op staal;
» Welke invloed heeft de omgeving uitgeoefend op de riolering in de periode tussen aanleg en
heden:
» Hoeveelheid zetting en tijdstip en grootte tussentijdse ophogingen;
» Peilwijzigingen in het oppervlaktewater;
» Grootschalige grondwateronttrekkingen in de omgeving;
» Gemiddelde verkeersbelasting.
Van de huidige toestand zijn de volgende aspecten van belang:
› Wat is de huidige kwalitatieve staat van de riolering (gedetailleerde inspectiegegevens met
betrekking tot afstroming, stabiliteit en waterdichtheid)? Extra aandacht hierbij verdienen
de overgangen tussen verschillende wijze van fundatie en overgangen tussen verschillende
onderdelen. Bijvoorbeeld tussen huisaansluiting en riool, buizen onderling of buis en put.
› Zijn er klachten met betrekking tot stank, afbrekende huis- kolkaansluitingen, etc.
› Wat is het huidige afschot in de vrijvervalriool? Bij het merendeel van de typen vrijvervalriolen
is het handhaven van een minimum afschot van wezenlijk belang (gemengde riolen, DWAriolen,
bemalen HWA-riolen). Het aanwezige afschot dient hierbij kritisch in beschouwing

Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
Riolering
Leidraad Balans
te worden genomen. Hierbij dient niet zonder meer te worden afgegaan op het aanwezige
(theoretisch) afschot op basis van ingemeten binnen onderkant buizen (b.o.b’s) ter plaatse
van de putaansluitingen. Een beter beeld kan worden verkregen door het interpreteren van
de videobeelden van de gedetailleerde inspecties of het in combinatie met een gedetailleerde
video-inspectie uitvoeren van een hoogtemeting in het riool. Bij deze laatste techniek dient
rekening te worden gehouden met het feit dat de hoogtemeting wordt gedaan vanaf de rijdende
videocamerawagen. Deze camerawagen zal gedurende het af te leggen traject nooit in rechte
lijn het laagste punt van het riool volgen, maar zich rond deze lijn bewegen en af en toe tegen de
buiswand op rijden. Dit levert een enigszins vertekend beeld op bij de hoogtemeting.
› Wat is de huidige kwantitatieve staat van het riool? Is het riool voldoende ruim gedimensioneerd
om het huidig aanbod van afvalwater zonder problemen te kunnen transporteren?
› Wat is het huidige afschot van de huisaansluitingen, met name ter plaatse van de overgang van
particulier terrein naar wegconstructie?
› Indien zettingsmoffen zijn toegepast bij de standpijpen, verdient het aanbeveling
steeksproefsgewijs enige zettingsmoffen op te graven om te beoordelen in hoeverre deze nog
beschikken over enige reserve om toekomstige zettingen op te vangen.
› Is de riolering al geheel financieel afgeschreven?
› Voldoet de aanwezige riolering aan de eisen conform de huidige wet- en regelgeving?
› Maken nutsbedrijven van de gelegenheid gebruik om bij het ophogen van de weginfrastructuur
kabels en leidingen op te halen of te vervangen? In dat geval is het mogelijk interessanter de
riolering gelijktijdig te vervangen.
Voor het wel of niet handhaven van de riolering is de toekomstige situatie ook van belang:
› Blijft de functie en belasting van de riolering ongewijzigd?
› Blijft de functie en belasting van de weg ongewijzigd?
› Wat is de levensduurverwachting van de wegconstructie na het uitvoeren van de
ophoogmaatregel en wat is de geprognotiseerde zetting over deze periode?
› Wat is de levensduurverwachting en zetting van opeenvolgende uit te voeren ophoogmaatregelen?
› Wat is de levensduurverwachting van de stedelijke omgeving als geheel? Is er bijvoorbeeld over 15
jaar een grootschalige revitalisering gepland?
› Is het doel van de werkzaamheden het verkrijgen van een uit maatschappelijk oogpunt op lange
termijn zo goedkoop mogelijke infrastructuur of bestaat het doel uit het zoveel mogelijk beperken
van overlast aan omwonenden en gebruikers door de benodigde werkzaamheden op de lange
termijn te minimaliseren?
Criteria ten behoeve van het afweegmodel
Het afweegmodel maakt gebruik van een beperkte hoeveelheid invoerparameters en is bedoeld voor
gebruik op netwerkniveau. Voor het afweegmodel zullen daarom criteria worden gehanteerd die in
de meeste gevallen gelden. Het betreft per situatie ‘handhaven’, ‘ophalen’ of ‘vervangen’ de volgende
criteria:
› Handhaven:
» Technische staat, capaciteit en ligging van transportleiding vuilwater zijn van voldoende
kwaliteit;
» Waterdichtheid en capaciteit van regenwaterriool zijn voldoende;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 30 jaar;
› Ophalen:
» Materiaal buizen: PVC of PE;
» Technische staat en capaciteit van transportleiding vuilwater zijn van voldoende kwaliteit;
» Waterdichtheid en capaciteit van regenwaterriool zijn voldoende;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 30 jaar;
› Vervangen:
103

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
Riolering
» Technische staat, capaciteit of ligging van transportleiding vuilwater zijn van onvoldoende
kwaliteit;
» Waterdichtheid of capaciteit van regenwaterriool zijn onvoldoende;
» Zetting van ophoogmaatregel bij ongelijkmatige zettingen is kleiner dan toelaatbare zetting
materiaal minus reeds opgetreden zetting;
In onderstaande tabel zijn voor verschillende soorten leidingen de toelaatbare zettingsverschillen
weergegeven:
Toelaatbare zettingsverschillen leidingen in mm
Diameter
in mm
125
160
200
250
300
300
400
500
600
700
800
900
1000
1250
1500
1800
2000
Betonnen leidingen
L = 2,40 m
Verschilzetting
[mm]
100
75
55
50
40
35
30
25
25
20
20
20
PVC-leidingen
L = 10 m
Verschilzetting
[mm]
600
600
600
600
400
PE-leidingen
L = 12 m
Verschilzetting
[mm]
Bij de in de tabel genoemde waarden is er van uitgegaan dat bij aanleg de buizen goed op elkaar zijn
aangesloten en in een strakke lijn liggen. Bij grotere hoekverdraaiingen dan de hierboven beschreven
waarden is de kans groot dat lekkage optreedt. In bijlage 2 is tekst en uitleg gegeven over de
totstandkoming van de waarden;
Leeftijd leiding is minimaal 30 jaar;
Vervanging huisaansluitingen: indien opgetreden zettingen groter zijn dan 0,60 m.
720
720
720
720
480
Ontwerpaspecten
Bij het dimensioneren van de doorstroming van een rioolstelsel liggen hydraulische berekening ten
grondslag. De materiaal- en funderingskeuze en de hoogteligging van de leidingen worden bepaald
op basis van:
› Gronddekking;
› Opleghoek;
› Verkeersbelasting;
› Wijze van uitvoering;
› Grondsoort van vrijkomende en aanvullingsgrond;
› Grondwaterpeil;

Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
Riolering
› Hoeveelheid zetting in relatie tot de situering van de leiding onder ophoging;
› Samenstelling van het af te voeren afvalwater;
› Stoffen die verstopping of beschadiging aan de leiding of installaties kunnen veroorzaken;
Leidraad Balans
Het toe te passen materiaal moet bestand zijn tegen:
› Waterige oplossingen met een pH lager dan 6,5 of hoger dan 10, alsmede zuren en basen die niet
in water zijn opgelost;
› Stoffen met een sulfaatgehalte van meer dan 300 g/m³.
De buizen, inclusief verbindingen, zijn in het algemeen bestand tegen alle voorkomende
grondsoorten in Nederland. Echter is aantasting van buitenaf mogelijk op plaatsen met agressieve
gronden en op plaatsen met door chemicaliën verontreinigde grond. Afhankelijk van de mate
van agressiviteit kunnen bepaalde materiaalsoorten niet zonder meer toegepast worden. Deze
moeten derhalve van een doelmatige beschermlaag worden voorzien. In verband met de keuze van
de materiaalsoort dienen ook de grond en het grondwater te worden onderzocht op agressiviteit,
pH-waarde, gehalte aan vrij koolzuur en aan zouten zoals bijvoorbeeld chloriden, sulfaten en
combinaties van zouten. In eerste instantie kan worden getracht de zuurtegraad te bepalen
met indicatorpapier. In dit verband kan worden gewezen op de eventuele aanwezigheid van
potkleigronden, onder andere in Groningen (gebufferde sulfaatconcentraties), bruinkoolgronden,
onder andere in Limburg, zandgronden met humeuze bovenlaag (humuszuren) en zandgronden
met een hoog gehalte aan vrij koolzuur. De aantasting van de leidingen kan worden versterkt door
grondwaterstromingen of wisselende grondwaterstanden. De agressiviteit van het omringend milieu
kan worden verminderd door het mengen van schelpen of kalk met de aanvulgrond of het beperken
van de grondwaterstroming langs de buis door bijvoorbeeld het aanbrengen van kleidammen in de
sleuf.
De sterkte van de leiding wordt bepaald door de materiaalkeuze, wanddikte, eventuele wapening, de
verhouding van de stijfheid van de buis ten opzichte van die van de omringende grond, de zijdelingse
steundruk en de wijze van funderen. Het verdient aanbeveling vooraf met de leverancier van de
buizen hierover te overleggen. Aan de hand van het grondonderzoek moet worden bepaald, of de aan
te leggen riolering wordt gefundeerd:
› Op staal;
› Op staal met toepassing van een grondverbetering;
› Op staal met gebruikmaking van druk verspreidende constructies, zoals matten, sloven of
roosters;
› Op palen.
Bij een fundering op staal moeten de leidingen zodanig worden gefundeerd, dat in de langsrichting
van de leiding een gelijkmatige verdeling van de oplegspanning is gewaarborgd. De berekening die
hiervoor moet uitgevoerd worden staat in publicatie B3000 van de Leidraad Riolering. Indien ronde
buizen een lijn- of puntoplegging krijgen, worden de momenten in de buiswand sterk verhoogd. Er
dient dan ook te worden nagegaan, of de buisconstructie daartegen bestand is. De opleghoek die in
het werk wordt bereikt, beïnvloedt sterk de draagkracht van de leiding. Het is van belang, dat bij het
ontwerp rekening wordt gehouden met de opleghoek die bij de aanleg haalbaar is.
Bij fundering op palen treden er verticale belastingen op de leidingen. Het funderen op staal al dan
niet met grondverbetering of druk spreidende constructies verdient daarom de voorkeur boven
funderen op palen. Dit vooral bij leidingen met kleine middellijn. Bij leidingen die op palen gefundeerd
zijn en de wegconstructie op staal, kan er bij zetting een kattenrug ontstaan. Om deze kattenrug te
beperken zal onderhoud nodig zijn aan de verharding. Verkeersbelastingen kunnen zich dan weer
beter spreiden dan bij de kattenrug.
Een alternatief voor een stijve fundering op palen is de toepassing van een evenwichts-constructie.
Dit betekent dat het extra gewicht als gevolg van de ophoging ongeveer gelijk is aan het gewicht
105

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
Riolering
dat bespaard wordt als gevolg van het vervangen van zware materialen door lichtgewicht
ophoogmateriaal. Hierdoor is de ondergrond niet aan extra zetting onderhevig.
Maatregelen om de invloed van zettingen op de riolering te voorkomen, te beperken dan wel op te
vangen zijn:
› Gebruik van zettingsmoffen bij standpijpen;
› Bij kolken toepassen van een aansluiting aan de zijkant of achterkant. Door de scharnierwerking
met twee 90º-bochtstukken, analoog aan figuur 3.2, kunnen zettingen beter opgevangen worden
dan met een aansluiting aan de voorzijde;
› Toepassing pendelplaat of pendelbuis bij aansluiting onderheid / niet onderheid;
› Gebruik van enkele achter elkaar gelegen passtukken zodat over een korte lengte een grote
hoekverdraaiing mogelijk is;
› Bij ongelijkmatige zetting, toepassen van een relatief groot afschot zodat plaatselijke zettingen
niet direct leiden tot tegenschot;
› Wijze van fundering (zie voorgaande).
Achtergrondbeschrijving
Een rioolsysteem heeft als doel het afvoeren van hemelwater en van huishoudelijke en bedrijfsmatig
afvalwater. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in een aantal systemen:
› Vrijvervalsystemen:
» Gescheiden stelsel;
» Gemengd stelsel;
» Verbeterd gemengd;
» Verbeterd gescheiden.
› Mechanische systemen (bedoeld uitsluitend voor afvoer van huishoudelijk en bedrijfsmatig
afvalwater):
» Drukriolering;
» Vacuümriolering;
» Luchtpersriool.
› Het afvoeren van het hemelwater (HWA) bestaat uit de verschillende onderdelen:
» Straatkolk;
» Aansluitstuk riool;
» Kolkaansluitleiding;
» Rioolbuis;
» Verbinding tussen de verschillende rioolbuizen;
» Inspectieputten.
› Voor het afvoeren van het afvalwater uit woningen/bedrijven, de zogenaamde droogweer afvoer
(DWA), wordt onderscheid gemaakt in de volgende onderdelen:
» Binnenriolering;
» Huisaansluiting;
» Huisaansluitleiding;
» Rioolbuis;
» Verbinding tussen de verschillende rioolbuizen;
» Inspectieputten.
In het geval de afvoer door middel van mechanische riolering geschiedt zijn naast of in plaats van
inspectieputten tevens speciale putten benodigd (bijv. pompputten, vacuümputten).
Onderhoudsaspecten
Belangrijke toestandsaspecten met betrekking tot zetting in slappe bodems betreffen:
› Deformatie (platgedrukt, alleen bij flexibele buizen);
› Lekke en/of gescheurde leidingen en aansluitleidingen;
› Verplaatste verbinding (axiaal, radiaal en hoekverdraaiing);
› Bezonken afzettingen (als gevolg van onvoldoende of afwezigheid van afschot).
Grondwaterstandverlagingen in het gebruiksstadium kunnen noodzakelijk zijn wanneer de

Deel 3 - Hoofdstuk 3.1
Riolering
Leidraad Balans
bovenbelasting wordt verwijderd voor reparaties aan (aansluit)leidingen. Een aangelegd
drainagesysteem kan worden gebruikt voor het geforceerd op niveau houden van de
grondwaterstand. Ten tijde van een extreem lage waterstand fungeert het systeem als
infiltratiesysteem. In geval van een extreem hoge grondwaterstand doet het systeem dienst voor
de afvoer van water. Tevens voorkomt het drainagesysteem het ontstaan van een grondwatervervaldruk
over de constructie. Om een goede werking van de drainage te garanderen en zo lokale
verweking van de ondergrond/zandlaag te verkomen, dient planmatige controle en zonodig
onderhoud nauwgezet te worden uitgevoerd.
Risico’s
› Werkelijke zettingen wijken af van geprognotiseerde zettingen;
› Opbarsten van de bouwputbodem, inclusief het activeren van wellen of het opdrijven van
veenlagen;
› Beïnvloeding omgeving door bouwputbemaling;
› Onvoldoende beheersing grondwaterstand door disfunctioneren drainage op lange termijn.
Bronnen
1. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
2. NEN-EN 13508-2, Toestand van de buitenriolering-deel 2
3. NEN-EN 752-1, Buitenriolering-Deel 1: Algemene termen en definities
4. NPR 3218, Buitenriolering onder vrij verval, Aanleg en onderhoud
5. RIONED, Regie in de ondergrond, handreiking afstemming werkzaamheden kabels en leidingen
6. RIONED, Leidraad Riolering:
7. kostenkentallen rioleringszorg D1100
8. ontwerpberekeningen D3000
9. Studiecentrum verkeerstechniek, Kabels leidingen en boomwortels
10. www.riool.net
107

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
3.2 Gas
Gas
Levensduur
Voor de levensduur van een gasleiding wordt er onderscheid gemaakt in verschillende vormen
van de levensduur (economische, technische en functionele). De technische levensduur van een
gasleiding bedraagt gemiddeld ongeveer 50 tot 100 jaar. Ten gevolge van onder meer zettingen,
kan de levensduur van een leidingsysteem korter zijn. Deze kortere levensduur is vaak het gevolg
van falende huisaansluitingen of verbindingen tussen de buizen. Het vervangen van een gasleiding
gebeurt zelden of nooit op basis van functionele eisen of financiële afschrijving.
Indien het plan wordt opgevat om de weg, waarin de gasleiding zich bevindt, op te hogen zal een
afweging plaatsvinden tussen het laten liggen van de leiding en voor het ophalen of vervangen van
de leiding, afhankelijk van de restwaarde en/of restlevensduur van de leiding. Het is ook mogelijk een
gasleiding te ‘upgraden’ door bijvoorbeeld alleen de huisaansluitingen te vervangen.
Het gelijktijdig ophalen of vervangen van de leiding met de uitvoering van de ophoogmaatregel
heeft als voordeel dat dit relatief goedkoop kan worden uitgevoerd. Immers de wegverharding
en -fundering worden vanwege de uit te voeren ophoogmaatregel tijdelijk verwijderd. Tevens is
materieel aanwezig.
Indien de leiding echter nog in redelijke staat verkeerd en nog niet is afgeschreven kan er voor
worden gekozen de leiding in zijn geheel te handhaven, eventueel in combinatie met enkele
onderdelen te vervangen, zoals de huisaansluitingen of het leidingensysteem in z’n geheel op te
halen.
Gietijzeren of asbestcementleidingen worden niet opgehaald in verband met te verwachten lekkages
en de hoge kosten als gevolg van het fasegewijs per 20 cm ophalen. Meestal worden dan gietijzeren
of asbestcementleidingen vervangen door slagvast PVC of PE ,afhankelijk van de situatie.
In sommige gevallen is het handhaven van de bestaande gasleiding alleen zinvol indien het systeem
als geheel minimaal een restlevensduurverwachting heeft (of na vervanging van onderdelen krijgt)
die minimaal gelijk is aan de levensduurverwachting van de wegconstructie na uitvoering van de
ophoogmaatregel.
Als een gasleiding onafhankelijk kan worden vervangen, dan is het geen bezwaar deze te laten liggen
tot vervanging nodig is. Over het algemeen zal een diepteligging van de leiding groter dan 1,30
m, ten opzichte van een normale diepte van 0,80 m, niet wenselijk zijn. Bij een grotere diepte zijn
aanpassingen aan aansluitleidingen noodzakelijk en kost het opgraven van de leiding meer moeite
en daardoor meer geld.
Vanwege de hoge arbeidskosten en de relatief lage materiaalkosten is het ophalen van een leiding
bijna even duur als het vervangen van een leiding. Door de ophoogmaatregel aan te passen aan de
verwachte afschrijvingstermijn en de maximale diepte ten aanzien van de bereikbaarheid door het
toepassen van lichtgewicht ophoogmateriaal en afstemming met de restlevensduur van de overige
kabels en leidingen kan een optimum in kosten worden bereikt.
Vervanging van de gasleiding vindt plaats als de veiligheid in het geding is.
Per situatie moet altijd een afweging worden gemaakt tussen de te maken kosten voor het ophalen
en vervangen, afhankelijk van de restwaarde en/of restlevensduur van de leiding.
Criteria ten behoeve van het afweegmodel
Het afweegmodel maakt gebruik van een beperkte hoeveelheid invoerparameters en is bedoeld voor
gebruik op netwerkniveau. Voor het afweegmodel zullen daarom criteria worden gehanteerd die in
de meeste gevallen gelden. Het betreft per situatie ‘handhaven’, ‘ophalen’ of ‘vervangen’ de volgende
criteria:

Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
Leidraad Balans
› Handhaven:
» Gronddekking van de leiding kleiner is dan de lokale normdekking plus 0,40 m. De normdekking
is over het algemeen 0,80 m;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 40 jaar;
› Ophalen:
» Gronddekking van de leiding, met uitzondering van gietijzeren en asbestcement-leidingen,
groter is dan de lokale normdekking plus 0,40 m;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 40 jaar;
Vervangen:
› Gronddekking van gietijzeren, asbestcement- of wit PVC-leidingen groter is dan de lokale
normdekking plus 0,40 m. Deze leidingen worden vervangen door slagvast PVC of PE (afhankelijk
van de situatie);
› Indien binnen een afstand van 0,50 m van een gasleiding met (mechanische) mofverbindingen
wordt ontgraven en de lengte van de ontgraving groter is dan de buislengte;
› Indien als gevolg van een tracéwijziging de gasleiding moet worden omgelegd;
› Als een leiding, behalve een gelaste leiding, onder een steenachtige of lichte fundering en/of een
gesloten verharding komt te liggen. Een leiding van wit of slagvast PVC mag, afhankelijk van de
lokale situatie, blijven liggen als de afstand van hart leiding tot zijkant fundering maximaal 1
meter bedraagt;
› Als een leiding, behalve een gelaste leiding, een onderheide constructie bovenlangs kruist met een
tussenafstand kleiner dan 0,15 m;
› Als in het betreffend leidingdeel en over de voorgaande 3 aaneengesloten jaren, het aantal
storingen per jaar meer is geweest dan 6 stuks per kilometer en de kosten voor reparatie hoger is
dan de rente van de vervangingsinvestering;
› Als vervanging in verband met netombouw noodzakelijk is;
› De zetting van de ophoogmaatregel bij ongelijkmatige zettingen is groter dan toelaatbare zetting
materiaal minus reeds opgetreden zetting;
› Nader onderzoek moet uitwijzen op welke wijze bestaande berekeningsmethodieken aangepast
kunnen worden om de toelaatbare waarden bij ongelijkmatige zettingen te bepalen. Zie voor
bestaande berekeningsmethodieken bijlage 3.
› Leeftijd leiding is minimaal 40 jaar;
› Vervanging huisaansluitingen indien opgetreden zettingen groter zijn dan 0,40 m.
Ontwerpaspecten
Bij het dimensioneren van een gasleiding is de NEN 7244-serie van toepassing. NEN 1738 en 1739
geven richtlijnen voor onderlinge ligging van kabels en leidingen. De laatste twee worden binnenkort
herzien.
De materiaalkeuze van de leiding wordt bepaald op basis van:
› Kosten;
› Grondbelasting;
› Verkeersbelasting;
› Grondsoort van aanvullingsgrond;
› Hoeveelheid zetting in relatie tot de situering van de leiding ten opzichte van de ophoging;
De leidingen, inclusief verbindingen, zijn in het algemeen bestand tegen alle voorkomende
grondsoorten in Nederland. Echter is aantasting van buitenaf mogelijk op plaatsen met agressieve
gronden en op plaatsen met door chemicaliën verontreinigde grond. Afhankelijk van de mate
van agressiviteit kunnen bepaalde materialen niet zonder meer toegepast worden. In verband
met de keuze van de materialen dienen ook de grond en het grondwater te worden onderzocht op
agressiviteit (pH-waarde, gehalte aan zouten zoals bijvoorbeeld chloriden, sulfaten en combinaties
van zouten). In eerste instantie kan worden getracht de zuurgraad te bepalen met indicatorpapier.
Gas
109

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
Gas
In dit verband kan worden gewezen op de eventuele aanwezigheid van potkleigronden, onder
andere in Groningen (gebufferde sulfaatconcentraties), bruinkoolgronden, onder andere in Limburg,
zandgronden met humeuze bovenlaag (humuszuren) en zandgronden met een hoog gehalte aan
vrij koolzuur. De aantasting van de leidingen kan worden versterkt door grondwaterstromingen of
wisselende grondwaterstanden.
De draagkracht van de leiding wordt bepaald door de wanddikte, de verhouding van de stijfheid van
de buis ten opzichte van die van de omringende grond en de zijdelingse steundruk. Met deze factoren
wordt rekening gehouden in de vigerende normering.
In slappe bodem is de rek van belang in relatie met de treksterkte en spanningsrelaxatie van het
materiaal. De rek bepaalt in relatie met de treksterkte de toelaatbare elastische vervorming van
het materiaal terwijl de relaxatie bepaalt in hoeverre het materiaal bij een overschrijding van de
toelaatbare spanning in staat is plastisch te vervormen zonder te breken.
Een flexibele voorziening moet worden aangebracht daar waar verschil in grondbeweging optreedt,
ofwel in situaties waar sprake is van een sprongzakking (in zakkend gebied) zoals:
› Overgang van persing naar aanleg in open sleuf;
› Overgang lichte fundering naar normale grondslag;
› Overgang bestaande leiding naar ‘nieuwe’ situatie;
› Overgang van (tijdelijke) voorbelasting naar normale grondslag.
In situaties waar sprake is van grondzakking en een niet zakkend object bovenlangs gekruist wordt
zoals:
› Riolering;
› Duiker.
In situaties waar wordt aangesloten op een object dat niet of minder zakt dan de aangesloten leiding
zoals:
› (District) stations.
Overgang naar kokers of tunnelbak.
Vanuit de norm is de eis gesteld dat een gaslekkage detecteerbaar en lokaliseerbaar moet zijn. Dit
houdt in dat de omliggende grond gasdoorlatend moet zijn. Als referentie wordt gesteld dat de
gasdoorlatendheid minimaal gelijk moet zijn aan die van een zandfundering. Als de omliggende
grond niet gasdoorlatend is, moeten maatregelen worden getroffen om gaslekkage te kunnen
detecteren en lokaliseren. Dit speelt vooral een belangrijke rol als de fundering van gevel tot gevel
loopt en/of er een vrijverval riool in de nabijheid van de gasleiding ligt.
In de onderstaande tabel is de gasdoorlatendheid van menggranulaat en zandcement uitgedrukt
ten opzicht van zand. Menggranulaat en zand vormen geen belemmering bij het bovengronds lek
zoeken. Bij menggranulaat is de exacte locatie van het lek moeilijk te bepalen. Een gasleiding onder
menggranulaat is minder goed en niet zonder inzet van hulpmiddelen bereikbaar. Daarbij kunnen
vonken ontstaan.
Zand Menggranulaat Gestabiliseerd zand
100 % 370 % 30 %
De gasdoorlatendheid van zand en/of klei met een open verharding is voldoende om kleine
gaslekkages op te zoeken.
Ondoorlatende lagen boven gasleidingen zijn niet toegestaan, dus geen asfalt, dichte fundering
of EPS toepassen. Dichten van de voegen met cement bij een open verharding van elementen is
eveneens niet toegestaan.
Een gasleiding moet altijd bereikbaar zijn voor onderhoud en/of reparatie door het gebruik van
ongebonden traditionele ophoogmaterialen boven de leidingen.

Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
Leidraad Balans
Als de bereikbaarheid in het geding is, moeten aanvullende maatregelen worden getroffen die een
extra zekerheid geven voor het voorkomen van breuk of lekkage en afsluiten bij calamiteit mogelijk
maken, zoals bijvoorbeeld:
› materiaalkeuze en/of wanddikte aanpassen;
› toepassen van een mantelbuis, koker of tunnel;
› afsluitbaarheid van het niet bereikbare leidingdeel aanbrengen lekdetectie aanbrengen.
Boomwortels kunnen de toegankelijkheid verminderen en de leidingen beschadigen. Een gasleiding
bij voorkeur niet in de nabijheid van een bomenrij leggen. Watertoevloed bij onderhoud moet zoveel
mogelijk beperkt worden door toepassing van compartimentering. Verspreiding van gas bij lekkages
moet zoveel mogelijk worden beperkt door holle ruimten in de bodem te voorkomen.
Ophoogmateriaal en wegfunderingen mogen geen nadelige invloed hebben op de staat van het
buismateriaal en/of de buisvorm. Te denken valt aan aantasting van het buismateriaal en/of
bekleding, het beschadigen van de buiswand door bijvoorbeeld puntbelasting of kerfwerking (scherpe
voorwerpen of hoekig en grof funderingsmateriaal) en het massief bedekken of omhullen van de buis
waardoor schadevrij ontgraven onmogelijk wordt.
Eisen ten aanzien van de ligging zijn:
› De gasleiding moet altijd, tenzij de grondslag bestaat uit fijnkorrelige aarde, rondom in een 0,20
m dik zandbed worden gelegd. Hierbij moet het zand goed (en handmatig) worden verdicht;
› Aanleg van een kunststof leiding door een fundering van metselwerk-, meng- of betongranulaat is
niet toegestaan.
Ligging onder een van deze funderingen is, als er technisch geen andere mogelijkheid is om de
infrastructuur aan te leggen ofwel de kosten voor aanleg door het alternatief onacceptabel hoog
wordt, toegestaan als de veiligheid ten aanzien van de gasleiding wordt gewaarborgd door:
› De gasleiding uit te voeren in PE of staal met gelaste verbindingen;
› Bij een niet of slecht gas doorlatende fundering een gas doorlatende voorziening boven de
gasleiding wordt aangebracht;
› Indien een niet of slecht gas doorlatende fundering tot aan een gevel loopt, een gas doorlatende
voorziening van minimaal 0,50 m breed aan de gevel wordt aangebracht;
› Kruisende leidingen moeten in een mantelbuis worden aangebracht;
› Aanleg van een gasleiding in de lengterichting onder een lichte fundering is niet toegestaan.
Kruising onder lichte funderingen is toegestaan indien:
› in het kruisende deel van de leiding geen verbindingen anders dan lasverbindingen zijn
aangebracht en
› aan beide zijden voorzien is van een flexibele constructie welke de zakking verschillen kan
opvangen en
› de kruisende leiding door een mantelbuis wordt gevoerd of is uitgevoerd als gestuurde boring.
Aanleg van gasleidingen door een lichte fundering is niet toegestaan tenzij:
› Aan de bovenzijde in de fundering een sparing ten behoeve van de leiding wordt aangebracht.
Rondom de leiding moet een ruimte van minimaal 0,30 m zijn welke wordt opgevuld met zand.
Om vermenging van het zand en het funderingsmateriaal te voorkomen dient zonodig tussen het
zand en de fundering worteldoek te worden aangebracht;
› Bij overgangen van de lichte fundering naar normale grondslag een flexibele constructie wordt
aangebracht welke de zakking verschillen kan opvangen.
Een gasleiding mag boven een lichte fundering worden aangebracht als de ruimte tussen fundering
en leiding minimaal 0,30 m bedraagt en de leiding op de voorgeschreven dekking ligt.
Grootschalige ingrepen moeten ongeveer 2 jaar van te voren vanwege de benodigde
voorbereidingstijd aangemeld worden. Hierbij dient ook rekening gehouden te worden met tijd voor
afstemmen met andere partijen en externe communicatie.
Telecomwet: Hoofdstuk 5: Ligging telecomkabels. Belemmerende ligging kan grote gevolgen in
kosten hebben. Problemen kunnen zich voordoen bij kabels op een gasleiding.
Gas
111

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
Gas
Achtegrondbeschrijving
Het totale gasnet in Nederland heeft een lengte van ongeveer 120.000 km. Het systeem is
opgebouwd uit verschillende leidingen. Het verschil in leiding is gebaseerd op de druk die in de
buizen aanwezig is:
› Lage druk (LD), 30 tot 100 mbar, lengte 98.000 km. Tegenwoordig is de druk bij nieuwe lage
drukleidingen 100 mbar;
› Middel druk (MD), 1 tot 4 bar, lengte 8.000 km;
› Hoge druk (HD), 8 bar, lengte 15.000 km.
Voor hoofdleidingen worden hoofdzakelijk de volgende materialen gebruikt:
› Staal met gelaste verbindingen vooral bij hoge druk;
› Gietijzer (vooral in het verleden), grijs gietijzer en nodulair gietijzer;
› In het verleden werd asbestcement ook toegepast.PVC wordt enkel in Nederland nog gebruikt voor
het transporteren van gas, waarbij onderscheid gemaakt kan worden in hard PVC en slagvast PVC.
› Hard PVC, al dan niet met gelijmde verbindingen. Kans op haarscheurtjes door spanningscorrosie.
› Slagvast PVC (gemodificeerd) met verlengde (niet trekvaste) mofverbindingen wordt vanaf ca.
1973 toegepast bij lage drukleidingen (tot 100 mbar);
› PE vooral bij middel druk leidingen en buitengebieden vanwege grote lengten die op de rol
verkrijgbaar zijn. Wordt ook toegepast in zettingsgevoelige gebieden. Betreft PE 80 met
lasverbindingen. PE 100 met lasverbindingen wordt toegepast bij hoge druk leidingen.
Oudere PE-leidingen (‘1 e generatie’-PE) zijn minder bestand tegen puntbelastingen als gevolg van
bijvoorbeeld hoekig en grof funderingsmateriaal.
Voor huisaansluitingen worden tegenwoordig hoofdzakelijk slagvast PVC, PE en koper gebruikt.
Vroeger werd ook staal toegepast.
Onderhoudsaspecten
Iedere vijf jaar wordt een gasleiding door GIWA gecontroleerd op lekkage. Belangrijke
toestandsaspecten met betrekking tot zetting in slappe bodems betreffen:
› Lekke en/of gescheurde leidingen en aansluitleidingen;
› Verplaatste verbinding (axiaal, radiaal en hoekverdraaiing), voor zover leidend tot lekkage (dit
wordt geconstateerd bij reparatie van een lekkage).
Kruisingen met onderheide objecten moeten worden opgehaald als de tussenruimte 15 cm of kleiner
is. Na ophalen moet de minimale tussenruimte 30 cm bedragen en een bescherming onder de
gasbuis worden aangebracht.
Oude gasleidingen die niet meer worden beheerd, worden bij voorkeur verwijderd.
Risico’s
› Werkelijke zettingen wijken af van geprognosticeerde zettingen;
› Indien de gebruikte materialen voor de wegconstructie onvoldoende gasdoorlatendheid zijn, kan
eventueel lekgas zich onder de bestrating of elders ophopen;
› Onvoldoende inzicht van de netbeheerder in de mate van zetting die de toegepaste constructie
kan opnemen in relatie tot de daadwerkelijk optredende zetting.
Bronnen
1. Informatie beschikbaar gesteld door ENECO Netbeheer BV, afdeling Asset Management
2. CoP Slappe Bodem kennisdocument, kabels en leidingen in zakkende bodem
3. CROW-publicatie 250, Graafschade voorkomen aan kabels en leidingen - Richtlijn zorgvuldig graafproces
4. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
5. Gastec Technology BV, Rapport Invloed verkeersbelasting op PE-leidingen in Bims
6. GASTEC, Gasdoorlatendheid
7. NEN 7244-1, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 1: Algemene functionele eisen
8. NEN 7244-2, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 2: Specifieke functionele eisen voor
polyetheen

Deel 3 - Hoofdstuk 3.2
Leidraad Balans
9. NEN 7244-3, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 3: Specifieke functionele eisen voor staal
10. NEN 7244-4, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 4: Specifieke functionele eisen voor
nodulair gietijzer
11. NEN 7244-5, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 5: Specifieke functionele eisen voor
slagvast pvc
12. NEN 7244-6, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 6: Specifieke functionele eisen voor
aansluitleidingen
13. NEN 1738, Plaats van leidingen en kabels in wegen buiten de bebouwde kom
14. NEN 1739, Plaats van leidingen en kabels in wegen binnen de bebouwde kom
15. NPR 3659, Ondergrondse pijpleidingen – Grondslagen voor de sterkteberekening
16. RIONED, Regie in de ondergrond, handreiking afstemming werkzaamheden kabels en leidingen
17. Studiecentrum verkeerstechniek, Kabels leidingen en boomwortels
18. www.energiened.nl
Gas
113

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.3
3.3 Water
Water
Levensduur
In de NEN is de eis gesteld dat de ontwerplevensduur tenminste 50 jaar bedraagt. Als de conditie
van leidingen en/of appendages beneden een aanvaardbaar niveau is gedaald, moeten deze worden
vervangen of hersteld worden om weer optimaal te kunnen functioneren. Ten gevolge van onder
meer zettingen, kan de levensduur van een leidingsysteem korter zijn. Deze kortere levensduur is
vaak het gevolg van falende huisaansluitingen of verbindingen tussen de buizen. Het vervangen van
een leiding kan ook op basis van leeftijd, functionele eisen of financiële afschrijving.
Indien het plan wordt opgevat om de weg, waarin de waterleiding zich bevindt, op te hogen, zal
een afweging plaatsvinden tussen het laten liggen van de leiding en voor het ophalen of vervangen
van de leiding. Het gelijktijdig met de uitvoering van de ophoogmaatregel ophalen of vervangen
van de leiding heeft als voordeel dat dit relatief goedkoop kan worden uitgevoerd. Immers de
wegverharding en -fundering worden vanwege de uit te voeren ophoogmaatregel tijdelijk verwijderd.
Tevens is materieel aanwezig. Indien de leiding echter nog in redelijke staat verkeerd en nog niet
is afgeschreven kan er voor worden gekozen de leiding in zijn geheel te handhaven, eventueel in
combinatie met enkele onderdelen te vervangen, zoals de huisaansluitingen.
Het ophalen van een leiding komt niet veel meer voor omdat het te kostbaar is geworden vanwege
de flink gestegen arbeidskosten ten opzichte van de materiaalkosten en vanwege de beperkte
bereikbaarheid door de veelheid aan aanwezige kabels en leidingen.
Handhaven van de bestaande waterleiding is tegenwoordig interessanter geworden vooral door
de betere kwaliteit van het materiaal. Handhaven is alleen een optie indien het systeem als
geheel minimaal een restlevensduurverwachting heeft (of na vervanging van onderdelen krijgt)
die minimaal gelijk is aan de levensduurverwachting van de wegconstructie na uitvoering van
de ophoogmaatregel. De diepteligging van de leiding speelt een minder belangrijke rol in de
overwegingen.
Vervanging van de waterleiding vindt plaats als de leiding technisch en economisch is afgeschreven
en/of het aantal lekkages te groot is.
De technische staat van de leidingen wordt beïnvloed door zettingen en zettingsverschillen. Bij PVCleidingen
zijn de hoekverdraaiïng ter plaatse van de moffen of de treksterkte van lijmverbindingen
en de buigtreksterkte van de buizen kritisch ten aanzien van het functioneren van de leiding. Een
te grote doorbuiging kan langsscheuren tot maximaal 10 meter veroorzaken. Bij PE-leidingen zijn
de treksterkte van de lassen, de doorbuiging van de buizen en de weerstand tegen knikken kritisch.
Knikken kunnen ook ontstaan als een leiding een minder zakkend object kruist, zoals een duiker of
een riool.
Criteria ten behoeve van het afweegmodel
Het afweegmodel maakt gebruik van een beperkte hoeveelheid invoerparameters en is bedoeld voor
gebruik op netwerkniveau. Voor het afweegmodel zullen daarom criteria worden gehanteerd die in
de meeste gevallen gelden. Het betreft per situatie ‘handhaven’, ‘ophalen’ of ‘vervangen’ de volgende
criteria:
› Handhaven:
» Diepteligging van de leiding na ophoging weg is niet groter dan 2,00 m;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 40 jaar;
› Vervangen:
» De zetting van de ophoogmaatregel bij ongelijkmatige zettingen is groter dan toelaatbare
zetting materiaal minus reeds opgetreden zetting;
Nader onderzoek moet uitwijzen op welke wijze bestaande berekeningsmethodieken aangepast
kunnen worden om de toelaatbare waarden bij ongelijkmatige zettingen te bepalen. Zie voor
bestaande berekeningsmethodieken bijlage 3.
» Leeftijd leiding is minimaal 40 jaar;
» Vervanging huisaansluitingen indien opgetreden zettingen groter zijn dan 0,40 m.

Deel 3 - Hoofdstuk 3.3
Water
Leidraad Balans
Ontwerpaspecten
De waterkwaliteit in leidingnetten moet voldoen aan de Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit.
De drinkwaterleidingen worden naast het gebruik van drinkwater ook gebruikt voor brandbestrijding.
Het ontwerp voor de drinkwatervoorziening is in de meeste gevallen maatgevend.
Bij bedrijventerreinen is meestal de capaciteit voor brandbestrijding maatgevend.
Voor een optimale waterkwaliteit te bevorderen moet een waterleidingsysteem de volgende
eigenschappen hebben:
› Goede doorstroming, minimale diameter, zodat de verblijftijd in de leidingen verminderd wordt;
› Voorzien van minimaal twee goed gesitueerde instroompunten per wijk;
› Toepassing van zo weinig mogelijk leidingen. Vermazingen zijn ongewenst;
› Alle delen van waterleidingnetten die in contact komen met drinkwater moeten zijn ontworpen
en gefabriceerd uit onderdelen van materialen die geen onacceptabele vermindering van de
waterkwaliteit kunnen veroorzaken.
Bij ontwerp reeds rekening houden met toekomstige uitbreidingen, en inbouwen van appendages
ten behoeve van een efficiënt onderhoud (water- en luchtspoelen, proppen) en van de controle van de
waterkwaliteit.
De leidingen moeten een onderdruk van 80 kPa (ongeveer 20 kPa absolute druk) kunnen weerstaan.
Voor elementen die meer dan 8,0 m onder de grondwaterspiegel liggen moet deze waarde worden
vervangen door de hydrostatische druk van het grondwater op buisasniveau.
Toepassen van kleine diameters verdienen de voorkeur in verband met hogere snelheid en dus betere
doorstroming.
De maximale toelaatbare lange termijn deflectie (mate van platdrukken van de leiding) mag niet
meer dan 8% van de nominale diameter bedragen.
De waarde van de totale ringspanning s toel is materiaalafhankelijk.
De materiaalkeuze van de leiding wordt tevens bepaald op basis van:
› Kosten;
› Grondbelasting;
› Verkeersbelasting;
› Grondsoort van aanvullingsgrond;
› Hoeveelheid zetting in relatie tot de situering van de leiding ten opzichte van de ophoging.
De leidingen, inclusief verbindingen, zijn in het algemeen bestand tegen alle voorkomende
grondsoorten in Nederland. Echter is aantasting van buitenaf mogelijk op plaatsen met agressieve
gronden en op plaatsen met chemicaliën verontreinigde grond. Afhankelijk van de mate van
agressiviteit kunnen bepaalde materialen niet zonder meer toegepast worden. In verband met
de keuze van de materialen dienen ook de grond en het grondwater te worden onderzocht op
agressiviteit, pH-waarde, gehalte aan vrij koolzuur en aan zouten zoals bijvoorbeeld chloriden,
sulfaten en combinaties van zouten. In eerste instantie kan worden getracht de zuurtegraad te
bepalen met indicatorpapier. In dit verband kan worden gewezen op de eventuele aanwezigheid van
potkleigronden, onder andere in Groningen (gebufferde sulfaatconcentraties), bruinkoolgronden,
onder andere in Limburg, zandgronden met humeuze bovenlaag (humuszuren) en zandgronden
met een hoog gehalte aan vrij koolzuur. De aantasting van de leidingen kan worden versterkt door
grondwaterstromingen of wisselende grondwaterstanden De agressiviteit van het omringend milieu
kan worden verminderd door het mengen van schelpen of kalk met de aanvulgrond of het beperken
van de grondwaterstroming langs de leiding door bijvoorbeeld het aanbrengen van kleidammen in de
sleuf.
De draagkracht van de leiding wordt bepaald door de wanddikte, de verhouding van de stijfheid van
de buis ten opzichte van die van de omringende grond en de zijdelingse steundruk. Het verdient
aanbeveling vooraf met de leverancier van de buizen hierover te overleggen.
Maatregelen om de invloed van zettingen op de leiding te voorkomen, te beperken dan wel op te
vangen zijn:
Huisaansluiting onder de funderingsbalk aanbrengen en in kruipruimte een lus in de leiding
aanbrengen. Deze aansluiting heeft drie voordelen: voldoende gronddekking, de leiding kan de
115

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.3
Water
zettingen goed volgen en geen kans op knikken van de leiding. De kans op knikken is vrij groot bij een
starre doorvoer in de funderingsbalk;
De belasting op het bochtstuk kan beperkt worden door daarboven een plaat aan de muur te
bevestigen die de belasting op het bochtstuk kan wegnemen;
De diepteligging van de waterleiding is normaal 0,80 m. Indien grote zettingen worden verwacht kan
besloten worden de leiding niet dieper te leggen dan 0,70 m.
Lijmverbindingen bij PVC-leidingen zijn minder geschikt bij zettingen groter dan 0,15 m.
Mofverbindingen kunnen zettingen enigszins opvangen (zie bijlage 2). Voor waterleidingen worden
er eisen gesteld aan de hoekverdraaiing van verstelbare en flexibele verbindingen. De te gebruiken
toelaatbare hoekverdraaiing wordt voorgeschreven door de leverancier.
HPE-buizen worden aan elkaar vastgemaakt via lasverbindingen en kunnen ongelijkmatige zettingen
beter volgen. Ook zijn de spatkrachten in bochten goed met deze verbindingen op te vangen.
Om externe schade ten gevolge van lekken te voorkomen kunnen mantelbuizen voorzien worden van
lekverklikkers.
De leidingen moeten goed toegankelijk zijn door het gebruik van ongebonden traditionele
ophoogmaterialen boven de leidingen.
Bij een waterleiding in de nabijheid van EPS of schuimbeton mogen er geen doodlopende leidingen
aangebracht worden. Dit levert vanwege de isolerende werking en de geringe afname tijdens de
zomervakanties hygiëneproblemen op door de hoge temperaturen.
Indien de waterleiding op EPS of schuimbeton komt te liggen, is het niet mogelijk om ter plaatse van
bochten de leiding te fixeren met behulp van stempelpalen. PVC-leidingen met mofverbindingen zijn
minder geschikt om de krachten op te vangen. In dat geval worden lijmverbindingen gebruikt.
Boomwortels kunnen de toegankelijkheid verminderen en de leidingen beschadigen. Een waterleiding
bij voorkeur niet in de nabijheid van een bomenrij leggen.
Watertoevloed bij onderhoud moeten zoveel mogelijk beperkt worden door toepassing van
compartimentering.
Beschadigingen van kabels en leidingen door bijvoorbeeld scherpe voorwerpen of hoekig en grof
funderingsmateriaal moet worden voorkomen.
Grootschalige ingrepen moeten ongeveer 2 jaar van te voren vanwege de benodigde
voorbereidingstijd aangemeld worden. Hierbij dient ook rekening gehouden te worden met tijd voor
afstemmen met andere partijen en externe communicatie.
Achtegrondbeschrijving
Drinkwater is een levensbehoefte waaraan de hoogste eisen gesteld worden aan alle onderdelen van
het leidingsysteem. Voor elke situatie moet voldoende water beschikbaar zijn met 200 kPa druk op
maaiveldniveau of met 100 kPa druk 10 m boven maaiveld. Het Nederlandse drinkwaterleidingnet
heeft een totale lengte van 115.600 km.
In Nederland komen geen drukloze, vrijverval leidingsystemen voor, waarbij de leiding niet geheel
gevuld hoeft te zijn met drinkwater.
Voor het transport van drinkwater worden verschillende materialen toegepast. In het huidig
Nederlandse waterleidingennet zijn de volgende materialen toegepast:
› PVC, lengte 53.000 km;
› Asbestcement, lengte 33.700 km (wordt nauwelijks meer toegepast);
› Gietijzer, lengte 13.200 km;
› Overige materialen, lengte 15.700 km.
Asbestcement en gietijzer komen in zettingsgevoelige gebieden bijna niet voor. Alleen als er
(licht) verontreinigde grond aanwezig is. Voor distributieleidingen, diameter < 300 mm en voor
huisaansluitingen worden meestal slagvast PVC of HPE gebruikt.

Deel 3 - Hoofdstuk 3.3
Water
Leidraad Balans
Onderhoudsaspecten
Iedere vijf jaar wordt een waterleiding gecontroleerd op lekkage. Belangrijke toestandsaspecten met
betrekking tot zetting in slappe bodems betreffen:
› Lekke en/of gescheurde leidingen en aansluitleidingen;
› Verplaatste verbinding (axiaal, radiaal en hoekverdraaiing).
› Oude waterleidingen die niet meer beheerd worden bij voorkeur verwijderd.
Risico’s
› Werkelijke zettingen wijken af van geprognosticeerde zettingen;
› Ontstaan van ‘niet-opgemerkte’ lekkages. Een niet-opgemerkte lekkage zal veelal kleiner van
omvang zijn, maar door het langdurig weglekken van water kan forse schade worden aangericht,
bijvoorbeeld door het onderspoelen van een geasfalteerde weg of door onderspoeling van een
fundering. Bij een slechte aansluiting of lekken kunnen kelders vollopen en nabijgelegen kabels en
leidingen breken.
Bronnen
1. Informatie beschikbaar gesteld door OASEN N.V.
2. CoP Slappe Bodem kennisdocument, kabels en leidingen in zakkende bodem
3. CROW-publicatie 250, Graafschade voorkomen aan kabels en leidingen - Richtlijn zorgvuldig graafproces
4. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
5. NEN 1738, Plaats van leidingen en kabels in wegen buiten de bebouwde kom
6. NEN 1739, Plaats van leidingen en kabels in wegen binnen de bebouwde kom
7. NPR 3659, Ondergrondse pijpleidingen – Grondslagen voor de sterkteberekening
8. RIONED, Regie in de ondergrond, handreiking afstemming werkzaamheden kabels en leidingen
9. Studiecentrum verkeerstechniek, Kabels leidingen en boomwortels
10. VEWIN, Evaluatie beheersysteem leidingnet op externe effecten door leidinglekkage
11. VEWIN, Waterleidingstatistiek 2005
12. www.vewin.nl
117

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.4
3.4 Warmte
Warmte
Levensduur
Een goed ontworpen warmteleveringssysteem heeft een levensduur van circa vijftig jaar. De
levensduur van warmteopwekkers is vaak korter, daarom is het mogelijk om tussentijds over te
schakelen naar nieuwe (duurzame) warmteopwekkers.
Als de conditie van leidingen en/of appendages beneden een aanvaardbaar niveau is gedaald,
moeten deze worden vervangen of hersteld worden om weer optimaal te kunnen functioneren. Ten
gevolge van onder meer zettingen, kan de levensduur van een warmteleidingsysteem korter zijn.
Deze kortere levensduur is vaak het gevolg van falende huisaansluitingen of verbindingen tussen
de buizen. Het vervangen van een leiding kan ook op basis van functionele eisen of financiële
afschrijving.
Indien het plan wordt opgevat om de weg, waarin de warmteleiding zich bevindt, op te hogen, zal
een afweging plaatsvinden tussen het laten liggen van de leiding en voor het ophalen of vervangen
van de leiding. Het gelijktijdig met de uitvoering van de ophoogmaatregel ophalen of vervangen
van de leiding heeft als voordeel dat dit relatief goedkoop kan worden uitgevoerd. Immers de
wegverharding en -fundering worden vanwege de uit te voeren ophoogmaatregel tijdelijk verwijderd.
Tevens is materieel aanwezig. Indien de leiding echter nog in redelijke staat verkeerd en nog niet
is afgeschreven kan er voor worden gekozen de leiding in zijn geheel te handhaven, eventueel in
combinatie met enkele onderdelen te vervangen, zoals de huisaansluitingen of het leidingensysteem
in z’n geheel op te halen.
Handhaven van de bestaande leiding is alleen een optie indien het systeem als geheel minimaal een
restlevensduurverwachting heeft (of na vervanging van onderdelen krijgt) die minimaal gelijk is aan
de levensduurverwachting van de wegconstructie na uitvoering van de ophoogmaatregel. Tevens
mag de diepteligging van de leiding niet groter zijn dan 1,50 m, ten opzichte van een normale diepte
van 1,00 m.
Ophalen van een leiding is alleen een optie als de leiding voor minder dan 75% is afgeschreven. Met
een afschrijvingstermijn van 40 jaar betekent dit dat de leiding niet ouder mag zijn dan 30 jaar. Door
de ophoogmaatregel aan te passen aan de verwachte afschrijvingstermijn en de maximale diepte ten
aanzien van de bereikbaarheid door het toepassen van lichtgewicht ophoogmateriaal en afstemming
met de restlevensduur van de overige kabels en leidingen kan een optimum in kosten worden bereikt.
Op het moment dat opgehoogd wordt, moet worden besloten de leiding op te halen of om de
componenten die bediend moeten worden aan te passen (ophogen afsluiterpotten of putschachten).
Als de ophoging groot is kan het functioneren van de expansiekussens worden belemmerd.
Vervanging van de warmteleiding vindt plaats als uit metingen blijkt dat de kwaliteit zodanig is
dat de kans op ernstige lekkages ontoelaatbaar groot is. Leidingen van het VPS-systeem worden
bewaakt door middel van een lekdetectiesysteem. Dit systeem is in gebruik vanaf 1975 en heeft
geleid tot plaatselijke en incidentele reparaties.
Criteria ten behoeve van Balans
Het afweegmodel maakt gebruik van een beperkte hoeveelheid invoerparameters en is bedoeld voor
gebruik op netwerkniveau. Voor het afweegmodel zullen daarom criteria worden gehanteerd die in
de meeste gevallen gelden. Het betreft per situatie ‘handhaven’, ‘ophalen’ of ‘vervangen’ de volgende
criteria:
› Handhaven:
» Gronddekking van de leiding kleiner is dan de lokale normdekking plus 0,50 m. De normdekking
is over het algemeen 1,00 m;
» Gelijkmatige zetting;
» Leeftijd leiding is maximaal 30 jaar;

Deel 3 - Hoofdstuk 3.4
Warmte
Leidraad Balans
› Ophalen:
» Vanwege kosten en praktische problemen wordt het ophalen van leidingen niet in overweging
genomen;
› Vervangen:
» Gronddekking van de leidingen groter is dan de lokale normdekking plus 0,50 m en de leeftijd
van de leiding hoger is dan 40 jaar;
» Als in het betreffend leidingdeel uit metingen blijkt dat de kwaliteit zodanig is verminderd dat
de kans op lekkages ontoelaatbaar groot is;
» Als door ophogingen of vervanging van andere ondergrondse leidingen de warmteleiding niet
gehandhaafd kan blijven;
» Als capaciteitsuitbreiding noodzakelijk is;
» De zetting van de ophoogmaatregel bij ongelijkmatige zettingen is groter dan toelaatbare
zetting materiaal minus reeds opgetreden zetting;
Nader onderzoek moet uitwijzen op welke wijze bestaande berekeningsmethodieken aangepast
kunnen worden om de toelaatbare waarden bij ongelijkmatige zettingen te bepalen. Zie voor
bestaande berekeningsmethodieken bijlage 3.
» Leeftijd leiding is minimaal 30 jaar;
» Vervanging huisaansluitingen indien opgetreden zettingen groter zijn dan 0,40 m.
Ontwerpaspecten
Voor de goede bedrijfsvoering van een warmteleiding gelden minimale eisen ten aanzien van het
bouwrijp maken:
› Maximale zettingsverschillen na bouwrijp maken: 20 mm per 10 meter leidingtracé;
› Grondwaterhuishouding moet ingesteld zijn op gebruiksfase;
› Cunet van zand, 0,20 m rondom;
› Ligging in een fundering van granulaat of lichtgewicht materiaal is niet toegestaan, wel
toegestaan is een ligging daaronder. De leiding moet wel altijd zonder al te veel extra inspanning
bereikbaar zijn voor onderhoud en/of reparatie;
› Geen bomen in de directe nabijheid, afstand minimaal 3 m, mede afhankelijk van de boomsoort.
Bij ontwerp reeds rekening houden met toekomstige uitbreidingen, en inbouwen van appendages ten
behoeve van een efficient onderhouden kwaliteitcontrole.
De materiaalkeuze van de leiding wordt tevens bepaald op basis van:
› Gronddekking;
› Verkeersbelasting;
› Grondsoort van aanvullingsgrond;
› Hoeveelheid zetting in relatie tot de situering van de leiding ten opzichte van de ophoging.
De leidingen, inclusief verbindingen, zijn in het algemeen bestand tegen alle voorkomende
grondsoorten in Nederland. Echter is aantasting van buitenaf mogelijk op plaatsen met agressieve
gronden en op plaatsen met door chemicaliën verontreinigde grond. Afhankelijk van de mate
van agressiviteit kunnen bepaalde materialen niet zonder meer toegepast worden. In verband
met de keuze van de materialen dienen ook de grond en het grondwater te worden onderzocht op
agressiviteit, pH-waarde, gehalte aan vrij koolzuur en aan zouten zoals bijvoorbeeld chloriden,
sulfaten en combinaties van zouten. In eerste instantie kan worden getracht de zuurtegraad te
bepalen met indicatorpapier. In dit verband kan worden gewezen op de eventuele aanwezigheid van
potkleigronden, onder andere in Groningen (gebufferde sulfaatconcentraties), bruinkoolgronden,
onder andere in Limburg, zandgronden met humeuze bovenlaag (humuszuren) en zandgronden
met een hoog gehalte aan vrij koolzuur. De aantasting van de leidingen kan worden versterkt door
grondwaterstromingen of wisselende grondwaterstanden De agressiviteit van het omringend milieu
kan worden verminderd door het mengen van schelpen of kalk met de aanvulgrond of het beperken
van de grondwaterstroming langs de leiding door bijvoorbeeld het aanbrengen van kleidammen in de
sleuf.
De draagkracht van de leiding wordt bepaald door de wanddikte, de verhouding van de stijfheid van
de buis ten opzichte van die van de omringende grond en de zijdelingse steundruk. Het verdient
aanbeveling vooraf met de leverancier van de buizen hierover te overleggen.
119

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.4
Warmte
Een flexibele voorziening moet worden aangebracht daar waar verschil in grondbeweging optreedt,
ofwel in situaties waar sprake is van een sprongzakking (in zakkend gebied) zoals:
› Overgang van persing naar aanleg in open sleuf;
› Overgang lichte fundering naar normale grondslag;
› Overgang van (tijdelijke) voorbelasting naar normale grondslag.
In situaties waar sprake is van grondzakking en een niet zakkend object bovenlangs gekruist wordt
zoals:
› Riolering;
› Duiker.
In situaties waar wordt aangesloten op een object dat niet of minder zakt dan de aangesloten leiding
zoals:
› Stations en aangesloten gebouwen;
› Overgang naar kokers of tunnelbak.
Zettingsverschillen tot 30 mm per 10 meter tracélengte worden niet gezien als sprongzakking.
Voor het ontwerp van een voorziening bij sprongzakking zijn berekeningen noodzakelijk. Mogelijke
maatregelen zijn:
› Toepassen van Z- of U-bochten;
› Toepassen van overgangsplaten: betonnen platen onder de leiding die aan één zijde steunen op de
onderheide constructie;
› Het vergroten van de wanddikte van de leiding.
Onder zware componenten kan om gewicht op de ondergrond te beperken een polystyreenplaat
worden toegepast. Hierbij moet de tussen ruimte tussen plaat en leiding zodanig zijn dat de
grondwrijving intact blijft en de temperatuur van de mantelbuis niet te hoog wordt.
Om externe schade ten gevolge van lekken te voorkomen worden de buizen voorzien worden van een
lekdetectiesysteem.
De leidingen moeten goed toegankelijk zijn door het gebruik van ongebonden traditionele
ophoogmaterialen boven de leidingen.
Boomwortels kunnen de toegankelijkheid verminderen en de leidingen beschadigen.
Een warmteleiding bij voorkeur niet in de nabijheid van een bomenrij leggen.
Watertoevloed bij onderhoud moeten zoveel mogelijk beperkt worden door toepassing van
compartimentering.
Beschadigingen van kabels en leidingen door bijvoorbeeld scherpe voorwerpen of hoekig en grof
funderingsmateriaal moet worden voorkomen.
Grootschalige ingrepen moeten ongeveer 2 jaar van te voren vanwege de benodigde
voorbereidingstijd aangemeld worden. Hierbij dient ook rekening gehouden te worden met tijd voor
afstemmen met andere partijen en externe communicatie.
Achtegrondbeschrijving
Het verwarmen van gebouwen gebeurt in Nederland meestal met gas, dat is in veel gevallen de
beste keuze. Bij nieuwbouwprojecten en herstructuringsprojecten in de bestaande bouw kunnen
er lokale kansen zijn voor warmtelevering. Zeker met restwarmtebronnen in de buurt, biedt
een collectief systeem als warmtelevering uitstekende mogelijkheden om energie te besparen.
De bebouwingsdichtheid moet wel meer dan 30 woningequivalenten/ha zijn. In Nederland
zijn al 350.000 woningequivalenten aangesloten op warmtelevering. Ten opzichte van andere
energiebronnen levert warmtelevering een aanzienlijke reductie van de CO 2 -uitstoot.
Het warmteleveringssysteem onderscheidt drie subsystemen:
1. De warmteproductie-eenheden. Deze bestaan uit een hoofdproductie-eenheid die (rest)warmte
levert en hulpwarmteketels die alleen tijdens korte piekperioden van de totale warmtevraag in
bedrijf komen.
2. Het warmtetransport- en distributiesysteem. Bij grotere warmteleveringssystemen onderscheiden
we het primair warmte(transport)systeem en secundair warmtedistributiesysteem, gescheiden
door een warmtewisselaar in het onderstation. Vanuit de onderstations in de woonwijken gaat het
warme water naar de eindverbruiker.

Deel 3 - Hoofdstuk 3.4
Warmte
Leidraad Balans
3. Als de twee systemen niet zijn gescheiden, spreken we van een direct systeem. Een direct systeem
is goedkoper dan een indirect systeem en niet hydraulisch ontkoppeld. Hetzelfde water dat door
de centrale productie-eenheid stroomt, gaat dus ook naar de huisinstallatie bij de eindverbruiker.
De huisinstallatie bij de eindverbruiker. Deze zet het warme water om in de gewenste warmtevorm.
De belangrijkste toepassingen zijn ruimteverwarming en warm tapwater. In de utiliteitsbouw wordt
warmtelevering ook steeds meer gebruikt als energiebron voor koeling.
De aanvoer- en retourtemperaturen in het primaire en secundaire net van recentelijk ontworpen
warmteleveringssysteem liggen over het algemeen lager dan in de systemen van de jaren
tachtig. De huisinstallaties bij de eindverbruiker zijn tegenwoordig meestal 70°C/40°C-systemen
(aanvoertemperatuur 70°C, retourtemperatuur 40°C). Twintig jaar geleden waren dat veelal
90°C/70°C-systemen. De primaire systemen kunnen dus ook voor een lagere aanvoer-, en
retourtemperatuur worden ontworpen dan in het begin van de jaren tachtig (bijvoorbeeld 90°C /50°C
in plaats van 120°C /80°C).
In een onderstation staan naast andere voorzieningen (expansie, watersuppletie) ook (geregelde)
distributiepompen die de warmtedistributie naar de aangesloten woningen regelen. Eén onderstation
voorziet 200 tot 500 woningen van warmte.
Vroeger gebruikte men staal-in-staal-systemen en Lebith-systemen voor ondergrondse leidingen.
Het staal-in-staal-systeem, of glijdende systeem, is een stalen leiding met niet-hechtende
isolatiemantel tussen betonnen putten. De leiding bevat compensatoren voor het opvangen van
axiale spanningen. Het Lebith-systeem bevat twee stalen leidingen in een metalen bekisting die
gevuld is met een kurk-bitumenmengsel.
Bij nieuwe warmteleveringssystemen zet men tegenwoordig geprefabriceerde staal-PUR-PEleidingen
in. Staal-PUR-PE-leidingen, ook wel Verbonden Pijp Systeem (VPS) genoemd, bestaan uit
een stalen binnenleiding (mediumbuis) en een harde Polyethyleen (PE) buitenmantel met
daartussen een zeer goed isolerend Polyurethaan (PUR) schuim. Expansiebochten vangen
thermische uitzetting in het warmteleidingstysteem op. Doordat tegenwoordig de
watertemperaturen in de warmtesystemen lager zijn dan in de jaren tachtig, is het opvangen van
thermische uitzettingen minder problematisch geworden.
121

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.4
Warmte
Bij de aanleg van het ondergrondse warmtesysteem verbinden lasverbindingen de prefab staal-PUR-
PE-leidingen. De leidingen worden tegenwoordig vrijwel altijd voorzien van een lekdetectiesysteem.
Voor secundaire leidingen wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van kunststof: een
mediumbuis van Polybutheen, isolatiemantel van Polyetheenschuim en een mantelbuis van
Polyetheen.
Voor huisaansluitingen worden hoofdzakelijk leidingen van prefab-gecoat staal of kunststof
gebruikt.
In ieder warmteleveringssysteem treden warmteverliezen op. Deze zijn afhankelijk van verschillende
factoren:
› De technische toestand (isolatie, lekdichtheid) van het systeem.
› De watertemperaturen in het warmteleveringssysteem. Een verlaging van deze temperaturen leidt
tot geringere warmtenetverliezen.
Een indicatie voor het warmteverlies is 5-10 GJ/jaar per aansluiting. Dit geldt voor
ééngezinswoningen. Voor meergezinswoningen zijn de leidingverliezen per aansluiting lager.
Onderhoudsaspecten
Iedere vijf jaar wordt een warmteleiding gecontroleerd op lekkage. Belangrijke toestandsaspecten
met betrekking tot zetting in slappe bodems betreffen:
› Lekke en/of gescheurde leidingen en aansluitleidingen;
› Verplaatste verbinding (axiaal, radiaal en hoekverdraaiing).
› Oude warmteleidingen die niet meer beheerd worden bij voorkeur verwijderd.
Risico’s
Werkelijke zettingen wijken af van geprognotiseerde zettingen.
Bronnen
1. Informatie beschikbaar gesteld door ENECO Netbeheer BV, afdeling Asset Management
2. CoP Slappe Bodem kennisdocument, kabels en leidingen in zakkende bodem
3. CROW-publicatie 250, Graafschade voorkomen aan kabels en leidingen - Richtlijn zorgvuldig graafproces
4. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
5. Gemeente Amsterdam, Handboek ondergrondse infrastructuur en voorzieningen – Richtlijnen tracébepaling
6. NEN 1738, Plaats van leidingen en kabels in wegen buiten de bebouwde kom
7. NEN 1739, Plaats van leidingen en kabels in wegen binnen de bebouwde kom
8. Novem, Handboek Warmtelevering in de praktijk – een bron van informatie
9. NPR 3659, Ondergrondse pijpleidingen – Grondslagen voor de sterkteberekening
10. RIONED, Regie in de ondergrond, handreiking afstemming werkzaamheden kabels en leidingen
11. Studiecentrum verkeerstechniek, Kabels leidingen en boomwortels
12. www.senternovem.nl/warmtelevering/

3.5 Telecommunicatie
Deel 3 - Hoofdstuk 3.5
Telecommunicatie
Leidraad Balans
Levensduur
De technische levensduur van bovengenoemde bedrijfsmiddelen ligt tussen de 15 en 50 jaar. De
conditie van de kabel wordt periodiek gemonitord. Voor de koperkabels wordt gebruik gemaakt
van een automatisch meetsysteem met bepaalde parameterinstellingen. De referentie van de
parameterinstelling is internationaal bepaald. Vanuit de ITU (International Telecommunication
Union) en de CCITT (The international telegraph and telephone consultative committee) zijn er over
het hele technische werkveld richtlijnen opgesteld voor telecommunicatie operators waar ze aan
moeten voldoen.
Voor koperkabel is een belangrijke parameter de overspraak ook wel vreemde spanning genoemd.
Komt deze boven een bepaalde waarde dan wordt actie ondernomen om het transportniveau
te herstellen. Overspraak kan ontstaan omdat er bijvoorbeeld vocht in de kabel komt dan wel
vervorming van de kabelstructuur. De vochtinbreng kan diverse oorzaken hebben zoals beschadiging
door grondroeringen, deformaties door zettingen en corrosie van de kabel omdat deze bijvoorbeeld
in zure (veen)grond ligt. In zure grond komt het voor dat een koperkabel en ook lassen soms na 5 tot
10 jaar al zijn aangetast. Dit leidt dan tot lekken van de las c.q. volzuigen van de kabel met water.
Afhankelijk van de mate van aantasting worden dan delen van de kabel vervangen.
Het zuur kan bij loodkabel zowel de stalen mantel als de loodmantel aantasten. Als de stalen mantel
is aangetast heeft de kabel zijn mechanische bescherming verloren. Storingen kunnen dan ontstaan
door een geringe mechanische belasting van de kabel. Het zuur kan ook de loodmantel aantasten.
Deze wordt korrelig, krijgt haarscheuren en verliest de waterdichtheid. In dat geval ontstaat storing
door vochtinvloed.
De GPEW-kabel kan ook door zuur worden aangetast als de kunststof mantel is beschadigd.
Er ontstaan verhoudingsgewijs meer storingen als gevolg van zuurinwerking dan als gevolg van
zettingen.
Er vinden echter ook storingen plaats als vrachtauto’s of landbouwvoertuigen met de wielen naast
de weg komen en door diepe sporen de kabels beschadigen.
Naast storingen in de kabels in het netwerk zelf, kunnen er bij de huisaansluitingen ook storingen
door zettingen ontstaan. De storing ontstaat omdat de aansluiting uit de las wordt getrokken, de
invoerkabel in de meterkast vast is bevestigd en er relatief weinig speelruimte is.
Van een koperkabel wordt de storingshistorie en daarmee de trendontwikkeling bijgehouden. Als
er teveel storingen op een kabeltraject plaatsvinden, wordt er op basis van een financiële kostenbatenanalyse,
dan wel vanuit een functionele analyse inzake toekomstvisie op het betreffende
netwerkgedeelte al of niet tot vervanging worden overgegaan.
Bij de monitoring van glasvezelkabels zijn er twee belangrijke parameters: de demping van het
glas en de bitfoutenkans ook wel de bit error rate (BER) genoemd. De demping is een maat voor de
veroudering van de kabel, dan wel andere invloeden, zoals vochtindringing. Beide parameters worden
continu gemeten en bewaakt. Een signalering op één van deze parameters is aanleiding om tot actie
over te gaan.
Een afweging tussen ophalen dan wel vervangen wordt alleen gemaakt als het aantal storingen per
jaar naar een bepaald aantal keren gaat. Vervanging van kabels als gevolg van ligging in zure grond
geschiedt alleen als de kabel is aangetast en vervanging echt noodzakelijk is.
123

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.5
Telecommunicatie
Criteria ten behoeve van het afweegmodel
Omdat het aantal storingen maatgevend is voor de afweging tussen ophalen en (gedeeltelijk)
vervangen zijn geen criteria gedefinieerd ten behoeve van het afweegmodel.
Ontwerpaspecten
Bij het netontwerp reeds rekening houden toekomstige uitbreidingen en wijzigingen in het gebruik.
Afhankelijk daarvan, inzicht, ervaring en de te verwachte trends in transportbehoefte in signalen
wordt daar een net op ontworpen met gebruikmaking van steeds meer glasvezelkabel.
Door de toenemende breedbandbehoefte wordt de technische levensduur van een koperkabel
ingehaald door de glasvezelkabel. Dit komt omdat koper een veel beperktere bandbreedte heeft dan
een glasvezelkabel, oftewel het glas kan meer informatie transporteren dan koper.
Kenmerkend voor de glasvezelkabel, welke in een hdpe-buis wordt gelegd, is dat het gewicht zeer
laag is ten opzichte van koperkabels. Verder kunnen glasvezelkabels over zeer grote lengte gelegd
worden zonder dat daar lassen tussen zitten. Als er geen aftakkingen zijn kan dit zelfs tot over 3 tot
4 kilometer plaatsvinden. De grootte van de haspel is dan de beperkende factor. Verder kunnen de
signalen grote afstanden overbruggen zonder dat er ondergrondse versterking nodig is.
Een afstandoverbrugging van 70 tot 80 kilometer is in de praktijk gebruikelijk. Bij glasvezelkabel
spelen twee factoren een rol ten aanzien van het opvangen van zettingen. Ten eerste wordt bij aanleg
een glasvezelkabel niet strak in een hdpe-buis gelegd. Ook de buis zelf ligt niet geheel strak in de
grond. Dit houdt in dat bij zetting van de grond er enige speelruimte is. Bij trekbelasting als gevolg
van zettingen kan het voorkomen dat dit niet voldoende is en dat hdpe-buizen uit de koppelingen
schieten. Afhankelijk van de hoeveelheid speelruimte in de glasvezelkabel zal deze wel of niet intact
blijven. Voor glasvezelkabels worden gezien het voorgaande geen speciale voorzieningen getroffen.
Bij de koperkabel is de las de zwakste schakel. Met name in slappe bodem komt er op de las de
nodige trekkracht te staan. Bij de GPEW- en de GPE-kabel werden in het verleden spuitlassen
gebruikt. Via een tweecomponent-mengsel vond de verharding plaats. Echter, het kwam te vaak voor
dat de verharde component niet homogeen was. Er zaten bijvoorbeeld luchtbelletjes in. De las was
niet sterk genoeg en breuk kwam te veel voor.
Bij de GPLK werden in het verleden loodlassen gebruikt. Met een ijzeren omsluiting werd de loden las
omsloten. Echter door de trekkracht trad er in de loop van de tijd vloeiing van het lood op en kwam
er alsnog vocht in. De ervaring was dat de relatief zware 450x4 minder vaak op de lassen storing gaf,
dan de kabels met kleinere diameter van de 30x4 en 20x4 waarvan de las vaker defect ging.
Tegenwoordig worden alleen nog maar krimplassen gebruikt. Bij de krimplas wordt ook het pantser
degelijk omsloten. De ervaring, tot nu toe, is dat deze lasmethode heel betrouwbaar is. De tijd moet
nog uitwijzen of deze lastechniek echt betrouwbaarder is.
De kabelkasten in het toegangsnet kunnen van kunststof dan wel steen en/of beton zijn. Bij grote
zettingen worden de stenen en/of betonnen kasten op palen gefundeerd.
De ligging van de kabels geschiedt volgens de gangbare normen, NEN 1738 en NEN 1739, dan wel
volgens eigen richtlijnen of van de gemeente zelf. De diepteligging kan belemmerd worden door
diverse factoren. Hierbij valt te denken aan de aanwezigheid van boomwortels en aan beperkte
ruimte vanwege de grote hoeveelheid aanwezige kabels en leidingen.
Achtegrondbeschrijving
Het totale ondergrondse telecommunicatienet in Nederland heeft een kabellengte van meer dan
900.000 kilometer. Hiervan is ongeveer 25% glasvezelkabel met hdpe-buis en de rest is koperkabel,
zowel ‘twisted-pair’ (geïsoleerde kopergeleiders, paarsgewijs gedraaid) als coaxiaal (één geïsoleerde
koperen draad). Door de verglazing van het netwerk neemt het aandeel glasvezelkabel snel toe.
De fysieke opbouw van het telecommunicatienet kent drie structuren, te weten: maas-, ster- en
ringvormig. Het kopernetwerk is met name stervormig opgebouwd. Het glasvezelnet heeft de
combinatie van deze drie vormen. Het transport van telecommunicatiesignalen gaat via een
transportnetwerk en een toegangsnetwerk. Dit laatste netwerk biedt toegang aan gebruikers.
Voor de beeldvorming is hieronder een korte beschrijving gegeven van een mogelijke opbouw van het
toegangsnetwerk.

Deel 3 - Hoofdstuk 3.5
Telecommunicatie
Leidraad Balans
Het opgaande signaal van de klant wordt via koperkabels gerouteerd naar de dichtstbijzijnde
nummercentrale (NR-centrale). Daar wordt het signaal digitaal omgezet en via het internode
(verbinding) getransporteerd. In onderstaande figuur is dit toegangsnetwerk voor een koperkabelnet
weergegeven. Omgekeerd, vanuit de nummercentrale gaan koperkabels richting de gebruiker.
Via straatkasten en ondergrondse lassen, vindt er reductie van het aantal koperaders plaatst.
De koperkabels welke uit de NR-centrale komen bestaan vaak uit 900 aderparen (dubbeldraden),
verkort weergegeven met 450x4. Deze 450x4 vertakt zich, zie ook onderstaand schema, ergens
in het gebied in drie koperkabels van 150x4. De 150x4 gaat naar een straatkast zijnde een
kabelverdeler. Deze is van steen en/of beton dan wel van kunststof.
Veel zakelijke gebruikers zijn aangesloten op een toegangsnet van glasvezelkabel. In het volgende
schema is, enigszins vereenvoudigd en beeldvormend, weergegeven hoe zij gerouteerd worden
naar een de dichtstbijzijnde nummercentrale. In verband met leveringszekerheid is het Primaire
aansluitnet (PAN) een ring en zijn het Secundaire Aansluitnet (SAN) en het Tertiaire Aansluitnet
(TAN) hoefijzervormig. De klant is op het TAN aangesloten.
De PAN-knooppunten zijn bovengronds en gemaakt van steen op een betonnen ondergrond. De SAN-
en TAN-knooppunten liggen meestal ondergronds.
125

Leidraad Balans Deel 3 - Hoofdstuk 3.5
Telecommunicatie
Het kopernetwerk bevat diverse kabeltypen. Er zijn gepantserde en ongepantserde kabels. Bekende
typen zijn;
› de GPLK, zijnde de gepantserde papierlood kabel.
› de GPE, zijnde de gepantserde polyetheenkabel;
› de GPEW, zijnde de gepantserde polyetheenkabel met waterstop
› de PE, zijnde de polyetheenkabel.
De GPLK heeft papier als isolatie om de koperaders. Via een slimme opbouw van de kabel heeft
deze gunstige transmissie eigenschappen gekregen. Het lood dient tegen de vochtinwerking en het
pantser voor bescherming. Dit pantser kan een laag van bandstaal zijn, dan wel lagen van metalen
ronde of trapeziumvormige draden. De buitenlaag is een pek/bitumenlaag ter bescherming van het
ijzer en lood. De (G)PE-kabel heeft geen lood omdat PE normaalwaterbestendig is.
Koperkabels kunnen 900 dubbeldraden bevatten (aangegeven met 450x4), of 150x4, 50x4, 30x4,
20x4, 12x4, etc. Bij aansluitingen van de gebruiker wordt gewoonlijk een kabel(tje) met 4 draden
naar binnengebracht.
Het glasvezelnetwerk kent ook diverse typen. In principe zijn glasvezelkabels ongepantserd.
Het komt soms bij waterovergangen voor dat de glasvezelkabel gepantserd is. De eerste soorten
glasvezelkabels hadden 6 vezels. Deze vezels waren samen met twee koperdraadjes om een metalen
kern geslagen. Hieromheen zat een aluminium scherm en de buitenkant was van hdpe (high density
polyetheen). Vrij snel is daarna overgegaan op 12, 24, 48 en 96-vezelige kabels. Sinds een paar jaar
worden alleen maar metaalvrije glasvezelkabels gelegd. In (niewbouw-)wijken is een begin gemaakt
met de aanleg van hybride kabels. Deze bevatten zowel koperdraadjes als glasvezelparen.
Glasvezelkabels worden gelegd (ingeblazen) in hdpe-buizen. Deze buizen hebben een diameter van
16, 25, 32, 40, 50 en 63 millimeter. In het TAN en zakelijke markt worden de eerste twee gebruikt.
In het overige netwerk de andere diameters.
Onderhoudsaspecten
Zie ook de beschrijving bij het onderwerp Levensduur.
Oude telecommunicatie en CAI-kabels die technisch niet meer worden gebruikt bij voorkeur
verwijderen. Dit vindt plaats in combinatie met andere werkzaamheden.
Risico’s
Werkelijke zettingen wijken af van geprognotiseerde zettingen.
Door onvoldoende ordening in kabels is ophalen van kabels niet mogelijk.
Koperkabels hebben een hoger storingsrisico in zure gronden als gevolg van aantasting van de
kabels en lassen.
Grondroeringen veroorzaken een (veel) groter risico op kabelschade dan zettingen in de ondergrond.
Bronnen
1. Informatie beschikbaar gesteld door KPN
2. CoP Slappe Bodem kennisdocument, kabels en leidingen in zakkende bodem
3. CROW-publicatie 250, Graafschade voorkomen aan kabels en leidingen - Richtlijn zorgvuldig graafproces
4. Gemeente Amsterdam, Handboek ondergrondse infrastructuur en voorzieningen – Richtlijnen tracébepaling
5. NEN 1738, Plaats van leidingen en kabels in wegen buiten de bebouwde kom
6. NEN 1739, Plaats van leidingen en kabels in wegen binnen de bebouwde kom
7. RIONED, Regie in de ondergrond, handreiking afstemming werkzaamheden kabels en leidingen
8. Studiecentrum verkeerstechniek, Kabels leidingen en boomwortels
9. www.vecai.nl

Deel 3 - Hoofdstuk 3.5
Telecommunicatie
Leidraad Balans
127

Materialen
Leidraad BaLans
deeL 4

Leidraad Balans Deel 4 - Hoofdstuk 4.1
Beton
DEEL IV Materialen
De Balans applicatie maakt voor kabels en leidingen geen onderscheid in de materialen, waarmee
deze vervaardigd zijn. Ter referentie is dit deel toegevoegd aan de leidraad dat over de verschillende
mogelijke materialen van kabels en leidingen gaat.
4.1 Beton
Beschrijving
Leidingssystemen waarin betonnen buizen worden toegepast, zijn in het algemeen ontworpen voor
het transport van waterige vloeistoffen zoals drinkwater, afvalwater, koelwater, ruwwater, rioolwater
enz. Bij deze systemen worden twee typen systemen onderscheiden:
› Drukloze of vrij-verval sytemen;
› Systemen met inwendige druk opgewekt door pompen of hooggelegen reservoirs.
Hierbij wordt opgemerkt dat drukloze systemen niet ontworpen zijn om door inwendige druk te
worden belast. Voor beproeving van (nieuw aangelegd) leidingwerk wordt soms een proefstuk van
0,05 MPa (5 meter waterkolom) gehanteerd. De systemen met inwendige druk kennen een maximale
bedrijfsdruk tussen 0,5 MPa en 1,0 MPa.
Betonnen buisleidingen worden opgebouwd uit losse buiselementen variërend in lengte van
minimaal 2,0 m tot en met maximaal 6,0 m.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
Zettingsverschillen zijn van belang voor de sterkteberekening van de leiding. In ‘Integraal ontwerp
leidingen en riolen’ wordt voor zettingsberekeningen met de methode Koppejan een gemiddelde
modelonzekerheid ingeschat van 0,9 en een variatiecoëfficiënt van 0 (de variatie is opgenomen in de
samendrukkingseigenschappen);
Voor ontwerp- en uitvoeringsaspecten bij betonnen leidingen wordt verwezen naar de norm NEN
3650 – Eisen voor buisleidingsystemen.
Bronnen
1. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
2. NEN 3650-4:2004: Eisen voor buisleidingsystemen – deel 4: beton, december 2004

4.2 Staal
Deel 4 - Hoofdstuk 4.2
Staal
Leidraad Balans
Beschrijving
Stalen buizen zijn en worden in Nederland toegepast voor transportleidingen voor diverse media
en voor distributieleidingen voor water, warmte en gas, veelal in situaties waar grote belastingen
(kunnen) optreden.
Ontwerp en uitvoeringaspecten
› Zettingsverschillen zijn van belang voor de sterkteberekening van de leiding. In ‘Integraal ontwerp
leidingen en riolen’ wordt voor zettingsberekeningen met de methode Koppejan een gemiddelde
modelonzekerheid ingeschat van 0,9 en een variatiecoëfficiënt van 0 (de variatie is opgenomen in
de samendrukkingseigenschappen);
› Wanneer de weerstand van de grond te gering is voor de opvang van spatkrachten kan die door
een verankeringsconstructie worden opgevangen of door toepassing van trekvaste verbindingen.
In slappe gronden is een verankeringsconstructie minder geschikt in verband met zettingen en
heeft de oplossing met trekvaste verbindingen de voorkeur;
› Voor ontwerp- en uitvoeringsaspecten bij stalen leidingen wordt verwezen naar de normen NEN
3650 – Eisen voor buisleidingsystemen en NEN 7244 – Gasvoorzieningssytemen, leidingen tot en
met 16 bar.
Bronnen
1. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
2. NEN 3650-2, Eisen voor buisleidingsystemen – deel 2: staal
3. NEN 7244-1, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 1: Algemene functionele eisen
4. NEN 7244-3, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 3: Specifieke functionele eisen voor staal
5. NEN 7244-6, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 6: Specifieke functionele eisen voor
aansluitleidingen
131

Leidraad Balans Deel 4 - Hoofdstuk 4.3
4.3 Gietijzer
Gietijzer
Beschrijving
Gietijzer is een ijzerlegering met een hoog koolstofgehalte (tot 4,0 gewichtsprocent). Grijs gietijzer
heeft vrijwel geen vloeitraject en heeft dus een bros gedrag, nodulair (ductiel) gietijzer een taai
gedrag.
Leidingsystemen waarin gietijzeren buizen worden toegepast, worden in het algemeen gebruikt voor
het transport van waterige vloeistoffen (zoals drinkwater, afvalwater, koelwater, ruwwater, rioolwater
enz.) en aardgastransport en –distributie onder lage druk ( 1,6 MPa).
Gietijzeren buisleidingen bestaan uit losse buiselementen met een mof- spieverbinding of
flensverbinding. De buiselementen moeten beschermd worden tegen in- en/of uitwendige corrosie.
De buisverbindingen moeten water- en/of gasdicht worden uitgevoerd. De verbindingen moeten
hierbij ook bestand zijn tegen de druk die in de leidingen aanwezig is. Rubberring verbindingen
zijn in staat een (geringe) toegelaten hoekverdraaiing te ondergaan, ook de trekvaste uitvoering.
Flensverbindingen zijn starre verbindingen. Verbindingen waarbij de buiselementen aan elkaar
zijn gelast met stompe lassen of hoeklassen zijn voor toepassing in buisleidingsystemen niet
toegestaan.
Constructieve en uitvoeringsaspecten
› Zettingsverschillen zijn van belang voor de sterkteberekening van de leiding. In ‘Integraal ontwerp
leidingen en riolen’ wordt voor zettingsberekeningen met de methode Koppejan een gemiddelde
modelonzekerheid ingeschat van 0,9 en een variatiecoëfficiënt van 0 (de variatie is opgenomen in
de samendrukkingseigenschappen);
› Wanneer de weerstand van de grond te gering is voor de opvang van spatkrachten kan die door
een verankeringsconstructie worden opgevangen of door toepassing van trekvaste verbindingen.
In slappe gronden is een verankeringsconstructie minder geschikt in verband met zettingen en
heeft de oplossing met trekvaste verbindingen de voorkeur;
› Voor ontwerp- en uitvoeringsaspecten bij gietijzeren leidingen wordt verwezen naar de normen
NEN 3650 – Eisen voor buisleidingsystemen en NEN 7244 – Gasvoorzieningssytemen, leidingen
tot en met 16 bar.
Bronnen
1. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
2. NEN 3650, Eisen voor buisleidingsystemen - deel 5: Gietijzer
3. NEN 7244-1, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 1: Algemene functionele eisen
4. NEN 7244-4, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 4: Specifieke functionele eisen voor
nodulair gietijzer
5. NEN 7244-6, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 6: Specifieke functionele eisen voor
aansluitleidingen

4.4 Kunststof
Deel 4 - Hoofdstuk 4.4
Kunststof
Leidraad Balans
Beschrijving
Leidingsystemen waarin kunstofbuizen worden toegepast, worden over het algemeen gebruikt
voor het transport van vloeistoffen (zoals drinkwater, afvalwater, koelwater, ruwwater, rioolwater,
brandbluswater enz..) en aardgastransport en –distributie onder lagedruk (≤ 1,6 MPa).
Bij kunststoffen is er onderscheid gemaakt tussen thermoplastische en thermohardende
kunststoffen.
Thermoplastische kunststof zoals polyvinylchloride (PVC), polyetheen (PE) en polypropeen (PP)
wordt gebruikt bij de vervaardiging van thermoplastische buizen en hulpstukken. Thermohardende
hars zoals polyester, vinylester en epoxy wordt in combinatie met glasvezelbewapening
eventueel vulstof gebruikt voor de vervaardiging met glasvezel versterkte kunststof (GVK-)buizen
en hulpstukken. Met glasvezel versterkte kunststof (GVK-) buizen gedragen zich anders dan
thermoplastische buizen qua sterkte, stijfheid en lange duurbelasting. Dit gedrag komt voort uit het
verschil in materiaalopbouw; het (min of meer) homogene thermoplastische buismateriaal versus
het composietmateriaal uit hars en glasvezel van de GVK-buis.
Ontwerp en uitvoeringaspecten
› Zettingsverschillen zijn van belang voor de sterkteberekening van de leiding. In ‘Integraal ontwerp
leidingen en riolen’ wordt voor zettingsberekeningen met de methode Koppejan een gemiddelde
modelonzekerheid ingeschat van 0,9 en een variatiecoëfficiënt van 0 (de variatie is opgenomen in
de samendrukkingseigenschappen);
› Wanneer de weerstand van de grond te gering is voor de opvang van spatkrachten kan die door
een verankeringsconstructie worden opgevangen of door toepassing van trekvaste verbindingen.
In slappe gronden is een verankeringsconstructie minder geschikt in verband met zettingen en
heeft de oplossing met trekvaste verbindingen de voorkeur;
› Voor ontwerp- en uitvoeringsaspecten bij kunststof leidingen wordt verwezen naar de normen
NEN 3650 – Eisen voor buisleidingsystemen en NEN 7244 – Gasvoorzieningssytemen, leidingen
tot en met 16 bar.
Bronnen
1. Delft Cluster, Integraal ontwerp leidingen en riolen – Grondmechanische randvoorwaarden
2. NEN 3650, Eisen voor buisleidingsystemen - deel 3: Kunststoffen
3. NEN 7244-1, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 1: Algemene functionele eisen
4. NEN 7244-2, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 2: Specifieke functionele eisen voor
polyetheen
5. NEN 7244-5, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 5: Specifieke functionele eisen voor
slagvast pvc
6. NEN 7244-6, Gasvoorzieningsystemen - Leidingen tot en met 16 bar - Deel 6: Specifieke functionele eisen voor
aansluitleidingen
133

...en dan de juiste balans vinden
tussen..

Afwegingsmodel
Leidraad BaLans
deeL 5

Leidraad Balans Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
DEEL V - Afwegingsmodel
Aan de afweging die in de Balans applicatie gemaakt wordt, ligt een multi criteria analyse ten
grondslag. In dit deel wordt het basisprincipe achter de gebruikte multicriteria analyse uitgelegd.
Algemeen
In de Balans applicatie kunnen verschillende varianten worden gegenereerd voor verschillende
ophoogstrategieen. De verschillende varianten worden afgewogen op drie hoofdcriteria. Deze criteria
dienen nader door de toekomstige gebruikers te worden vast gesteld. Vooralsnog zijn aangehouden
kosten, milieu en veiligheid/overlast. Deze drie hoofdcriteria kunnen nader worden
onderverdeeld.
De kosten worden voor elk van de verschillende alternatieven bepaald voor een bepaalde periode.
De duur van deze periode wordt door diegene die de afweging uitvoert vastgesteld.
De kosten gedurende deze periode zijn, de kosten van het verwijderen van de huidige constructie,
het uitvoeren van de reconstructie vervolgens, indien relevant, de opeenvolgende kosten van het
ophogen van de straat en het reguliere onderhoud zoals het vervangen van de klinkers vanwege
slijtage. De kosten hiervan worden aan de hand van een rentevoet teruggerekend naar een vast
tijdstip, bijvoorbeeld het moment van de eerste reconstructie.
Het vaststellen van het aantal maal en tijdstip waarop voor de afzonderlijke varianten wederom
ophogen noodzakelijk is, volgt uit het berekende ophoogprogramma
Voor een goed vergelijk dienen de verschillende alternatieven tot in dezelfde mate van detail te
worden uitgewerkt. Na het vaststellen van de kosten voor de verschillende strategieën dienen
de scores voor de andere twee hoofdcriteria, milieu en overlast / veiligheid te worden uitgewerkt.
Vervolgens kan met behulp van een multi criteria analyse de drie hoofdpunten onderling worden
vergeleken en de afweging worden uitgevoerd. Het uitvoeren van de afweging wordt nader toegelicht
in het volgende hoofdstuk, waar de werking van de afwegingsmodule wordt toegelicht.
De algemene informatie ten behoeve van het afwegen:
› Door de gebruiker bepaald
› periode waarover de kosten worden vergeleken
› weegfactoren voor de afweegcriteria
In het model aanwezig
› rentevoet
› afweegcriteria
Afweegmethode
Na het uitvoeren van de berekeningen aan de hand waarvan de onderhoudcycli zijn vastgesteld
worden de verschillende onderhoudsstrategieën afgewogen. Voor het uitvoeren van de afweging zal
worden aangesloten bij het CROW afwegingmodel wegen.
De drie hoofdcriteria in het CROW model zijn kosten, milieu en overig. Het criterium overig bestaat
uit veiligheid, overlast, etc. Voor dit model zijn de drie criteria nog niet definitief vastgesteld wat de
drie hoofdcriteria zijn. Op korte termijn zal in overleg met de groep toekomstige gebruikers de drie
criteria worden ingevuld. In dit rapport wordt voor de verdere uitwerking van de afweegmodule de
drie criteria uit het CROW model aangehouden.
In de onderstaande tekst worden de drie hoofdcriteria nader toegelicht. Elk van de drie criteria
worden nader onderverdeeld in subcriteria. Bij elk van de hoofdcriteria dient de gebruiker een
eigen vrij in te vullen subcriterium ter beschikking te hebben.

Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
Leidraad Balans
Kosten
De kosten voor aanleg en reconstructie volgen uit de ontwerpmodule. In deze module wordt de
constructie ontworpen, het aantal maal dat reconstructie nodig is en de bijbehorende materiaal
hoeveelheden. De kosten die hiervoor nodig zijn worden teruggerekend naar een vast prijspeil
met behulp van een verwachte rentevoet. De kosten voor aanleg en reconstructie bestaan uit:
afbreken bestaande constructie;
› Afvoer materialen;
› Nieuw materiaal;
› Reconstructie weg;
› Momenten van ophogen;
› Ophogen / vervangen riolering;
› Momenten van ophogen / vervangen riolering;
› Bijkomende kosten (door gebruiker in te vullen).
Voor elk van de reconstructie momenten, die volgen uit het zaagtand verloop die bij het ontwerp
is vastgesteld worden deze kosten bepaald. Uit het ophoogschema volgt de data waarop
reconstructie wordt verwacht. Met behulp van een rentevoet kunnen de kosten van elk van de
reconstructie worden teruggerekend naar een vast prijspeil. De kosten tegen dit vaste prijspeil
van de verschillende varianten worden met elkaar vergeleken.
Behalve de kosten van de eerste reconstructie en de daarop volgende momenten van onderhoud
dienen ook de kosten van klein onderhoud te worden meegenomen. Onder de kosten van het kleine
onderhoud wordt verstaan de slijtage van het wegdek, straat meubilair en dergelijke. Deze kosten
zijn afhankelijk van het gekozen ontwerp. Voor de verschillende varianten in combinatie met
verschillende grondopbouwtypen zijn ervaringsgegevens beschikbaar. Binnen de gemeente kunnen
eigen ervaringsgegevens beschikbaar zijn. Dit gaat om bedragen die gemiddeld per jaar aan wegen
in woonwijken worden uitgegeven. Hierbij moet worden opgelet dat deze ervaringsgegevens niet een
deel van het grote onderhoud, de reconstructie bevatten. Bij het toekennen van de scores op dit punt
kan gebruik gemaakt worden van bedragen of gebruik worden gemaakt van het toekennen van
++, +, 0, - of --.
De subcriteria bij onderhoudskosten zijn:
› Slijtage wegconstructie
› Vervanging straat meubilair
› Kosten door de gebruiker zelf in te vullen
Milieukosten
Conform de afweging in het CROW afwegingsmodel wegen worden de milieukosten als een
van de drie hoofdcriteria in de afweging meegenomen. De milieukosten bestaan uit de kosten
voor het belasten van het milieu bij gebruik van materialen. Hierbij kan gedacht worden aan de
milieuschade die ontstaat bij het winnen van het materiaal uit de mijn, of de milieuschade die
ontstaat bij het transport van het materiaal naar de plaats van bestemming.
Voor het vaststellen van milieuschade wordt gebruik gemaakt van een database waarin van alle
beschikbare materialen de milieukosten zijn opgenomen. In het CROW afwegingsmodel wegen
is reeds een dergelijke database aanwezig. In deze database zijn nog niet alle materialen die
voor ophogen van wegen in woonwijken beschikbaar zijn aanwezig. Voor het toepassen van
deze database voor het afwegingsmodel wegen in woonwijken zal deze dus moeten worden
uitgebreid met nieuwe materialen.
Naast milieuschade door aanvoer van nieuw materiaal is er ook milieuschade als gevolg van
afvoer en storten van de oude wegfundering. Ook deze kosten dienen in de database
beschikbaar te zijn.
137

Leidraad Balans Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
Veiligheid en overlast
Bij hinder en overlast wordt een onderverdeling gemaakt naar:
› Beschikbaarheid wegconstructie
› Uitvoeringsduur
› Risico’s uitvoering
› Mogelijkheden voor wegomlegging
› Geluidsoverlast
› Bereikbaarheid kabels en leidingen
› Hinder door de gebruiker zelf in te vullen
Door de gebruiker worden de score’s toegekend in de vorm van ++, +, 0, - of - - .
Multi Criteria Analyse (MCA)
De drie hoofdcriteria zijn niet rechtstreeks met elkaar te vergelijken. Om toch een afweging te
kunnen maken wordt gebruik gemaakt van de Multi Criteria Analyse, MCA. Hiertoe worden
eerst de scores per hoofdcriteria uitgewerkt.
Voor de kosten van aanleg en reconstructie geldt dat deze rechtstreeks met elkaar te vergelijken
zijn. Het optellen van de kosten teruggerekend naar een vast prijspeil voor elk van de reconstructies
leveren de kosten op per variant. De variant met de laagste kosten is voor het aspect kosten de
optimale variant. Na het berekenen van de kosten worden de alternatieven gerangschikt naar kosten
van de duurste aflopend naar de goedkoopste. De duurste krijgt de score 100, de variant waarvan de
kosten slechts 80% van de kosten van de duurste heeft krijgt de score 80 enzovoorts. Op deze wijze
worden de scores voor het criterium kosten vast gesteld.
Voor het aspect klein onderhoud wordt gewerkt met ervaringsgegevens deze zijn dus op een
andere wijze bepaald als de kosten van aanleg en reconstructie en worden daarom niet
rechtstreeks met de kosten voor aanleg en reconstructie vergeleken.
Door gebruiker bepaalde afweging
Bij het toekennen van de score voor dit onderdeel kan worden gekozen om of de kosten in te vullen of
een score aan de hand van de +’en en –‘ en in te vullen. Indien gebruik gemaakt wordt van de optie
waarbij de kosten worden ingevuld kan een score per variant worden gevonden op dezelfde wijze als
voor het aspect kosten voor aanleg en reconstructie. Indien voor de variant met + en – wordt gekozen
zullen deze eerst onderling vergeleken moeten worden.
Hiertoe wordt de toegekende score omgezet in getallen. De laagste score, - - , krijgt de waarde 100,
de score – de waarde 75, de score 0 de waarde 50, de score + de waarde 25 en ++ de waarde 0. Op
deze wijze krijgt de optimale variant de laagste score conform de score toekenning van de kosten
voor aanleg en reconstructie. Per variant wordt nu de waarde van de toegekende scores bepaald.
Omdawaarde per variant voor het hoofdcriterium kosten voor klein onderhoud groter zijn dan 100.
Voor de definitieve score voor het criterium kosten van klein onderhoud zal dan ook opnieuw
scores worden toegekend zodat de maximale waarde voor dit criterium vergelijkbaar is met de
maximale waarde voor de andere criteria. De verschillende varianten worden gerangschikt op
volgorde van toegekende oude scores. De variant met de hoogste oude score krijgt de nieuwe
score 100. De daarop volgende variant krijgt de score mee in overeenstemming met het
percentage: Oude score max / oude score variant i × 100.
Criteria hinder en overlast
Voor het criterium hinder en overlast zal eveneens een goede onderlinge vergelijkbare score moeten
worden bepaald. Voor de verschillende subcriteria zijn eerst door de gebruiker de scores in de vorm
van ++, +, 0, -, - - toegekend. Deze worden eerst naar waarden omgezet waarbij - - overeen komt

Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
Leidraad Balans
met de waarde 100, - met de waarde 75, 0 met de waarde 50, + met de waarde 25 en ++ met de
waarde 0. Voor dit geval zal niet elke subcriterium even belangrijk zijn. Door de gebruiker wordt
aan de afzonderlijke criteria een waarde toegekend. Dit kan elk willekeurig getal groter dan 0 zijn.
In het geval dat de waarde 0 wordt toegekend wordt het subcriterium in de afweging niet verder
meegenomen.
De verhouding van de toegekende waarden dient overeen te komen met de verhouding van het
belang dat de gebruiker hecht aan de criteria. Dus als het eerste criterium tweemaal belangrijker is
dan het tweede criterium dient de waarde van het eerste criterium tweemaal groter te zijn dan die
van het tweede criterium.
Vervolgens wordt de waarde van de score vermenigvuldigd met de waarde toegekend aan de
subcriteria. Per variant worden de vermenigvuldigen van de waarden van de scores en de
bijbehorende subcriteria opgeteld. Voor elk van de varianten is dan een optelsom bepaald. Om de
optelsom van de varianten te vergelijken met de scores uit de voorgaande criteria. Hiertoe wordt
opnieuw de scores in de range van 100 tot 0 toegekend aan de verschillende varianten.
Vergelijking en hoofdcriteria
Nu voor elk van de drie hoofdcriteria voor elk van de varianten een score in de range van 0 tot
100 heeft gekregen kunnen ze onderling vergeleken worden. Echter niet voor elke situatie en
voor iedere gebruiker is de onderlinge verhouding tussen de hoofdcriteria gelijk. Ook hier worden
waarden toegekend aan de drie criteria. Deze waarden worden hierna weegfactoren genoemd.
De gezamenlijk een optelsom van de weegfactoren is 100 en hun onderlinge verhouding dient de
verhouding van het belang van de criteria te weer spiegelen. Voor de definitieve score per variant
wordt nu de weegfactor van de criteria vermenigvuldigd met hun score. De optelsom van deze drie
vermenigvuldigingen levert de score per variant op. De variant met de laagste score is de optimale
variant.
Het is van belang om goed inzicht te hebben in de keuze van de weegfactoren. Als voor een geringe
aanpassing in de weegfactoren nog steeds dezelfde constructie de optimale constructie is, is er
sprake van een robuuste keuze. Als er voor een geringe afwijking in weegfactoren een totaal andere
constructie de optimale blijkt is er geen sprake van een robuuste keuze. Om dit te controleren wordt
voor elke set weegfactoren, afgerond in vijftallen, de scores van de varianten uitgerekend en de
optimale variant bepaald. Vervolgens worden de resultaten in een driehoek diagram weergegeven.
Dit geeft visueel inzicht in de invloed van de weegfactoren op de gemaakte keuze, de robuustheid van
de afweging.
Voorbeeld
Voor de uitvoering van een reconstructie in een woonwijk zijn vier varianten nader onderzocht.
Het gaat hier om de varianten:
› Reconstructie in zand
› Toepassen EPS
› Reconstructie in argex
› Reconstructie in bims
Voor dit voorbeeld kan men er vanuit gaan dat voor elk van deze varianten een zettingsvoorspelling
uitgevoerd aan de hand waarvan de momenten van reconstructie zijn vastgesteld. Hiermee een
ontstaat een ophoogschema voor elk van de varianten. In de onderstaande tekst wordt voor elk van
de hoofdcriteria de score vastgesteld.
Hoofdcriterium kosten:
a) subcriterium kosten reconstructie
Omdat het hier een globaal voorbeeld ter illustratie van de afweegmethode betreft is alleen een
bedrag voor de totale kosten genoemd. Voor een echte case worden uiteraard de kosten van elk
onderdeel ingevuld.
139

Leidraad Balans Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
variant 1 variant 2 variant 3 variant 4
afbreken huidige constructie (eenmalig)
afbreken voorgaande constructie
afvoer materialen
nieuw materiaal
reconstructie weg
reconstructie riolering
bijkomende kosten (door gebruiker in te
vullen)
totaal per reconstructie € 450 000 € 350 000 € 400 000 € 500 000
b) subcriterium kosten klein onderhoud
De kosten van klein onderhoud, slijtage e.d. worden hier in relatieve termen ingevuld.
variant kosten klein onderhoud
1 --
2 +
3 -
4 -
c) subcriterium: vrij door de gebruiker zelf in te vullen
Van dit subciterium wordt hier verder geen gebruik gemaakt.
Vaststellen score voor hoofdcriterium kosten. Voor de verschillende subcriteria worden de scores
in termen van 0 tot 100 toegekend. Hierbij krijgt de slechts scorende variant de hoogste score.
Vervolgens worden de scores van beide subcriteria opgeteld en wordt op vergelijkbare wijze de
eindscore toegekend.
variant
score kosten
reconstructie
score kosten klein
onder-houd
totale score eindscore
1 90 100 190 100
2 70 25 95 50
3 80 75 155 82
4 100 75 175 92
Hoofdcriterium milieukosten
Bij het hoofdcriterium milieukosten wordt onderscheid gemaakt in emissies, bij transport en winning
van het materiaal, uitputting van voorraden, landgebruik en hinder zoals stank, geluid etc. Omdat
het voorbeeld hier alleen als illustratie van de methode van afwegen dient en nog niet voor alle
materialen de milieukosten beschikbaar zijn, worden hier illustratief de totale milieukosten per
variant gegeven en tevens de bijbehorende score.

Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
variant 1 2 3 4
Leidraad Balans
milieukosten € 75 000 € 50 000 € 100 000 € 110 000
score 68 45 91 100
Hoofdcriterium veiligheid en overlast
De scores voor het hoofdcriterium worden aangegeven in termen van + en -. Vervolgens worden de
relatieve scores om gezet in absolute scores en wordt de totale score berekend.
variant 1 2 3 4
totale uitvoeringsduur -- + - -
beschikbaarheid weg - 0 - -
mogelijkheden voor fasering + - + +
risico’s uitvoering
vrij, door gebruiker in te vullen
+ -- 0 0
Het vrije subcriterium, door de gebruiker zelf in te vullen, wordt hier niet gebruikt.
variant 1 2 3 4
totale uitvoeringsduur 100 25 75 75
beschikbaarheid weg 75 50 75 75
mogelijkheden voor fasering 25 75 25 25
risico’s uitvoering
vrij, door gebruiker in te vullen
25 100 50 50
totale score 225 250 225 225
eind score 90 100 90 90
Eindafweging
Voor het uitvoeren van de eindafweging dient eerst de afwegingsfactoren te worden vastgesteld. Hier
worden de volgende weegfactoren toegekend:
kosten 5
milieukosten 2
veiligheid en overlast 3
141

Leidraad Balans Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
Door nu de afzonderlijke scores te vermenigvuldigen met de weegfactoren volgt de eindscore:
variant / criterium 1 2 3 4
kosten 100 50 82 92
weegfactor 5 5 5 5
milieukosten 68 45 91 100
weegfactor 2 2 2 2
hinder / overlast 90 100 90 90
weegfactor 3 3 3 3
totaal 906 640 862 930
Conclusie
In de bovenstaande tabel staan de totaalscores van de eindafweging weergegeven. De variant met de
laagste score is de optimale variant. De variant met de hoogste score is de minst optimale variant.
Hieruit volgt dan dat variant 2 de optimale variant is, gevolgd door 3 en 1. Variant 4 is de minst
optimale variant.
Afweegdriehoek
De totstandgekomen resultaten zijn nu bekend. Balans heeft als doelstelling de gebruiker zoveel
mogelijk de afweging van de verschillende varianten zelf te bepalen. Hiertoe is een methode
opgesteld waarbij de gebruiker inzicht krijgt in de resultaten in combinatie met de (door hun
ingevoerde) hoofdwegingsfactoren. Dit kan middels een afweging driehoek. Hierin wordt een grafisch
weergegeven wat – bij elke mogelijke combinatie van hoofdweegfactoren- de gunstigste variant is.
De som van de hoofdafweegfactoren dient altijd 100 te zijn.
In de onderstaande illustratie van een fictief geval wordt de werking van de afwegingsdriehoek
uitgelegd.

Deel 5 - Hoofdstuk 5.1
Afwegingsmodel
Leidraad Balans
143

...en met de juiste
indicatie van de belangrijkste
afwegingscriteria...

Balans applicatie
Leidraad BaLans
deeL 6

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
DEEL VI - Balans applicatie
6.1 Balans applicatie
Het is belangrijk om te realiseren dat de Balans applicatie is bedoeld om in het beginstadium
van een ontwerp van een wegophoging een indicatie te geven van de belangrijkste
afwegingscriteria.
Het is hiervoor een krachtige en waardevolle tool. De Balans applicatie is niet een ontwerp tool!
Voordat u de Balans applicatie gaat gebruiken, is het verstandig om de mogelijkheden en de
beperkingen van het programma te begrijpen. Dan zult u optimaal gebruik kunnen maken van
de afwegingsmogelijkheden. Hieronder staan enkele aanbevelingen ten behoeve van het effectief
gebruik van de Balans applicatie:
Algemeen:
De Balans applicatie baseert de zettingen, die als uitvoer worden gegeven, grotendeels op een
grondmechanisch model. Tussen de invoer en de verwerking in het grondmechanisch model worden
enkele versimpelingen gemaakt om de rekentijd te beperken.
De zettingsprognose die als uitvoer uit het model komt is daarom een benadering en geen exacte
uitkomst. Dit heeft consequenties voor zettingsprognoses voor een lange termijn. Hoe langer de
afwegingsperiode is, hoe inaccurater de zettingsprognose. Dit is om aan te geven dat de applicatie
niet geschikt is voor precieze ontwerpdoeleinden, maar des te meer voor een onderlinge afweging.
Samenvattend:
Als u een lange afwegingsperiode kiest, zal de zettingsprognose hiermee minder accuraat worden
Dit heeft ook consequenties voor de kostenberekening
Dit alles heeft geen consequenties voor de onderlinge afweging van de verschillende varianten
De afwegingscriteria zijn opgedeeld in drie categorieën: Kosten, Veiligheid en Overige aspecten.
De overige aspecten bestaan voornamelijk uit veiligheid, over;last voor omwonende en criteria die u
als gebruiker zelf kunt invoeren. De drie criteria worden gebruikt om in een integraal afwegingsmodel
aan te geven hoe verschillende ophoogvarianten scoren.
Aan de hand van technische invoer bepaalt Balans de kosten die per variant gemaakt worden.
Tevens berekent Balans wat de ingevoerde varianten kunnen betekenen voor het onderhouden van de
wegconstructie. Het programma geeft de mogelijkheid om onderhoudsmomenten van verschillende
kabels en leidingen te combineren.
Werkwijze programma
Het startscherm van het programma bestaat, naast de logo’s van Balans en Delft Cluster uit een
horizontale balk, een linker kolom en een middenveld. In de horizontale balk is een keuze menu
opgenomen via welke u op hoofdlijnen u stappen in het programma kunt uitvoeren. Via deze balk
kunt u eerder aangemaakte bestanden openen of actuele bestanden opslaan, een nieuw project
openen of het programma verlaten. Nadat u de optie invoer hebt gekozen kunt u een nieuwe
afweging laten invoeren. In de linkerbalk ziet u alle stappen die het programma doorloopt.
In sommige stappen heeft het programma invoer nodig in de laatste stap laat het programma de
resultaten zien. Door middel van een blauwe streep die naast de stap wordt getoond kunt u zien
in welke stap van de afweging u bent. U gaat naar een andere stap door deze met de muis aan te
klikken. Wanneer u de stappen van boven naar beneden afloopt komt u alle schermen tegen.
Het is niet noodzakelijk de stappen van boven naar beneden door te lopen een willekeurige volgorde
is ook mogelijk, echter voordat er resultaten worden getoond dient een minimum aan invoer

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
gegevens beschikbaar te zijn.
In de onderstaande tekst worden de keuzeopties uit het hoofdmenu en de invoerstappen afzonderlijk
toegelicht.
Keuze opties hoofdmenu
Afsluiten
Via deze optie kunt u het programma verlaten
Inleiding
Via deze optie krijgt u meer informatie over de achtergronden van het programma
Invoer
Via deze optie kunt u nieuwe situaties invoeren en berekeningen uitvoeren. De verschillende stappen
die worden doorlopen zijn in de volgende paragrafen nader toegelicht
Bestandsinformatie
Opslaan
U kunt uw ingevoerde bestand opslaan door in het hoofdmenu ‘Bestand’ aan te klikken. Vervolgens
klikt u ‘Download’. U kunt nu het bestand opslaan op een door u gekozen locatie.
Nadat u de eerste keer dit bestand heeft opgeslagen, zijn er twee mogelijkheden om op een later
moment het bestand (met veranderingen daarin) nogmaals op te slaan:
U voert een berekening uit. Het bestand, inclusief alle invoer en uitvoer, wordt opgeslagen onder
dezelfde naam.
U slaat het bestand nogmaals onder dezelfde naam op, zoals onder ‘Opslaan’ is omschreven
Openen
U opent een bestaand bestand door in het hoofdmenu ‘Bestand’ aan te klikken. Vervolgens klikt u op
‘Browse’. Via het navigatievenster gaat u naar de locatie waar het gewenste bestand zich bevindt. U
klikt het bestand aan en klikt op ‘Ok’.
147

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Contact
Via deze optie krijgt informatie over waar u vragen kunt stellen over het gebruik of achtergronden
van het programma.
Disclaimer
Via deze optie krijgt u meer informatie over de juridische achtergronden van het gebruik van het
programma.
Toelichting invoerstappen
In deze paragraaf is een nadere toelichting geven op de verschillende invoerstappen. U vindt deze
stappen in de linkerkolom.
Project
In dit invoerscherm kunt u informatie invullen ter referentie. De invoermogelijkheden zijn:
Projectnaam, Titel, Gemeente, Straatnaam, Van / tot Huisnummer. Deze gegevens zijn alleen
bedoeld voor archivering. De ingevoerde gegevens in dit tabblad hebben geen gevolgen voor de
uitkomst van het programma.
Algemeen
In dit scherm zijn drie tabbladen te onderscheiden. In het tabblad ‘Algemeen’ vult u technische
gegevens in en in tabblad ‘Weegfactoren’ kunt u naar uw voorkeur aangeven hoe de afweging van de
verschillende varianten zijn. In het tabblad ‘Detaillering weegfactoren’ kunt u verschillende factoren
en hun componenten een gewicht ten opzichte van elkaar geven.
Tabblad ‘Algemeen’

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
In dit scherm kunt u bij het tabblad ‘Algemeen’ algemene technische gegevens invoeren. Deze zijn
van belang voor het uitvoeren van de afweging. De volgende gegevens worden gevraagd:
Afwegingsperiode [jaar]
U geeft hier aan hoe lang de periode is waarover u de afweging wilt laten plaatsvinden. Deze periode
is van belang voor het bepalen van de hoeveelheid onderhoud dat in de vergelijking in beschouwing
wordt genomen. Ook deze periode van belang voor het bepalen van de netto contante waarde van de
onderhoudskosten.
Peildatum
U kunt in dit invoerveld de datum invullen waarop de laatst verrichte meting heeft plaatsgevonden.
Het niveau van de weg op deze datum kunt u bij het invoerscherm ‘Wegconstructie’ invullen. De
peildatum wordt gezien als de startpunt van de berekeningen.
Lengte van de weg [m]
Hier kunt u de lengte van de weg invullen. De lengte van de weg heeft invloed op de kosten die voor
de verschillende ophoogvarianten berekend zullen worden.
Breedte van de weg [m]
Hier kunt u de breedte van de weg invullen. De kosten van de verschillende ophoogvarianten zullen
onder andere bepaald worden door het wegoppervlak (lengte∙breedte)
Tabblad ‘Weegfactoren’
In dit tabblad kunt u aangeven, hoe belangrijk u de verschillende aspecten ten opzichte van elkaar
vindt. U kunt het belang van elk aspect aangeven in procenten, waarbij de optelsom van de drie
waarden altijd 100% is.
149

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
U kunt bijvoorbeeld kiezen voor de verhouding zoals aangegen in oderstaand figuur.
Tabblad ‘Detaillering weegfactoren’
Bij het tabblad ‘detaillering weegfactoren’ kunt u een invulling geven aan het hoofdcriterium
overig. Dit criterium is onderverdeeld in een aantal nevencriteria, zoals Gebruikerscriteria, Aanleg,
Onderhoud, Hinder, Veiligheid en weggebruikeraspecten. U kunt het gewicht dat u toekent aan de
verschillende criteria aangeven in de invulvelden rechts ervan. Deze relatieve gewichten kunt u
veranderen door een waarde in te voeren in de invulveldjes.
Tevens zijn binnen de hoofdcriteria subcriteria aangegeven.
LET OP: De gewichten die u in dit scherm invoert dienen om een algemene afweging te maken.
Deze zullen gebruikt worden voor het afwegen van de variant waarbij de bestaande weg wordt
gereconstrueerd. In een later invoerscherm (bij Varianten) kunt de score voor deze crietria per
variant aangeven.

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
Wegconstructie
In dit scherm geeft u aan wat de specificaties van de bestaande wegconstructie zijn. De invoer in
dit scherm is onderdeel van de input voor het bepalen van het zettingsverloop en tevens voor het
bepalen van de keuzemomenten voor het wegonderhoud.
Weg Type
Hier kunt u kiezen hoe zwaar de weg belast wordt door verkeer. De volgende keuzeopties zijn
beschikbaar:
› Gemiddeld belaste weg
› Licht belaste weg
› Weg in woongebied
Huidig Niveau [m] (t.o.v. NAP)
Hier vult u het huidige niveau van de toplaag van de weg in ten opzichte van N.A.P. Let op dat dit
niveau lager of gelijk dient te zijn aan het aanlegniveau.
Aanlegniveau [m] (t.o.v. NAP)
Hier vult u het niveau in waarop de weg oorspronkelijk is aangelegd ten opzichte van N.A.P. Let op:
dit niveau dient hoger of gelijk te zijn aan het huidig niveau.
Datum van aanleg
Hier vult u de datum in waarop de weg is aangelegd. Let op: deze datum dient eerder dan de
peildatum te zijn.
151

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
De huidige ligging van het wegdek en het originele aanlegniveau vormen input voor de Balans
applicatie om het zettingsverloop van de weg te bepalen.
Technische levensduur van de weg [jaar]
Hier kunt u de ingeschatte levensduur van de weg invullen. Deze levensduur zal invloed hebben op
de mogelijke keuzemomenten en kosten voor onderhoud aan de weg. De levensduur betreft hier met
name de slijtage van de toplaag.
Interventieniveau [m] (t.o.v. NAP)
U kunt hier het niveau invullen waaronder geen verdere zetting geaccepteerd wordt. Dit is de laagste
toelaatbare ligging van de weg. Als dit niveau wordt bereikt dient de weg te worden opgehoogd. De
balans applicatie zal een verplicht onderhoudsmoment aangeven op het moment dat dit gegeven
interventieniveau bereikt is. Let op: Het interventie niveau dient lager te liggen dan de aanleghoogte.
Indien het huidig niveau lager ligt dan het interventieniveau is thans al sprake van een achterstand
in onderhoud.
Huidige lagen in wegconstructie
Hier kunt u de huidige opbouw van de wegconstructie invullen. De verschillende materialen en
dikten van de lagen bepalen mede het zakkinggedrag van de weg. U kunt meerdere lagen invullen.
Standaard is één laag aangegeven met bijbehorende gewichtsparameters. Per constructielaag zijn
standaardwaarden voor de gewichtsparameters aangegeven. U kunt deze eigenschappen, inclusief
de dikte van de laag, aanpassen.
U kunt een nieuwe laag toevoegen. Druk op ‘Voeg nieuwe laag toe’. U kunt de eigenschappen van de
nieuwe laag/lagen elk afzonderlijk veranderen.
NB: Elke keer dat u een nieuwe laag aanmaakt, plaatst de Balans applicatie deze laag onder de laag
die als laatste in de lijst staat.
Onder de invoervelden toont Balans een schets van de ingevoerde constructie.

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
Ondergrond
In dit scherm geeft u de beschikbare gegevens over de ondergrond aan. Er zijn in de Balans applicatie
meerdere mogelijkheden om het gedrag van de grond te schematiseren.
De eerste mogelijkheid is om historische gegevens (meetdata) in te vullen, wanneer u hier
beschikking over heeft. De tweede mogelijkheid is om de grondparameters van de onderliggende
lagen aan te geven. Binnen deze tweede mogelijkheid heeft u de keuze tussen twee verschillende
geotechnische modellen parameters aan te geven: de Koppejan methode of de Isotache methode.
Wanneer u met de laatste twee modellen wilt werken, is basiskennis van deze modellen benodigd. 1
Bovenaan het invoerscherm vind u de mogelijkheid om Grondwaterstand in [m] t.o.v. N.A.P. in te
voeren.
U kunt nu een keuze maken tussen twee verschillende methoden om de grond (het zettingsgedrag
ervan) te omschrijven.
Keuze 1: Gebruik historische gegevens
Historische gegevens of meetdata kunnen door de Balans applicatie gebruikt worden om de
zettingseigenschappen van de ondergrond in te schatten. U dient te beschikken over minimaal twee
meetpunten. Deze meetpunten dienen uit de periode tussen de aanleg en de huidige meting te zijn.
Omdat u reeds het moment van aanleg en het huidige niveau heeft ingevoerd, beschikt Balans over 4
momenten waarop de hoogteligging van de weg bekend is. Met deze gegevens, het zettinggedrag uit
het verleden, zal Balans de grondeigenschappen bepalen.
1 Toelichting: Delft Cluster rapport DC2-3 12 05 versie 1
153

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Met behulp van deze grondeigenschappen zal balans vervolgens het toekomstig zetingsverloop
bepalen. Een beschrijving van deze werkwijze is gegeven in deel 5 van deze leidraad.
Om een meetpunt toe te voegen, klik op ‘Toevoegen nieuw moment’. Per moment worden de
volgende gegevens gevraagd:
› Datum: hier vult u de datum van de uitgevoerde ophoging in
› Niveau wegdek (voor ophoging) [m NAP]: Hier vult u het niveau waarop het wegdek lag voor de
ophoging.
› Ophoging [m]: Hier vult u de hoogte van de ophoging in
› Volumiek gewicht [kN/m3]: U vult hier het volumieke gewicht in van het ophoogmateriaal
U dient twee meetmomenten in te vullen. Om nogmaals een meet moment toe te voegen, klik weer
‘Toevoegen nieuw moment’. U kunt meerdere momenten invullen
Schematisering slappe lagenpakket
Het model, dat werkt met historische meetgegevens, hanteert een schematisatie van de ondergrond.
In deze schematisatie worden alle slappe lagen tezamen als één grondlaag beschouwd. Vervolgens
werkt Balans met equivalente, gemiddelde, grondeigenschappen.
Als karakterisering van de ondergrond dient u in te vullen:
› Onderzijde slappe lagenpakket [m](t.o.v. NAP): hier vult u de ligging van de onderzijde van het
slappe lagenpakket in. Deze invoer heeft Balans nodig om de dikte van het samendrukbare pakket
te bepalen. De dikte van het samendrukbare pakket is een belangrijke parameter in het bepalen
van de zettingen.
› Grondsoort, hier kiest u een omschrijving die best aansluit bij de ondergrond. In werkelijkheid zal
de ondergrond zijn opgebouwd uit meerdere klei,- veen,- en zandlagen. U dient hier een algemene
karakterisering van de ondergrond aan te geven. Balans gebruikt deze informatie voor het geven
van een voorstel voor het volumiek gewicht in het onderstaande invoerveld. Daarnaast gebruikt
balans deze omschrijving als aanduiding van de ondergrond bij het presenteren van de uitvoer. De
keuze heeft weinig gevolgen voor de berekeningsresultaten.
› Gemiddeld volumiek gewicht slappe lagen pakket [kN/m3]: hier vult u een gemiddelde waarde in
van het volumiek gewicht van het slappe lagenpakket. Wanneer u over een meer precieze waarde
beschikt van het gemiddelde volumieke, kunt u deze zelf invoeren. Houdt u in gedachte dat
Balans een afwegingsmodel is, waarbij met grovere, globalere data gewerkt kan worden. Balans
kan en zal nooit een vervanging zijn De waarde van het gemiddeld volumiek gewicht heeft balans
nodig voor het bepalen van de spanningen in de ondergrond. De spanningen in de ondergrond
heeft balans nodig voor het berekenen van de zettingen.
Balans gebruikt tevens het ingevoerde volume gewicht voor een eerste schatting van de stijfheden
van de ondergrond. Deze schatting, die zal resulteren in een weergave van het historisch en
toekomstig zettingsverloop, wordt geoptimaliseerd aan de hand van de ingevoerde historische
gegevens nadat u de knop Berekenen hebt aangeklikt.

Keuze 2: Gebruik complete zettingsgegevens
Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
Met betrouwbare grondparameters kan een goede voorspelling worden gedaan m.b.t. het
zettingsgedrag van de ondergrond. Voor het gebruik van deze parameters dient u te beschikken over
basiskennis van de betreffende zettingsmodellen 2
U heeft de keuze om te werken met twee verschillende modellen; het Koppejan model of het Isotache
model. Beide modellen behoeven verschillende parameters.
Optie 1: Wanneer u kiest voor het Koppejan model:
Per grondlaag kunt u de grondparameters invullen. Voor deze invoer is basiskennis van de te
gebruiken parameters van belang. U kunt meerdere lagen invoeren. U doet dit door op ‘Voeg nieuwe
grondlaag toe’ te klikken.
Er worden nu de volgende eigenschappen 3 gevraagd:
› Onderkant [m]: hier vult u het niveau van de onderkant van de grondlaag in.
› Grondsoort
› Droog volumiek gewicht [kN/m 3 ]: hier vult u het aardvochtig volumieke gewicht, het gewicht van
grond boven de grondwaterstand, van de grondlaag in.
› Nat Volumiek gewicht [kN/m 3 ]: hier vult u het verzadigd volumieke gewicht, het gewicht van
grond onder de grondwaterstand, van de grondlaag in.
› Stijfheidparameter Cp [-]
› Stijfheidparameter C’p [-]
2 Verwijzing naar Delft Cluster rapport DC2-3-12-5
3 Voor uitleg over deze invoerwaarden: verwijzing naar Delft Cluster rapport DC3-2 of CUR
rapport 162
155

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
› Stijfheidparameter Cs [-]
› Stijfheidparameter C’s [-]
› Consolidatiecoëfficiënt c v [m2/s]
› Grensspanning in de vorm van een Pre-Overburden Pressue, POP [kN/m2]
Optie 2: Wanneer u kiest voor het Isotache model:
Net als bij het Koppejan model kunt per grondlaag de grondparameters invullen. Voor deze invoer is
basiskennis van de te gebruiken parameters van belang. U kunt meerdere lagen invoeren. U doet dit
door op ‘Voeg nieuwe grondlaag toe’ te klikken.
Er worden nu de volgende eigenschappen 4 gevraagd:
› Onderkant [m]: hier vult u het niveau van de onderkant van de grondlaag in.
› Grondsoort
› Droog volumiek gewicht [kN/m 3 ]: hier vult u het aardvochtig volumieke gewicht, het gewicht van
grond boven de grondwaterstand, van de grondlaag in.
› Nat Volumiek gewicht [kN/m 3 ]: hier vult u het verzadigd volumieke gewicht, het gewicht van
grond onder de grondwaterstand, van de grondlaag in.
› Stijfheidsparameters a,b,c
› Consolidatiecoëfficiënt c v [m2/s]
› Grensspanning in de vorm van en Over Consolidation Ratio, OCR
Kabels en leidingen
In dit scherm geeft u aan welke+ ondergrondse infrastructuur, kabels en leidingen, onder de weg
aanwezig is. Om een kabel of leiding toe te voegen, klik op ‘Voeg nieuwe kabel / leiding toe’.Per kabel
of leiding kunt u de eigenschappen ervan aangeven. Deze eigenschappen bepalen mede wanneer
Balans een onderhoudsmoment inplant. De volgende eigenschappen worden gevraagd:
› Type: uit dit ‘drop down menu’ kunt u het type kabel/leiding selecteren
› Naam: U kunt hier zelf een naam invullen van de kabel/leiding
› Aanleg Hoogte [m NAP]: hier vult u de hoogte in, waarop de kabel/leiding origineel is aangelegd.
4 Voor uitleg over deze invoerwaarden, verwijzing naar Delft Cluster rapport DC3-2 of CUR rapport 2005-1

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
› Interventie niveau [m NAP]: Hier vult u een niveau in, tot waar de kabel/leiding maximaal kan/
mag zakken.
› Huidige hoogte [m NAP]: Hier vult u de huidige hoogte van de kabel/leiding in
› Levensduur [jaar]: hier vult u de levensduur van de kabel/leiding in
› Aanleg [datum]: hier vult u de datum in waarop de kabel/leiding is aangelegd
Let op: De aanleg hogte van een kabel / leiding kan niet hoger zijn dan de aanleghoogte van de weg.
NB: U kunt altijd kabel en leidingen verwijderen: selecteer (één of meer van)de kabel/leiding en klik
vervolgens op ‘Verwijder geselecteerde kabels / leidingen’.
Varianten
In dit scherm zijn 3 tabbladen te onderscheiden. In tabblad ‘Opbouw’ kunt u een wegophoging
met verschillende parameters beschrijven. In tabblad ‘Overige aspecten’ kunt u aangeven wat
voor de betreffende variant de relatieve afweegfactoren zijn. In het tabblad ‘Details’ kunt u, na een
berekening, een kostenoverzicht van de betreffende variant zien.
Balans is er voor bedoeld om de voor- en nadelen van verschillende soorten ophoogvarianten af
te wegen. In het scherm ‘Varianten’ is het mogelijk om deze varianten samen te stellen. Tevens
kan per variant twee tabbladen worden geopend. Tabblad Afweging is bedoeld om het belang van
weegfactoren aan te geven. Het tabblad Kosten geeft de verschillende kosten van de variant weer.
Door het klikken op Nieuwe variant, kunt u een nieuwe variant definiëren. U dient dan de volgende
stappen te doorlopen:
157

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Tabblad ‘Opbouw’
In dit invoerscherm kunt u verschillende ophoogvarianten kiezen/samenstellen. Balans zal voor elke
variant het zettingsverloop en mogelijk onderhoudsschema bepalen.
U kunt voorgedefinieerde ophogingen gebruiken. Hiervoor vinkt u ‘Gebruik voorgedefinieerde
ophoogconstructies’ aan. Uit het uitklapmenu kunt u een constructie selecteren. Hierna worden
de details van de voorgedefinieerde constructie getoond. U kunt deze details nog veranderen en/of
aanvullen.
U kunt tevens zelf de wegophoging samenstellen. De invoer hiervoor bestaat uit het definiëren van
de constructielagen.
De volgende invoergegevens worden gevraagd:
› Laag Dikte [mm]: hier vult u de dikte van de constructielaag in
› Droog volumiek gewicht [kN/m3]: hier vult u het droge volumieke gewicht van de laag in
› Nat volumiek gewicht [kN/m3]: hier vult u het droge volumieke gewicht van de laag in
›
Daarnaast heeft u de volgende opties:
› Voeg een nieuwe laag toe: door hier op te klikken voegt u een extra laag toe
› Verwijder geselecteerde lagen: als u lagen wilt verwijderen, selecteer eerst de te verwijderen lagen
door ze aan te vinken. Klik op ‘Verwijder geselecteerde lagen’ om de lagen te verwijderen.

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
Tabblad ‘Overige aspecten’
In dit tabblad kunt u ten behoeve van de individuele afweging van de ophoogvarianten de score per
variant aangeven voor de overige aspecten, zoals veiligheid en overlast. De invoer wordt gebruikt
voor het uitvoeren van de afweging voor de overige aspecten, zoals veiligheid en overlast. Aan
de hand van de ingevoerde scores worden varianten onderling vergeleken. Voor de eerste variant
hoeft u geen waarden in te vullen. Voor de overige, gegenereerde, varianten, kunt u afzonderlijk de
verschillende gewichten invullen. Dit zijn gewichten die u toekent ten opzichte van de traditionele
variant.
U kunt de score voor de aspecten als volgt invoeren.:
Verander de waarden in de invoervelden naast de criteria door op de knoppen ‘pijl omhoog’ of ‘pijl
omlaag’ te drukken. U kunt kiezen uit ++, +, +/o, o/- en --.
159

Leidraad Balans Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Tabblad ‘Details’
In het tabblad ‘Details’ kunt u na een berekening een kostenoverzicht zien van de betreffende variant.
Afweging
In deze stap wordt, nadat de varianten doorgerekend zijn, een weergave getoond van de afweging.
Deze afweging is in de vorm van een driehoek conform het model van CROW 5 . De afwegingsaspecten
die u in de voorgaande schermen heeft ingevoerd zijn hierin opgenomen.
5 Verwijzing naar Delft Cluster rapport DC3-2

Deel 6 - Hoofdstuk 6.1
Balans applicatie
Leidraad Balans
Bereken
Na het invullen van de tabbladen ‘opbouw’ en ‘overige aspecten’ is er voldoende data beschikbaar
om een berekening uit te voeren.
Druk hiervoor op de knop ‘bereken’. MNa het uitvoeren van de berekening wordt in het tabblad
‘opbouw’ het resultaat van de berekening weeggegeven
161

De tutorials geven een beeld van hoe de
applicatie in de praktijk kan werken.

Tutorials
Leidraad BaLans
deeL 7

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.1
Tutorials-1
DEEL VII - Tutorials
Algemeen
De tutorials geven een beeld van hoe de Balans applicatie in de praktijk kan werken. Aan de hand van
twee voorbeeld cases wordt de functionaliteit en gebruikersgemak aangetoond. De tutorials werken
met eenvoudige ondergrond en meetgegevens om zoveel aan te sluiten bij de praktijk.
De tutorials leiden de gebruiker langs de verschillende invoerschermen. Hierbij worden de
belangrijkste invoervelden besproken.
In de eerste tutorial zal een weg voorzien worden van een traditionele ophoging.
De tweede tutorial zijn een aantal kabels en leidingen onder dezelfde weg in begrijpen. Hierdoor
ontstaat de mogelijkheid om de onderhoudsmomenten voor de verschillende weg elementen te
optimaliseren.
Tutorials
De tutorials hebben als doel de gebruiker wegwijs te maken in de in- en uitvoerschermen van de
Balans applicatie. De tutorials volgen elkaar op en betrekken gaandeweg meer uitgebreide elementen
van Balans. Dat wil zeggen dat eerst tutorial 1 tot stand gebracht dient te worden alvorens tutorial 2
tot stand wordt gebracht. Hetzelfde geldt voor tutorial 2 en 3.
Tutorial 1 heeft als doel om de gebruiker bekend te maken met het zelf invoeren van waarden in de
invoerschermen en het interpreteren van de uitkomsten.
Tutorial 2 heeft als doel het interpreteren van de uitkomsten en het bekend maken met de
mogelijkheden om de invoer naar aanleiding van de uitkomsten te veranderen.
Tutorial 3 heeft als doel het leren werken met het afwegingsmodel. Samen met de vaardigheden uit
tutorial 1 en 2 kunnen na deze tutorial alle aspecten van Balans worden beheerst.
7.1 Tutorial 1: Traditionele ophoging van een weg
Deze tutorial heeft als doel u bekend te maken met de invoer van een wegconstructie in de
Balans applicatie. De applicatie zal naar aanleiding van de invoer van een gemiddelde weg
een onderhoudsschema op te stellen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een traditionele
ophoogmethode.
Project
Vul de projectnaam, titel van het project, gemeente, straatnaam en de betreffende huisnummers in.
Algemeen - Invoer
Afwegingsperiode: 30 jaar
Peildatum: jaar: 2005, maand: januari
Lengte van de weg: 1000 meter
Breedte van de weg: 10 meter
Het tabblad ‘Afweegfactoren’ wordt in deze tutorial nog niet ingevuld.

Wegconstructie
Weg Type: Gemiddeld belaste weg
Huidig Niveau: -0,08 meter
Aanlegniveau: 0 meter
Datum van aanleg: 1-1-1990
Technische levensduur van de weg: 20 jaar
Interventie niveau: -0,3 meter
Ophoogniveau: 0 meter
Deel 7- Hoofdstuk 7.1
Tutorials-1
Leidraad Balans
Huidige lagen in wegconstructie
Laag 1: Selecteer ‘Betonstraatsteen’. De bijbehorende volumieke gewichten worden automatisch
ingevuld. U kunt deze aanpassen.
Dikte laag 1: 0,08 meter
Om de tweede laag toe te voegen, klik ‘Voeg nieuwe laag toe’.
Laag 2: Selecteer ‘Straatzand’
Dikte laag 2: 0,2 meter
Ondergrond
Grondwaterstand: -1 m
Selecteer ‘Historische grondgegevens’
Historische gegevens:
Moment 1:
Datum: 1995 jan
Niveau wegdek: -0,16 meter
Ophoging: 0,16 meter
Volumiek gewicht: 20 kN/m3 Moment 2:
Datum: 2000 jan
Niveau wegdek: -0,16 meter
Ophoging: 0,16 meter
Volumiek gewicht: 20 kN/m3 Onderzijde slappe lagen pakket: -17 meter
Kies bij grondsoort: Veen
Gemiddeld volumiek gewicht slappe lagen pakket: 11 kN/m 3
165

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.1
Tutorials-1
Kabels en leidingen
Bij het invoerscherm ‘Kabels en leidingen’ hoeft u niets in te vullen. Kabels en leidingen worden in de
tweede tutorial toegepast.
Varianten
Klik onder de kop ‘Varianten’ op ‘Nieuwe variant’. In deze tutorial voert u een ‘traditionele’ ophoging
in.
Zorg dat de optie ‘Gebruik voorgedefinieerde ophoogconstructies’ aangevinkt is.
U krijgt de standaard invoer voor een traditionele wegconstructie te zien. De standaard
funderingslaag is zand en de standaard wegconstructie is asfalt.
U heeft voor de huidige tutorial alle benodigde gegevens ingevuld. Balans kan met deze gegevens een
berekening uitvoeren. Om de berekening uit te voeren, klik in het huidige scherm op ‘Bereken’.
Het tabblad ‘Overige aspecten’ wordt in deze tutorial nog niet ingevuld.
Uitvoer
Om een berekening uit te voeren klik in het linker navigatie menu op Varianten en vervolgens op
‘Bereken alle varianten’. Na enige tijd is de berekening uitgevoerd. Dit is te herkennen aan het vinkje
dat naast de berekende variant staat. In het tabblad van de betreffende variant kunt u de uitvoer
zien.
Deel 1 van de uitvoer is een schema waarin te zien is, wat de mogelijke onderhoudsmomenten voor
deze weg zijn.
Deel 2 van uitvoer van de berekening is een grafiek waarbij de zakking van de weg is uitgezet tegen
de afwegingstijd.
In de grafiek zijn een aantal gegevens te zien:

Deel 7- Hoofdstuk 7.1
Tutorials-1
Leidraad Balans
Het zakkingsverloop van de weg. Met een lijn is aangegeven hoe de zakking van de weg verloopt
gedurende de afwegingsperiode.
De historische meetpunten van de weg. Met stippen zijn de verschillende niveau’s van de weg in de
afwegingsperiode aangegeven. Te zien is dat de zettingslijn van de weg deze stippen zoveel mogelijk
volgt.
In deze tutorial is de afweging nog niet aan de orde. Deze wordt gebruikt in tutorial 3.
Interpretatie
De zakkingslijn van de weg volgt zoveel mogelijk de ingevoerde historische data. Het zettingsverloop
in de toekomst is tevens weergegeven. Hieruit kan men zien dat het onderhoudsschema is in dit
geval gebaseerd op de levensduur van de weg; 15 jaar.
In het algemeen is het mogelijk om in het onderhoudsschema aan te vinken welke
onderhoudsmomenten in een eventuele volgende berekening moeten worden meegenomen. In dit
geval zijn de onderhoudsmomenten verplicht omdat de levensduur van de weg is bereikt.
Volgende berekening:
Vink af en of aan welke onderhoudsmomenten wel en niet meegenomen moeten worden in het totale
onderhoudsschema. Indien u op ‘Bereken variant’ klikt zal Balans een berekening uitvoeren met het
aangepaste schema.
167

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.2
Tutorials-2
7.2 Tutorial 2: Traditionele weg met kabels en leidingen
en 2 ophoogvarianten
Tutorial 2 bouwt voort op tutorial 1. In deze tutorial worden kabels en leidinggegevens toegevoegd
en een extra ophoogvariant. Voor deze tutorial gelden dezelfde algemene project-, ondergrond- en
wegconstructie gegevens.
Kabels en Leidingen
Klik op ‘Voeg nieuwe kabel / leiding toe’ en vul de volgende gegevens in:
Type: Riool
Naam: Riool
Aanleg Hoogte [m NAP]: -1,5
Ophoog niveau [m NAP]: -1,5
Interventie niveau [m NAP]: -1,8
Huidige hoogte [m NAP]: -1,5
Levensduur [jaar]: 20
Aanleg: 1990 jan
Klik wederom op ‘Voeg kabel / leiding toe’ en vul voor de tweede kabel de volgende gegevens in:
Type: Electriciteit
Naam: Electriciteit
Aanleg Hoogte [m NAP]: -0,8
Ophoog niveau [m NAP]: -0,8
Interventie niveau [m NAP]: -1
Huidige hoogte [m NAP]: -0,9
Levensduur [jaar]: 15
Aanleg: 1990 jan
Berekenen
Er isnu voldoende data beschikbaar om een berekening uit te voeren. Doe dit door op de knop
‘berekenen’ te klikken.
Uitvoer
In het linker navigatiemenu, klik op Varianten en daarna op Bereken alle varianten. Balans maakt de
berekening. Zodra de berekening is uitgevoerd, klik op variant ‘Traditioneel 1’.
Deel 1 van de uitvoer is een schema waarin te zien is, wat de mogelijke onderhoudsmomenten voor
deze weg zijn.
Deel 2 van uitvoer van de berekening is een grafiek waarbij de zakking van de weg is uitgezet tegen
de afwegingstijd.

In de grafiek zijn een aantal gegevens te zien:
Deel 7- Hoofdstuk 7.2
Tutorials-2
Leidraad Balans
› Het zakkings verloop van de weg en kabels en leidingen. Met een lijn is aangegeven hoe de zakking
hiervan verloopt gedurende de afwegingsperiode.
› De historische meetpunten van de weg. Met stippen zijn de verschillende niveau’s van de weg in
de afwegingsperiode aangegeven. Te zien is dat de zettingslijn van de weg deze stippen zoveel
mogelijk volgt.
In deze tutorial is de afweging nog niet aan de orde. Deze wordt gebruikt in tutorial 3.
Interpretatie
De zakkingslijn van de weg volgt zoveel mogelijk de waarden van de ingevoerde historische
data. Het zettingsverloop in de toekomst is tevens weergegeven. Hieruit kan men zien dat het
onderhoudsschema is in dit geval gebaseerd op de levensduur van de weg; 15 jaar.
In het algemeen is het mogelijk om in het onderhoudsschema aan te vinken welke
onderhoudsmomenten in een eventuele volgende berekening moeten worden meegenomen. In dit
geval zijn de onderhoudsmomenten verplicht omdat de levensduur van de weg is bereikt.
De kabels en leidingen in deze tutorial worden telkens onderhouden op het moment dat hun
levensduur bereikt is. Het is in het algemeen mogelijk om in een vervolgberekening aan te geven dat
een onderhoudsmoment eerder plaats moet vinden, bijvorbeeld tegelijkertijd met het ophogen van
de weg.
U zult zien dat u met deze mogelijkheden het onderhoudsschema kunt optimaliseren.
169

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
7.3 Tutorial 3: Afweging van traditionele weg met
2 varianten
Bij deze tutorial maakt u gebruik van de volledige functionaliteit van Balans. Als uitvoer zult u een
afweging kunnen maken tussen de verschillende varianten. Als uitvoer ziet u alle gegevens met
betrekking tot zakking en kostenaspecten . U kunt de varianten aanpassen.
Bestand
Open ‘Delftse_weg_deel_2.bal’. Klik vervolgens op ‘Opslaan’. Sla het bestand op als ‘Delftse_weg_
deel_3.bal’
De grondlagenopbouw en de kabels en leidingen in deze tutorial zijn hetzelfde als in tutorial 2. In de
volgende schermen maakt u aanpassingen t.b.v. de afweging. Tevens voegt u een derde variant toe.
Algemeen
Tabblad ‘Algemeen’
De algemene gegevens zijn hetzelfde als die van tutorial 1 en 2.
Tabblad ‘Weegfactoren’
In dit tabblad vult u in wat op voorhand uw voorkeur voor de verdeling van de verschillende
hoofdcriteria is. In dit geval vult u in:
Tabblad ‘Detaillering weegfactoren’
In dit tabblad vult u de basis in van de afweging in. Deze bestaat uit ‘Hoofdcriterium’, ‘relatief
gewicht’ en ‘subcriterium’. U kunt eerst de relatieve gewichten voor de hoofdcriteria invullen. Deze
vult u in door bij ‘relatief gewicht’ de waarde te veranderen van het gewicht. Dit kan middels de
‘omhoog- en omlaag knoppen’.
Voervoor deze tutorial de volgende relatieve gewichten in:
Gebruikers criteria: 4
Aanleg: 4
Onderhoud: 4
Hinder: 1
Veiligheid: 1
Weggebruikersaspecten: 1
De gewichten per subcriterium brengen een verfijning aan in de afweging. U kunt deze gewichten ook
veranderen met ‘omhoog- en omlaag pijlen’.

Subcriteria:
Uitvoeringsduur: 2
Beschikbaarheid weg: 1
Mogelijkheid voor fasering: 2
Risico’s uitvoering: 1
Bereikbaarheid leidingen/
riolering:
Risico’s onderhoud: 1
Geluid (gebruiksfase):
Bij wegomlegging (bij aanleg): 1
Wegomlegging (bij onderhoud): 1
Comfort (glad/vlakheid): 1
Spat- en stuifwater: 1
Spoorvorming / Aquaplaning: 1
Zichtbaarheid wegdek (kleur): 1
Stroefheid: 1
Inpassing in landschap /
visueel:
Vertraging door onderhoud: 3
Verbruik benzine / banden: 1
- Afweging
1
1
Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
Leidraad Balans
Varianten
In deze tutorial gebruikt u twee varianten. In de eerste tutorial is reeds een traditionele variant
gedefinieerd.
Bij de eerste variant verandert u de volgende gegevens:
› Vink het vakje ‘Onderhoud kabels en leidingen bij ieder onderhoudsmoment’ aan. Dit betekent dat
wanneer een onderhoud wordt gepleegd aan de wegconstructie, tegelijkertijd ook alle kabels en
leidingen worden onderhouden.
› Vink het vakje ‘Onderhoud weg bij ieder onderhoudsmoment’. Dit betekent dat de weg
onderhouden wordt wanneer er een noodzakelijk wegonderhoud plaatsvindt en tevens wanneer er
een onderhoud aan kabels of leidingen plaatsvindt.
U zult zien dat deze mogelijkheden u in staat stellen een geoptimaliseerd ophoogschema/strategie
op te stellen.
171

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
U voegt nu een tweede variant toe. U maakt we nogmaals gebruik van de voorgedefinieerde
ophogingen. Klik in het linker navigatiemenu op ‘Nieuwe variant’. Vink daarna de keuzemogelijkheid
‘Gebruik voorgedefinieerde ophoogconstructies’ en kies uit het keuzemenu ‘E-bodemas’.
De volgende gegevens zijn automatisch ingevuld door de applicatie. U kunt deze invoer nog
bewerken.
Vink het vakje ‘onderhoud kabels en leidingen’ UIT
Vink het vakje ‘onderhoud weg bij ieder onderhoudsmoment’ UIT

Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
Leidraad Balans
Tabblad ‘Overige aspecten’
In dit tabblad kunt u de verschillende gewichten veranderen, die u bij de verschillende varianten van
toepassing wil laten zijn.
Het veranderen van de verschillende gewichten per variant gaat als volgt:
De eerste variant dient als een referentie variant. De relatieve gewichten zullen hier dus neutraal zijn
(in vergelijking met de gewichten, die voor de algemene afweging gelden). De waarden van relatieve
staan hier ook (onveranderbaar) op ‘oo’.
Voor de tweede variant vult u de volgende gewichten in:
173

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
Berekenen
U kunt met Balans de twee varianten tegen elkaar afwegen en een tot een voorkeursvariant komen.
Berekening uitvoeren: Om de technische berekeningen en afwegingsmodule voor de verschillende
varianten in werking te brengen, dient u de gewenste varianten te selecteren in het ‘Varianten’
scherm. Hierna klikt u op ‘Bereken geselecteerde varianten’.
De berekening kan tot ongeveer twee minuten in beslag nemen. Wanneer de varianten berekend zijn,
zal naast de varianten een vinkje (berekend) staan.
Uitvoer
In de afweegdriehoek ziet u welke variant het beste scoort (ten opzichte van de andere) bij een
gegeven verdeling van de afweegfactoren. Zo is te zien dat bij de verdeling zoals u die gekozen heeft
voor deze tutorial (Standaardkosten: 40%, Milieukosten: 25%, Overige aspecten: 35%), variant 2 de
variant met de beste score is (het vakje heeft een zwarte rand. U kunt aan de grafiek aflezen hoe de
variant met de beste score afgelezen kan worden. De ‘geblokte lijnen’ refereren naar de weegfactoren
uit het invoerblad ‘Algemeen’.
Als de verdeling van weegfactoren anders zijn geweest, zou een andere vakje –met mogelijk een
andere variant- de “beste” variant zijn.
U zult –naarmate u de afweegtool vaker gebruikt- zien dat het mogelijk is om met het varieren van
de ‘detaillering weegfactoren’ een gedegen afweging kunnen maken tussen varianten..

Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
Leidraad Balans
Details – kosten
Het is mogelijk om een gedetailleerd overzicht te krijgen van alle kosten van de varianten. Klik bij de
betreffende variant op het tabblad ‘Details’ en u ziet het overzicht.
Hieronder zijn de kosten overzichten van de twee varianten in deze tutorial getoond.
175

Leidraad Balans Deel 7- Hoofdstuk 7.3
Tutorials-3
Afsluiting
Het is mogelijk om met de Balans applicatie een afweging te maken tussen verschillende
ophoogmaatregelen. De varianten worden op verschillende criteria tegen elkaar afgewogen.
Het is ook mogelijk elke afzonderlijke variant te optimaliseren, door bijvoorbeeld ophoog- en
onderhoudsmomenten met elkaar te combineren.
Wij wensen u veel plezier en gemak toe met het gebruiken van de Balans applicatie.

PO Box 177
2600 MH Delft
The Netherlands
T+31 (0)88 335 72 00
info@deltares.nl
www.deltares.nl