Ferrara Bassani - Gier•O•Scope

REISREPORTAGE
Het geweten
van Ferrara
De Italiaanse stad Ferrara was het decor van de romans
van Giorgio Bassani. In zijn verzameld werk toont de
Italiaans-joodse schrijver een indrukwekkend beeld van
de periode waarin het fascisme opkwam. BOEKredacteur
Vivian de Gier en fotograaf Marc Brester
bezochten de stad en stuitten op schaamte, maar ook op
herwaardering van de schrijver die zijn tijdgenoten een
confronterende spiegel voorhield.
EEN VLAK EN DESOLAAT landschap strekt
zich uit aan weerszijden van de oude weg
naar Ferrara. Landbouwgebieden, gelegen
op de vruchtbare gronden van de Po-delta,
laten een indruk achter van verval. Gaandeweg
vloeien ze over in buitenwijken met een
overwegend industrieel karakter. Weinig
wijst op het naderen van de Italiaanse stad
die, inclusief de verder naar zee liggende
moerasdelta, door Unesco tot werelderfgoed
is uitgeroepen: Ferrara.
Eenmaal binnen de oude stadsmuren
geeft Ferrara zijn herinneringen langzaam
prijs. Het contrast tussen de moderne winkelpuien
en de prachtige, eeuwenoude
gebouwen waarin de boetieks zijn gevestigd,
benadrukt een sfeer van vergankelijkheid en
het verglijden van de tijd. Rammelend over
de kasseien spoedden inwoners zich op hun
moderne etsen naar huis. Slechts een
enkele voorbijganger heeft aandacht voor de
violist die onder de arcaden tegenover het
Castello Estense zijn valse noten speelt.
JOODS GETTO
Alle romans en verhalen van de Italiaansjoodse
schrijver Giorgio Bassani (1916-
2000) spelen zich af in en rond om Ferrara,
ook al verhuisde hij zelf na 1943 naar Flo-
rence en later naar Rome. In zijn verzameld
werk, Het verhaal van Ferrara, dwaal je als
lezer mee door de straten, de steegjes, het
donkere en benauwde joodse getto, over de
stadsmuren en de katholieke en joodse
begraafplaats. In de huidige tijd is het, wandelend
door de oude straten en het voormalige
joodse getto, niet moeilijk een beeld op
te roepen van personages als Bruno Lattès,
dokter Fadigati of Geo Josz. Het café dat
tegen over het Castello Estense ligt, roept
Bassani’s Caffè della Borsa in herinnering:
een café waar vriend en vijand neerstrijkt
voor kofe of drank en commentaar geeft op
stadsgenoten, geruchten en de gebeurtenissen
van alledag.
In de bijtende verstilling van de ogenschijnlijk
lichtvoetige verhalen van Bassani
vormt dit Ferrara het decor voor de joodse
geschiedenis en het troebele tijdsgewricht
waarin het fascisme kon ontstaan. Volgens
losoof Benedetto Croce, voor Bassani een
bron van inspiratie, ‘dient het verleden in de
bewerking van de kunstenaar toekomst te
worden, het moet uitzicht bieden en licht’.
Het verhaal van Ferrara van Giorgio Bassani
werpt licht op een duistere periode en het
boek is nog altijd actueel. Zijn werk kenmerkt
zich door pijnlijke en nietsontziende
28 januari/februari 2011 BOEK

BOEK januari/februari 2011
Tekst
Vivian de Gier
Fotograe
Marc Brester
29

REISREPORTAGE
links: Het huis van Giorgio Bassani in de via Cisterna del Follo, ernaast het palazzo met de zwaluwstaartkantelen. midden: Van de eens bloeiende joodse gemeen -
schap in Ferrara was na de Tweede Wereldoorlog vrijwel niets meer over.
eerlijkheid. Eigenlijk gaan al zijn verhalen
over hetzelfde: de (ongewenste) confrontatie
met de werkelijkheid, waarheid, leugens en
verraad, over het buitensluiten of negeren
van mensen en gebeurtenissen die onwelgevallig
zijn, over menselijk tekort.
UITSLUITING
De vernedering van uitsluiting ervoer Bassani
aan den lijve toen in 1938 de rassenwetten
werden afgekondigd. Joden waren nergens
meer welkom. Het moet hem diep
geraakt hebben. Vrijwel al zijn personages
zijn op de een of andere manier het slachtoffer
van buitensluiting, hetzij door hun joodse
afkomst, hetzij vanwege homoseksualiteit,
ongewenste zwangerschap of andere redenen.
In de straten van de stad weerkaatst in Bassani’s
verhalen steevast het snijdende oordeel
van de massa, dat veranderlijk en verraderlijk
is als het weer: ‘Je zou ze weer moeten opsluiten
in de getto’s, al die joden: belachelijk om
medelijden met ze te hebben!’
In dat voormalige joodse getto, slechts
een paar straten groot, is de sfeer ook nu nog
anders dan in de rest van het centrum. Het is
er donkerder en stil. Hier speelt ‘Een
gedenkplaat in de via Mazzini’ zich af, een
van Bassani’s mooiste korte verhalen, en een
van gruwelijkste. De joodse Geo Josz keert
in augustus 1945 terug uit het Duitse concentratiekamp
Buchenwald. Net op dat moment
wordt bij de synagoge in de via Mazzini een
gedenkplaat op de muur bevestigd met de
namen van de joodse slachtoffers. Zijn naam
staat er ook bij. Ook heeft hij geen huis
meer; de villa aan de via Campofranco is
ingenomen door de partizanen. Niemand
verwachtte zijn terugkeer en niemand weet
zich er raad mee.
Josz ziet er opgeblazen en vreemd uit in
zijn kampkleren en die rare bontmuts van
’m. Al snel sissen de tongen: hij kon ‘beter
eens uitleggen waarom hij zo dik was’. Hongeroedeem,
daar had niemand ooit eerder
van gehoord. ‘De honger was dus vast niet zo
erg’, ratelen die tongen verder, of misschien
had Josz zelfs ten koste van anderen een
voorkeursbehandeling voor zichzelf weten te
regelen. ‘Alsjeblieft, wat had hij nog te klagen,
hij moest eens ophouden met zijn
gezeur.’
Terwijl Josz steeds wanhopiger gezien en
gehoord wil worden, willen burgers en oudfascisten
vergeten en niet meer geconfronteerd
worden met hun niet al te zuivere
geweten. Ze halen dan ook opgelucht adem
als de inmiddels broodmager geworden Josz
– de waanzin nabij – van de ene op de andere
dag in het niets verdwijnt.
VERREKIJKER
Ook apotheker Pino Barilari in ‘Een nacht in
‘43’ verkiest zijn ogen te sluiten. Hij is er
getuige van hoe ’s nachts vlak voor zijn apotheek
op de Corso Roma elf Ferrarezen worden
gefusilleerd. Maar hij ziet ook iets anders:
zijn vrouw, die terugkeert van een buitenechtelijke
escapade en langs de berg lichamen
loopt. Hun blikken treffen elkaar, maar als zij
binnenkomt, doet Barilari of hij slaapt. Tijdens
een proces tegen de daders beweert hij
dat hij niets heeft gezien. Toegeven dat hij de
moordpartij wél heeft gadegeslagen, is het
overspel van zijn vrouw onderkennen. En dat
is te veel om onder ogen te zien. Maar vanaf
dat moment zit hij – uit schuldgevoel? – met
een verrekijker voor het raam om passanten
die te dicht langs de gedenkplaten voor de
gevallenen lopen tot de orde te roepen.
In de karakterisering van zijn personages
spaart Bassani niemand – joods of niet.
Slechts een enkeling maakt een verschil,
zoals de familie uit zijn beroemdste roman
30 januari/februari 2011 BOEK

De tuin van de familie Finzi Contini (1962).
Wanneer de joden, onder wie de ik-verteller,
worden uitgesloten van de plaatselijke
tennisclub, stellen de welgestelde Finzi-
Contini’s – ook joods – de tennisbaan op
hun landgoed beschikbaar. Ze leven daarmee
als het ware buiten het moment,
onaanraakbaar voor wat er te gebeuren
staat. Micól, de dochter van de familie op
wie de verteller verliefd is, onderscheidt
zich van andere romanguren van Bassani
door haar expressieve, eigenzinnige levenshouding.
Haar vader, professor Ermanno,
is ondubbelzinnig in zijn afwijzing van het
fascisme, terwijl veel joden aanvankelijk
vurig aanhanger waren, ‘voor de zekerheid’
lid van de partij werden, of besluiteloos toekeken.
Hoewel ze zich bewust zijn van de op
komende deportatie, slagen de Finzi-Contini’s
erin om in de afgeslotenheid van hun
eigen wereld hun authenticiteit, waarachtigheid
en menselijke waardigheid te behouden.
Het is de ultieme overwinning op het
fascisme.
SPIEGEL
De verhalen van Bassani vormen een spiegel
voor menselijk gedrag waar niet iedereen
BOEK januari/februari 2011
Het indrukwekkende Castello Estense in het centrum van Ferrara.
graag in wil – en wilde – kijken. Het maakte
Bassani in Ferrara, ook binnen de joodse
gemeenschap, niet onverdeeld geliefd. Toen
Henk Pröpper, auteur van het prachtige
boekje Giorgio Bassani’s Ferrara, een universum,
in de jaren negentig van de vorige
eeuw een bezoek bracht aan Ferrara, was er
weinig dat herinnerde aan zijn geliefde
auteur. Er waren geen gedenkplaten voor
Bassani op zijn huis of school, hij had geen
prominente plek in de boekhandel.
Hoe anders is dat nu. In de grote boekwinkel
bij de kathedraal staan de romans
van Giorgio Bassani te midden van andere
lokale auteurs er op een plank bij de toonbank.
Vittorio De Sica’s Oscar-winnende
verlming van De tuin van de familie Finzi-
Contini staat in veelvoud in het schap. Het
huis dat de hoofdrolspeler in die lm
bewoont, blijkt het woonhuis van Bassani
Giorgio Bassani op latere leeijd.
Jerry Bauer
zelf te zijn geweest, gelegen in de via Cisterna
del Follo. Sinds 2009 prijkt er een plaquette
op de gevel van dat huis. Ook op het
gebouw waar de schrijver naar school ging,
vinden we nu een gedenksteen.
Misschien heeft zijn dood in 2000 een herwaardering
tot gevolg gehad. Misschien heeft
de tijd de wonden geheeld en wordt het geweten
van de generatie die zelf deel uitmaakte
van de verhalen minder aangesproken.
Opvallend is dat de gevangenis aan de via
Piangipane, van waaruit de joden destijds
werden gedeporteerd, wordt verbouwd tot
Nationaal Museum van het Italiaanse Jodendom
en de Shoah. Het zal openlijk ruimte bieden
aan een geschiedenis die lange tijd veelal
in schaamtevol stilzwijgen was gehuld.
Plekken en personages uit de verhalen van
Bassani komen weliswaar niet allemaal één
op één overeen met de werkelijkheid, maar ze
zijn wel vaak naar de werkelijkheid geschapen.
Wie in de via Campofranco zoekt naar
het huis van Geo Josz met de zwaluwstaartkantelen,
zoekt op de verkeerde plek. Maar
het bestaat wel degelijk: Bassani woonde
ernaast. En wie Josz probeert te vinden op de
gedenksteen bij de synagoge, moet zoeken
naar de naam Eugenio Ravenna, op wiens
relaas het verhaal is gebaseerd.
BEGRAAFPLAATS
Of de Finzi-Contini’s modellen hadden in de
werkelijkheid – Pröpper dacht van niet – is
lange tijd een goed bewaard geheim gebleven.
Op de joodse begraafplaats is het praal-
31

Wim van der Spiegel
Leesclubabonnement
6 nummers voor maar €25,-
Wilt u samen met de leden van uw leesclub genieten van alle recensies,
interviews en voordelen die BOEK te bieden hee? Neem dan een Leesclub-abonnement
en ontvang ruim 25% korting op de normale abonnementsprijs
van €34,50!
Bij een minimumafname van 6 abonnementen per leeskring, betalen leeskringleden geen €34,50, maar slechts
€25,- per abonnement. De abonnementen worden in één keer gefactureerd en op één adres afgeleverd.
Ja, ik neem met mijn leeskring een
gezamenlijk abonnement op BOEK
en betaal per lid maar €25,- voor een jaarabonnement (6 nummers) i.p.v. €34,50
Naam leeskring
Contactpersoon leeskring
Man/vrouw
Geboortedatum
Adres
Postcode/plaats
Telefoonnr
E-mailadres
Ik wil graag:
6 abonnementen (€150,-)
7 abonnementen (€175,-)
8 abonnementen (€200,-)
9 abonnementen (€225,-)
10 abonnementen (€250,-)
ik machting BOEK het abonnementsgeld
automatisch van mijn bankrekening
. . . . . . . . . . . . . . . af te schrijven.
ik wacht met betalen op een acceptgiro en
betaal dan €2,- administratiekosten
Datum Handtekening
deze aanbieding geldt alleen bij een collectief abonnement van minimaal 6 stuks
de abonnementen worden in één keer aan de contactpersoon gefactureerd en op het adres van de contactpersoon afgeleverd
deze aanbieding geldt alleen voor verzending binnen Nederland
Knip de bon uit
(of kopieer ’m) en
stuur deze in een
enveloppe zonder
postzegel naar:
BOEK
Antwoordnr 1832
1910 VB UITGEEST
32 januari/februari 2011 BOEK

REISREPORTAGE
boven: Het straatbeeld van Ferrara. rechts: Het graf van Giorgio Bassani.
graf van de familie Finzi-Contini uit de
roman niet terug te vinden. De oude dame
die de ijzeren poort van de begraafplaats
opendoet – ze blijkt zelf een Bassani – weet
wel hoe het zit, mompelt ze zachtjes. ‘De
naam Finzi-Contini heeft hij afgeleid van de
familie Finzi-Magrini. Het is helemaal niet
zo’n protserig graf als in zijn boek, dat is ontsproten
aan zijn fantasie.’
Ze vertelt waar we Bassani’s graf kunnen
vinden: na zijn dood keerde de schrijver
terug naar Ferrara. Zijn graf is het enige
nieuwe op de vervallen begraafplaats. Daar
is ook de tombe van de familie Finzi-
Magrini: Silvio en Albertina Finzi-Magrini
werden naar Auschwitz gedeporteerd in
1944. Ernaast liggen hun vroeg geboren
kindje Gabriele (Guido in de roman) en
Umberto (Alberto). Hij stierf in 1942 op dertigjarige
leeftijd aan een ziekte, voordat ze
hem hadden kunnen afvoeren. ‘En kijk, daar
ligt Micól, in werkelijkheid heette ze Giuliana.
Haar man Marcello Pesaro ligt naast
haar begraven,’ zegt de oude dame.
In de proloog van de roman zegt ik-verteller
Giorgio dat in het monumentale graf
slechts één persoon te ruste was gelegd:
Alberto. Van Micól, haar vader Ermanno en
BOEK januari/februari 2011
moeder Olga was altijd onduidelijk gebleven
of ze ooit een laatste rustplaats hebben gevonden.
Giorgio Bassani kende de waarheid vermoedelijk
wel; zijn geliefde ‘Micól’ ligt slechts
op een paar passen afstand van hem begraven.
De ‘werkelijkheid’ van zijn personages,
en de omgeving en omstandigheden waarin
zij leefden, geeft het werk van Bassani een
grote kracht. Het verhaal van Ferrara vertelt
over een verleden dat geen verleden tijd is en
spreekt over een zwijgen dat niet verzwegen
kan worden. De waarheid die het belicht,
vormt een tijdloze uitnodiging om als individu
een positieve bijdrage te leveren aan
menselijke waardigheid. Dat maakt de stem
van Giorgio Bassani en de uitgave van zijn
werk ook nu en in de toekomst urgent en
waardevol.
Het verhaal van Ferrara. Verzameld werk (744 p.)
Giorgio Bassani
J.M. Meulenho, € 29,95
Museo Nazionale del Ebraismo Italiano e della
Shoah, www.meisweb.it
mail&win
Win een exemplaar
van Het verhaal
33
van Ferrara
Kijk op
www.boekmagazine.nl