nederlandse Geologische Vereniging Prototaxites, een reuzenzwam ...

nederlandse Geologische Vereniging
Prototaxites, een reuzenzwam of korstmos?
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
NR 2 2006
Jaargang 60
het eiland de bol, de binnenlek en de Lekwaard
Fossiele watermol
Stuwwalontsluiting a28

Grondboor & Hamer
is de tweemaandelijkse uitgave van de
Nederlandse Geologische Vereniging.
http://www.geologischevereniging.nl
info@geologischevereniging.nl. Leden van de
NGV ontvangen van elk nummer van Grondboor
& Hamer één exemplaar kostenloos. Losse exemplaren
zijn, voor zover nog voorradig, bij voorkeur
via e-mail of brief te bestellen bij Paul Visker
Vredeman de Vriesstraat 49 | 5041 GR Tilburg
tel. 06 281 364 13 | e-mail: p.visker@home.nl.
cOlOfON
redactie
Hoofdredacteur: W. Hoogendoorn
Eindredactie: E. Gevers en C. de Jong
Beeldredactie: I.M. van Egmond-Groenendijk
Redactie: R. van Balen, R. Busschers,
C. Laban, J. Schokker en R. van der Straaten
commissie van advies
prof. dr. G.J. Boekschoten, prof. dr. J.E. van Hinte
en prof. J.H.F. Kerp (Duitsland)
kopij
dient te worden toegezonden aan het redactiesecretariaat:
C. de Jong | Tapuitlaan 96 | 7905 CZ
Hoogeveen | tel. 0528-267014 | jonghijs@home.nl
Kopij dient te worden toegezonden in geprinte
vorm vergezeld van een cd-rom met de platte
tekst in Word 6.0 tot 8.0. Deze tekst kan ook via
e-mail worden aangeleverd, eveneens als platte
tekst in Word. De eventuele illustraties dienen
apart en dus niet in het tekstbestand te worden
aangeleverd in reproduceerbare vorm (min. 300
dpi; 13x18 cm). Ingezonden artikelen worden op
geschiktheid beoordeeld door tenminste twee redactieleden.
Zonodig worden artikelen in overleg
met de auteur(s) bewerkt. Tips en richtlijnen voor
auteurs, inclusief aanleverinstructies, vindt u op
de website van de NGV en in G&H nr. 6, 2003. Op
verzoek kunnen ze ook worden toegezonden.
Leden- en abonnementenadministratie
Abonnementen, lidmaatschappen, adreswijzigingen,
opzeggingen e.d. moeten worden gemeld bij
de ledenadministrateur
B. Oostendorp | Kieviet 15 | 7141 NH Groenlo
tel. 0544-461661 | e-mail la.ngv@hccnet.nl
Foto omsLaG
Het eiland de Bol is ter hoogte van Willige
Langerak een schiereiland geworden. De getijdekreek
en de rivierduinen zijn benoemd tot
Aardkundig Monument.
Foto: BOHO-team
©2006: Nederlandse Geologische Vereniging,
Maastricht. Zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de redactie mag niets uit dit
tijdschrift worden verveelvoudigd en/of openbaar
gemaakt door middel van druk, microfilm of op
welke andere wijze dan ook.
vormGevinG
Room for ID’s, Nieuwegein
drUk
Grafisch Compleet, Capelle aan den IJssel
21
29
33
37
44
INHOUD
h. Steur
prototaxites, een reuzenzwam Van
400 miLjoen jaar oud? of een kortmoS?
w. hooGendoorn
het eiLand de boL, de binnenLek en de Lekwaard
d. SchLüter
foSSieLe watermoL uit de dinkeLVaLLei
r.t. Van baLen
StuwwaLontSLuitinG a28-ecoduct,
amerSfoort-SoeSterberG
w. hooGendoorn
GeVonden Voorwerpen
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
21 21
29 29
33 37

Hans steUr
H. steur, Laan van avegoor 15, 6955 bd ellecom,
steurh@xs4all.nl, www.fossieleplanten.nl
Prototaxites, eeN reUzeNzwam
vaN 400 mIljOeN jaar OUD?
Of eeN kOrstmOs?
al 50 jaar wordt het devonische fossiel prototaxites
verzameld en bestudeerd en nog steeds weet men
niet zeker wat het is. de amerikaan j.w. dawson, die
het als eerste beschreef, dacht in 859 dat het verrot
coniferenhout was, verwant aan de taxus. Vandaar de
naam, die hij het gaf. aan het einde van de negentiende
eeuw won de overtuiging veld dat het om een alg ging,
met name een bruine alg, en deze opvatting is daarna
ingeburgerd en in alle boeken terecht gekomen.
totdat in 200 francis hueber (afb. ), een amerikaans
paleo-botanicus, na 20 jaar studie een doorwrocht artikel
publiceerde waarin hij verdedigde dat prototaxites
het vruchtlichaam van enorme zwam is geweest…
en nu is daar weer marc-andré Selosse uit parijs, die
met goede argumenten de mogelijkheid oppert, dat het
om een reuzenkorstmos gaat. hoog tijd om de zaken
eens op een rijtje te zetten.
Afbeelding 1.
Francis M. Hueber op een congres
in Münster in 1994.
Het fossiel
Prototaxites lijkt op fossiel hout. Het wordt gevonden
in de vorm van stammen of delen daarvan en deze
vertonen altijd min of meer duidelijke ringen die aan
jaarringen doen denken. Op een strand in Saudi-Arabië
ligt een in stukken gebroken stam, die 5,3 m lang is en
die aan de basis 1,37 m dik is en aan het andere uiteinde
1,02 m. In New York State is een stam van 8,83 m gevonden
met een doorsnede van slechts 34 cm aan het ene
uiteinde en 21 cm aan het andere. Dawson beschreef
een stuk van Gaspé (Canada) dat 2,13 m lang was bij een
maximale doorsnede van 91 cm. Al deze stammen zijn
verkiezeld.
In Nederland is Prototaxites niet zeldzaam tussen de
zwerfstenen die in de groeves in het oosten van het land
en bij de zuiggaten gevonden worden. Ook hier gaat het
om verkiezelde stukken die altijd min of meer duidelijke
ringen vertonen. Ze worden bovendien gekenmerkt door
een matglanzend oppervlak. Meestal gaat het om kleine
stukken van 3 tot 10 cm groot (Afb. 2), maar soms komen
er grotere stukken omhoog, zoals die van de afbeeldin-
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 2.
Vier stukken Prototaxites
van Wissel bij Kalkar
uit de collectie
van Hans de Kruyk.
Linksonder een stuk
met krimpscheuren.
Diameter van het
stuk rechtsboven is
10 cm.
2

Afbeelding 3.
Stammetje van Pro-
totaxites van Lathum
uit de collectie van
Gerrit Goorman,
Wilp. Lengte 16 cm.
Afbeelding 4.
Prototaxites van
Lathum met vol-
ledige concentrische
ringen. De centrale
holte is waarschijn-
lijk een verwerings-
verschijnsel. Lathum.
Coll. Hans de Kruyk,
Leerdam. Diameter
12 cm, hoogte 10 cm.
Afbeelding 5.
Prototaxites van
Eibergen. Coll. Huis
Bergh, ’s Heeren-
bergh. Grootste
afmeting 12 cm.
gen 3 en 4. Beide stukken zijn in de zuigerij van Lathum
gevonden en beide vertonen volledige concentrische
ringen. Het tweede stuk laat ook nog een centrale holte
zien, maar deskundigen denken dat dat een verweringseffect
is. Een heel mooi stuk is ook dat uit Kasteel Huis
Bergh met zeer duidelijke gelaagdheid (Afb. 5).
Prototaxites had zijn ‘bloeitijd’ in het Vroeg-Devoon en
stierf uit in het Laat-Devoon.
Platgedrukt
In Onder-Devonische lagen in Schotland, Wales en
Duitsland wordt Prototaxites in een andere vorm gevonden,
namelijk platgedrukt en (soms) verkoold. De
‘stammetjes’ liggen dan vaak in één vlak met landplan-
22 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 6. Plaat met veel stukken platgedrukte
Prototaxites van Carmyllie, Schotland.
Afgebeelde breedte: 34 cm.
Afbeelding 7. Stukje platgedrukte Prototaxites van
groeve Wilwerath, Duitsland. Lengte 12 cm.
ten als Zosterophyllum en Pachytheca en vallen op door
hun breedte. Ze doen ook in dit geval denken aan fossiel
hout, maar de ringvormige structuren zijn niet te zien.
De stammen zijn klaarblijkelijk bij transport door de
rivieren in kleine delen uiteen gevallen. De afmetingen
variëren van millimeterformaat tot 30 cm lang en 15
cm breed. Op sommige vindplaatsen in Schotland is het
oppervlak van het gesteente bezaaid met zulke stukken
Prototaxites (Afb. 6). Het fossiel is met geen ander
landorganisme te verwarren omdat in het Onder-Devoon
geen plant een stam of stengel had die dergelijke afmetingen
kon bereiken.
In afbeelding 7 is een stukje Prototaxites te zien uit de
groeve bij Wilwerath in de Eifel.
Bij het Lac de la Gileppe bij Luik in België komt een
gesteente voor waarin heel kleine stukjes Prototaxites
zitten. Meestal is de lengte van deze stukjes kleiner
dan 1 cm. Door transport in rivieren moeten de meestal
forse stammen van Prototaxites tot het formaat van stukjes
lucifer teruggebracht zijn. Het bijzondere van deze
afzetting is dat de inwendige structuur van het fossiel
buitengewoon goed bewaard is gebleven. Van de heer
Hagen Hass uit Münster heb ik ‘peels’ van dit gesteente
gekregen waarop deze structuur heel goed te zien is.
(Een peel wordt gemaakt door een gepolijst oppervlak te
etsen met een zuur en er vervolgens, na wassen en drogen,
aceton over te gieten en cellulose-acetaatfolie op te
drukken. Na droging kan de folie eraf getrokken worden
waarbij organische resten van de steen op de folie
blijven zitten. Onder de microscoop kunnen deze resten
bestudeerd worden). De microfoto’s van de afbeeldingen
8 en 9 zijn van deze peels gemaakt.

De inwendige structuur
De stukken Prototaxites uit Gaspé, die Dawson in 1859
gebruikte voor zijn beschrijving en waarvan er één ook
door Hueber is gebruikt (de andere zijn verdwenen),
hebben een uitzonderlijk goed bewaard gebleven inwendige
structuur. Prototaxites is niet opgebouwd uit cellen
zoals landplanten (en dus ook hout), maar uit buisjes.
Tot voor kort onderscheidde men twee soorten buisjes:
dikke met een doorsnede van 18 – 50 μm en dunne met
een diameter van 2 – 6 μm.
In een preparaat van het gesteente van Lac de la Gileppe
zijn ze goed te zien (Afb. 8).
De dikke buisjes hebben een dikke wand (2 – 6 μm), ze
vertakken zich niet en ze hebben geen tussenschotten
(septen). Ze zijn lang maar doordat ze enigszins flexueus
zijn, lopen ze uit de slijpplaatjes en daardoor weet men
niet wat de maximale lengte is. Stukken van 2,5 mm zijn
waargenomen.
De dunne buisjes vormen een wirwar rond de dikke
(zie de dwarsdoorsnede in Afb. 9). Ze hebben septen,
waardoor ze in cellen van 15 – 54 μm verdeeld zijn. Ze
vertakken zich frequent in alle richtingen.
Hueber heeft in zijn studie nog een derde soort beschreven,
die overigens minder vaak voorkomt. Het gaat om
dikke buisjes (15 – 45 μm), maar in tegenstelling tot de
eerste soort vertakken deze zich vaak, zijn ze bochtig,
hebben ze dunne wanden en bezitten ze septen. Bovendien
zit in zo’n septe een porie. Op sommige plaatsen
vertakken deze buisjes zich zo vaak dat er een cluster
gevormd wordt, dat op een gepolijst oppervlak als een
afwijkende vlek kan worden waargenomen.
Vergelijking met paddenstoelen
Paddenstoelen zijn opgebouwd uit buisjes, hyfen
genaamd. Er bestaan drie soorten hyfen: skelethyfen,
bindhyfen en generatieve hyfen. De meeste paddenstoelen
bestaan uit één van deze soorten (nl. de
generatieve hyfen), maar er zijn er ook met twee of drie.
De skelethyfen zijn (meestal) recht, stijf en ze hebben
dikke wanden. Ze komen voor bij sommige houtbewonende
zwammen. De bindhyfen kronkelen tussen de
andere hyfen door, ze hebben septen en hebben, zoals
de naam al zegt, een bindende functie. De generatieve
hyfen hebben een functie in de voortplanting: zij vormen
de structuren waaraan uiteindelijk de sporenvormende
cellen ontstaan. Ze zijn dunwandig, hebben septen en ze
vertakken zich vaak.
Het is dus begrijpelijk dat Hueber deze termen gebruikt
bij zijn beschrijving van de structuur van Prototaxites.
De dikke, onvertakte buisjes zonder septen zijn volgens
hem skelethyfen: zij gaven stijfheid aan het organisme.
De dunne, kronkelende buisjes zijn bindhyfen: zij hielden
de skelethyfen bij elkaar en droegen zo bij aan de stevigheid
van het geheel.
De dikke, vertakkende buisjes met septen zijn generatieve
hyfen.
Een verschil tussen Prototaxites en recente paddenstoelen
is dat de skelethyfen van Prototaxites relatief veel
dikker zijn: gemiddeld zo’n 30 μm tegen 5 – 10 μm bij
de recente paddenstoelen. Bindhyfen daarentegen zijn
zowel fossiel als recent van dezelfde orde: rond 3 μm. De
generatieve hyfen zijn bij Prototaxites weer veel dikker
dan die bij recente paddenstoelen. Zie Afb. 10 voor skelethyfen
en bindhyfen van de Echte tondelzwam (Fomes
fometarius)
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 8.
Microfoto van
een peel met een
lengtedoorsnede van
Prototaxites van Lac de
la Gilleppe, België.
De dikke buisjes
zijn skelethyfen, de
dunne, zeer kronke-
lige buisjes zijn bind-
hyfen. Maatstreep is
50 μm.
Afbeelding 9.
Dwarsdoorsnede
in dezelfde peel. De
grote gaten zijn de
skelethyfen. De bind-
hyfen zitten vooral
geconcentreerd rond
de skelethyfen. Maat-
streep is 40 μm.
23

Afbeelding 10.
Skelethyfen en
bindhyfen van de
Echte tondelzwam.
Maatstreep is 50 μm.
De hyfen zijn bij
het maken van het
preparaat uit hun
verband gerukt.
Afbeelding 12.
Doorgezaagde Echte
tondelzwam.
De onderste pijlen
wijzen de groeizo-
nes van de (fertiele)
buisjeslagen aan,
de bovenste pijlen
wijzen de steriele
groeizones aan.
De zwammen kunnen in vele groepen verdeeld worden.
Hiervan zijn er twee het bekendst: de Ascomyceten of
zakjeszwammen en de Basidiomyceten of steeltjeszwammen.
Bij de eerste ontstaan de sexuele sporen in
langgerekte zakvormige cellen, bij de tweede worden ze
gevormd aan de top van kleine steeltjes die uit speciale
cellen (basidia) groeien. Deze zakvormige cellen en basidia
zitten gewoonlijk op een kiemvlies (hymenium), dat bij
rijpheid op speciale organen van de paddenstoel, b.v.
buisjes of lamellen, gevormd wordt. Bij de steeltjeszwammen
worden de sporen afgeschoten als ze rijp zijn. Hueber
heeft in zijn preparaten structuren gevonden die enigszins
doen denken aan basidia en hij veronderstelt dan ook dat
Prototaxites bij de steeltjeszwammen hoort (hoorde).
Ontstaan van de ringen
De aanwezigheid van ringen in de stammen van Prototaxites
kan verklaard worden door aan te nemen dat
van tijd tot tijd een nieuwe groeifase optrad. Dat gebeurt
bij recente houtige paddenstoelen ook. Zo vertoont de
Echte tondelzwam (Afb. 11) niet alleen aan de buitenkant
groeilijnen, maar ook op doorsnede (Afb. 12). Het
kiemvlies zit bij deze paddenstoel in de buisjes aan de
onderkant: daar worden dus de sporen gevormd en
afgeschoten. Na verloop van tijd wordt een nieuwe laag
buisjes gevormd met nieuw kiemvlies (zie pijltjes aan de
onderkant). Hetzelfde geldt voor lagen steriel weefsel
(pijltjes aan de bovenkant). Per jaar kunnen meerdere
lagen gevormd worden en omdat de houtige paddenstoelen
vaak meerjarig zijn, kan zo een flink aantal lagen
afgezet worden.
Hueber concludeert aan de hand van microscopisch
onderzoek dat het kiemvlies bij Prototaxites de hele bui-
24 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 11. Echte tondelzwam met groeizones aan een beuk
bij Ellecom. Breedte 42 cm.
Afbeelding 13.
Groeimodel van Prototaxites volgens Hueber (2001).
Links van opzij gezien: de verschillende fasen zijn door
witte tussenruimten gescheiden. Aan de buitenkant zit
steeds het kiemvlies of hymenium. Daaronder zit het
steriele weefsel.
Rechtsonder: de doorsnede van een stam van opzij gezien.
De zwarte vlekken zijn de ‘coltricioide clusters’ waar de
generatieve hyfen zich zeer sterk vertakken.
Rechtsboven: een halve dwarsdoorsnede van de stam
waarin de groeizones met de ringen te zien zijn.
tenkant van het vruchtlichaam bedekte. Dat komt onder
de recente paddenstoelen onder andere voor bij de Reuzenknotszwam
(Clavariadelphus pistillaris). Van tijd tot
tijd werd er aan de buitenkant een nieuwe weefsellaag
gevormd, die voornamelijk uit skelethyfen en bindhyfen
bestond maar waarin ook generatieve hyfen voorkwamen.
Op zeker moment begonnen de generatieve hyfen
zich sterk te vertakken en vormden een nieuw kiemvlies
aan de buitenkant. Een dergelijke combinatie van alzijdig
kiemvlies en periodieke laagvorming komt bij de huidige
paddenstoelen niet voor, maar de afzonderlijke verschijnselen
dus wel.
Het groeimodel dat Hueber gemaakt heeft (Afb. 13) kan
dit proces verduidelijken.

Afbeelding 14.
Generatieve hyfen
van een recente
paddestoel met lit-
tekens van gespen.
Vlekken
Op gepolijste doorsneden worden in het goedgeconserveerde
Amerikaanse materiaal soms vrij regelmatig verdeelde,
enigszins spoelvormige vlekken waargenomen,
die een beetje aan mergstralen doen denken. In mijn
eigen materiaal heb ik ze niet gezien, maar dat kan aan
de conservering liggen. Slijpplaatjes tonen aan dat dat
plekken zijn waar de generatieve hyfen zich plotseling
zeer sterk gaan vertakken en clusters vormen. Omdat
zulke clusters ook bij de Tolzwam (Coltricia perennis)
voorkomen, spreekt Hueber van “coltricioide clusters”.
De afwijkende kleur kan veroorzaakt zijn doordat op
deze plaatsen afscheiding van slijm of iets dergelijks
plaats vond. In afbeelding 13 zijn deze vlekken met zwart
aangegeven.
Gespen en doliporen
Kenmerkend voor generatieve hyfen in moderne paddenstoelen
is gespvorming. Die treedt op als er nieuwe
cellen gevormd worden. De gesp ziet eruit als een boogvormige
verdikking bij een dwarswand in een hyfe (Afb.
14). Het gaat te ver om hier diep op in te gaan, maar het
komt erop neer dat gespvorming bij de celdeling zorgt
voor een goede verdeling van de celkernen over de cellen.
In de dwarswand van de hyfen zit een klein kanaaltje
(dolipore genaamd), dat uitwisseling van plasma tussen
de cellen mogelijk maakt.
In de generatieve hyfen van Prototaxites heeft Hueber
enkele gespen, of liever restanten van gespen, aangetroffen
(Afb. 15). Ze zijn echter heel zeldzaam en een
complete gesp (met buisje buitenom) is niet gevonden.
Hueber heeft ook doliporen in tussenschotten van generatieve
hyfen gefotografeerd (Afb. 16 en 17). Deze poriën
waren al eerder door Schmid (1976) beschreven.
Het verschil tussen Prototaxites en recente ‘houtige’
zwammen is dat het vruchtlichaam van Prototaxites
onbeperkt doorgroeide. Daardoor kon het vruchtlichaam
zo groot worden. De enige beperking lag volgens Hueber
in de vraag of het mycelium voor voldoende voedsel en
water kon zorgen en in invloeden van buitenaf, zoals
stormen.
Recente houtige zwammen kunnen trouwens ook flinke
afmetingen bereiken: paddenstoelen tot 1 meter lang
zijn waargenomen.
Omdat er vrijwel nooit vertakte stukken zijn gevonden,
komt Hueber tot de conclusie dat Prototaxites een
pilaarvormig vruchtlichaam van een enorme zwam
geweest moet zijn, dat tot 8 m hoog kon worden. Waarschijnlijk
hebben wortelachtige structuren (rhizomorfen)
voor de verankering in de bodem gezorgd. Afbeelding
18 is de mooie reconstructie die in zijn artikel staat.
Prototaxites moet verreweg het grootste element in het
landschap van het Onder-Devoon geweest zijn. Planten
werden toen niet veel hoger dan zo’n 50 cm en de
stammen/stengels niet dikker dan enkele centimeters.
Of toch een alg?
De Engelsman William Carruthers publiceerde in 1872
een venijnig commentaar op de mening van Dawson dat
Prototaxites versteend coniferenhout was. Hij opperde
zelf drie mogelijkheden: een korstmos, een zwam of een
alg, maar was er van overtuigd dat het een alg was en
gaf het fossiel een andere (ongeldige) naam: Nematophycus,
wat dradenplant betekent.
Op intuïtieve gronden is Prototaxites vooral geplaatst bij
de bruine algen, met name in de buurt van de Laminaria-achtigen
ofwel kelp. Deze alg kan reusachtig groot
worden (tot 70 m) en groeit vaak in de vorm van onderzeese
wouden. In dit geval ontwikkelt de plant een soort
stam (die cauloïde wordt genoemd) met aan de top bladachtige
structuren (phylloïden). De alg is aan de bodem
vastgehecht met wortelachtige structuren die rhizoïden
worden genoemd.
Kräusel en Weyland beschreven in 1930 bladachtige
structuren, die aan een stammetje van Prototaxites zaten.
Jammer genoeg hebben zij ze niet afgebeeld en verder
zijn de fossielen in de oorlog verloren gegaan. Wel heeft
men in Duitsland ‘phylloïden’ gevonden in dezelfde laag
als stukken Prototaxites maar dan los van elkaar.
Onze landgenoot Jonker beschrijft in 1979 ook aan stammen
vastgehechte bladeren, maar daarvan is aangetoond
dat het om schijnfossielen ging, nl. om sedimentlaagjes.
Samenvattend kan gezegd worden dat er geen overtuigende
bewijzen zijn dat er bladachtige structuren aan
stammen van Prototaxites hebben vastgezeten.
Ook is wel geopperd dat het raadselachtige organisme
Nematothallus (Steur et al., 1998) dat uit zwarte plakkaatjes
met een dradenmatje eronder bestaat, een
soort bladachtige structuur van Prototaxites geweest is.
Maar ook deze plant is nooit verbonden met Prototaxites
aangetroffen.
De belangrijkste verdediger van de algtheorie op dit
moment is Dr. H.-J. Schweitzer uit Bonn. Hij heeft een
plant die in 1974 beschreven is als Mosellophyton hefteri,
omgedoopt tot Prototaxites hefteri. Deze plant heeft
zweepachtige uitlopers en groeide in zee in de getijdenzones.
Hij is vooral gevonden in de groeves van Alken en
Waxweiler. Afbeelding 19 is de reconstructie van deze
plant door Schweitzer.
Het is opmerkelijk dat Schweitzer deze plant bij Prototaxites
rekent omdat verder bijna nooit vertakkingen
gevonden worden. Hij gaat echter vooral af op het van
dwarsrimpelingen voorziene oppervlak van de plant, een
eigenschap die ook ‘echte’ prototaxiten uit het Eifelgebied
bezitten. Jammer genoeg gaat het om min of meer
platgedrukte stammetjes zonder bewaard gebleven
inwendige structuur.
In 2000 beschreef hij de vondst van een vertakt stuk
Prototaxites in de groeve van Waxweiler in de Eifel, dat hij
interpreteerde als een stuk van het ‘wortel’-stelsel van de
alg Prototaxites. Inderdaad lijkt het op het rhizoïdenstelsel
van een kelpplant zoals die in de Noordzee voorkomt.
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 15.
Litteken van een gesp
in een preparaat
van Prototaxites. Uit
Hueber (2001).
25

Afbeelding 16.
Generatieve hyfe van
Prototaxites waarbij
in het tussenschot
een porie (dolipore)
is te zien. Dikte van
het buisje 15 μm. Het
pijltje wijst naar bindhyfen
met septen. Uit
Hueber (2001).
Afbeelding 18.
Reconstructie van
een landschap met
Prototaxites in het
Vroeg-Devoon. Uit
Hueber (2001).
Actie!
In een poging het raadsel op te lossen zijn mijn vrouw
en ik naar Waxweiler gegaan en hebben we verzameld
in de Onder-Devonische lagen van de groeve (Afb. 20).
Tot onze spijt hebben we echter geen Prototaxites-achtig
fossiel gevonden (wel een eurypterusje van 1,5 cm!).
Joost van Leusen had echter kort daarna meer succes.
Hij vond een 40 cm lange tak met zweepachtige uitlopers,
die onmiskenbaar van de omstreden plant was. In
de afbeeldingen 21 en 22 zijn twee delen van dit fossiel
weergegeven waarbij de pijlen uitlopers aanwijzen.
De oplossing is waarschijnlijk dat deze plant inderdaad
een alg is. Dr. Wuttke van het pas geopende museum
over de verovering van het land in Waxweiler, vertelde dat
hij de aanduiding ‘Mosellophyton’ hefteri zal gebruiken.
Schweitzer heeft steeds verondersteld dat Prototaxites
in zee groeide, maar intussen is wel duidelijk geworden
dat het een landbewoner was. In de meeste gevallen
wordt het fossiel gevonden in rivier- of delta-afzettingen.
Meestal zijn de stammen bij het transport in stukken en
stukjes uiteengevallen. De Taunus- en Emskwartsiet,
waarin ook (echte) stukken Prototaxites gevonden worden,
is een zandige, kustnabije afzetting. De prototaxiten
worden daarin geconcentreerd op sommige plaatsen gevonden,
terwijl ze elders niet aanwezig zijn. Schweitzer
trekt daaruit de conclusie dat Prototaxites in de vorm van
onderzeese wouden langs de kust groeide, maar heel
goed denkbaar is ook dat het om gebieden gaat waar
rivieren in zee uitmondden.
Hueber laat in zijn artikel zien dat de celstructuur van
een kelpplant op doorsnede heel anders is dan die van
Prototaxites. Bij de alg liggen de ‘cellen’ netjes geordend
in radiale rijen en kan een onderscheid gemaakt worden
tussen merg, schors en opperhuid, terwijl de hyfen bij
Prototaxites over de hele doorsnede op willekeurige
wijze verspreid liggen.
De opvatting dat Prototaxites een alg was, kan dus gerust
terzijde geschoven worden.
Of is Prototaxites een korstmos?
Selosse (2002) toont veel waardering voor het werk van
Hueber, maar heeft daarnaast toch ernstige twijfels.
En wel op drie punten.
1. De resten van voortplantingsorganen, die Hueber
beschrijft, zijn niet overtuigend en erg onvolledig.
26 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 17.
Idem van opzij
gezien. Diameter
septe 15 μm. Het
pijltje wijst naar een
tussenschot in een
bindhyfe. Uit Hueber
(2001).
En het is vreemd dat er geen sporen zijn aangetroffen,
ook niet in de directe omgeving van ingebedde stukken
Prototaxites. Dat is ook jammer want sporen van
steeltjeszwammen zijn gemakkelijk herkenbaar aan
een klein aanhangsel.
2. Het enorme formaat van de paddenstoel is niet goed
te verklaren. Organismen worden groot door concurrentie
met andere organismen, maar de planten werden
in het Vroeg-Devoon niet veel hoger dan 50 cm.
Het is bovendien twijfelachtig hoe de reuzenpaddenstoel
aan zijn voedsel moest komen. Een vuistregel
is dat de biomassa in bossen op een bepaald niveau
van de voedselketen maximaal ongeveer 10% is van
die van de laag eronder. De schimmels hebben een
massa van zo’n 10% van de humuslaag waarin zij
leven. Prototaxites daarentegen lijkt een ongeveer
even grote massa te hebben gehad als de laag waarop
hij leefde.
3. Prototaxites stierf uit in het Laat-Devoon. Hueber zegt
dat dat wellicht veroorzaakt werd door vraat van dieren
en door de concurrentie van bomen en struiken.
Dat laatste klopt echter niet, want schimmels en planten
zijn geen voedselconcurrenten en een paddenstoel
is niet afhankelijk van licht. Planten brengen alleen
maar meer voedsel aan voor schimmels.
Selosse denkt dat deze bezwaren ondervangen kunnen
worden door aan te nemen dat Prototaxites een korstmos
(lichen) was, dat wil zeggen een samenlevingsvorm
van een schimmel en een alg, waarvan beide voordeel
hebben (symbiose). Schimmels kunnen met hun mycelium
mineralen en water uit de bodem halen, terwijl algen
met hun bladgroen uit koolzuurgas en water voedingsstoffen
kunnen maken. Bovendien bieden alg en schimmel
elkaar bescherming in moeilijke omstandigheden.
De alg zou volgens Selosse aan de buitenkant van de
jongste groeilaag van de Prototaxitesstam gezeten hebben,
omdat daar het licht opgevangen kon worden. De
binnenin gelegen algen zouden afgestorven zijn bij gebrek
aan licht, maar de buisjes bleven intact en door hun
stevige structuur boden ze stevigheid aan het geheel.
De zg. skelethyfen zouden volgens Selosse de algen zijn
geweest. Er bestaan ook nu nog algen die buisjes vormen
zonder septen. De groei is daarbij geconcentreerd
in de punt en om het teruglopen van het protoplasma te
voorkomen, vormt zich een tijdelijk tussenschot. De rest
van de buis is leeg. Het is denkbaar dat de alg van dit
type was. Groene algen kunnen ook chemische stoffen
vormen die de wand stevig maken.
De grootte van het organisme kan te maken hebben
met het voordeel dat een groter oppervlak biedt voor de
voedselproduktie door de alg. Selosse noemt ook concurrentie
met andere planten maar dat geldt m.i. niet
voor het Vroeg-Devoon.
Het ontbreken van voortplantingsstructuren kan
verklaard worden door aan te nemen dat Prototaxites

Afbeelding 19. Reconstructie
van ‘Prototaxites’ hefteri volgens
Schweitzer (1983).
zich vegetatief voorplantte, hetgeen ook bij recente
korstmossen voorkomt. Bijvoorbeeld doordat loslatende
stukjes zich tot nieuwe individuen kunnen ontwikkelen.
Het uitsterven kan in dit geval wèl uit de concurrentie
met de steeds dichter wordende begroeiing verklaard
worden.
tenSLotte
Al met al kan geconcludeerd worden dat we er nog niet
uit zijn. Prototaxites zal geen alg zijn, maar misschien
is het een reuzenzwam, en wie weet ligt de waarheid in
het midden en is het een combinatie van een alg en een
zwam, namelijk een reuzenkorstmos.
Het is even wennen aan het idee, maar libelles met een
spanwijdte van 70 cm en dinosauriërs van 35 m vinden
we nu toch ook acceptabel. En een tijdsverschil van 400
miljoen jaar met het heden is geen kleinigheid.
dankwoord
Veel mensen hebben mij op een of andere manier bijgestaan
bij het maken van dit ‘multidisciplinaire’ artikel. Ik
heb een warm gevoel overgehouden van de behulpzaamheid,
die ik heb ontmoet.
In het bijzonder wil ik mijn dank uitspreken aan Dr.
Peter-Jan Keizer van de Nederlandse Mycologische
Vereniging. Door zijn inbreng heeft het artikel meer
diepgang gekregen en is de kwaliteit sterk verbeterd.
Prof. Dr. Hans Kerp van de Forschungsstelle für Paläobotanie
van de Wilhelms Universität te Münster ben
ik zeer dankbaar voor het kritisch doorlezen van het
artikel.
De heer Hagen Hass van dezelfde afdeling dank ik voor
de peels met resten van Prototaxites uit het gebied
van Lac de la Gileppe. Zonder deze peels was het niet
mogelijk geweest foto’s van de inwendige structuur te
laten zien.
De volgende ‘paddenstoelenmensen’ hebben mij geholpen
om deze, voor mij nieuwe, wereld te ontsluiten: Jan
Dieker (Zutphen), Jo Pijnenburg (Dieren), Elly Dogger
(Ellecom), Chris van der Wilde (Arnhem). Allen hartelijk
dank.
Verder dank ik de stenenverzamelaars Hans van Essen
(Dieren), Gerrit Goorman (Wilp), Kees van Oorde (Arnhem)
en Hans de Kruyk (Leerdam) voor het aanleveren
van stukken Prototaxites en de laatste tevens voor het
maken van het slijpplaatje van afbeelding 24.
Ik dank Jan Drent (Doetinchem) voor de mogelijkheid
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 20.
Onder-Devonische
afzettingen in
de groeve van
Waxweiler.
bijzonderheden
- Verschillende fossielen van Prototaxites vertonen krimpscheuren (Afb. 2
en 23). Dit verschijnsel is nog niet verklaard.
- Het is jammer dat de verkiezelde prototaxiten in Europa zo slecht geconserveerd
zijn. In de meeste gevallen hebben de kwartskristallen de
inwendige structuur verwoest. Soms is zelfs een structuur van pseudocellen
ontstaan, waarbij de donkere organische resten de scheiding
vormen tussen kwartskristallen (Afb. 24). Hoogstens zijn soms nog wat
vage lijntjes te zien waar de skelethyfen hebben gelopen. In prototaxiten
uit de Taunuskwartsiet zijn op doorsnede in een enkel geval nog wel de
skelethyfen te zien.
- In 2003 is uit onderzoek te voorschijn gekomen dat de chemische samenstelling
van Prototaxites in de richting van een zwam wijst (Boyce et
al., 2003). Dit hoeft niet in tegenspraak met de korstmostheorie te zijn
omdat daarbij ook een schimmelcomponent is.
- In Australië is een stuk Prototaxites is gevonden waarin resten van vaatplanten
zijn ingebed, die helemaal zijn doortrokken van hyfen. Dit zou
opgevat kunnen worden als een deel van het mycelium van Prototaxites
(Hueber, 2001).
- Er zijn enkele meldingen van (aanwijzingen voor) vertakkingen. Zo beschrijft
Altmeyer (1973) structuren die lijken op littekens van zijtakken.
Heidtke (2006) meldt aanwijzingen voor vertakkingen binnen de concentrische
structuren in doorgesneden stukken Prototaxites uit een groeve
bij Birkenfeld in de Hunsrück.
die hij me heeft gegeven om stukken uit de collectie van
Huis Bergh te ’s Heerenbergh te fotograferen.
Paul Floor (Zwolle), Joost van Leusen (Oegstgeest) en
Erna de Graaff (Pesse) ben ik dankbaar voor hun (succesvolle)
poging om in de groeve van Waxweiler het fossiel
Mosellophyton hefteri te vinden. Joost dank ik voor
het ter beschikking stellen van het fossiel voor nadere
bestudering. Ik dank Dr. Michael Wuttke van het museum
te Waxweiler voor het verschaffen van informatie.
De afbeeldingen 13, 15, 16, 17 en 18 zijn gereproduceerd
uit het in de literatuur genoemde artikel van Hueber
(2001) met toestemming van Elsevier.
fotoGrafie
De foto’s zijn van de auteur, tenzij anders vermeld staat.
27

Afbeelding 21.
Mosellophyton (‘Proto-
taxites’) hefteri uit de
groeve bij Waxweiler.
De pijl wijst een
zijtak aan. Afge-
beelde breedte:w 15
cm. Coll. Joost van
Leusen.
Afbeelding 22. Idem.
Afgebeelde breedte:
20 cm.
Literatuur
altmeyer h., 978, 979. Die Prototaxiten von Arenrath,
im Taunusquarzit, im Ems-Quarzit. Grondboor
& Hamer, jg. 32-1, 32-4, 33-5.
altmeyer h., 973. Astnarben an Prototaxiten?
Der Aufschluss, vol. 24, pp. 350-356.
boyce, c.k., hotton, c., fogel, m., cody, G.d., hazen,
r.m. & knoll, a.h., 2003. Comparative geochemistry
suggests Prototaxites was a gigantic fungus
[Abstract]. Geological Society of America Meeting,
Abstracts with Programs. 34(7): pp. 587.
heidtke h.j., 2006. Prototaxites: Ist der 400 Mill. Jahre
alte “Monsterbaum” ein Pilz? Pollichia-Kurier
22(1), pp. 16 - 17.
hueber f.m, 200 . Rotted wood – alga – fungus: the
history and life of Prototaxites. Rev. Palaeobot.
Palyn. 116, pp. 123 – 158.
jonker f.p., 979. Prototaxites in the Lower Devonian.
Palaeontographica, Abt. B, Band 171,
pp. 19 – 56.
kräusel r., 964. Rätsel um Prototaxites, Fortschr. Geol.
Rheinld. und Westf. 12, pp. 25 – 38.
kräusel r. & weyland h., 930. Die Flora des Deut-
schen Unterdevons. Berlijn
Schaarschmidt, f., 974. Mosellophyton hefteri, ein suk-
kulenter Halophyt aus dem Unterdevon von
Alken an der Mosel. Palaeontologische Zeitschrift,
Band 48, Heft 3/4 . pp. 188-204.
28 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 23. Prototaxites met krimpscheuren en volledige
ringen. Vindplaats Bienen bij Kleef. Coll. Huis Bergh, ’s
Heerenbergh. Grootste afmeting: 27 cm.
Afbeelding 24. Pseudo-celstructuur in Prototaxites. De
‘cellen’ zijn kwartskristallen, de donkere kleur van de
‘celwanden’ wordt veroorzaakt door organische resten.
Preparaat en foto: Hans de Kruyk.
Schmid r., 976. Septal pores in Prototaxites, an enig-
matic plant. Science, 191, pp. 287-288.
Schweitzer h.-j., 983: Die Unterdevonflora des Rhein-
landes. Palaeontographica, Abt. B, Band 189,
pp. 1 – 138.
Schweitzer h.-j, 990. Pflanzen erobern das Land.
Kleine Senckenberg-Reihe Nr. 18, Frankfurt
am Main.
Schweitzer h.-j., 2000. Neue Pflanzenfunde im Unter-
devon der Eifel (Deutschland). Senckenbergiana
lethaea, Band 80, pp. 371 – 395.
Selosse m.-a., 2002: Prototaxites: a 400 MYR old giant
fossil, a saprophytic holobasidiomycete, or a
lichen? Mycological Research 106: pp. 642-644.
Als pdf van internet te downloaden.
Steur h. & brugghen w. van der, 998. Nematothallus,
een raadselachtige plant uit het Siluur en het
Vroeg-Devoon. Grondboor & Hamer, 1998-2,
pp. 28-35

Aardkundig excursiepunt 2
wim hooGendoorn
Sterkenburgerlaan 36, 3941 BD Doorn. 0343-515240,
walliehb@wxs.nl, www.aardkundigewaarden.nl
Het eIlaND De bOl, De
bINNeNlek eN De lekwaarD
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
29

Afbeelding 2.
Topografische kaart
van het excursiege-
bied. Bron: Topo-
grafische Dienst,
Emmen.
Vorige pagina:
Afbeelding 1. Het
(schier)eiland De
Bol en de Binnenlek
liggen in de Lek
ter hoogte van het
boerderijlint van
Willige Langerak.
Het rivierduin op het
voormalige eiland is
goed te zien, evenals
de verlanding in
de Binnenlek, de
voormalige bedding.
Foto: BOHO-team.
algemeen:
Na de benoeming van de Provinciale Aardkundige
Monumenten Grebbeberg (1995; eigenaar: Utrechts
Landschap), de Lange Duinen en de Korte Duinen (1997;
eigenaar: Gemeente Soest), Zwerfsteneneiland Maarn
(1999; eigenaar: Nederlandse Spoorwegen), Niënhof en
Oostbroek (2000; eigenaar: Utrechts Landschap) en plantage
Willem III (2000; eigenaar: Utrechts Landschap) lag
het voor de hand te zoeken naar een potentieel Aardkundig
Monument in het rivierklei- of veengebied van de provincie
Utrecht. Daarnaast was het van belang te zoeken
binnen de eigendommen van een van de grote groene
terreinbeherende organisaties, die nog geen Aardkundig
Monument bezaten. Uiteindelijk zijn het eiland De Bol
en de Binnenlek in 2001 door de provincie in overleg met
Staatsbosbeheer tot Aardkundig Monument benoemd.
De Lekwaard hoort daar officieel niet bij. Toch wordt zij in
het onderstaande ook besproken, omdat het interessant
is om te zien hoe twee op het oog vergelijkbare schiereilanden
een verschillende ontstaansgeschiedenis hebben.
naam:
Eiland De Bol, de Binnenlek en de Lekwaard (Afb. 1 en
10).
Locatie:
Provincie Utrecht, Lopikerwaard, gemeente Lopik, Lekdijk
West.
30 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
bereikbaarheid (afb. 2):
Vanuit Nieuwegein, Lopik of Schoonhoven naar de
noordelijke Lekdijk rijden. Ter hoogte van Willige Langerak
liggen De Bol, de Binnenlek en de Lekwaard in de
uiterwaarden van de Lek. Het eiland De Bol is bereikbaar
via een afrit van de winterdijk (Lekdijk West) naar de
uiterwaarden (x = 123,3 en y = 440,7). De parkeermogelijkheden
met de auto zijn zeer beperkt, omdat er op de
Lekdijk niet geparkeerd mag worden. Een goed alternatief
is om de auto in Schoonhoven of op het recreatieterrein
Salmsteke te parkeren (x = 126,3 en y = 441,7) en
dan te gaan lopen of fietsen. Dan valt er nog veel meer te
genieten.
toegankelijkheid:
De Lekwaard en de Binnenlek zijn prima vanaf de
winterdijk te zien. De Lekwaard is (nog?) niet openbaar
toegankelijk. Het eiland De Bol wel. Onderaan de afrit
van de Lekdijk begint de uit basaltstenen opgebouwde
strekdam (Afb. 3). Over deze strekdam kan het eiland
bereikt en bewandeld worden. Er dient wel rekening mee
gehouden worden dat de strekdam een aantal dagen
per jaar, bij erg hoge waterstanden, onder water komt te
staan. Dan is het eiland niet bereikbaar. Laat u ook niet
verrassen door het getijdeverschil dat ter plaatse ca. 75
cm bedraagt.
eigenaar:
Staatsbosbeheer.

Afbeelding 3. De strekdam waarmee het eiland De Bol
aan de winterdijk is verbonden. Links rietgorzen. Foto:
BOHO-team.
wat is er te zien?
Vanaf de winterdijk hebben we een prima zicht op de
getijdekreken van de Lekwaard en de Binnenlek bij het
eiland De Bol (Afb. 4). Afhankelijk van het getij zien we
smalle kreekjes kronkelend in een moddervlakte of
brede beddingen. De beddingen zijn stroomopwaarts
omzoomd door rietgorzen, waardoor het dichtslibben van
deze voormalige rivierbeddingen bevorderd wordt. Langs
het stroomafwaartse deel van de Binnenlek valt op, dat
plaatselijk door erosie afkalving van de oevers (Afb. 5)
en elders sedimentatie optreedt. Vanaf de winterdijk is
het zicht op de Bol beperkt. Via de strekdam kunnen we
het eiland betreden. Langs de rivierkant van het eiland
zien we een complex rivierduinen liggen met een maximale
hoogte van ca. 4 meter (Afb. 6). Opvallend is ook
de bijzondere vegetatie op deze schrale zandgronden.
Verder naar het zuidwesten lopend zijn de aardkundige
waarden langs de rivierzijde van De Bol beperkt, omdat
men ervoor gekozen heeft om hier stenen te storten als
oeververdediging (Afb. 7). Als we na het bereiken van de
zuidwestelijke punt van het eiland langs de kant van de
Binnenlek teruglopen, hebben we aanvankelijk een mooi
zicht op de getijdekreek. Erosie en sedimentatie langs en
in de bedding zijn hier prima te zien. Verderop wordt het
zicht belemmerd door de rietgorzen.
Geogenetische en historische achtergrond
De mens heeft zo’n nadrukkelijke rol gespeeld bij het
ontwikkeling van het eiland De Bol, dat het verstandiger
is om de geogenetische en de historische achtergrond
gelijktijdig te behandelen. Het eiland De Bol is gelegen
in de Lek. De Lek is een relatief jonge rivier die pas na
het begin van onze jaartelling is ontstaan. De rivier heeft
Afbeelding 4. De getijdekreek de Binnenlek is prima te
zien vanaf de winterdijk. Foto: BOHO-team.
aanzienlijk aan kracht gewonnen door de langzame
verzanding en uiteindelijke afdamming van de Kromme
Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122. Misschien was de
verhouding tussen de sedimentlast (grind, zand en klei)
en de waterafvoer in de 18e en 19e eeuw dusdanig dat er
talrijke zandbanken in de rivier de Lek ontstonden, maar
mogelijk speelden ook andere factoren een rol. Op oude
rivierkaarten, zoals b.v. de ‘Kaarte van de Lek, met de
dijken, uitterweerden, zanden, hoofden, enz. strekkende
van boven de vaart tot beneden Schoonhoven’ (D. Hooft,
1738), zien we namelijk een scala aan zandbanken in de
Lek. Ook in 1837 kunnen we op kaarten van Goudriaan
(Afb. 8) nog diverse zandbanken in de rivier zien liggen.
Het eiland De Bol heette overigens in 1738 nog de Slaapwerf.
Deze naam hangt mogelijk samen met de zalmvisserij
die hier toen beoefend werd.
Voor de scheepvaart waren deze obstakels uiteraard erg
lastig. Daarom ging men in de 19e eeuw de bestaande
kribben al verlengen en nieuwe aanleggen. Waar de
rivierbedding breed was, werden min of meer evenwijdig
aan de winterdijk strekdammen aangelegd. Door de
versmalling van het zomerbed van de rivier ging de rivier
in de diepte eroderen, waardoor diverse obstakels in de
vorm van zandbanken werden afgebroken. Dat is ook in
de omgeving van De Bol gebeurd. Op kaarten van rond
1890 staan bij Willige Langerak twee strekdammen aangegeven
(Afb. 9). Bij normale waterpeilen stroomde de
rivier voortaan alleen nog maar door de hoofdbedding,
waardoor de bevaarbaarheid van de Lek verbeterde.
Het eiland De Bol werd door de aanleg van een stekdam
vanaf de winterdijk een schiereiland. De voormalige bedding
tussen het eiland en de winterdijk kreeg de naam
Binnenlek.
In de huidige situatie (Afb. 1 en 2) is duidelijk te zien dat
tussen de noordpunt van het voormalige eiland en de
winterdijk landaanwas heeft plaatsgevonden. Er is een
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 5.
Plaatselijke afkalving
van het eiland De Bol
door de Binnenlek.
Het hek dient om be-
zoekers van de wand
af te houden in ver-
band met nestelende
oeverzwaluwen. Foto:
BOHO-team.
Afbeelding 6.
De duinen van De Bol
bij laag water vanaf
de rivier gezien. Foto:
BOHO-team.
3

Afbeelding 7.
Stroomafwaarts van
de rivierduinen is
het natuurlijke karakter
van het eiland
ernstig aangetast
door verstening die
in het verleden ter
oeververdediging is
aangebracht. Foto:
BOHO-team.
Afbeelding 8. Goudriaan:
Kaart van de
rivieren De Boven- en
Neder-Rijn, De Lek en
De Nieuwe Maas van
Lobith tot Brielle,
blad 13, 1837. 1:
10.000.
kreek ontstaan die door getijde-invloed nu eens vol staat
en dan weer verandert in een smalle stroom temidden
van een moddervlakte. De kreek of moddervlakte wordt
stroomopwaarts omzoomd door rietgorzen die regelmatig
door sedimentatie worden opgehoogd. Op sommige
plaatsen is de aanwas door de mens al omgezet in
weiland. In het stroomafwaartse deel neemt het aantal
rietgorzen af en maakt plaats voor een afwisseling van
landschappelijke vormen veroorzaakt door erosie en
sedimentatie.
Links op afbeelding 9 is nog een tweede strekdam te
zien, die door water omgeven wordt. Aan de zijde van
de winterdijk is door aanwas tegen deze strekdam een
schiereiland gevormd (Afb. 2 en 10). De twee schiereilanden
die op het eerste gezicht misschien op elkaar lijken,
blijken dus een totaal verschillende ontstaanswijze
gehad te hebben. Deze tweede strekdam in de Lekwaard
is niet openbaar toegankelijk, onder andere vanwege de
aanwezigheid van een reigerkolonie in de bosschage op
deze aanwas.
Op het schiereiland De Bol ligt aan de rivierzijde een
zandige oeverwal. Nabij de noordpunt van het voormalige
eiland is het zand van de zandbank en de oeverwal
verstoven tot een complex van rivierduinen. In de
uiterwaarden van de Rijn en de Lek zijn op de grens van
kribben en uiterwaarden wel vaker kleine duintjes van
circa één meter hoog te zien. Op Utrechts grondgebied is
dit complex van rivierduinen door zijn omvang en hoogte
bepaald uniek te noemen. Meer zuidwaarts is de oever
versteend. Ter voorkoming van mogelijk schade door
erosie is hier een grindrijke oeververdediging aangebracht.
Visie van de eigenaar / beheerder
Nico de Bruin is de boswachter van de beheerseenheid
Hollandse Waarden van Staatsbosbeheer, waaronder
De Bol, de Binnenlek en de Lekwaard vallen. De Bruin
32 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 9.
Chromo-topographische kaart van het Koninkrijk der
Nederlanden, 1:25.000, blad nr. 484 Tienhoven verkend in
1888 en blad nr. 503 Langerak, verkend in 1889.
Bron: Topografische Dienst, Emmen
is tevreden met de verworven status van Aardkundig
Monument. Het heeft de eerste jaren veel publiciteit
met zich meegebracht en een flinke toename in het
aantal excursies. Dat effect is nu langzamerhand weer
uitgewerkt. Hij gebruikt de opgedane kennis over cultuurhistorie
en aardkundige waarden graag tijdens de
rondleidingen die hij geeft, zodat zijn gasten niet alleen
getrakteerd worden op de mooie levende natuur. Van
hem mag de natuur ook zijn gang gaan. Hij is niet bang
voor mogelijke veranderingen ten gevolge van afkalving
en sedimentatie. Bij het afgekalfde stuk op het eiland De
Bol is een hek geplaatst, omdat oeverzwaluwen graag
gebruik maken van de nestmogelijkheden in deze wand.
Ook dient voorlopig nog rekening gehouden te worden
met het ‘voortgezet gebruik’, dat een boer nog op een
gedeelte van het eiland heeft. Bij de Lekwaard is de
strekdam plaatselijk wat verlaagd om nieuwe landschappelijke
processen een kans te geven.
noot van de auteur: Het is voor groepen van minimaal
10 en maximaal 25 personen mogelijk om een excursie
onder leiding van Nico de Bruin te maken. Deze duurt
ongeveer 90 minuten en de kosten zijn ca. 35 euro per
groep. Afspraken kunnen rechtstreeks met Nico de
Bruin gemaakt worden via 06-20095775. Een aanrader!
Afbeelding 10.
Het schiereiland langs de kaarsrechte strekdam in de nabijgelegen
Lekwaard. De rietgorzen zijn goed herkenbaar
door de lichte kleur. Foto: BOHO-team.

meDeDelINGeN
adresWijZiGinGen
nieuw secretariaatsadres
Nu de algemene ledenvergadering akkoord is gegaan met
de verkiezing van Paul van Olm tot NGV bestuurslid, is het
nieuwe adres van het NGV secretariaat:
paul van olm
Bongerd 180
8212 BK Lelystad
tel. 0320-242881
mobiel 06-53978137
E-mail: paulvanolm@hotmail.com
nieuw adres ledenadministratie
Het adres van de ledenadministratie is met ingang
van 13 april gewijzigd in:
de Kievit 15
7141 NH Groenlo
telefoon (0544-461661) en e-mail (la.ngv@hccnet.nl)
blijven ongewijzigd.
jUbiLeUmvierinG 60 jaar nGv
wanneer?
Zaterdag 13 mei van 13.00 uur tot 16.00 uur.
waar?
We vieren dit jubileum in het gebouw van TNO Bouw en
Ondergrond (waar we ook onze themadagen houden),
Princetonlaan 6, Utrecht.
bereikbaarheid per auto: A28, afslag De Uithof. Er is ruim
voldoende parkeergelegenheid.
per openbaar vervoer: stadsbus 11 (halte Botanische
tuinen/Princetonplein) of 12 (halte Kruytgebouw).
hoe?
We houden een ‘publieksmarkt’. Individuele leden,
NGV-afdelingen én andere verenigingen krijgen de
gelegenheid om een marktkraam te ‘vullen’ met delen
uit verzamelingen, foto’s, kaarten, boeken, posters,
etc. Misschien wordt er een video vertoond of kunnen
bezoekers een microscoop gebruiken, etc. etc. We houden
geen ruil- of verkoopbeurs! We willen slechts de collegaleden
én andere bezoekers laten zien hoe we met onze
geologiehobby bezig zijn.
Er is nog een aantal marktkramen beschikbaar.
Neem snel contact op met Joost Vermee (e-mail:
joost.vermee@wxs.nl) als u nog mee wilt doen.
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Nederlandse Geologische vereninging
bijlage van Grondboor & Hamer nr. 2 - 2006
kopij voor de ‘mededelingen’ van nummer 3 kan
vóór 1 mei worden gezonden aan de secretaris
van de NGv, bongerd 180, 8212 bk lelystad,
paulvanolm@hotmail.com
Gids met ‘geologische stadswandelingen’
De jubileumdag zal verder nog een bijzonder karakter
krijgen door de introductie van een nieuw boek,
namelijk een gids met ‘geologische stadswandelingen’
in 12 Nederlandse steden. De heren Verhofstad en van
den Koppel stelden een gids samen waarin voor 12
Nederlandse steden een aantal gebouwen is aangegeven
waaraan interessant natuurlijk gesteente is toegepast.
Daarnaast bevat het boek een algemeen gedeelte
waarin het ontstaan en de typische kenmerken van de
verschillende gesteenten is beschreven. Op die manier
ontstond een unieke gids waarmee in elk van de twaalf
steden een ‘geologische wandeling’ kan worden gemaakt.
De gids wordt als jubileumcadeau gratis verstrekt aan alle
NGV-leden!
programma
De jubileumviering wordt zo informeel mogelijk
gehouden. Er is géén receptie en ‘casual’ kleding wordt
als vanzelfsprekend beschouwd. De markt begint om
13.00 uur en sluit om 16.00 uur. Omstreeks 13.30 uur
zal het eerste exemplaar van de ‘stadsgids’ in ontvangst
worden genomen door prof. Salle Kroonenberg,
hoogleraar geologie in Delft. Ongetwijfeld zal hij, op
zijn geheel eigen manier, ingaan op het belang van
de amateurgeologie in het algemeen en deze nieuwe
stadsgids in het bijzonder.
bibliotheek
De grote gecombineerde bibliotheek van TNO Bouw en
Ondergrond en Faculteit Geowetenschappen Universiteit
Utrecht zal tijdens deze jubileumviering ook geopend zijn.
Maak er gebruik van!
cadeaus
Het NGV-bestuur verwacht geen cadeaus, maar
aanmeldingen van nieuwe leden zijn van harte welkom!
tHemadaGen
Uiteraard zal de jubileumviering verder worden omlijst
met een feestelijk hapje en drankje. Een prachtige
gelegenheid dus om uw collega-hobbyisten te ontmoeten.
De jubileumviering is voor iedereen toegankelijk! Breng
familie,vrienden en kennissen mee! Het is immers een
prachtige gelegenheid om, in een ongedwongen sfeer,
te ervaren hoe verschillend men kan omgaan met onze
fascinerende hobby.

themadag ‘calciet’
De eerste themadag van 2006, met als onderwerp
‘calciet’, was ook weer bijzonder succesvol.
Er kwam een honderdtal bezoekers kijken naar
presentaties van verschillende verzamelaars en
verenigingen en luisteren naar een drietal lezingen.
Bijzonder was de aanwezigheid van de vereniging ‘Speleo
Nederland’ die aandacht vroeg voor de speologie, een
aanverwante hobby. Maar ook de presentaties van ‘het
Kristal’ uit Groningen, de ‘Kring Zwarte Woud Mineralen’
en, helemaal uit België gekomen, de ‘Mineralogische
Kring Antwerpen’ trokken veel aandacht. Opvallend was
dat de bijdragen van ‘derden’ aanzienlijk groter was dan
die van NGV-leden of NGV-afdelingen! Iets waar toch wel
even bij stil gestaan zou moeten worden. Maar ook iets
waar gemakkelijk iets aan te doen is. Grijp de kans om
tijdens een van de nog resterende themadagen in ieder
geval mee te doen.
nog twee themadagen in 2006
De volgende themadagen staan natuurlijk al in uw
agenda!
• zaterdag 23 september: thema ‘zee-egels’
• zaterdag 8 november: thema ‘zwerfstenen’
Op zo’n themadag bent u van harte welkom van 11.00
tot 16.00 uur. Gedurende die openingsuren vinden
vele presentaties en lezingen plaats! Details over het
dagprogramma kunt u zoals altijd vinden op de internetsite
van de NGV: www.geologischevereniging.nl.
Denkt u inhoudelijk te kunnen bijdragen aan van de
themadagen: neem contact op met het NGV-bestuur! Voor
al de dagen zijn bijdragen in de vorm van zogenaamde
‘tafelpresentaties’ of een lezing nog van harte welkom.
U selecteert de belangrijkste/leukste/interessantste
vondsten uit uw eigen verzameling en toont die aan al die
andere verzamelaars en bezoekers. Eventueel vult u een
en ander aan met foto’s, posters, kaarten, boeken, etc.
Uw tafel staat al klaar. U zult er geen spijt van krijgen!
Eerdere deelnemers waren razend enthousiast.
bibliotheek
Zoals inmiddels bijna gebruikelijk zal de grote
gecombineerde bibliotheek van TNO Bouw en Ondergrond
en van de faculteit geowetenschappen ook in 2006 tijdens
de geplande themadagen geopend zijn!
cUrsUssen
Gesteentenherkenning
De eerstvolgende cursus vindt plaats op 4, 11, 25
november en 2 december in het Geologisch Activiteiten
Centrum in het gebouw van TNO Bouw en Ondergrond in
Utrecht. Voor deze cursus zijn nog enkele plaatsen vrij.
We herhalen nog eens de inhoud: de cursus leert de
deelnemers gesteenten te herkennen aan de hand van
de samenstellende mineralen, de structuren en aan de
hand van kleuren en patronen. In totaal 18 uren krijgen
de deelnemers zo’n 60 tot 70 gesteentesoorten in een
didactische volgorde op tafel, terwijl de lessen verder
verlucht worden met dia’s, plaatwerk, kristalmodellen,
etc. Aantal deelnemers: minimaal 12, maximaal 16.
Voorkennis: geen.
De cursus is alleen toegankelijk voor NGV-leden.
2 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Kosten: € 70,00 incl. dictaat. Geïnteresseerden in deze
cursus wordt aangeraden zich aan te melden, zodat
u op de wachtlijst wordt geplaatst. Aanmeldingen bij
voorkeur via e-mail (anders s.v.p. per brief) bij Joost
Vermee, Kwaadeindstraat 75, 5041JK Tilburg. E-mail:
joost.vermee@wxs.nl.
Zodra (ca. half september) nadere bijzonderheden van de
cursus bekend zijn, ontvangt u persoonlijk bericht! Pas
daarna wordt uw aanmelding definitief en betaalt u het
cursusgeld.
Vervolgcursus gesteentenherkenning
In de maanden maart/april 2006 volgen 10 deelnemers
deze (nog enigszins experimentele) cursus. Het is de
bedoeling dat de cursus, afhankelijk van de belangstelling
opnieuw wordt gegeven in het najaar van 2006 of het
voorjaar van 2007. Daarom hieronder wat aanvullende
informatie.
inhoud:
Magmatische en metamorfe processen. Het ontstaan van
gesteenten aan de hand van de mineralen, de relaties/
reacties, de texturen en structuren. Uitkristallisatievolgorde,
afkoelingsverschijnselen, groei van metamorfe
mineralen. Bepalen van de metamorfe graad. Betekenis
van insluitsels. Relaties tussen metamorfose en
deformatie.
De cursus heeft vooralsnog een experimenteel karakter.
De te behandelen onderwerpen zullen zo mogelijk
afhankelijk zijn van de inbreng van de deelnemers.
aantal deelnemers:
Minimaal 8, maximaal 12. Een kleine groep om er voor
te zorgen dat zoveel mogelijk persoonlijk contact met de
docent kan worden opgebouwd.
Voorkennis/toelatingsvoorwaarde:
Deelgenomen hebben aan de beginnerscursus
‘gesteentenherkenning’ gegeven door Jan Verhofstad én
lid zijn van de NGV.
kosten:
€ 115,00 incl. dictaat.
duur:
De cursus omvat 5 zaterdagen (11.00 - 16.00 uur).
docent:
De cursus wordt gegeven door petroloog dr. Tony Senior.
aanmelden:
Aanmeldingen bij voorkeur via e-mail (anders s.v.p. per
brief) bij Joost Vermee, Kwaadeindstraat 75, 5041JK
Tilburg. E-mail: joost.vermee@wxs.nl. Zodra nadere
bijzonderheden van de cursus bekend zijn, ontvangt u
persoonlijk bericht. Pas daarna wordt uw aanmelding
definitief en betaalt u het cursusgeld.
versLaG LedenverGaderinG
Verslag van de algemene ledenvergadering van de NGV
gehouden op zaterdag 11 maart 2006 te Utrecht.
opening/mededelingen
De voorzitter, Henk Gerrits, opent de vergadering direct na
afloop van de laatste lezing van de landelijke contactdag.
Er zijn 35 leden, 7 bestuursleden en 1 aspirant bestuurslid
aanwezig. Er zijn geen mededelingen.
ingekomen stukken
Er zijn ook geen ingekomen stukken.

notulen van de algemene ledenvergadering
van 2 maart 2005
Naar aanleiding van de notulen vraagt Piet Thijssen hoe
het staat met het functioneren van de bibliotheek en de
bibliotheekcommissie. Die laatste bestaat echter niet.
Vanuit de bibliotheek is te melden dat er zich iemand
heeft aangemeld die wellicht de digitalisering van het
bibliotheekbestand ter hand gaat nemen – zeker is dit nog
niet. De notulen gepubliceerd in G&H 2005 nr. 2 worden
goedgekeurd.
Verslag voortgang ‘herstructurering’
Er is geen eenduidig advies uit de Raad van Advies ver-
kregen. Het overlegtraject dat parallel met de afzonderlijke
afdelingen opgestart zou worden is nog niet van de
grond gekomen. Het concept huishoudelijk reglement kan
daarom nog niet in deze vergadering besproken worden.
Inmiddels is het punt van de aansprakelijkheid van
NGV/afdelingsbestuursleden bij geologische excursies
bovenaan de agenda komen te staan. In een aparte
bijeenkomst op 8 april a.s. zal deze kwestie -ook vanuit de
juridische hoek- uitgebreid besproken worden. Voor deze
bijeenkomst zijn vertegenwoordigers van zoveel mogelijk
geologisch actieve verenigingen, de universitaire wereld
en de beroepsgroep uitgenodigd.
rapportage raad van advies
Henk Scholts (oud-secretaris van de Raad van Advies)
meldt dat zowel de voorzitter als de secretaris van de
Raad van Advies zijn afgetreden wegens gebrek aan
respons vanuit de afdelingen.
jaarverslag secretaris
Het in G&H 2006 nr. 1 gepubliceerde verslag wordt zonder
vragen goedgekeurd.
jaarverslag penningmeester
(incl. begroting 2006 en verslag kascommissie)
Naar aanleiding van het exploitatieoverzicht 2005 van de
NGV en het Financieel verslag van de Stichting Publicatie-
en evenementenfonds vraagt de heer Oosterink zich
af of deze niet beter samengevoegd kunnen worden.
Het antwoord is dat dit niet het geval is omdat het over
twee verschillende entiteiten gaat die ieder apart een
verantwoording dienen af te leggen.
Het verslag van de kascommissie (Cees Ehlers en
Wiljo Kramer) wordt voorgelezen. Naar aanleiding van
dit positieve overzicht dechargeert de vergadering het
bestuur van het gevoerde financiële beleid.
benoeming kascommissie
Voor 2006 zal de kascommissie bestaan uit de heren Wiljo
Kramer en Wim Zondag. Henk Scholts biedt zich aan als
‘reserve’ en lost daarmee een mogelijk probleem in 2007
nu al op!
jaarverslag ledenadministratie
Het jaarverslag van de ledenadministratie (G&H 2006 nr.
1) wordt goedgekeurd. Het aantal leden blijft (langzaam)
teruglopen. Door -inmiddels opgeloste- administratieve
problemen is het onduidelijk of wel alle leden G&H 2005
nr 5/6 ontvangen hebben. Leden die dit nummer niet
ontvangen hebben kunnen dat bij de ledenadministratie
melden; dan wordt een exemplaar nagezonden.
jaarverslag redactie Grondboor en hamer
Het jaarverslag van de redactie (G&H 2006 nr. 1) wordt
door de vergadering goedgekeurd. Het is verheugend
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
dat de redactie compleet is en de perikelen rond de
vormgeving voorbij zijn. Het blad heeft een duidelijke
positieve facelift ondergaan.
jaarverslag bibliothecaris
Het in G&H gepubliceerde verslag (G&H 2006 nr. 1) wordt
door de vergadering goedgekeurd. De heer Ehlers meldt
dat de eerder genoemde hulp bij het digitaliseren van het
bestand Herman Zevenbergen is: een zeer welkome hulp.
jaarverslag pr-activiteiten
In het verslag van de PR-activiteiten wordt de NGV-folder
niet genoemd; wel een aantal andere aansprekende
PR-acties waaronder de Website, Geonieuws en de
themadagen GAC – Geologisch Amateur Centrum. De
PR-functionaris zegt toe dat de NGV-folder binnenkort zal
verschijnen; deze komt beschikbaar voor alle afdelingen.
Het jaarverslag wordt door de vergadering goedgekeurd.
bestuursverkiezing
George Brouwers is aftredend en herkiesbaar en wordt
met algemene stemmen herkozen als bestuurslid en zal
zich blijven bezighouden met de PR van de vereniging.
Henk Gerrits legt de voorzittershamer neer, omdat
zijn drukke dagelijkse werkzaamheden een voldoende
uitvoeren van het NGV-voorzitterschap in de weg staan.
De vergadering dechargeert de heer Gerrits en beloont
hem voor zijn inzet met een warm applaus.
Joost Vermee, de huidige secretaris, volgt hem op als
voorzitter, terwijl Paul van Olm het secretariaat zal gaan
verzorgen. Beiden worden met algemene stemmen door
de vergadering benoemd.
Stand van zaken nGV-werkgroepen
Deze is uitgebreid in G&H 2006 nr. 1 beschreven. Er is
geen nieuws.
plaats/datum jaarvergadering 2007
De volgende Algemene Ledenvergadering zal op 10 maart
2007 gehouden worden. Aangezien het faculteitsgebouw
dan mogelijk verbouwd wordt, wordt uitgezien naar een
andere locatie (evt. TNO Bouw en Ondergrond).
rondvraag en sluiting
Jan Werschkull vraagt of er voor nieuwe leden geen NGVkennisdatabank
is en of het niet zinvol is om een lijst met
specialismen van leden aan te leggen. Het antwoord is dat
vragen veelal binnen de afdelingen beantwoord worden
en dat waarschijnlijk niemand zit te wachten op een lijst
met 1700 namen. Het bestuur zal zich toch over deze
kwestie beraden – een ledenlijst met juiste mailadressen
en specialismen kan zijn nut hebben.
Henk Scholts heeft een goedkopere drukker van
G&H gemeld. Het bestuur en de redactie zijn wat
terughoudend: de productie en lay-out van het blad ‘loopt’
net lekker en om dan nu wéér te gaan veranderen….
Piet Thijssen vraagt hoe het zit met samenwerking met
andere verenigingen m.n. GEA. Voor de bijeenkomst van
8 april zijn alle aanverwante verenigingen uitgenodigd
en er is weer sprake van een ontmoeting met het GEAbestuur
in de nabije toekomst.
De nieuwe voorzitter, Joost Vermee, bedankt zijn voorganger
nogmaals voor zijn inzet en overhandigt hem
onder applaus van de aanwezigen een bos bloemen en
sluit vervolgens de vergadering.
3

nieUWs van de aFdeLinGen
Er is deze keer niet veel informatie ontvangen van de
NGV-afdelingen. Het activiteitenprogramma van de
afdelingen is altijd te vinden op de NGV-website
www.geologischevereniging.nl. Verder kan men natuurlijk
altijd informatie verkrijgen bij de secretariaten van de
afdelingen (zie omslag achter in dit blad).
afdeling Limburg
Van de afdeling Limburg ontvingen we onderstaande
belangrijke mededeling over de ENCI:
Op grond van sterk veranderde bedrijfsomstandigheden
heeft de directie van ENCI BV Maastricht te kennen
gegeven de toelating van mensen in de groeve zo veel als
mogelijk te willen beperken. Voor 2006 wordt alleen voor
leden van de afdeling Limburg de mogelijkheid gegeven
om deel te nemen aan verzamelexcursies. Iedere excursie
moet door de excursie-organisator afzonderlijk bij ENCI
worden aangevraagd en kan in principe door ENCI worden
geweigerd. Daarmee komt aan de langdurige traditie, dat
de afdeling Limburg als gastheer optreedt namens ENCI
en per jaar 13 (verzamel)excursies verzorgt voor een ieder
die dat wenst, een einde. De mogelijkheden voor een
groevebezoek vanaf 2007 zijn onzeker.
4 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Tegelijkertijd hebben zowel ENCI als de NGV te
maken met landelijke ontwikkelingen op het gebied
van (strengere) regelgeving en jurisprudentie rond
veiligheid. Ook deze ontwikkeling is mede oorzaak van het
strengere toelatingsbeleid van ENCI. De afdeling Limburg
heeft strikte opdracht van ENCI de nieuwe richtlijnen
consequent, d.w.z. zonder uitzondering te handhaven.
Gelieve van bovenstaande goede nota te nemen, om te
voorkomen dat u niet wordt binnengelaten.
Was getekend: NGV afdeling Limburg
afdeling winterswijk
Van de afdeling Winterswijk ontvingen we een uitgebreid
verslag van een lezing die Freek Busschers op 12
december voor deze afdeling gaf. Verder meldde de
afdeling dat men op 21 maart een bezoek bracht aan de
NGV-afdeling Twente.

dick scHLüter
dick schlüter, von Weberlaan 11, 7522 kb enschede, dick.schluter@12move.nl
fOssIele watermOl
UIt De DINkelvalleI
in het jaar 2000 vond ik een fossiel onderkaakje in een
zandafgraving van de firma erich Straten Gmbh bij
Gildehaus (Grafschaft bentheim/niedersachsen). door
de vondst werd ik, na determinatie door dr. Lars van
den hoek ostende te Leiden, geconfronteerd met een
mij tot dat moment onbekende diersoort: Desmana cf.
moschata oftewel de watermol, die ook wel desman
wordt genoemd. Literatuuronderzoek leert dat dit dier
nog steeds voorkomt en dat men het beschouwt als een
interessant ‘levend fossiel’. er zijn twee soorten watermollen
namelijk Desmana cf. moschata, de russische
desman, en Galemys pyrenaicus, de pyrenese of Spaanse
desman. ondanks bescherming neemt hun aantal af. de
ecologische omstandigheden in de vallei van de dinkel
– waar het fossiel werd gevonden - waren al veel eerder
ongeschikt. op basis van fossielen wordt aangenomen
dat de watermol in noordwest-europa ongeveer 0.000
jaar geleden is uitgestorven. in 2002 vond jan van der
Steeg uit Losser in genoemde afgraving een bovenkaakfragment
en ruim een jaar later een mogelijk fragment
van een scheenbeen.
Watermollen (Desmanidae)
Watermollen (onderfamilie Desmanidae) zijn zoogdieren
die op basis van hun anotomie een tussenpositie in
nemen tussen de spitsmuizen en de mollen. Ze maken
deel uit van de orde van de insecteneters (Insectivora)
en behoren samen met de mollen tot de familie Talpidae.
De Russische watermol (Afb. 1) werd voor het eerst
beschreven in 1605. De schrijver meende dat het om
een soort muis ging. De naam ‘Desman’ is vanaf 1663
in gebruik en afkomstig van handelaren in pelzen en
staarten van het dier. Vanwege de muskusgeur werden
deze in het tsaristische Rusland gebruikt om motten
uit klerenkasten te verdrijven. Opmerkelijk was de
ontdekking van een watermol begin 19 e eeuw in het
bergachtige noorden van Spanje (Afb. 2). In 1811 werd
dit dier wetenschappelijk beschreven en kreeg de soortnaam
Mygale pyrenaica (geslacht Mygale omdat Cuvier
in 1800 had voorgesteld om de Russische watermol
onder dit geslacht te laten vallen). De Spaanse desman
kreeg in 1829 een eigen geslacht toebedeeld, namelijk
het geslacht Galemys. In 1912 kregen beide dieren hun
definitieve naam, namelijk Desmana cf. moschata en
Galemys pyrenaicus.
Behalve bestudering van de twee nog levende soorten,
werd in de 20 e eeuw het onderzoek naar fossiele resten
van de desman en zijn voorouders opgepakt. Eind jaren
dertig maakte de onderzoeker A. Schreuder een eerste
inventarisatie van de op dat moment in Europa voorhanden
fossielen en publicaties uit Duitsland, Engeland,
Frankrijk, Hongarije en Moravië. In Nederland waren
watermolfossielen bekend uit de klei bij het Limburgse
Tegelen en had men wat tandjes gevonden tijdens het
zeven van boormonsters uit Groot Berkheid (bij Wassenaar)
en Bergambacht in de provincie Zuid-Holland.
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
33

Afbeelding 1.
Russische postzegel
uit 1974 met een
afbeelding van de
Russische watermol
(Desmana cf. moschata)
waarop duidelijk de
slurfvormige snuit
en de zwemvliezen te
zien zijn.
Afbeelding 2.
Afbeelding van de
Pyrenese watermol
(Galemys pyrenaicus)
waarop duidelijk de
slurfvormige snuit
en de zwemvliezen
te zien zijn. Merk
op dat de staart
alleen aan het einde
afgeplat is en dat de
zwemvliezen alleen
aan het begin van
de tenen ontwikkeld
zijn.
In Schreuder’s onderzoek naar de desman en zijn
voorouders stond bij het meten van de tanden centraal,
maar ook botresten werden in het onderzoek betrokken.
Schreuder concludeerde dat Galemys een vroege afsplitsing
is van Desmana. Bij de fossielen uit het Mioceen
(tussen 24 en 5 miljoen jaar geleden) en het Pleistoceen
(tussen 1.8 miljoen en 10.000 jaar geleden) is op basis
van tanden en skeletdelen al onderscheid te maken
tussen Desmana cf. moschata of Galemys pyrenaicus. Hun
gemeenschappelijke Oligocene voorouder (tussen 34 en
24 miljoen jaar geleden) heet Echinogale.
Levend fossiel
De watermol veranderde vanaf het Mioceen weinig in
uiterlijk en kan daarom als een ‘fossiel’ relict worden
beschouwd uit de Tertiaire fauna. Blijkbaar heeft de
watermol de overgang van het warmere Tertiair naar het
Pleistoceen met zijn ijstijden weten te overleven, hetgeen
opmerkelijk is te noemen gezien de grote ecologische
veranderingen. Vondsten uit het oerstroomdal van
de Elbe uit het Laat-Weichselien (70.000 tot 10.000 jaar
geleden) bewijzen dat het dier zich behalve in Zuid-Europa
ook in het koude Midden-Europa wist te handhaven.
De drie vondsten uit het Dinkeldal vormen een aanvulling
op dit spaarzaam aanwezige bewijsmateriaal. Het
is namelijk vrijwel zeker dat zowel het onderkaakje dat
door mij is gevonden als het bovenkaakfragment en het
vermoedelijke scheenbeenfragment die door Jan van de
Steeg zijn gevonden, uit het Laat-Weichselien stammen,
omdat alle andere vondsten van Pleistocene zoogdieren
die in de betreffende zandafgraving door Jan en mij zijn
gedaan op die ouderdom wijzen.
De verspreidingsgeschiedenis van de watermol in het
Pleistoceen kwam volgens Schreuder met die van de
bevers overeen. De oudste voorvaderen van beide dieren
stammen uit het Vroeg-Tertiair en leefden uitsluitend
in West- en Centraal-Europa. In de loop van het Tertiair
werd het verspreidingsgebied naar het oosten uitgebreid
en in het Pleistoceen had het leefgebied zijn grootste
omvang bereikt. Vervolgens kromp dit gebied weer
ineen door verschillende factoren tot het huidige verspreidingsgebied:
het noordelijke deel van het Iberisch
Schiereiland en een gebied in Oost-Europa van de Oeral
tot aan de Kaukasus (Afb. 3). Het gebit van de watermol
wijst op een ander leefpatroon tijdens het Pleistoceen.
Op basis van de slijtage van de kiezen meende Schreuder
namelijk dat de watermol in die tijd meer omnivoor
was dan thans de Russische en Spaanse desman.
34 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 3.
Huidige verspreidingsgebied van de Russische watermol
(Desmana cf. moschata) en de Pyrenese watermol (Galemys
pyrenaicus).
Na het baanbrekende werk van Schreuder bleef het lang
stil. Begin jaren tachtig pakte de onderzoekster C. G.
Rümke de draad weer op en in 1985 promoveerde ze op
de watermol. Zij bestudeerde net als Schreuder de fossiele
tanden van de desman en maakte een onderscheid
tussen drie (!) geslachten, namelijk het nieuwe geslacht
Archaeodesmana (klein dier met een opgerichte eerste
snijtand), Galemys (klein dier met een ander type snijtand)
en Desmana (groot dier met eenzelfde type snijtand
als Galemys). Van deze drie sterft Archaeodesmana uit in
het Vroeg-Pleistoceen.
Rümke kon haar conclusie trekken op basis van meer
fossielen dan Schreuder. Dit heeft te maken met het
groeiende aantal vindplaatsen en de toegenomen
aandacht voor de resten van kleine (zoog)dieren. Haar
onderzoeksperiode omvat echter alleen het Tertiair en
Vroeg-Pleistoceen. Vanwege het geringe aantal Midden-
en Laat-Pleistocene vondsten blijft deze periode
in haar proefschrift buiten beschouwing. In Nederland
waren op dat moment ook alleen nog maar Tertiaire fossielen
voorhanden. Pas in de jaren negentig werden voor
het eerst Pleistocene resten van Desmana cf. moschata
gevonden. Het ging daarbij onder andere om resten afkomstig
uit de zogenoemde Zuurland boorgaten bij Den
Briel. Behalve resten uit het Vroeg-Tertiair, die vergelijkbaar
zijn met de vondsten hetgeen uit Tegelen, werd ook
een snijtand van een Desmana cf. moschata gevonden,
waarvan de ouderdom Midden- of Laat-Pleistoceen
is. Een onderkaakje dat in de jaren negentig gevonden
is in het opgespoten Noordzeezand op het strand van
Nieuwvliet-Bad is waarschijnlijk uit de zelfde periode
afkomstig. Uit Duitsland zijnLaat-Pleistocene fossielen
bekend uit Ahrensburg en Meiendorf (Oude Dryastijd,
ca. 15.000 BP), Stellmoor (Allerødtijd, ca. 14000 BP) en
in Denemarken is ten slotte de desman aangetroffen in
faunaresten uit de Oude Dryastijd die zijn opgegraven bij
Nörre Lyngby op Jutland.
Leefwijze
Volgens Rümke was de leefwijze van de Tertiaire desman
vergelijkbaar met die van de huidige Russische desman
(Desmana cf. moschata). De leefwijze van de Spaanse
desman (Galemys pyrenaicus) wijkt af. Zowel de Spaanse
als de Russische desman staan tegenwoordig op de lijst
van beschermde dieren.
Aan het eind van het Pleistoceen en het begin van het
Holoceen kromp het verspreidingsgebied van de desman
door ongunstige ecologische omstandigheden. Volgens
een Russische onderzoeker zorgde de klimatologische

Afbeelding 4.
De slurfvormige snuit van een levende
Desmana cf. moschata.
Afbeelding 5.
verandering bij de overgang naar het Holoceen (het
tijdperk waar wij thans in leven) voor hoog water in de
winter, het bevriezen van kleine waterpartijen tot op de
bodem, het verzanden van rivieren en lage waterstanden
in droge jaren. Dit zijn voor het leefpatroon van de
desman catastrofale gebeurtenissen, zoals bleek uit
onderzoek naar de huidige Russische populatie in de
rivierbekkens van de Don, Wolga en in het Oeralgebied.
Van het leefpatroon en de kwetsbaarheid van Galemys
pyrenaicus weten we veel minder omdat hij zich als
nachtdier overdag nauwelijks laat observeren en geen
vaste holen bewoont. Het dier weegt ongeveer 50 tot 80
gram en is 23 tot 30 cm lang (inclusief een staart van
11 tot 15 cm). De dieren leven in de berggebieden van
Noord-Spanje en Portugal op het land, maar kunnen
zich door hun zwemvliezen ook in het water uitstekend
redden. Hoewel de zwemvliezen een specifieke aanpassing
aan het water suggereren, is lopen op het land geen
probleem. Het dier kan door de nagels aan zijn tenen
zelfs uitstekend tegen rotsen of steile oevers klimmen,
waarbij hij zijn staart als steunpunt gebruikt. Die staart
heeft ook onder water een belangrijke functie, want hij
zorgt daar voor stabilisatie tijdens het zwemmen en
wordt gebruikt om te sturen. Gehoor, tast- en reukzin
dienen op het land als zintuigen. Vooral de tastzin is
goed ontwikkeld. De biotoop is divers en loopt uiteen van
snelstromende bergbeken tot bergmeren en moerassen.
Galemys is vooral te vinden waar veel insecten en kreeftjes
in het water voorkomen. Ondanks het ontbreken van
vaste holen, zijn de dieren gehecht aan hun rivier (jachtterrein)
en ze markeren dit op het land met urine, mest
en afscheiding uit hun muskusklieren.
Russisch versus Spaans
De Russische desman (Desmana; Afb. 1) verschilt op de
volgende punten van de Pyrenese of Spaanse desman
(Galemys; Afb. 2):
− Desmana is relatief groot, Galemys is veel kleiner;
− Bij Desmana zijn de voortenen door een zwemhuid
verbonden, bij Galemys is de zwemhuid slechts gedeeltelijk
aan de basis van de tenen ontwikkeld;
− Desmana heeft een geschubde staart die over de hele
lengte zijdelings is afgeplat, bij Galemys is de staart
alleen aan het eind zijdelings afgeplat;
− Desmana bezit een zilverkleurige pels, Galemys een
bronskleurige.
Galemys kan beter uit de voeten op het land dan de meer
op water ingestelde Russische desman. Dit verschil zien
we ook terug bij het verorberen van voedsel. Galemys eet
op het land terwijl de Russische desman hiervoor het
water of zijn permanente woonburcht opzoekt. Snelstromend
water is niets voor de Russische desman die
De fossiele rechter onder-
kaak van een watermol
(Desmana cf. moschata) die ik
in 2000 vond in de zandaf-
graving bij Gildehausen
Afbeelding 6 .
stilstaand of zwakstromend water prefereert voor zijn
territorium. Overeenkomsten tussen beide desmans
zijn de korte hals, het opvallende slurfje (Afb. 1, 2 en 4),
het ontbreken van oorschelpen, de zwemhuid tussen de
tenen, het kunnen sluiten van oor- en neusopeningen,
en de slecht ontwikkelde ogen.
De Russische desman is 38 tot 44 cm lang inclusief een
18 tot 21 cm lange staart. Het gewicht ligt tussen de 340
en 485 gram. Dat de Russische variant groter en zwaarder
is heeft te maken met de combinatie van waterdier
en het graven van holen (die met het water in verbinding
staan). Hetzelfde verschil zien we bijvoorbeeld ook bij de
relatief grote bisamrat (Ondrata zibethica) in vergelijking
met de kleinere woelrat (Arvicola terrestris).
De zandgroeve bij Gildehaus
Het onderkaakje, het bovenkaakfragment en het mogelijke
fragment van een scheenbeen zijn tevoorschijn
gekomen uit een zandafgraving van een 51 hectare
groot; de oppervlakte het meer in de groeve is ruim 40
hectare. De natte zandafgraving ligt op Duits grondgebied
bij Gildehaus in het Graafschap Bentheim 350
meter van de grens met Overijssel. Geomorfologisch ligt
de zandafgraving in de vallei van het riviertje de Dinkel.
Ter plaatse gaat het om een dik pakket grove en fijne
zanden die vanaf het Laat-Saalien en met name tijdens
het Weichselien een diep uitgesleten gletsjerdal hebben
opgevuld.
De afgraving werd eerst geëxploiteerd door de firma
Erich Straten GmbH uit Salzbergen. In januari 2004 werd
de exploitatie overgenomen door de Roelofs Groep uit
Den Ham (Nederland). Aangezien er thans niet meer
met zeven wordt gewerkt, kunnen er alleen nog maar
sporadisch vondsten op het stort worden gedaan. De
firma Erich Straten GmbH baggerde tot een diepte van
20 m, maar bereikte daarbij niet de ‘Saale-bodem’ van
het rivierdal. Deze ligt ter plaatse veel dieper. Bij het
zeven van het overwegend grove (vul)zand kwamen
veel fossielen van Pleistocene zoogdieren te voorschijn,
waaronder de genoemde resten van de desman.
Door de wijze waarop het zand wordt gewonnen is er
een probleem met de stratigrafie: bij het opzuigen van
het zand kunnen verschillende stratigrafische niveaus
worden vermengd. Over de ouderdom van de gevonden
botten kan het volgende worden opgemerkt. Twee botten
zijn in Groningen met behulp van de C 14 -methode gedateerd.
Dit gebeurde na bemiddeling van dr. Ad Verlinde,
de toenmalige provinciaal archeoloog van Overijssel, op
kosten van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek
(ROB). Een fragment van een mammoetrib
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
De fossiele linker bovenkaak van
een watermol (Desmana cf. moschata)
die Jan van der Steeg uit Losser in
2002 vond in de zandafgraving bij
Gildehausen.
35

Tabel 1.
De afmetingen van
de fossiele kiezen
van Desmana cf. mo-
schata afkomstig uit
de zandafgraving bij
Gildehausen. M staat
voor Molar (=kies) en
P staat voor Premo-
lar (= valse kies).
leverde een ouderdom van 44.840 jaar op (met betrouwbaarheidsmarges
van + 3.230 jaar en - 2.300 jaar) en een
fragment van een rendiergewei bleek 42.800 jaar oud te
zijn (met marges van + 2.370 jaar en - 1.830 jaar).
De faunalijst van de fossielen die in het zand zijn gevonden
omvat vooral vogels en zoogdieren die wijzen op
koelere omstandigheden. Dat zou een Weichselien ouderdom
betekenen. In haar doctoraalscriptie was Hanneke
Meijer zelfs van mening dat de gevonden fauna een
gesloten vondstcomplex was uit het Laat-Weichselien
(Meijer 2001). De C 14 -datering van de genoemde twee
botten wijst ook in die richting. Op de faunalijst komen
echter ook bever, wild zwijn, eland, wolf, bunzing en verschillende
vissoorten voor. Dit laat zien dat bijmenging
uit het (Vroeg-)Holoceen niet moet worden uitgesloten
(Schlüter, 2005).
Vondsten
De fossiele resten van de watermol die in de zandafgraving
bij Gildehausen zijn gevonden omvatten een rechter
onderkaak (mandibula dext.; Afb. 5), een fragment van
een linkerbovenkaak (maxilla sin.; Afb. 6) en vermoedelijk
een fragment van een scheenbeen (tibia). Al deze
resten zijn van volwassen dieren. Het gaat waarschijnlijk
om drie verschillende dieren, omdat de vondsten in
verschillende jaren zijn gedaan en dus van verschillende
locaties afkomstig moeten zijn. Beide kaakfragmenten
zijn gedetermineerd door dr. Lars van den Hoek Ostende,
werkzaam bij natuurhistorisch museum Naturalis
te Leiden. Het scheenbeenfragment moet nog verder
worden onderzocht.
Tabel 1 geeft de afmetingen van de aanwezige kiezen
in de rechter onderkaak en de linker bovenkaak. Zoals
eerder vermeld, heeft Rümke onderzoek gedaan naar
de fossiele kiezen van de watermol. Wanneer we onze
meetresultaten vergelijken met die van Rümke (1985)
dan blijkt dat de lengte van de kiezen past binnen de
door Rümke beschreven marges, maar dat de kiezen
van zowel de rechter onderkaak als de linkerbovenkaak
significant breder zijn! Vandaar dat we, in navolging van
Hanneke Meijer, gekozen hebben voor de aanduiding
Desmana cf. moschata. Meijer had overigens tijdens haar
onderzoek nog niet de beschikking over de later door
Van de Steeg gevonden fragmenten van linker bovenkaak
en scheenbeen.
concLuSie
De toegenomen aandacht bij wetenschappers en amateurpaleontologen
voor fossiele resten van kleine dieren
zorgt er voor dat faunalijsten van verschillende vindplaatsen
in lengte toenemen. De mate waarin (kleine)
dieren zich aanpassen aan veranderende klimatologische
omstandigheden vormt een belangrijke ontwikkeling
in het onderzoek naar ecosystemen in het verleden.
De vondst van fossiele resten van twee verschillende
volwassen desmans in het rivierdal van de Dinkel maakt
duidelijk dat Desmana cf. moschata voorkwam in de ri-
36 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
vieren van Nederland en het noordoosten van Duitsland.
De vondsten zijn zo een belangrijke aanvulling op het
schaarse fossiele materiaal dat tot nu toe in Noordwest-
Europa van Desmana cf. moschata is aangetroffen.
Door de wijze van zandwinning is het helaas niet
mogelijk om aan te geven uit welke lagen de vondsten
afkomstig zijn. Wel weet ik dat het om grove en fijne zanden
gaat en dat die vooral tijdens het Weichselien in het
rivierdal zijn afgezet. Ik kan echter niet geheel uitsluiten
dat de fossielen uit het Vroeg-Holoceen stammen. Als
ik echter kijk naar de ouderdom van vondsten elders in
Duitsland (Koenigswald, 2002), is het aannemelijk dat
het om dieren gaat die in het Laat-Weichselien in de
toenmalige Dinkel hebben rondgezwommen.
dankwoord
Jan van de Steeg heeft de informatie over zijn fossiele
resten van de desman bereidwillig ter beschikking gesteld
voor dit artikel. Beide fossiele kaakfragmenten zijn
gedetermineerd door dr. Lars van den Hoek Ostende,
werkzaam bij natuurhistorisch museum Naturalis te
Leiden. De genoemde personen en instanties worden
voor hun bijdrage aan dit artikel hartelijk bedankt.
Literatuur
barabasch-nikiforow, i. i., 975. Die Desmane,
A. Ziemsen Verlag, Wittenberg.
haman, f.a.j. & Van den hoek ostende, L.w., 2000.
Een watermol (Desmana cf moschata) op het
strand bij Nieuwvliet-Bad, in: Cranium 17, pp.
9 - 12.
hillenius, d. (red.), 970. Lemma ‘Watermol’, in:
Spectrum Dieren encyclopedie, band 7, p. 2397.
koenigswald, w. von, 2002. Lebendige Eiszeit. Klima
und Tierwelt im Wandel, Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, Darmstadt, p. 137.
meijer, h., 200 . Drenching the Mammoths. A new view
on the woolly mammoth ecosystem, doctoraalscriptie,
Universiteit Leiden, p. 12.
rümke, c.G., 985. A review of fossil and recent des-
manidae (Talpidae, insectivora), Proefschrift
Rijksuniversiteit Utrecht ,
reumer, j. w. f., & hordijk, L. w., 999. Pleistocene
insectivora (Mammalia) from the Zuurland
boreholes near Rotterdam, The Netherlands, in:
Elephants have a snorkel! Papers in honour of
Paul Y. Sondaar (eds. Jelle W.F. Reumer & John
de Vos), DEINSEA 7, Rotterdam, pp. 253 - 281.
Schlüter, d., 2005. Mammoeten en Neanderthalers uit
de Dinkel, Uitgave Natura Docet, Denekamp.
Schreuder, a., 940. A revision of the fossil water-moles
(Desmanidae), in: Extrait des Archives Néerlandaises
de Zoölogie, tome IV, 2 e et 3 e livraison,
pp. 201 - 333.
Op het internet is verder de nodige informatie over de
nog levende Desmana cf. moschata en Galemys pyrenaicus
te vinden.
kies Lengte breedte kies Lengte breedte kies Lengte breedte
(mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm)
rechter onderkaak m1 3,74 3,38 m2 3,83 3,31 m3 3,29 2,57
(mandibula dext.)
Fragment linker p4 3,75 3,03 m1 4,73 4,28 m2 3,81 4,58
bovenkaak (maxilla sin.)

onaLd t. van baLen
vrije Universiteit amsterdam, Faculteit aarde- en Levenswetenschappen, afdeling paleoklimatologie
en Geomorfologie, de boelelaan 1085, 1081 Hv amsterdam. ronald.van.balen@falw.vu.nl
stUwwalONtslUItING
a28-ecODUct,
amersfOOrt-sOesterberG
in de zomer van 2005 is er een ecoduct aangelegd over
de a28, halverwege tussen amersfoort en Soesterberg.
op deze lokatie is de snelweg verdiept aangelegd
en doornsijdt hij de stuwwal van de utrechtse heuvelrug.
in de midden jaren ‘80 toen de snelweg werd
gemaakt moeten er dan ook fraaie stuwingsverschijnselen
te zien zijn geweest. helaas is daar weinig van
vastgelegd. tijdens het maken van het ecoduct is er
echter wederom een stukje van de heuvelrug afgegraven,
en kwamen gestuwde formaties te voorschijn.
bovendien werd een vermoedelijk werktuig gevonden
tussen het gestuwde grind. de rd coordinaten van de
ontsluiting zijn x = 5 ,54 en y = 459,32.
Inleiding
De Midden-Nederlandse stuwwallen (Afb. 1) zijn ontstaan
tijdens een late fase van de voorlaatste ijstijd,
het Saalien, ongeveer zo’n 150.000 jaar geleden. Ze zijn
waarschijnlijk het resultaat van snelle gletsjeruitvloeiingen
vanaf een iets noorderlijker gelegen landijsfront.
De plotselinge uitvloeiingen hebben gezorgd voor een
grote toename van de drukbelasting op de ondergrond,
die daarom onder de gletsjer vandaan naar de randen
toe geperst werd. De stuwingsstrukturen die daarbij
ontstaan zijn, zijn in het verleden in vele groeves onderzocht.
Recentelijk worden voor hetzelfde doel geofysische
methoden gebruikt (ground-penetrating radar).
Het beeld van de struktuur van stuwwallen dat daarmee
verkregen is, is overwegend simpel: plooien en overschuivingen
die een richting van deformatie laten zien
die van de gletsjer vandaan gericht is, zowel lateraal
als frontaal (zie bijvoorbeeld van Balen & Kievits, 1989;
Kluiving, 1994). In de jaren ‘50 is er onderzoek verricht
door Maarleveld (1956) naar de struktuur van de stuwwallen
en bovendien naar de verschillende fasen die
in de vorming van de Midden-Nederlandse stuwwallen
eventueel zouden kunnen worden onderscheiden. In de
buurt van de ecoductontsluiting onderscheidt hij twee
stuwwallen, de oost-west strekkende Amersfoortse
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
V.l.n.r.:
Afbeelding 1a.
Kaartje van het
Midden-Nederlandse
stuwwallengebied
(nagetekend van
Ruegg en Burger,
1999). De afwijkend
gearceerde stuwwal
is de Utrechtse Heu-
velrug.Gereconstru- eerde stuwwallen
zijn aangegeven met
grijs. G = artefact-
vindplaatsen in het
Gooi. Groeves en ont-
sluiting met artefac-
ten: 1 = Franse Kamp,
2 = Kwintelooijen,
3 = Lunteren, 4 = de
Paltz, 5 = Maarn,
6 = ecoduct.
Afbeelding 1b. Detail
kaartje rondom de
ontsluitingen langs
de A28. 1 = ecoductontsluiting,
2 =
profiel beschreven in
Stapert (1987).
37

Afbeelding 2a.
Panoramafoto en
-tekening van de
profielwand naast
het ecoduct. N020E
verwijst naar de
paleostroomrichting
van de Rijn. 260/80 en
060/70 zijn standen
van de gelaagdheid.
270/85 is de stand
van de breukzone.
(De breukzone heeft
een helling van
85 graden in een
richting 270 graden
van noord) * = mon-
sterplek voor zware
mineralen.
De pijltjes geven
de verplaatsings-
richting langs de
breuken. Zie tekst
voor uitleg.
heuvelrug, met plooien en schubben die naar het zuiden
gericht zijn, en de noord-zuid georienteerde Utrechtse
heuvelrug met plooien en schubben die naar het westen
gericht zijn. Ten opzichte van de toenmalige gletsjers is
de Amersfoortse heuvelrug een frontale stuwwal (met
de beweging van het ijs mee) en de Utrechtse heuvelrug
een laterale stuwwal, van twee verschillende gletsjers.
Uit de morfologie en de strukturen volgt dat de stuwing
van de Amersfoorte heuvelrug jonger is dan die van de
Utrechtse heuvelrug. Het ecoduct ligt op het noordelijke
puntje van de Utrechtse heuvelrug.
Overzicht
Afbeelding 2a laat een compilatiefoto zien, met daaronder
een tekening van de interpretatie van de stratigrafie
en de strukturen. In het profiel kunnen twee belangrijke
stratigrafische pakketten worden onderscheiden: witgroen
gekleurde matig-grove zanden en bruin gekleurd
grove zanden met veel en grof grind. Deze pakketten
zijn oorspronkelijk op elkaar afgezet, vermoedelijk door
rivieren (zie beneden). Na hun afzetting zijn de sedimenten
geplooid en gebroken. Links van het midden
van Afbeelding 2a is het wit-groene zand zichtbaar in de
38 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
kern van een anticlinale plooi. Op de linker flank van de
plooi ligt op het wit-groene zand het bruine pakket. Op
de rechter flank van de plooi vinden we eerst een stuk
van het bruine pakket en vervolgens een afwisseling van
dunne laagjes van het bruine zand en het wit-groene
zand, en, helemaal aan de rechterkant van Afbeelding
2a zien we wederom de wit-groene en bruine pakketten
weer ongestoord op elkaar. Omdat dit nog steeds de
rechterflank van de anticlinale plooi is hellen de lagen
hier precies de andere kant op dan aan de linkerkant.
Op de gestuwde lagen lag een pakket van struktuurloos,
matig grof zand. Dit was slecht ontsloten. Omdat
dit pakket onder een laag met zwerfkeien en boven op
de gestuwde lagen ligt, wordt vermoed dat het om een
keileem gaat. De zwerfkeien zijn in elk geval een erosieresidu
van een keileem die enkele meters dik moet zijn
geweest en waarin meters-grote stenen gezeten hebben,
zoals de beroemde Amersfoortse kei afkomstig van
de nabij gelegen Leusderheide. Op de keienlaag, waarin
ook windkanters gevormd tijdens de laatste ijstijd voorkomen,
ligt ten slotte de Holocene bodem.

Een tiental meters naar het westen was een tweede,
kleinere ontsluiting (2 meter hoog, 3 meter breed).
Hier waren de bruine grindrijke zanden ook aanwezig,
met daarop fluvioglaciale afzettingen, en daar weer op
een soortgelijk struktuurloos zandpakket, met daarop
weer de keienvloer. De fluvioglaciale afzettingen waren
overwegend parallel gelaagd. De lagen helden 15
graden naar het westen en bevatten enkele tot 40 cm
diepe geulstrukturen. In het zand kwamen grindjes voor
(3 cm doorsnede) van noordelijk kristallijn gesteente.
De interpretatie is dat de zanden door smeltwater zijn
neergelegd (sandr). Op deze locatie was het structuurloze
zand ongeveer 50 cm dik, en bevatte zwevende
melkkwartsgrindjes (tot 5 cm doorsnede). De keienvloer
die er op lag bestond uit zowel noordelijke als zuidelijke
gesteenten. Ook hier geldt dat het structuurloze zand
een (zandige) keileem zou kunnen zijn.
Zowel op de foto (Afb. 2a) als in het veld is te zien dat de
topografie samenhangt met de ondergrond: daar waar
het bruine grind-rijke pakket voorkomt is het net iets
hoger dan waar het iets fijnere grijs-groene zand in de
ondergrond aanwezig is. Op afbeelding 2a is dit te zien
aan het hoogteverloop van de bodem met keienvloer.
Dit is een algemeen verschijnsel op de Nederlandse
stuwwallen. Het wordt veklaard door selectieve erosie
door afstromend water. Grove afzettingen laten neerslag
makkelijker wegsijpelen naar diepere ondergrond dan
fijnkorrelige sedimenten. Zodoende worden de fijnkorrelige
afzettingen weggespoeld door afstromend regenwater
terwijl de grofkorrelige afzettingen als ruggen in het
landschap blijven staan (Jungerius & Wiggers, 1971).
Struktuur
De hoofdstruktuur is een anticlinale plooi. De zone met
dunne, afwisselende laagjes op de rechter flank van de
plooi wordt gekenmerkt door detail-schuifstrukturen,
die er op wijzen dat er zich hier steilstaande bewegingszones,
‘breuken’, bevinden die er voor zorgen dat het linkerdeel
stijgt ten opzicht van de rechterkant (Afb. 2b en
2c). De breuken geven ook een verklaring voor de dunne
afwisselingen: het gaat hier telkens om een stukje van
de bruine grindrijke zanden of van de wit-groene zanden
die langs elkaar verschoven zijn; het gaat hierbij dus om
tektonisch verstoorde contacten.
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
39

Afbeelding 2b.
Overzicht van de
breukzone op de
rechterflank van de
plooi.
Afbeelding 2c. Detail
van een breuk. Aan
de hand van de vorm
van de breukzone
kon de verplaatsings-
richting bepaald
worden.
De hellingsrichtingen van de lagen en van de breuken
zijn weergegeven in afbeelding 2a. De gemeten waarden
geven aan dat de plooi niet netjes rechtop staat, zoals
op het eerste gezicht lijkt, maar dat hij naar het noorden
duikt! De as van de plooi, de ombuigingslijn, duikt met
een hoek van 40 graden de wand in, op een manier zoals
weergegeven op afbeelding 3. Deze struktuur is gecompliceerder
dan het relatief eenvoudige beeld dat we van
stuwwalontsluitingen kennen. De verklaring is m.i. dat
de ontsluiting op het noordelijke puntje van de oudere
Utrechtse heuvelrug ligt. Deze heuvelrug is richting
het westen gestuwd. Echter, op deze lokatie is later de
Amersfoortse heuvelrug er tegenaan gevormd. Doordat
40 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 2d. Detail van het stratigrafische contact
tussen de wit-groene zanden en en bruine zanden op de
rechterflank van de plooi. Het contact wordt gekenmerkt
door een drietal zeer grove grindlagen. In de middelste
grindbank is een jaspis herkenbaar. In de grindlagen
komen artefacten voor.
deze een zuidwaarts gerichte stuwing had, is op deze
lokatie de Utrechtse heuvelrug voor een tweede keer gedeformeerd,
en hebben we als resultaat in de ontsluiting
een stukje van een naar het zuiden herplooide oost-west
plooi. Een soortgelijke situtie is bijzonder goed gedocumenteerd
voor de stuwallen van Itterbeck en Uelsen
(Kluiving, 1994) ten noorden van Almelo. Ook hier is een
noord-zuid gerichte stuwwal herplooid door de vorming
van een oost-west lopende stuwwal.
Stratigrafie
In de ecoductontsluiting kunnen dus twee verschillende
gestuwde sedimentpakketten worden onderscheiden.
Eén pakket bestaat uit wit-groene kalkloze matig grove
zanden, met heel weinig en relatief kleine grindjes. In dit
pakket komen ook dunne lichtgroene kleilaagjes voor,
voornamelijk langs (conjugate) spleten in het zand. Sedimentaire
strukturen waren moeilijk te onderscheiden,
en er kon daarom niet met zekerheid worden bepaald of
dit een mariene of een fluviatiele afzetting is. Het pakket
zit in de kern van de plooi, en is daarom vermoedelijk
de oudste van de twee. De analyse van de samenstelling
van de zware mineralen van de zandfractie laat
een typische Rijnassociatie zien met veel epidoot en
alteriet, met daarbij granaat, hoornblende en vulkanische
mineralen, waaronder 2% augiet (Afb. 4). Het gaat
dus om een afzetting van de Rijn, maar gezien het lage
augietgehalte kan hij in principe zowel tot de Formatie
van Sterksel (augietarm) als tot de Formatie van Urk
(augietrijk) behoren. De zware mineralen waren echter
sterk verweerd, met name de granaat, hoornblende en
augiet. Deze verwering is opgetreden nadat het pakket
was afgezet. Het oorspronkelijke gehalte van deze zware
mineralen zal groter zijn geweest. Ook gaat het hier om
een minder grove afzetting, en het is bekend dat het augietprecentage
afneemt met afnemende korrelgrootte.
Beide argumenten pleiten er voor dat het pakket behoort
tot de Formatie van Urk (C. Kasse, pers. comm. 2006).
Het andere pakket is bontgekleurd, maar overwegend
oranje-roze-bruin. De zanden zijn kalkloos, slecht
gesorteerd en overwegend grof. Het pakket bevat drie
lagen zeer grof grind, waarin blokken grijze kwartsiet
tot een halve meter groot voorkomen. Deze lagen
zitten onderin het pakket; de onderste laag vormt het

Afbeelding 3. Tekening van een naar het noorden dui-
kende plooi, zoals gevonden bij het ecoduct.
stratigrafische contact met de wit-groene eenheid. De
sedimentaire strukturen bestaan grotendeels uit scheve
gelaagdheid wat wijst op afzetting in riviergeulen. De
stroomrichting van de rivier, bepaald aan de hand van
gelaagdheden, was naar het noorden (N20°E). Aan de
hand van sedimentaire strukturen werd ook bepaald dat
het pakket normaal ligt, de verjongingsrichting is naar
boven, en dus is dit pakket jonger dan het onderliggende
wit-groene pakket. De analyse van zware mineralen laat
ook hier een typische Rijnassociatie zien: veel epidoot en
alteriet, met daarbij granaat, hoornblende en vulkanische
mineralen (Afb. 4). Het aandeel augiet is ongeveer
10%. Dit impliceert dat de eenheid tot de Formatie van
Urk behoort en afgezet is door de Rijn. De bonte kleur
van het zand wordt veroorzaakt door de grote hoeveelheid
zandkorrels afkomstig uit Triassische Bontzandsteen,
die de Rijn heeft meegevoerd. Aangezien Rijnzanden
van origine altijd kalkrijk zijn is het waarschijnlijk
dat er zware ontkalking heeft plaatsgevonden in de
periode na de stuwwalvorming.
De grote kwartsietblokken kunnen niet door stromend
water van een laaglandrivier vervoerd zijn. De algemene
verklaring is dan ook dat deze grote blokken drijvend
in ijsschotsen zijn getransporteerd. Een eenvoudige
berekening toont aan dat een ijsschots slechts enkele
vierkante meters groot geweest hoeft te zijn. Zo’n ijsschots
zal voornamelijk ontstaan zijn bij doorbraak van
een ijsdam, anders is het bijna onmogelijk om de blok-
ken op of in het ijs te krijgen. Het grind van het bruine
pakket bestaat hoofdzakelijk uit melkkwarts en zandsteen.
Daarnaast komen voor: Burnotconglomeraat,
Revinienkwartsiet, afgeronde vuursteen met botsfiguren
(‘Maas eitjes’), niet-afgeronde vuursteen, jaspis en lydiet
(Afb. 5). Deze samenstelling laat zien dat de rivier die dit
afgezet heeft een combinatie was van Maas en Rijn. In
een gecombineerde Rijn-Maasrivier domineren altijd de
zware mineralen van de Rijn.
Artefacten
De vuurstenen in het bruine pakket zijn afkomstig uit
Zuid Limburg en omstreken en meegevoerd door de
Maas. Langs en in de buurt van de ontsluiting zijn een
aantal hoekige vuurstenen gevonden. Dit zouden kernstukken
kunnen zijn die zijn ontstaan bij het maken van
werktuigen door het afslaan van grote splinters, maar
ze zijn niet te onderscheiden van natuurlijke vorstverwering
van vuursteen. In de wand van de ontsluiting zijn
dergelijke vuurstenen alleen gevonden in het ongeveer
2 m dikke grindrijke interval dat stratigrafisch direct
boven de witgroene zanden aanwezig is. In totaal zijn 13
hoekige vuurstenen gevonden. Eén zo’n vuursteen vertoonde
sporen van retouchering die er op duiden dat het
waarschijnlijk een werktuig is geweest (Afb. 6; schaaf;
D. Stapert, pers. comm. 2006).
Dit vermoedelijke artefact maakt een stratigrafische
correlatie met andere stuwwalontsluitingen eenvoudig.
Vergelijkbare artefacten zijn in grote hoeveelheden
gevonden in groeves vlak bij Veenendaal en Rhenen
(Afb. 1a). Met name de groeve Kwintelooijen bij Veendendaal
is goed onderzocht (Stapert, 1991; Niekus en
Stapert, 2005). Heel kenmerkend komen ze ook daar
in een relatief klein deel van een door de Rijn afgezet
pakket voor (groeve Franse Kamp: bovenste 5 m van de
Formatie van Urk; groeve Kwintelooijen: 10 m onder de
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Afbeelding 5.
Van links naar rechts
jaspis (R), gerolde
vuursteen (M) en Bur-
notconglomeraat (M).
Maas- en Rijngrind
uit de bruine, grind-
rijke grove zand
afzetting (Formatie
van Urk).
Afbeelding 4. Zware-
mineralendiagram
van 2 monsters uit
de bruin gekleurde
grove zanden (Urk
1+2, Urk 3) en 1 mon-
ster van de wit-groen
gekleurde matig gro-
ve zanden (Groene
Bank). De resultaten
laten zien dat beide
afzettingen door de
Rijn zijn neergelegd.
De samenstelling van
het grind geeft aan
dat ook de Maas een
belangrijke leveran-
cier van sediment
is geweest voor de
bruin gekleurde
zanden. De lokaties
van de Zwaremi-
neralenmonsters
zijn aangegeven in
afbeelding 2.
4

Afbeelding 6.
Vuursteen met
bewerkingssporen,
vermoedelijk een
schaaf. (Stapert, pers.
comm. 2006). De
retouchering zit op
het bovenste vlakje
en was helaas moei-
lijk te fotograferen.
Afbeelding 7.
Schematisch profiel
van de zuidwand van
de A28 (Stapert, 1987).
top van de Formatie van Urk ). In deze groeves is op basis
van stuifmeelgegevens vastgesteld dat de artefacten
waarschijnlijk zijn gemaakt tijdens het Hoogeveen interstadiaal
(250-300.000 BP), een warme periode tijdens
het Saalien, en dat ze daarna zijn getransporteerd en
afgezet door de Rijn. Het gaat om artefacten van Homo
heidelbergensis, een mensachtige tussen Homo neanderthalensis
en Homo erectus in. Dergelijke bewerkte vuurstenen
zijn ook bekend uit de Formatie van Urk in het
Gooi bij Hilversum en Huizen (o.a. de Hoornboegseheide;
Offerman-Heykens, 1998). In het Corversbos bij Hilversum
worden ze gevonden op het oppervlak van sandrafzettingen;
deze zijn herwerkt uit de Formatie van Urk
(Ruegg, 1995). In groeves bij Lunteren en Maarn zijn ze
wederom gevonden in de Formatie van Urk, net als bij
de aanleg van de A28 tussen Amersfoort en Soesterberg
(Stapert, 1987). Bovengenoemde correlatie bevestigt
dat de bruine, grove afzettingen bij het ecoduct behoren
tot de Formatie van Urk, en dat de groen-witte zanden
overeenkomen met de Groene Bank, een laagpakket
onderin deze formatie welke goed gedocumenteerd is in
een groeve bij Hattem (Zandstra, 1971), en herkend is in
de groeve Kwintelooijen (Zandstra, 1981). Het resultaat
van de zwaremineralenanalyse lijkt bovendien veel op de
zwaremineralensamenstelling van de Groene Bank van
Kwintelooijen en die van van Hattem.
Het is opmerkelijk dat de verspreiding van vondstlocaties
van dit soort artefacten rondom de Gelderse vallei is
(Afb. 1a). Dit hangt samen met de beschikbaarheid van
Maasvuursteen in gestuwde afzettingen. Reeds in het
begin van het Nederlandse stuwwalonderzoek is naar
voren gekomen dat Maasgrind voornamelijk rondom de
Gelderse vallei in de jongste gestuwde afzettingen voor
komt (Maarleveld, 1956). Naar het oosten neemt het
Maasaandeel bijzonder snel af. Hieruit volgt dat vóór
de ijsbedekking de Maas zeer waarschijnlijk ter plaatse
van de hedendaagse vallei stroomde. Het landijs heeft
gebruik gemaakt van het Maasdal toen zijn gletsjers zich
42 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
een weg naar het zuiden zochten. Vergelijkbare artefacten
gemaakt van Maasvuurstenen zijn ook buiten het
stuwwallengebied gevonden, in de buurt van Maastricht
in (terras)afzettingen van de Maas. Daar zijn ze exact
gedateerd met de thermoluminiscentie techniek op
250.000 jaar BP.
Vergelijking met Maarn
en oudere observaties langs de A28
Ongeveer 10 km ten zuiden van de ontsluiting bij het
ecoduct ligt in dezelfde stuwwal de voormalige zandgroeve
te Maarn, de Zanderij. Het is te verwachten dat
dezelfde sedimentpakketten ook hier voorkomen. De
stenen en de stratigrafie van de Zanderij zijn beschreven
in een themanummer van Grondboor & Hamer (Ruegg
& Burger, 1999). In de Zanderij is ook de Formatie van
Urk herkend. Er wordt melding gemaakt van artefacten
(Stapert, 1987). Direct onder de Formatie van Urk
bevindt zich een pakket licht- tot grijskleurige zanden.
Dit pakket is rijker aan melkkwarts en uniformer van
samenstelling dan afzettingen die zich dáár weer onder
bevinden. De dikte van dit pakket is 5 á 7 meter. Samen
met de kleurenfoto’s van deze afzettingen volgt uit deze
beschrijving dat dit hetzelfde pakket moet zijn als de
wit-groene zanden van het ecoduct. De auteurs rekenen
het tot de top van de Formatie van Kedichem (nu Formatie
van Waalre), maar geven in een voetnoot als alternatief
de Groene Bank van de Formatie van Urk.
In een figuur uit een publikatie van het Biologisch-Archeologisch
Instituut (Stapert, 1987), wordt een schematisch
profiel gegeven van de zuidwand van de A28, 200
meter ten zuidwesten van het ecoduct (Afb. 1b). In deze
tekening worden (Afb. 7), van jong naar oud, fluvioglaciale
afzettingen (Formatie van Drente), de Formatie
van Urk, en de Formatie van Sterksel afgebeeld. Hier
worden de witgroene matig grove zanden tot de Formatie
van Sterksel gerekend, vanwege het lage augiet- en
hoornblendegehalte (de Mineraalzones van Woensel en
Weert van het bovenste deel van de Formatie van Sterksel;
Zandstra, 1985). Het oudere profiel sluit goed aan bij
het ecoduct profiel. Opmerkelijk is de grotere hoeveelheid
fluvioglaciale afzettingen. Verder naar het zuidwesten
zijn tijdens de aanleg van de A28 foto’s genomen
waarop alleen maar fluvioglaciale afzettingen te zien zijn
(M. Bakker, pers. comm. 2005). Kennelijk bevindt zich ter
hoogte van het ecoduct het beginpunt (de apex) van de
sandrs van de Utrechtse Heuvelrug. Ontsluitingen van
sandrafzettingen verder naar het zuidwesten, in de buurt
van Soesterberg (Afb. 1a), zijn beschreven door Augustinus
& Riezebos (1971).

concLuSieS
In de Utrechtse Heuvelrug ter plekke van de A28 komt
gestuwd de Formatie van Urk voor met daarin twee
verschillende laagpakketten. Nabij het stratigrafische
contact tussen deze pakketten komen Homo heidelbergensis
artefacten voor. Ter plaatse is de struktuur
door twee deformatiefases gevormd, eerst een plooiing
met een stuwing vanuit het oosten, later een herplooiing
door stuwing vanuit het noorden. Op de stuwwal zijn
door smeltwaterstromen zandafzettingen neergelegd
en, waarschijnlijk, door het ijs een grondmorene. Door
latere erosie is de keileem grotendeels weg en ligt er nu
een residu van noordelijk kristallijne en zuidelijke gesteenten,
waarvan sommige gewindkanterd zijn tijdens
de laatste ijstijd.
dankwoord
Mijn dank gaat uit naar Marcel Bakker (TNO), Freek Busschers
(VU), Kim Cohen (UU), Maarten Prins (VU), Kenneth
Rijsdijk (TNO), Bert Boekschoten (VU), Dick Stapert
(RUG), en Kees Kasse (VU).
nawoord
In de ecoductontsluiting zijn monsters genomen voor
OSL dateringen door Kim Cohen (UU). Als de meetresultaten
succesvol zijn, dan zullen zij een minimale
absolute ouderdom van de artefacten opleveren.
Tijdens de winter 2005/2006 is het ecoduct afgewerkt.
Het profiel is gëegaliseerd. Het vrijgekomen zand en
grind is samen met aangevoerde keileem op het ecoduct
gelegd en beplant met boompjes. Deze keileem is een
typisch voorbeeld van een Oost-Baltische rode keileem,
met rapakivi en pyterliet gesteenten. Echter, hier is
sprake van ernstige geologische vervuiling, aangezien
zo’n keileem nooit aangetroffen is in Midden-Nederland.
Dit materiaal moet aangevoerd zijn uit Noordoost-Nederland
of Duitsland.
Literatuur
augustinus, p.G.e.f. & riezebos, h. th., 97 . Some
sedimentological aspects of the fluvioglacial
outwash plain near Soesterberg (The Netherlands).
Geologie en Mijnbouw 50, pp. 341-348.
balen, r.t. van & kievits, f.h., 989. Sedimentstructu-
rele en glaciotektonische verschijnselen uit het
Midden-Saalien in een stuwwal afgraving bij
Mook (L.). Grondboor & Hamer 43, pp.106-122.
niekus, m.j.L.th. & Stapert, d., 2005. Het Midden-
Paleolithicum in noord-Nederland. In: Deeben,
J., Drenth, E., Oorsouw, M.F. van, & Verhart,
L., De Steentijd van Nederland (Archeologie
11/12), Stichting Archeologie, Zutphen.
jungerius, p.d. & a.j. wiggers, 97 . The effects of
selective erosion by overland flow on the
ice-pushed ridges of Uelsen. Geologie en
Mijnbouw 50, pp. 425-428.
kluiving, S.j., 994. Glaciotectonics of the Itterbeck
– Uelsen push moraines, Germany. Journal of
Quaternary Science 9, pp. 235-244.
maarleveld, G.c., 956. Grindhoudende Midden-Pleisto-
cene sedimenten. Mededelingen van de Geologische
Stichting 42, (serie C-) VI, 6.
offerman-heykens, j., 998. Het Late Midden-
Paleolithicum van het Gooi. Archeoforum 3:
pp. 36-45.
ruegg, G.h.j., 98 . Ice-pushed Lower and Middle
Pleistocene deposits near Rhenen (Kwintelooijen):sedimentary-structural
and lithological/
granulometrical investigations. Mededelingen
Rijks Geologische Dienst 35, pp. 165-177.
ruegg, G.h.j., 99 . Pleistocene and fluviatile deposits
in ice-pushed position, Wageningen, The
Netherlands. Mededelingen Rijks Geologische
Dienst 46, pp. 3-25.
ruegg, G.h.j., 995. Kwartaire wordingsgeschiedenis
van, en ontsluitingen in Het Gooi. Grondboor &
Hamer 49 (3/4), pp. 82-89.
ruegg, G.h.j., & burger, a., 999. De spoorwegafgraving
bij Maarn: nieuwe waarnemingen in een oude
groeve. Grondboor & Hamer 53 (5), pp. 111-116.
Stapert, d., 98 . Archeological research in the Kwin-
telooijen Pit, Municipality of Rhenen, the
Netherlands. Mededelingen Rijks Geologische
Dienst 35, pp. 204-222.
Stapert, d., 987. A progress report on the Rhenen indu-
stry (Central Netherlands) and its stratigraphical
context. Palaeohistoria 29, pp. 219-243.
Stapert, d., 99 . Archeological research in the Franse
Kamp pit near Wageningen (Central Netherlands.
Mededelingen Rijks Geologische Dienst
46, pp. 71-88.
zandstra, j.G., 97 . Geologisch onderzoek in de stuw-
wal van de oostelijke Veluwe bij Hattem en
Wapenveld. Mededelingen Rijks Geologische
Dienst 22, pp. 215-259.
zandstra, j.G., 98 . Petrology and lithostratigraphy of
ice-pushed Lower and Middle Pleistocene
deposits at Rhenen (Kwintelooijen). Mededelingen
Rijks Geologische Dienst 35, pp. 178-191.
zandstra, j.G., 985. Sedimentpetrologie van een ont-
sluiting t.b.v. de A28 autoweg (gem. Leusden).
Rapport no. 835, Rijks Geologische Dienst
Haarlem, p. 2.
Grondboor & hamer nr 2 - 2006
43

Afbeelding 1.
Wat zijn dit voor
stenen?
Wim HooGendoorn
sterkenburgerlaan 36, 3941 bd doorn, 0343 515240, walliehb@wxs.nl
GevONDeN vOOrwerpeN
Zo af en toe bereiken de redactie vragen, waar we zelf
niet 100% zeker zijn van het antwoord. Je probeert dan
zo’n vraag verder te geleiden naar een of meerdere
experts en dan hoort u, als lezer, daar niets van. Deze
keer ging de vraag vergezeld van enkele duidelijke foto’s.
We vinden het wel een leuk idee om eens een keer zo’n
vraag rechtstreeks aan u voor te leggen.
de vraag luidt: “Wat vonden de vraagstellers bij Luxor
op de bodem van de West Valley of the Kings?”
De vraagstellers waren in november 2005 in Egypte,
ondermeer in het zéér druk bezochte ‘Dal der Koningen’
op de westoever van de Nijl tegenover Luxor in Midden-
Egypte. Daar zijn tientallen koningsgraven te bezichtigen,
die ruim 3000 jaar geleden zijn uitgehouwen in de
rotsen. Wandelend in de rotsachtige omgeving troffen zij
in het rotsoppervlak veel kleine fossielen aan; restanten
van het oceaanleven dat dáár ooit voorkwam.
Zij stonden voor een klein raadsel bij twee stenen (Afb.
1) die ze vonden op de bodem van de West Valley of the
Kings, een kloof (Afb. 2), waar grote stilte en rust heerst.
44 Grondboor & hamer nr 2 - 2006
Hoewel ook daar enkele graven te vinden zijn, komt er
zelden een toerist. Wel zijn er ooit opnamen gemaakt
voor een film over Toetanchamon, getuige de lange rijen
netjes gerangschikte stenen naast de weg.
De twee afgebeelde stenen waren niet de enige in hun
soort. Onze vraagstellers hebben er nog enkele zien liggen
dicht bij de steile wanden aan het einde van de kloof.
Zij vermoeden dat het geen fossielen zijn, maar stenen
die door het water ooit zo wonderlijk gevormd zijn.
De uitdaging voor u als lezer is met hen mee te denken
om tot de oplossing van dit raadsel te komen. Wij zijn
benieuwd naar uw oplossingen. Die kunt u sturen naar
het redactiesecretariaat (zie colofon). Laat iets van u
horen!
Afbeelding 2. De vindplaats van de stenen.

NeDerlaNDse
GeOlOGIscHe vereNIGING
De Nederlandse Geologische Vereniging werd opgericht in 1946. Het doel van de vereniging is het wekken van
belangstelling voor de geologie in de ruimste zin, alsmede het uitdragen van kennis en het kenbaar maken van
het belang van dit vakgebied (artikel 2 van de statuten). De Koninklijke Goedkeuring werd onder No. 85 op 29-10-1957
verkregen en in 1976 verlengd tot 7-2-2006. De vereniging is geregistreerd onder nummer 40203091 bij de Kamer
van Koophandel voor Centraal Gelderland te Arnhem.
internet
De vereniging en afdelingen zijn te vinden onder: http://www.geologischevereniging.nl
LidmaatscHap
Het lidmaatschap kan per eerste van een kwartaal ingaan. De contributie bedraagt per jaar | € 23,00 leden |
€ 12,50 jeugdleden | € 4,00 gezinsleden | € 35,00 buitenlandse leden en wordt naar rato verlaagd.
De contributie dient te worden overgemaakt op postgiro 2269877 t.n.v. Ned. Geol. Ver. Ledenadm. te Groenlo.
Opzegging van het lidmaatschap dient schriftelijk te geschieden vóór 1 december voorafgaand aan het eerstvolgende
kalenderjaar. Tussentijdse annulering is niet mogelijk.
bestUUr
j. Vermee voorzitter | Kwaadeindstraat 75 | 5041 JK Tilburg | tel. 013-5423910 | joost.vermee@wxs.nl
p. van olm secretaris | Bongerd 180 | 8212 BK Lelystad | tel. 0320-242881 | paulvanolm@hotmail.com
m. Vrolijk penningmeester | Roerdomplaan 41 | 2261 AW Leidschendam | tel. 070-3178965
postgiro 1182107 (niet voor contributies)
mevr. L.r.e.p. Smit vice - voorzitter | Vogelzand 2225 | 1788 GB Den Helder | tel 0223-646583
G. brouwers pr-functionaris | Heusdensebaan 10 | 5061 PR Oisterwijk | tel. 013-5282987
c. de jong bestuurslid | Tapuitlaan 96 | 7905 CZ Hoogeveen | tel. 0528-267014
dr. c.f. winkler prins bestuurslid | Bachlaan 16 | 2253 BA Voorschoten | tel. 071-5613865
ereLeden
F.C. Kraaijenhagen | Caumerbeeklaan 49 | 6416 EZ Heerlen
H.W. Oosterink | Hortensialaan 64 | 7101 XH Winterswijk
W. Felder | Oude Trichterweg 26 | 6294 AL Vijlen
aFdeLinGssecretariaten
zwolle B. Hummel | Het Schild 43 | 8341 RV Steenwijkerwold | tel. 0521-589253 | aliberthum@hetnet.nl
twente Mevr. A. Delcour | Venderinklanden 62 | 7542 MN Enschede | tel. 053-4774431 | ngv_twente@hotmail.com
Gelre E.J. van Weerden | Bennekomseweg 130 | 6704 AJ Wageningen | tel. 0317-412397 | keesmak@hetnet.nl
winterswijk A.J. Drent | Caenstraat 5 | 7002 GA Doetinchem | tel. 0314-330118 | aj.drent@tiscali.nl
utrecht W.D. Zondag | M.C. Escherlaan 5 | 3743 AX Baarn | tel. 035-5413060 | wimzondag@hotmail.com
west-friesland S. de Jong | Rozenlaan 33 | 1834 EJ Sint Pancras | tel. 072-5642994 | siebedejong@hetnet.nl.
midden-brabant P. Visker | Vredeman de Vriesstraat 49 | 5041 GR Tilburg | tel. 06-28136413 | p.visker@home.nl
kring echt Mevr. J. de Kwaadsteniet-Weerens | Sint Servaasstraat 11 | 6099 AD Beegden | tel. 0475-572963 | kwaadjore@home.nl
Limburg M. Doumen | Op ‘t Bergske 23 | 6373 XD Landgraaf | tel. 045-5322685 | mdoumen@wxs.nl
maaswaarden Eise Boonstra | Merelhoven 279 | 2902 KE Capelle a/d IJssel | tel. 010-4514147 | bodeko@planet.nl
WerkGroepen
cephalopoden Heusdensebaan 10 | 5061 PR Oisterwijk | tel. 013-5282987 | info@geologischevereniging.nl
kraakbeenvissen Valkenkamp 407 | 3607 LX Maarssenbroek | tel. 034-6566622 | verschueren.sylvia@hccnet.nl
muschelkalk Hortensialaan 64 | 7101 XH Winterswijk | tel. 0543-513737 | hwoosterink@hetnet.nl
bibLiotHeek
bibliothecaris C. Ehlers | B. Stegemanstraat 37 | 7101 AR Winterswijk | tel. 0543-515420 | c.ehlers@chello.nl
De bibliotheek (met vele honderden titels, waaronder gidsen en tijdschriften) is voor leden gratis te raadplegen. Alleen
verzendkosten van boeken dienen door de lezer te worden betaald. Tevens servicedienst t.a.v. het opzoeken van vind-
plaatsen, speciale artikelen, enz. Fotokopieerdienst tegen kostprijs. Toezending van de complete catalogus geschiedt
na overmaking van € 3,50 op postgirorekening 54741 t.n.v. C. Ehlers | B. Stegemanstraat 37 | 7101 AR Winterswijk.

De Mulder, E.F.J., Geluk, M.C., I., Westerhoff, W.E. & Wong, T.E. (2003)
De ondergrond van Nederland. NITG-TNO: Utrecht. p. 379